omslag Leven met verschil
03-09-2005
11:09
Pagina 2
'Leven met verschil steekt met kop en schouders uit boven andere boeken over globalisering en de zogenoemde botsing der culturen. Dat betreft zowel de boodschap zelf als de goede toon waarop die wordt gebracht ... Met dit boek, het meest profetische uit zijn oeuvre, heeft rabbijn Sacks een gids geschreven voor wie de weg kwijt zijn.' Daily Telegraph
Leven met verschil
Dit boek is een pleidooi, zo krachtig als in mijn vermogen lag, voor verdraagzaamheid in een tijd van extremisme. In het toenemende crescendo van etnische spanningen, culturele botsingen en religieuze rechtvaardiging van terreurdaden zie ik een concreet gevaar dat de mensheid bedreigt. Al te lang zijn de bladzijden van de geschiedenis besmeurd met bloed dat in de naam van God werd vergoten. Als een extremistische religieuze houding een verbond aangaat met massavernietigingswapens, wordt het leven op aarde rechtstreeks bedreigd. Nu onze wereld één groot netwerk is geworden, moeten we leren om ons door diversiteit niet bedreigd maar juist verrijkt te voelen. Dat is wat ik in dit boek heb betoogd.
JONATHAN SACKS
Jonathan Sacks over dit boek:
'Leven met verschil is op het eerste gezicht een ethische kritiek op de politiek en economie van de globalisering, maar het is doortrokken van een diep historisch besef ... Een groot boek.' Books of the Year, The Times
JONATHAN SACKS
Leven met verschil Menswaardige verscheidenheid in een tijd van botsende culturen
Dr. Jonathan Sacks is sinds 1991 opperrabbijn van de Verenigde Israëlitische Gemeenten in het Britse Gemenebest. Hij is theoloog en filosoof. NUR 736
ISBN 90-289-3605-X
meinema ⁄ pelckmans
9 789028 936058
meinema pelckmans
meinema ⁄ pelckmans
binnenwerk Leven met verschil
03-09-2005
11:06
Pagina 2
binnenwerk Leven met verschil
03-09-2005
11:06
Pagina 3
JONATHAN SACKS
Leven met verschil Menswaardige verscheidenheid in een tijd van botsende culturen
Uitgeverij Meinema, Zoetermeer Uitgeverij Pelckmans, Kapellen
binnenwerk Leven met verschil
03-09-2005
11:06
Pagina 4
www.uitgeverijmeinema.nl
Boekverzorging: Studio Anton Sinke, Nieuwerkerk a/d IJssel Illustratie omslag: De toren van Babel, Pieter Bruegel de Oude Oorspronkelijke uitgave: Jonathan Sacks, the Dignity of Difference. How to Avoid the Clash of Civilizations. © Jonathan Sacks 2002, 2003 Published by agreement with Louise Greenberg Books ltd, London; Originally published by Continuum International Publishing Group, London/New York Nederlandse vertaling: Piet van Veldhuizen © 2005 Uitgeverij Meinema, Zoetermeer ISBN 90 211 4081 0 (Nederland) ISBN 90 289 3605 x (België) D/2005/0055/33 NUR 736 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
binnenwerk Leven met verschil
03-09-2005
11:06
Pagina 5
Inhoud 7
Voorwoord bij de tweede Engelstalige druk
11
Hoofdstuk I Proloog Hoofdstuk II Globalisering en wat eraan schort Hoofdstuk III Menswaardige verscheidenheid. Hoe bannen we de geest van Plato uit? Hoofdstuk IV De baas blijven. Over onopgeefbare verantwoordelijkheid Hoofdstuk V Iedereen draagt bij. Een moreel pleidooi voor de markteconomie Hoofdstuk VI Compassie. Over het begrip ‘tsedaka’ Hoofdstuk VII Creativiteit. Over de noodzaak van onderwijs Hoofdstuk VIII Samenwerking. Over de civiele samenleving en haar instituties Hoofdstuk IX Behoud. Over milieu en duurzaamheid Hoofdstuk X Verzoening. Een woord kan de wereld veranderen Hoofdstuk XI Een verbond van hoop
40 66
93 118
140 164 185
208 228 246
269 Bibliografie
5
binnenwerk Leven met verschil
03-09-2005
11:06
Pagina 6
binnenwerk Leven met verschil
03-09-2005
11:06
Pagina 11
Hoofdstuk I
