De Kiem

ZONDER MEER

Afgiftekantoor

DRIEMAANDELIJKS TIJDSCHRIFT VAN DE KIEM VZW - JG. 29 NR. 4 OKTOBER, NOVEMBER, DECEMBER 2022

AANDACHT VOOR GENDER

Het model van de Therapeutische Ge meenschap voor mensen met een af hankelijkheid aan middelen wordt niet alleen in België toegepast. In Europa is het model wijdverspreid, maar ook in Noord- en Zuid-Amerika, Australië, Afrika en Azië zijn er in veel landen Therapeutische Gemeenschappen te vinden. In Europa hebben de meeste TG’s zich verenigd in de European Fe deration of Therapeutic Communities (EFTC).

Om de twee jaar organiseert de EFTC een Europees congres. Dit jaar was de organisatie Phoenix Futures uit Enge land de gastheer. Het congres ging door in Glasgow. Tijdens het congres werd de EFTC ook gevierd met haar 40-jarig be staan. De oprichter van De Kiem, wijlen Dr. Eric Broekaert, was een van de stich ters van deze federatie. Ik heb al 27 jaar de eer om actief mee te kunnen werken als lid van het bestuursorgaan van het EFTC. Een actieve betrokkenheid bij het EFTC is uitermate interessant om met collega’s uit andere organisaties over de ganse wereld ervaringen te kunnen uitwisselen en om van elkaar te leren.

Een zusterorganisatie van de EFTC; ge naamd ECETT zet hier expliciet op in. ECETT-Networks organiseert stages en kennisuitwisselingen tussen profes sionelen met steun van de Europese Gemeenschap. De deelnemers maken een overzicht van goede praktijken die worden verzameld in een onlinedata base die voor iedereen toegankelijk is. In dat kader kregen we de voorbije maanden Griekse collega’s op bezoek. Zij hadden een expliciete vraag om ken nis op te doen rond genderspecifiek werken in een TG.

In de missie van De Kiem staat duidelijk beschreven dat wij binnen de doelgroep mensen met een afhankelijkheidspro bleem extra aandacht hebben voor vrouwen en vrouwen met kinderen. In het residentieel programma van De Kiem is een derde van de opgenomen bewoners vrouw. In vergelijking met veel andere therapeutische gemeen schappen is het aantal vrouwen in het residentieel programma van De Kiem hoog. De verklaring hiervoor ligt onder andere in het feit dat De Kiem als enige Vlaamse TG een erkenning heeft om vrouwen (of mannen) samen met hun kind op te nemen.

Uit internationaal onderzoek blijkt als maar duidelijker dat het belangrijk is om binnen een behandelprogramma voldoende aandacht te hebben voor genderspecifieke aspecten bij de cliën ten. Zowel tijdens het EFTC-congres in Glasgow als tijdens het “Addictions22”congres in Lissabon werd hier veel aan dacht aan besteed. De gezamenlijke vrouwenwerking van de Vlaamse TG’s is daar een goed voorbeeld van. Alle vrou wen opgenomen in één van deze TG’s krijgen maandelijks de kans om samen te komen met alle andere vrouwen om specifieke thema’s die hen aanbelan gen te bespreken.

Het laatste woord is deze keer voor Die ter en voor twee trotse ouders.

Dieter beschrijft mooi hoe belangrijk het is om je tijdens je herstelproces met de juiste mensen te omringen. Uit het verhaal van de ouders blijkt dan weer hoe moeilijk en een beetje wereld vreemd contacten verliepen tijdens de lockdown periode. Gezinsgesprekken

met familie zijn een ontzettend belang rijk onderdeel van het programma. Er is vaak heel wat uit te praten na een lange verslavingsperiode. Ook bij de verdere uitbouw van een leven in herstel is de naaste familie een van de belangrijk ste actoren die mee zorgt voor sociale inclusie.

Het werkjaar zit er weer bijna op.

Ik wens iedereen, namens de perso neelsploeg van De Kiem, een prettig eindejaar en een gezond en leerrijk nieuw jaar.

