2. Ruch Open Access
Działania ruchu Open Access na rzecz swobodnego i darmowego dostępu do wiedzy są wynikiem poszukiwania rozwiązań napięć i sprzeczności, które zaczęły narastać pod koniec XX wieku w obszarze publikacji naukowych. Korzenie Open Access sięgają jednak lat 60., gdy w Stanach Zjednoczonych powstawały pierwsze centra informacji naukowej, takie jak MEDLINE9. Czasopisma naukowe od początku były dystrybuowane przede wszystkim w systemie subskrypcji10. Biblioteki uniwersyteckie oraz instytucje naukowe, które opłacały prenumeratę, udostępniały je środowisku naukowemu. W większości przypadków autorzy nie otrzymywali żadnej zapłaty za publikację tekstu w konkretnym tytule. Prestiż wielu tytułów i sama możliwość opublikowania wyników wcześniej niż inni badacze zajmujący się podobnymi zagadnieniami stanowiły wystarczającą gratyfikację, a liczne publikacje gwarantowały szybszy awans zawodowy. Stopniowa komputeryzacja, a przede wszystkim rozwój internetu, otworzyły nowe możliwości rozpowszechniania tekstów naukowych i stały się znakomitym narzędziem usprawniającym pracę naukowców na całym świecie. Pierwsze wolnodostępne czasopisma, publikowane jedynie w internecie, zaczęły 9 Peter Suber, Timeline of the Open Access Movement, http://www.earlham.edu/~peters/fos/timeline.htm 10
16
Peter Suber, Creating an Intellectual Commons through Open Access, http://dlc.dlib.indiana.edu/archive/00001246/01/suberrev052804.pdf
powstawać już pod koniec lat 80. Na początku lat 90. narodziła się zinstytucjonalizowania inicjatywa Open Archives Initiative, która promowała tworzenie repozytoriów przy uniwersytetach i instytutach naukowych. Archiwa rozwijały się najszybciej w Stanach Zjednoczonych i Europie Zachodniej. W 1991 r. powstało pierwsze otwarte repozytorium naukowe arXiv.og, w którym pierwotnie umieszczano preprinty tekstów z zakresu fizyki. W środowisku przedstawicieli nauk ścisłych, przede wszystkim fizyki i dyscyplin powiązanych, praktyka autoarchiwizacji była znana od wielu lat. Podobnie wśród informatyków i programistów. Otwarte repozytoria usprawniały komunikację między naukowcami, stanowiły wspólny zasób wiedzy, z którego wszyscy mogli korzystać. Kontynuacją Open Archives Initiative jest Open Access Initiative (OAI), której głównym celem jest udostępnianie zasobów naukowych w internecie, usprawnienie procesu wydawania prac naukowych oraz działania edukacyjne i promocja tych idei na świecie. Jednocześnie następowały radykalne zmiany na rynku czasopism naukowych, które skutkowały podwyżkami cen subskrypcji (od 1986 r. ceny subskrypcji w Stanach Zjednoczonych wzrastały średnio o 8,5% rocznie, przy prawie niezmiennych budżetach bibliotek, a średnia cena czasopisma rosła cztery razy szybciej niż inflacja)11. Na skutek tych podwyżek wiele bibliotek zostało zmuszonych do znacznego ograniczenia liczby prenumerowanych czasopism. Żadnej instytucji naukowej nie było już stać na subskrypcję wszystkich kluczowych dla danej dziedziny tytułów. Tym samym została zaburzona dotychczasowa 11
Komisja Europejska, Scientific Information in The Digital Age: Access, Dissemination and Preservation, Bruksela 2007, http:// ec.europa.eu/research/science-society/document_library/pdf_06/communication-022007_en.pdf