Proloog Toen de Heilige de eerste mens schiep, nam Hij hem en voerde hem langs alle bomen van de tuin van Eden, en Hij sprak tot hem: ‘Zie mijn werken, hoe schoon, hoe schitterend ze zijn. Al wat Ik heb gemaakt, heb Ik voor jou gemaakt. Hoed je er daarom voor om mijn wereld te vernietigen, want als je dat doet, is er niemand over om te herstellen wat jij vernietigd hebt.’ (Midrasj, Ecclesiastes Rabba)
In januari 2002 stond ik op Ground Zero, de plek waar op 11 september 2001 het World Trade Center was verwoest. Naast mij stonden vertegenwoordigers van de wereldreligies, bijeengekomen om deel te nemen aan het World Economic Forum, dat ditmaal niet in het Zwitserse Davos plaatsvond maar in New York, als een gebaar van solidariteit met een stad die zo verwond was en zoveel verlies geleden had. De aartsbisschop van Canterbury sprak een gebed uit. Hetzelfde deed een islamitische imam. Een hindoeïstische goeroe uit India reciteerde een meditatieve tekst, strooide rozenblaadjes op de plek uit en sprenkelde er heilig water uit de Ganges. De opperrabbijn van Israël las een overweging voor die hij voor deze gelegenheid had geschreven. Een andere rabbi zei het kaddisj, het traditionele joodse gebed voor de doden. Het was een zeldzaam moment van saamhorigheid, tegen de ontzagwekkende menselijke krachten van vernietiging in. Ik stond mij daar te verbazen over de tegenstelling tussen de godsdienstige ijver van de kapers en het al even intense verlan-
11
binnenwerk Leven met verschil
03-09-2005
11:06
Pagina 12
gen naar vrede onder de religieuze leiders die er bijeen waren. Dat goed en kwaad, harmonie en conflict, wereldvrede en heilige oorlog zo dicht bij elkaar komen, leek mij een treffend beeld voor de eeuw waaraan we juist begonnen zijn. We beschikken over immense krachten. We kunnen heil brengen of schade berokkenen, herstellen of vernietigen op een schaal die voor eerdere generaties onvoorstelbaar was. Nooit eerder stond er zoveel op het spel, en de keuze is aan ons. Dit boek gaat over de globalisering: de uitdagingen waarvoor ze ons stelt, het goede dat ze brengt, de pijn die ze veroorzaakt, het verzet en de rancune die ze opwekt. Er zijn veel boeken geschreven over het wereldwijde landschap dat aan het ontstaan is, maar veel te weinig over de morele en geestelijke vragen die daarmee samenhangen.1 Toch behoren deze vraagstukken tot de belangrijkste die we onder ogen moeten zien als we de menselijke waardigheid willen versterken, de kansen op vrede willen bevorderen en de door Samuel Huntington voorspelde botsing der culturen willen voorkomen. Het kwaad geschiedt als de veranderingen uit de pas lopen met onze mogelijkheid om zelf te veranderen, als ons begrip de gebeurtenissen niet kan bijhouden. Dan voelen we dat we de greep op ons leven verliezen. Van ongerustheid komt angst, angst leidt tot woede, woede kweekt geweld en geweld wordt, als er massavernietigingswapens bijkomen, een dodelijke realiteit. Het beste en eenvoudigste tegengif tegen geweld is gesprek: onze vrees uitspreken, naar elkanders vrees luisteren en in het delen van onze kwetsbaarheid een kiem van hoop ontdekken. Ik heb getracht om een joodse stem in te brengen in wat beslist een wereldwijd gesprek moet worden, want wij allen hebben belang bij de toekomst en onze toekomstmogelijkheden zijn onverbiddelijk met elkaar verstrengeld geraakt. Dit boek is echter niet alleen voor joden geschreven, en ook beperkt het zich niet tot conventioneel religieuze thema’s. In de wereld van vandaag spreken groepen al te vaak met zichzelf en niet met elkaar: joden met joden, christenen met medechriste-
12
binnenwerk Leven met verschil
03-09-2005
11:06
Pagina 13