Dirk Vandevelde Directeur

COMPLEXITY, SUSTAINABILITY AND INCLUSION…

20 tot 22 September

Het congres van de Europese Federatie van Therapeutische Gemeenschappen stond ditmaal in het teken van ‘Com plexity, sustainabality and inclusion’. Goed gekozen en herkenbare thema’s gezien de uitdagingen waar TG’s overal ter wereld mee kampen, ongeacht de verschillende politieke, economische en sociale context van ieder land.

Het congres brengt tweejaarlijks bege leiders, onderzoekers, academici en politici samen om te delen wat er leeft binnen de verslavingszorg, en meer bepaald bij de federatie van therapeu tische gemeenschappen. Het was van wege de corona pandemie sinds 2019 geleden dat alle deelnemers elkaar

konden ontmoeten (in Thessaloniki). Dit jaar waren er 23 verschillende or ganisaties uit 12 landen aanwezig, met Phoenix Futures Scotland als gastheer.

De dag voor de start van het tweedaags congres kregen we de kans verschil lende initiatieven te bezoeken.

Harper House

‘Harper House’ is een gloednieuwe voorziening, opgestart om families of gezinnen samen te houden tijdens hun behandeling. Er is plaats voor 20 gezinnen (koppels of alleenstaanden), met alles samen zo’n 35 kinderen. De kwaliteit van de kinderopvang verbon

den aan de voorziening is bewonde renswaardig: een crèche voor kinderen onder de 2 jaar en een opvang voor kinderen boven de 2 jaar. Er zijn 19 appartementen voorzien, maar ook gemeenschappelijke ruimtes. Er wordt gekozen voor een holistische aanpak en de verblijfsduur bedraagt 3 tot 6 maanden, met mogelijkheid tot ver lenging. Overdag gaan de ouders naar het programma in de TG, waar naast het werken in structuur en de groepen ook wordt ingezet op competenties en vaardigheden als ouder. Na het TG-pro gramma gaan de betrokken gezinnen naar huis en wordt er in een nazorg van ongeveer 18 maanden voorzien.

Van

2022 ging in de Royal Concert Hall in Glasgow de achttiende editie van de ‘European Conference on Re habilitation and Drug Policy’ door. Dirk Vandevelde, Luca Littera en Krista Deplanter waren namens De Kiem als deelnemers aanwezig.

Harper House

TC Glasgow

Therapeutische Gemeenschap Glasgow

De therapeutische gemeenschap in Glasgow is centraal gelegen in een woonwijk. Bij de start bleek dit wat moeilijk, maar nu is de TG goed geïn tegreerd en aanvaard door de mensen van de wijk. De bewoners en stafleden zorgden voor een hartelijk ontvangst, met na een eerste kennismaking een uitgebreide rondleiding door een aan tal bewoners in het gebouw. Opvallend voor deze gemengde TG waren de speci fieke ruimtes waar mannen of vrouwen zich kunnen terugtrekken en tot rust komen. Een duidelijk voorbeeld van hoe een TG tracht in te spelen en tegemoet te komen aan genderspecifieke noden.

Naast de rondleiding brachten een TGbewoner en een halfweghuisbewoner ook hun levensverhaal naar voor. Het was voor hen niet evident om hun getui genis te brengen voor een internationaal gezelschap, maar het viel op hoezeer hun verhaal overeenkomt met dat van vele bewoners in onze TG. De veerkracht die mensen kunnen tonen na tal van ingrijpende levensgebeurtenissen, blijft bewonderenswaardig. Het bezoek werd afgesloten met een boeiende uitwisse ling van ervaringen en impressies tus sen de delegatieleden, allen werkzaam in verschillende TG’s in Europa.

Recovery through Nature

Phoenix Futures heeft een op de natuur gericht behandelprogramma: “Recovery through Nature”. Ze werkt hiervoor sa men met de John Muir Trust (JMT) - een op de gemeenschap gerichte liefdadig heidsinstelling die zich inzet voor de beleving, bescherming en het herstel van wilde natuur in het hele Verenigd Koninkrijk.

