leiding vormde het stukje van Sandra Heerma van Voss, NRC Weekblad december 2009, bij onze familiefoto van 6 mei 1945; de foto staat ook in het fraaie Familiealbum (2011). Hij riep bij mij de vraag op: wat heeft dat achtjarige jongetje daar, één dag na de bevrijding met zijn oranje sjerp en puntmuts, sindsdien beleefd, gedacht, geleerd, geloofd, niet meer geloofd, gehoopt, of ook dat niet meer? Wat is er in de persoonlijke, politieke en kerkelijke sfeer rond hem heen gebeurd? Ik had destijds dit soort vragen herkend in het – in dubbele zin – zo aardige boek van Jan Greven, De bijbel van mijn jeugd (2005) over zijn ervaringen met de huiselijke nestgeur en theologische stelligheden die tot vraagtekens uitgroeiden. Het werd voor mij een uitdaging om eigen herinneringen te ordenen, die met betrekking tot geloof en theologie, maar ook die van andere aard. Maar, dat is het tweede, hoe aanmatigend is dat eigenlijk? Is dit ook voor anderen interessant? Daarop weet ik niet veel meer te zeggen dan dit: ik wil niet met veel kapsones suggereren dat ik een bijzonder leven geleid zou hebben, zo bijzonder dat ieder daarvan weet zou moeten hebben. Zo is het niet. Ik ben de eerste noch de enige die een weg heeft afgelegd die mijzelf hier en daar doet denken aan een botsautoroute. Wel denk ik dat er op die weg mensen en momenten zijn geweest die herkenning zouden kunnen oproepen, gedeelde verbazing, ontzetting soms – en, hoop ik oprecht, ook ontroering. Van huis uit gereformeerd zou het eerst gaan heten. Dat sloeg uiteraard op mijn ouderlijk huis, maar leek in zijn dubbelzinnigheid ook te willen zeggen: dat gereformeerde verleden heb ik achter mij gelaten. Voor de originaliteit hoefde ik dat niet te doen; daarin zou ik zeker niet de eerste zijn. Sommigen hebben die huisdeur zo hard achter zich dichtgeslagen dat iedereen het wel moest horen – wat dan ook de bedoeling was. Anderen bleven er zo lang over doorzeuren dat het vervelend begon te worden. Daar had ik geen behoefte aan. In de kerk kreeg je het soms wel benauwd, maar in ons gezin wonnen humor en wijdere blik het ruimschoots daarvan. Wat wilde ik dan wel? Ik wilde een route beschrijven van die zo beredeneerde, vaak ook redenerende geloofswijze, met allerlei bordjes ‘verboden in te rijden’, naar een meer vrije, open wijze van geloven – of in elk geval
10