nen, moslims met moslims, zakenlieden, economen en antiglobalisten ieder met hun eigen achterban. De toename van communicatiemiddelen (e-mail, chatgroepen, internet, online dagbladen en de duizenden tv-kanalen via kabel en satelliet) brengt met zich mee dat we niet langer voor breed publiek spreken. We spreken paradoxaal genoeg voor steeds sterker afgebakende groepen. De dagen zijn voorbij dat mensen met verschillende opvattingen noodgedwongen samen een podium moesten delen, waardoor ze hun tegenstanders ontmoetten en met hen in debat gingen. Tegenwoordig kunnen we ons beperken tot degenen die het met ons eens zijn, en tegenstemmen kunnen we buiten houden. Zij die hun ideeën openbaar willen maken, doen dat op manieren die de aandacht van het nieuws trekken – gewoonlijk met enige vorm van geweld of protest, met een gebeurtenis die in een dramatisch plaatje kan worden gevangen, een kernachtige uitspraak, schermutselingen. Vooral televisienieuws, dat de aandacht slechts kort vasthoudt, kan niet de functie overnemen van redelijk debat en serieuze uiteenzetting van tegengestelde meningen. Het gesprek, de hartslag van de democratische politiek, is stervende, en daarmee ook onze kans op onderlinge vrede, laat staan wereldvrede. Als bijvoorbeeld onze kleine groep religieuze leiders in woede en onenigheid uiteen was gegaan, dan zou dat nieuws zijn geweest. Maar nu we bijeen waren in ernstige en bedachtzame harmonie, was het nauwelijks enige aandacht waard. Een van de belangrijkste ideeën van de politiek filosoof John Rawls is die van het openbare dispuut2, het proces waarin mensen in politiek debat een taal en logica hanteren waartoe allen toegang hebben, zodat we (met woorden van de profeet Jesaja) ‘samen disputeren’. De idee van het onderling dispuut heeft in de twintigste eeuw een dodelijke klap gekregen door de ineenstorting van de morele taal, het verdwijnen van ‘ik ben verplicht’, dat vervangen is door ‘ik wil’, ‘ik verkies’, ‘ik voel’. Over verplichtingen kan men debatteren. Begeerten, keuzes en gevoelens kunnen alleen worden bevredigd of gefrustreerd. De televisie, met zijn nadruk
13
binnenwerk Leven met verschil
03-09-2005
11:06
Pagina 14
op het visuele, schept een cultuur van het zien, meer dan van het horen; het beeld spreekt luider dan het woord. Beelden roepen emoties op. Ze brengen op zichzelf geen begrip voort. Het resultaat is dat het meest visuele protest, de meest woedende stem en de meest extreme slogan zullen winnen. Als confrontatie nieuwswaarde heeft en verzoening niet, zullen we een cultuur van confrontatie krijgen. Dat is funest voor het wederzijdse begrip waarvan onze toekomst afhangt. We zullen in gesprek moeten gaan met, en luisteren naar, mensen wier cultuur, geloof, waarden en belangen indruisen tegen de onze. Door een joods perspectief te schetsen in zaken die ons allen aangaan, verbind ik me aan het openbare dispuut. Als het visuele beeld luider spreekt dan de stille, bescheiden stem van rede en matiging, gebeurt er zoiets als op 11 september, en zullen er meer van zulke gebeurtenissen volgen.
M Mijn betoog zal tweeledig zijn. Ten eerste hebben de economie en de politiek van de globalisering onontkoombaar een morele dimensie. Hun doel moet zijn om de menselijke waardigheid te versterken, niet te compromitteren. Markten bedienen degenen die betalen. Maar hoe zit het met wie niet kan betalen? Politiek gaat over machtsevenwicht. Maar hoe zit het met degenen die geen macht hebben? Economische systemen scheppen problemen die niet kunnen worden opgelost met economische maatregelen alleen. Politiek werpt vragen op die niet kunnen worden beantwoord met enkel politieke berekening. Er is geen ontkomen aan de bredere morele vraagstukken. Als we die negeren, leert de geschiedenis dat ze zullen terugkomen in de vorm van woede, rancune en een brandend besef van onrecht, waardoor onze reeds breekbare situatie nog hachelijker wordt. Ten tweede ligt er nu een grote verantwoordelijkheid bij de religieuze gemeenschappen wereldwijd. Tegen alle verwachtingen
14
binnenwerk Leven met verschil
03-09-2005
11:06
Pagina 15