Recovery through Nature (RtN) is een zeer effectief therapeutisch program ma dat zorggebruikers meeneemt naar natuurrijke omgevingen om hen te be trekken bij praktisch natuurbehoud, weg van de gebruikelijke behandelomgeving. Groepen gaan 1 dag per week werken in de natuur en zijn ongeveer 12 weken bezig aan een project. “Herstel door de natuur” gaat over betrokkenheid bij de aarde, zowel fysiek als spiritueel.

Het concept van het aanmoedigen van samenwerken in 'de buitenlucht' en het produceren van positieve en tastbare resultaten is een uiterst krachtig mid del voor terugvalpreventie gebleken. Uit statistieken blijkt een drastische verbetering in het percentage suc cesvolle behandelingen voor cliënten die regelmatig hebben deelgenomen aan RtN. De sleutel tot het succes van Herstel door Natuur is simpelweg het

creëren van een plezierige en veilige leeromgeving. RtN is beschikbaar in veel van de programma’s aangeboden door Phoenix Futures: zowel de resi dentiële, de ambulante als de gevan genisprogramma’s van Phoenix Futures maken hiervan gebruik.

We bezochten het lopende project in Glenlude, in de prachtige Schotse Low lands waar de John Muire Stichting een inheems laaglandbos creëert. In Schot land zijn bijna alle inheemse bossen verdwenen door houtkap, commerciële aanplanting en overbegrazing. Sinds 2011 heeft Phoenix Futures in Glenlude al meer dan 2.000 bomen geplant op hun jaarlijkse plantdagen met als doel mensen uit hun programma’s samen te brengen voor een inspirerende dag in de natuur, maar ook om hun partner schap te promoten en de milieu- en duurzaamheidsreferenties van de or ganisatie te verbeteren.

Na de werkbezoeken werd het congres ‘s avonds feestelijk en officieel geopend door de burgemeester van Glasgow.

David Best gaf bij aanvang van de eer ste voormiddag online zijn reflecties op de congres-thema’s. Hierbij bracht hij opnieuw de bouwstenen voor per soonlijk groei onder de aandacht: Con nectedness, Hope, Identity, Meaning

John Deeney van Phoenix Futures (rechts) geeft uitleg bij het Recovery through Nature project in Glenlude, Schotland.

Zorggebruikers aan het werk in de Schotse lowlands. (zie ook cover)

en Empowerment (CHIME). Hij bena drukte de steun en kracht van lotgeno ten (peers) en het belang van sociale inclusie voor het herstelproces.

Er werd daarna ook uitvoering stil gestaan bij het recente overlijden en afscheid van Naya Arbiter en Rowdy Yates, beiden pioniers en voortrekkers binnen de Europese Federatie.

Tijdens het congres werden in verschil lende werkgroepen heel wat good prac tices en ervaringen uitgewisseld rond volgende thema’s:

• Trauma en geestelijke gezondheid

• Speciale voorzieningen voor vrouwen en families

• Werken binnen de gevangenis

• Ontwikkelingen binnen het werkveld

• Inclusieve (gemeenschaps-) programma’s

• Hoe onze behandeling behouden in een steeds veranderende wereld

• Het beter begrijpen van onze populatie

• Effectmeting van behandelprogramma’s

Op het einde van het congres werd het 40-jarig bestaan van de Europese

Federatie gevierd met taart, de nodige bedankingen en een mooi fotoboekje voor alle aanwezigen. Het bestaande bestuur van de Europese Federatie werd bekrachtigd: Phaedon Kaloterakis (Griekenland) als voorzitter, Dirk Van develde (België) als secretaris en pen ningmeester, Karen Bigges (UK), Oriol Esculies (Spanje) en Pauline McKeown (Ierland). Hierbij werden er ook twee nieuwe bestuursleden verwelkomd: Wouter Vanderplasschen (België) en Andrea Ascari (Italië).

Het moet gezegd, zo’n congresbezoek geeft de nodige vitamientjes om weer aan de slag te gaan. Al was de heenen terugreis best wel stresserend en vermoeiend, het opnieuw optrekken met collega’s uit eigen land en het ont moeten van collega’s uit vele andere landen is ontzettend deugddoend en verrijkend. We onthouden natuurlijk ook een en ander, zoals het belang van opleiding voor beambten bij het werken in de gevangenis, de aandacht voor families en ouders met kinderen in Engeland en Ierland en de eerste resultaten van ons lopend onderzoek naar ‘kwaliteit van leven’ in de TG van De Kiem dat door Wouter Vanderplas schen werd voorgesteld.