in zijn zij de eenentwintigste eeuw ingegaan als beslissende krachten in een mondiaal tijdperk. In heel Latijns-Amerika, in Afrika bezuiden de Sahara, de Filippijnen, Korea en China is er een geweldige opleving gaande van evangelicaal protestantisme. Een islamitische opleving gaat door alle landen van noordelijk Afrika tot Zuidoost-Azië en door islamitische gemeenschappen elders. De rooms-katholieke kerk, die zo’n 800 miljoen leden telt, was in 1989 een factor in de val van het communisme in oostelijk Centraal-Europa in (de Chinezen waren zo gealarmeerd dat een officiële publicatie in 1992 waarschuwde: ‘Als China niet wil dat zoiets zich in ons land herhaalt, moet het de baby wurgen zolang die nog in de wieg ligt’).3 In conflictgebieden overal ter wereld (Noord-Ierland, de Balkan, Tsjetsjenië, Tadzjikistan, het Midden-Oosten, Soedan, Sri Lanka, India, Kasjmir, Oost-Timor) spelen religies een prominente rol in het conflict, waardoor we herinnerd worden aan de scherpe opmerking van Jonathan Swift dat we ‘juist genoeg religie hebben om te zorgen dat we elkaar haten, maar niet genoeg om te zorgen dat we elkaar liefhebben’. Godsdienst kan een bron van twist zijn. Het kan ook een vorm van conflictoplossing zijn. We zijn vertrouwd met het eerste; het tweede wordt veel te weinig beproefd. En toch, als er ergens hoop te vinden is dat we een menselijke solidariteit kunnen scheppen die sterk genoeg is om de spanningen die voor ons liggen aan te kunnen, is het hier. De grote godsdiensten moeten een actieve beweging worden voor vrede, en voor het recht en het mededogen waarvan de vrede uiteindelijk afhangt. Dat zal grote moed vergen, en misschien zelfs meer dan moed. We zullen onder ogen moeten zien dat we meer dan ooit tevoren moeten leren leven met degenen die niet van ons geloof zijn, en hun integriteit moeten leren erkennen. Ieder geloof zal daar op zijn eigen manier wegen voor moeten zoeken. Kunnen we ruimte maken voor verscheidenheid? Kunnen we de stem van God horen in een taal, een gevoeligheid, een cultuur die niet de onze is? Kunnen we de aanwezigheid van God ontwaren in het gelaat van een vreemde-
15
binnenwerk Leven met verschil
03-09-2005
11:06
Pagina 16
ling? Godsdienst is in de internationale politiek niet langer bijzaak. Nadat ze lange tijd nauwelijks zichtbaar was, is ze met immense en soms vernietigende kracht weer te voorschijn gekomen. Dat was de achtergrond van een ongewone bijeenkomst – en van mijn eerste ontmoeting met de globalisering - aan het begin van het nieuwe millennium.
M Op 28 augustus 2000 verzamelden zich meer dan 2000 religieuze leiders in het gebouw van de Verenigde Naties in New York. Het was een oogverblindend schouwspel. Er waren de saffraangele gewaden van de Tibetaanse monniken, de grauwe klederen van de Japanse shintopriesters, soefi’s met hun kenmerkende hoofddeksels, sikhs met hun tulbanden, de zwarte gewaden van de imams, de blauwe en rode heilige kleding van het rendiervolk uit Noord-Zweden, oorspronkelijke Amerikanen met hun adelaarstooi, Afrikaanse priesters in het paars, anglicanen met hun priesterboord en, zo leek het, iedere andere denkbare soort en snit van kleding. Het was alsof je, door erbij te zijn, rondliep in een levend lexicon van het religieus erfgoed van de mensheid. Er was nooit eerder een dergelijke bijeenkomst in de VN geweest. In de grote conferentiezaal waar gewoonlijk alleen politici debatteren over de kwesties van de dag, waren nu mannen en vrouwen bijeen die hun leven niet wijdden aan het dagelijks lawaai, maar aan de muziek van de eeuwigheid; niet aan het drijfzand van de internationale arena, maar aan het innerlijk landschap van de menselijke geest. Toch was, de serene gezichten van de deelnemers ten spijt, het besef van urgentie tastbaar. De Verenigde Naties zelf hadden het jaar 2001 bestemd als internationaal jaar van de dialoog tussen de culturen. De nieuwe wereldorde die volgde op het einde van de Koude Oorlog, was snel aan het veranderen in een nieuwe wereldchaos. Het einde van het éne overkoepelende conflict tus-
16
binnenwerk Leven met verschil
03-09-2005
11:06
Pagina 17
sen het sovjetcommunisme en het Westen had niet de vrede ingeluid, maar een toenemend aantal lokale conflicten tussen volkeren die tevoren zo niet in vrede, dan toch zonder bloedvergieten naast elkaar hadden bestaan. Vaak was godsdienst een factor in het conflict – zelden als de oorzaak, want die was meestal van politieke of economische aard, maar wél als de breuklijn waarlangs de partijen verdeeld waren. Dat was de achtergrond van de bijeenkomst van religieuze leiders, als voorspel op de vergadering van 150 staatshoofden een week later. Het evenement was aangekondigd als de Wereldvredestop – een ambitieuze naam voor een ambitieuze onderneming. Het doel was om leiders van alle grotere geloofsgemeenschappen te mobiliseren voor de zaak van de wereldvrede. Velen van hen hadden nooit eerder zo’n vergadering bijgewoond. Gewend om in hun eigen gemeenschappen te prediken en te onderwijzen, waren ze hier plotseling opgenomen in een groter universum van vele geloven en talrijke talen. Gegeven de diepgaande onderlinge verschillen was de mate van overeenstemming verbazend. Er waren momenten van onbeholpenheid, vooral ook omdat er zoveel stemmen moesten worden gehoord. Toch was er een beduidende mate van consensus over de noodzaak van onderling respect en van geweldloze vormen van conflictoplossing, over gedeelde verantwoordelijkheid voor de toekomst van onze planeet, de verplichtingen tegenover de armen en de plicht om het milieu te beschermen. Aan het eind van vier dagen van beraadslagingen die meestal goedhartig en mild van toon waren, tekenden de deelnemers een gezamenlijke verklaring van inzet voor de vrede in zijn vele dimensies. Een van de ontroerendste momenten was toen een eskimo uit Groenland, Angaangaq Lyberth, een publiek dat zo ver afstond van zijn alledaagse wereld met zachte stem aldus toesprak: Ongeveer tien jaar geleden kwam één van mijn mensen naar ons dorp om een merkwaardig verschijnsel te melden. ‘Er sijpelt water uit de gletsjer. Ik denk dat het ijs aan het smelten is.’
17
binnenwerk Leven met verschil
03-09-2005
11:06
Pagina 18
Inmiddels is dat straaltje een stroom geworden. Zo zeg ik jullie, terwijl we hier woorden van vrede met elkaar delen: Het ijs is aan het smelten... het ijs is aan het smelten.
Zo werd de hoopvolle stemming samengevat. Iets meer dan een jaar later, op 11 september 2001, stortten zich niet ver van het gebouw van de VN waar deze woorden gesproken werden, twee volgeladen jumbojets in het World Trade Center, en veranderden daarmee onze wereld. Het drama had een symbolische lading. Twee iconen van wereldkapitalisme, het vliegtuig en de wolkenkrabber, werden tot instrumenten van vernietiging. Kantoormensen die hun dagelijks werk deden, bleken plotseling verwikkeld te zijn in een conflict waarvan het epicentrum duizenden mijlen verderop lag en waarvan ze het bestaan misschien niet eens beseften. De terreurdaad zelf was beraamd met behulp van het internet, gecodeerde e-mails en mobiele telefoons. De planning vond vrijwel zeker plaats met de beoogde wereldwijde televisie-verslaggeving in gedachten. De methoden van de terroristen waren bij uitstek modern, maar hun religieuze opvattingen waren eeuwenoud. De kwetsbaarheid van onze wereld, met zijn overvloed aan verbindingen maar ook met zijn onopgeloste spanningen, had niet duidelijker aangetoond kunnen worden. Plotseling leek godsdienst niet zozeer een smeltende gletsjer, als wel een onbeheersbare vuurzee. Onze beraadslagingen van een jaar eerder leken opeens niet meer te verregaand en te snel, maar juist te beperkt en te laat.