De echte peptalk kwam van George De Leon die gedurende het gehele congres

present was. Hij hield alle aanwezigen (nogmaals) de basisbeginselen van de werking van een therapeutische gemeenschap voor. Overal ter wereld hebben therapeutische gemeenschap pen te maken met een veranderende maatschappij, maar TG’s hebben hun nut bewezen en de lange termijn be handeling werkt. Hoe langer je in een TG verblijft, hoe hoger de kans op her stel. De essentie blijft de kracht van het groepsprogramma, de zelfhulp en we derzijdse hulp, met als doel het werken aan een nieuwe identiteit en levensstijl. De Leon benadrukt hierbij het belang van het benoemen en bekrachtigen van de verandering die je bij een bewoner ziet. Met andere woorden: bevestig het correcte gedrag en corrigeer niet alleen het negatieve gedrag. De Leon sprak bemoedigende woorden: blijf doen wat je aan het doen bent. Corona heeft er misschien voor gezorgd dat er tijdelijk minder bewoners in de TG zijn, maar de opnames gaan nu in stijgende lijn. Overal in Europa maar ook in Amerika gaat het stilletjes aan weer de goede kant op. Een mooie gedachte om dit congresverslag mee te beëindigen

Luca Littera, therapeutisch coördinator residentiële afdelingen Krista Deplanter, residentieel verantwoordelijke Dirk Vandevelde, directeur

HISTORIEK VAN DE EUROPESE FEDERATIE VAN THERAPEUTISCHE GEMEENSCHAPPEN

De beslissing om een ‘European Federation of Therapeutic Communities’ (EFTC) op te richten werd genomen in 1980, tijdens de 5de wereldconferentie van de TG afdeling van de ICAA (International Council of Alcohol and Addictions) in Noord wijkerhout, Nederland (31 Augustus – 5 September 1980).

Tijdens deze conferentie vergaderden de vertegenwoordigers van de TG’s in Europa voor het eerst. Eric Broekaert werd verkozen als voorzitter. Later dat jaar bespraken en beslisten de foun ding fathers verdere afspraken en for maliteiten. Op 6 Februari 1981 werden de statuten van de EFTC formeel onder tekend in Düsseldorf, Duitsland door Lars Bremberg (Zweden), Eric Broekaert (België), James Comberton (Ierland), Juan Corelli (Italië), Walfried Hauser (Oostenrijk), Martien Kooyman (Neder land), Martin Lutterjohan (Duitsland), Mario Picci (Italië) en David Tomlinson (Verenigd Koninkrijk).

De visie van de oprichters van de EFTC was om een netwerk van therapeuti sche gemeenschappen in heel Europa te creëren. Gemeenschappen die van elkaar zouden leren, herstelgerichte diensten zouden ontwikkelen door peersupport en mentorschap, negatief gedrag bestrijdend door ‘role model ling’: kortom wat we ‘community as method’ noemen.

In 2000 werd de EFTC formeel een vzw wanneer Dirk Vandevelde, de huidige secretaris en penningmeester, de EFTCstaturen registreerde en publiceerde volgens de Belgische wetgeving.

Vandaag blijven TG’s een betekenisvol le bijdrage leveren in de behandelsyste men in vele Europese landen, ondanks vele moeilijkheden en voortdurende terughoudendheid binnen een groot deel van Europa's mainstream behan

delingscultuur om de methode van herstel in zelfbeheer te aanvaarden. De ‘European Federation of Therapeu tic Communities’ (EFTC) is een van Eu ropa’s grootste en langst bestaande netwerken, met leden van meer dan 50 organisaties in 25 Europese landen. EFTC-leden voorzien in gevangenis-TG’s, community based TG’s, gestructureerde dagprogramma’s, peer-led nazorgdien sten en laagdrempelige adviescentra.