M In de tijd die sindsdien is verstreken, is het steeds duidelijker geworden dat we in de komende eeuw voor grote gevaren zullen komen te staan, en dat we daarop niet goed zijn voorbereid. Aan de ene kant brengt de globalisering ons dichter bij elkaar dan ooit tevoren, waardoor onze levens nationaal en internationaal
18
binnenwerk Leven met verschil
03-09-2005
11:06
Pagina 19
op ingewikkelde en onontwarbare manieren met elkaar verweven raken. Aan de andere kant worden we door een nieuw tribalisme – een teruggang naar oudere en meer grillige loyaliteiten – steeds meer in boosheid uiteengedreven. De godsdienst speelt hoe dan ook een rol in die processen en zal dat altijd blijven doen. Zij kán ons in de richting van vrede leiden. Maar ze kan ons ook met grote ontvlambaarheid ten oorlog voeren. Politici hebben macht, maar godsdiensten hebben iets dat sterker is: ze hebben invloed. De politiek verzet de stukken op het schaakbord. Godsdienst verandert levens. Vrede kan geregeld worden aan de onderhandelingstafel. Maar de vrede zal niet duurzaam zijn, of er zelfs helemaal niet komen, als ze niet ontkiemt in gewone harten en hoofden. Vrede is een paradox. Vele tradities geven er hoog van op en veroordelen conflict en oorlog. En toch – in oorlog worden de gewoonste mensen tot helden. Helden zijn daarentegen dikwijls bang om naar vrede te streven. Zij die moed tonen in de hitte van de strijd, worden gevierd. Zij die risico’s nemen voor de vrede worden maar al te vaak vermoord – zoals Lincoln, Gandhi, Martin Luther King, Anwar El-Sadat en Yitschak Rabin. Het nastreven van vrede kan op een bepaalde manier verraad lijken te zijn. Er komt compromis bij kijken. Het betekent dat je met minder genoegen neemt dan je wilde. Het heeft niets van de zuiverheid en helderheid van de oorlog met zijn ondubbelzinnige en dwingende logica: zelfverdediging, nationale eer, patriottisme, trots. Oorlog spreekt ons meest fundamentele besef van identiteit aan: er zijn een ‘wij’ en een ‘zij’ die met geen mogelijkheid met elkaar te verwarren zijn. Als daarentegen vijanden elkaar de hand schudden, wie is dan de ‘wij’ en wie de ‘zij’? Vrede gaat gepaard met een diepe identiteitscrisis. De grenzen van het zelf en de ander, vriend en vijand, moeten opnieuw worden getrokken. Geen wonder dus dat, zoals Sir Henry Maine heeft opgemerkt, oorlog zo oud als de mensheid schijnt te zijn, maar vrede een moderne uitvinding is.4 In de wereld na de Koude Oorlog heeft echter iets nieuws zijn
19
binnenwerk Leven met verschil
03-09-2005
11:06
Pagina 20
intrede gedaan. Er zijn tijden geweest waarin vrede werd opgelegd door wereldrijken. Tussen het midden van de zeventiende en het midden van de twintigste eeuw werd vrede het domein van de nationale staten, beheerst door de leer van het machtsevenwicht. Na de Tweede Wereldoorlog werd de vrede gedragen door de overkoepelende tegenstelling tussen twee supermachten, waarboven als een zwaard van Damocles de nucleaire vernietiging hing. De vrede was nooit volledig. Alleen al in de twintigste eeuw verloren meer dan 100 miljoen mensen hun leven in een oorlog. Toch waren er zelfs toen grondregels, conventies, diplomatieke arena’s en berekeningen van risico’s, verliezen en kosten. Oorlogen waren dramatisch, rampzalig en verwoestend, maar ze waren niet helemaal irrationeel. De 11e september luidt echter een nieuwe en angstwekkende mogelijkheid in. Niet alleen staten, maar ook individuen en kleine groepen – moeilijk te identificeren en nog moeilijker te lokaliseren, op te pakken en te berechten – blijken bij machte om wereldwijd dingen te organiseren en op grote schaal en op onvoorspelbare manieren ravage aan te richten. Deze groepen worden niet gedreven door belangen of raisons d’état. Zij, en de personen die ze recruteren, worden niet door redelijke overwegingen beheerst. Vaak worden ze gedreven door gewelddadige religieuze haat. Ze zijn bereid, zelfs met gretige toewijding, om zelfmoord te plegen om op die manier in het paradijs te komen. Ze maken geen onderscheid tussen strijder en niet-strijder, schuldig of onschuldig, jong of oud, betrokken of afzijdig. In de afzienbare toekomst kunnen massavernietigingswapens binnen hun bereik komen. Ze hebben begrepen dat precies de overvloed aan verbindingen in globale samenlevingen (hun openheid en anonimiteit) de kwetsbare kant ervan vormt. Dit is geen oorlog in de gebruikelijke betekenis van dat woord. De methode is nieuw. De motivatie is oeroud, dat wel. Het conflict is hier religieus gemaakt, verabsoluteerd, en daardoor immuun gemaakt voor de schikkingen en compromissen die tot vrede kunnen leiden.
20
binnenwerk Leven met verschil
03-09-2005
11:06
Pagina 21
Op zulke ogenblikken moeten godsdienstige leiders een standpunt innemen. Dat wil niet zeggen dat wij de macht hebben om extremisme te voorkomen. Die hebben we overduidelijk niet. De antiterreurcampagne zal niet in de eerste plaats van religieuze aard zijn. Het zal een complexe operatie moeten zijn, met inlichtingenwerk, selectieve militaire actie, het natrekken van geldstromen, wapens en communicatielijnen, en verfijnde methoden van controle en beveiliging. Toch kunnen gelovigen niet afzijdig blijven als mensen worden vermoord in naam van God of van een heilige zaak. Als op godsdienst een beroep wordt gedaan om conflict te rechtvaardigen, moeten er godsdienstige stemmen klinken die daartegen protesteren. We moeten het gewaad van heiligheid weigeren te lenen aan degenen die het willen gebruiken als een mantel voor geweld en bloedvergieten. Als het geloof gerecruteerd wordt voor de oorlog, moet als tegenstem een gelovig pleidooi voor de vrede klinken. Als godsdienst geen deel uitmaakt van de oplossing, zal het zeker deel uitmaken van het probleem. Een mondiaal tijdperk stelt de trouwe aanhangers van een godsdienstige traditie voor een moeilijke, maar onontkoombare vraag. Zijn we alleen met elkaar in gesprek binnen de omschreven verbanden van ons geloof, of voert ons besef van het allesomvattende wezen van het goddelijke ons tot de erkenning dat anderen die buiten ons geloof staan ook oprecht naar God zoeken? Laat niemand onderschatten hoe moeilijk vrede is. Er zijn momenten, zoals toen bij de Verenigde Naties, dat het zo eenvoudig lijkt. Elk van de religieuze leiders kon daar binnen haar of zijn eigen traditie woorden vinden die spraken over vrede – in de wereld of in de ziel – als een groot en nobel ideaal. Toch had ook daar een buitenstaander kunnen zien waarom godsdienst even vaak een bron van conflict is als een bron van verzoening. De vrede waarover het ging was te vaak een ‘vrede op onze voorwaarden’. De redenering ging als volgt: ‘Ons geloof spreekt over vrede; onze heilige teksten loven de vrede; als dus de wereld ons geloof en onze teksten zou aannemen, zou er vrede
21
binnenwerk Leven met verschil
03-09-2005
11:06
Pagina 22
zijn.’ Die weg loopt, tragisch genoeg, niet uit op vrede. In deze niet-volledig-verloste wereld betekent vrede dat je leeft met mensen die een ander geloof en andere teksten hebben. Er is een fundamenteel verschil tussen de uiteindelijke vrede van religieuze eenheid en de historische vrede van compromis en coëxistentie. Het streven om het eerste geforceerd te bereiken kan soms de grootste vijand zijn van het laatste. Tot voor kort waren de meeste mensen gedurende een groot deel van hun leven steeds omringd door anderen met wie ze een geloof gemeenschappelijk hadden, een traditie, een levenswijze, een geheel van rituelen en verhalen van herinnering en hoop. Onder zulke omstandigheden was het mogelijk om te geloven dat onze waarheid de enige waarheid was, onze weg de enige weg. Er waren weinig buitenstaanders en nog minder afvalligen. De huidige situatie is een andere. We zijn ons bewust van de aanwezigheid van verschil. Op straat, op het werk en op het televisiescherm komen we voortdurend culturen tegen waarvan de ideeën en idealen verschillen van de onze. Dat kun je beleven als een serieuze bedreiging van je identiteit. Een van de grote veranderingen van de twintigste naar de eenentwintigste eeuw is dat de twintigste eeuw in het teken van ideologie stond, terwijl we nu een tijdperk ingaan dat in het teken van identiteit zal staan. Juist daarom is religie, na een lange tijd van betrekkelijke onzichtbaarheid, weer aan het licht getreden om een zo machtige positie op het wereldtoneel in te nemen, want religie is één van de grote antwoorden op de vraag naar identiteit. Maar dat is ook het gevaar. Identiteit verdeelt. Precies de vorming van een ‘wij’ creëert ook een ‘zij’ – de mensen die anders zijn dan wij. Juist door een gemeenschap te stichten binnen de eigen grenzen, kunnen godsdiensten over die grenzen heen conflict oproepen. Aan het begin van de eenentwintigste eeuw bevinden we ons in een situatie die lijkt op die van Europa aan het begin van de zeventiende eeuw. Evenals nu was toen het landschap bezaaid met de brokstukken van godsdienstig conflict, het resultaat van