De federatie heeft sterke banden op nationaal en internationaal niveau met een aantal organisaties waaron der: de ‘World Federation of Therapeutic Communities’ (WFTC); de ‘Australasian Therapeutic Communities’ (ATCA); de ‘Vienna NGO Committee on Narcotic Drugs’ (VNGOC); het ‘Consortium for Therapeutic Communities’; ‘Narcotics Anonymous’; de ‘European Working Group on Drugs Oriented Research’’ (EWODOR); en het Recovered Users’ Network’ (RUN).

De huidige voorzitter van de Federatie is Phaedon Kaloterakis (Griekenland). Eerdere voorzitters waren: Eric Broe kaert (stichtend voorzitter), Martin Lutterjohan, James Comberton, David Tomlinson, Anthony Slater en Rowdy Yates.

Het actuele bestuursorgaan van de EFTC is samengesteld uit: Phaedon Kalotera kis (voorzitter), Dirk Vandevelde (secre taris en penningmeester) Oriol Escules, Karen Biggs, Pauline McKeow. Op het congres in Glasgow dit jaar werd het

bestuur uitgebreid met Wouter Vander plasschen en Andrea Ascari.

Vanaf het begin besefte de Federatie dat een radicale aanpak met zelfhulp gemeenschappen van verslaafden die individueel herstel leveren, wellicht met enig argwaan zou worden be keken en moedigde zij vastbesloten haar leden aan tot zelfevaluatie en een actieve deelname aan onderzoeks studies. Als gevolg hiervan heeft de Federatie 18 tweejaarlijkse internati onale conferenties georganiseerd om onderzoek naar alle aspecten van de therapeutische gemeenschap en het bredere probleem van herstel op lange termijn te presenteren en te evalueren.

Het EFTC heeft een nauwe wederkerige relatie met EWODOR (European Work shop On Drug Oriented Research) en is consequent een actieve deelnemer geweest aan de jaarlijkse symposia van die organisatie.

Daarnaast heeft de Federatie – in samenwerking met EWODOR, De Uni versiteit Gent en The Scottish Addic tion Studies – opleidingsinstituten georganiseerd voor TG-medewerkers en universiteitsstudenten (binnen het Socrates & Erasmus onderwijskader) in samenwerking met een reeks andere herstelorganisaties en meer dan 15 Europese universiteiten.

De Federatie blijft haar leden aanmoe digen om de community as method-be naderingen van verslaving en herstel te verfijnen en te evalueren in een wereld

die zich steeds meer zorgen maakt over de schade veroorzaakt door aanhou dend drugsmisbruik en over het falen van het nationale en internationale drugsbeleid om meer te doen dan en kel het probleem in te dammen.In de toekomst zal de Federatie haar droom nastreven om een brug te slaan tus sen de zelfhulp herstel gemeenschap en de reguliere behandeling en om de toepassing van therapeutische gemeen schapsprincipes op andere gebieden van zorg en sociale ontwrichting te onderzoeken.

De beginjaren

In 1968 startte Dr. Ian Christie de eer ste therapeutische gemeenschap in het Verenigd Koninkrijk, de ‘Pink Villa’ van het St James Hospital in Portsmouth. In 1971 verhuisde Christie de TG naar Alpha House.

Phoenix House in Londen werd in 1969 opgericht door Griffith Edwards, na een bezoek aan Phoenix House in New York. Stafleden en gegradueerden van Phoenix House in Londen hebben de oprichting van TG’s in heel Europa ondersteund.

Coolmine werd opgericht in 1973 door Lord Paddy Rossmore. Rossmore was een Anglo-Ierse lotgenoot die geïnte resseerd geraakte in drugproblemen door vrienden in de problemen te zien geraken. Hij opende Coolmine Lodge na een bezoek aan Phoenix House in Londen.

In 1972 stichtte de Nederlandse psychi ater Martien Kooyman de Emiliehoeve in een oude boerderij in Den Haag. Het was de eerste drugvrije therapeutische gemeenschap in Nederland en de eer ste in het Europese vasteland. Gewe zen stafleden van Phoenix House New York en Phoenix House Londen waren een grote hulp bij de ontwikkeling tot een gestructureerde drugvrije TG. De Emiliehoeve werd een rolmodel voor vele therapeutische gemeenschappen in Europa, zoals De Kiem en KETHEA in Griekenland.