22
binnenwerk Leven met verschil
03-09-2005
11:06
Pagina 23
de Reformatie en het einde van een tijdperk waarin Europa werd gedomineerd door één overkoepelende macht. De eerlijkheid gebiedt te zeggen dat de religie toen geen goede beurt heeft gemaakt. Eerlijke, wijze mannen en vrouwen begonnen toen tegen zichzelf te zeggen: als gelovigen niet in vrede kunnen samenleven met hun verschillen, dan moeten we omwille van de toekomst een andere uitweg vinden. De secularisering van Europa, eerst in de wetenschappen, daarna in de kunsten, vervolgens in de politiek en de samenlevingsverbanden, kwam direct voort uit het falen van de godsdienst in haar omgang met verandering. Als iemand die heilig gelooft in de humaniserende kracht van geloof en in de dringende noodzaak van coëxistentie in een tijd waarin massavernietigingswapens binnen het bereik van extremistische groepen liggen, meen ik dat we het ons niet kunnen veroorloven om opnieuw te falen. In de afgelopen jaren werden we er keer op keer aan herinnerd dat godsdienst niet is wat de Europese Verlichting dacht dat ze worden zou: een stemloze, marginale en zwakke beweging. Het is vuur – en net als vuur kan het verwarmend én verzengend zijn. En wij zijn de hoeders van dat vuur.
M Twee gesprekken moeten nu gevoerd worden. Het éne moet gaan tussen religieuze leiders enerzijds en politici en economische leiders anderzijds, over de richting die de globalisering moet inslaan. De technologie en het hoge tempo en de reikwijdte van de wereldhandel veranderen onze wereld welhaast te snel om bij te houden. Dat heeft voor velen voordeel gebracht. Maar voor vele anderen bracht het ellende, ontwrichting en armoede; en ook hun stem moet gehoord worden. Dat laatste is sinds de dagen van de Hebreeuwse Bijbel een klassieke taak en een van de meest grootse deugden van het geloof geweest. Zelfs Karl Marx, één van de grootste critici van de godsdienst, heeft opge-
23
binnenwerk Leven met verschil
03-09-2005
11:06
Pagina 24
merkt dat ‘religieus lijden tegelijkertijd een uitdrukking van reëel lijden én een protest tegen reëel lijden [is]. Godsdienst is de verzuchting van het onderdrukte schepsel, het gevoel in een harteloze wereld, de ziel in geestdodende omstandigheden.’5 We moeten een stem geven aan de stille schreeuw van onze tijdgenoten die gebrek lijden of het slachtoffer zijn van honger, ziekte, machteloosheid en onvrijheid. De liberale democratieën van het Westen zijn slecht toegerust om met zulke problemen om te gaan. Dat is niet omdat ze harteloos zijn – dat zijn ze niet, ze maken zich zorgen – maar omdat ze mechanismen hebben aanvaard waarin morele overwegingen gemarginaliseerd worden. De Westerse politiek is steeds meer procedureel en bestuurlijk van karakter geworden. Niet helemaal: Engeland heeft nog altijd een National Health Service, en de meeste Westerse landen hebben een sociaal zekerheidsstelsel in enige vorm. Maar regeringen zijn in toenemende mate terughoudend in het realiseren van een vorm van algemeen welzijn omdat, zo redeneren liberale denkers, de idee van een gemeenschappelijk welzijn nauwelijks inhoud heeft. We zijn te verschillend. Het beste is om individuen de grootst mogelijke vrijheid te geven om hun eigen keuzes te maken. Het meest geschikte middel daartoe is de vrije markt waar we elke levensstijl kunnen kopen die ons dit jaar, deze maand goed bevalt. Behalve over de vrijheid om te doen wat we willen en wat we ons kunnen veroorloven, hebben de hedendaagse politiek en economie weinig te zeggen over de menselijke situatie. Ze wijzen ons onvoldoende de weg als het erom gaat te reageren op de willekeurige wreedheden van het lot. We moeten teruggrijpen op een oudere, in wezen godsdienstig geïnspireerde traditie, die het had over menselijke solidariteit, over rechtvaardigheid en mededogen en over de onopgeefbare waardigheid van individuele levens. De globalisering roept enorme vraagstukken op die voortdurend van gedaante verwisselen; te complex misschien om door een enkele geest of groep in beeld gebracht te worden, laat staan te worden aangepakt. Welke bijdrage kan een religieuze invals-
24