De Kiem in België werd in 1976 opge richt door Eric Broekaert. In 2006 ver huisde de TG naar een nieuw gebouw, ontworpen als TG inclusief een onthaa lafdeling en een huis voor vrouwen met kinderen.

Dirk Vandevelde Secretaris en penningmester EFTC

EFTC-ERIC BROEKAERT AWARD

De EFTC-Eric Broekaert Award is een Award voor diegenen die van grote in vloed zijn geweest voor de TC-beweging en actief zijn geweest op het gebied van drugsverslaving: praktijk, onderzoek en opleiding.

De Award werd voor het eerst gegeven aan Donald J. Ottenberg tijdens de 8e EFTC-conferentie in Warschau in 2001. Sindsdien wordt er om de twee jaar een prijs uitgereikt.

Elke EFTC-Eric Broekaert Award is een prachtige en unieke handgemaakte sculp tuur van de Belgische kunstenares Kathy Verhegge.

Deze bronzen sculptuur is de perfecte il lustratie van de menselijke geest en de kracht van het zelfhulpidee, zo belangrijk voor het werk in drugvrije therapeutische gemeenschappen. De sculptuur laat zien hoe wederzijdse steun en betrokkenheid mensen de kracht geeft om tot een nieu we balans in hun leven te komen.

Award

2001 Don. J. Ottenberg 8th Warsaw, Poland European conference on rehabiltation and drug policy

Magdalena ops, Centrum Adiktologie

2003 Martien Kooyman 9th Venice, Italy Over the Borders Agency of international cooperation of the centri di Solidarieta di Belluno, Mantova, Mestre, Treviso,Verona & Vicenza

2005 George Deleon 10th Heraklion, Crete Drug addiction treatment and prevention in a united Europe : diversity and equality

Kethea

2007 Juan Correlli Mario Picci 11th Ljubljana, Slovenia European conference on rehabilitation and drug policy

Drustvo Projekt Clovek 2009 Anthony Slater 12th The Hague, The Netherlands Eyes on the Future Brijder Verslavingszorg, Verslavingszorg Noord Nederland Parnassia. 2011 Griffith Edwards 13th Oxford, UK The reality of recovery – an international perspective

Phoenix Futures Ley Community 2013 Naya Arbiter 14th Prague, Czech Republic Development trends in the Therapeutic Community

Magdalena 2015 Eric Broekaert 15th Malaga, Spain Promoting an integrated model Proyecto Hombre Spain and Malaga 2017 Albert Sabates 16th Dublin, Ireland Pathways of care to recovery Coolmine 2019 Babis Poulopulos Anna Tsiboukli 17th Thessaloniki, Greece Everything flows Kethea 2022 Rowdy Yates 18th Glasgow, Scotland Complexitysustainability-Inclusion Phoenix Futures

Jaar Award winners N° Locatie Titel

Organiserend EFTC lid

#LXADDICTIONS22

Op 21 november trok een omvangrijke delegatie onderzoekers van HOGENT en UGent naar Lissabon voor Lisbon Addictions 2022, hét Europees congres over verslavend gedrag en afhan kelijkheid. Ook ik mocht vanuit mijn betrokkenheid in enkele projecten van de partij zijn.

De eerste dag werd vooral gekleurd door een lange dag reizen, gevolgd door een bezoek aan het congrescen trum. Daar ging ik samen met Jessica De Maeyer en Tijs Van Steenberghe de posters van het Photovoicing Recovery Pathways opstellen voor tijdens het congres. Deze posters zijn een verzameling van foto’s, citaten en de belangrijkste bevindingen van het RECPATH-project. Wat een onvergetelijke ervaring om een project waar ik veel in investeerde en waar ik ontzettend trots op ben, zo mooi tot zijn recht te zien komen.

22 november, Side Event on Gender and Drugs…

Wat heb ik hier naar uitgekeken! Samen met Julie Schamp een hele dag luisteren naar sprekers die zich specialiseren in gender en verslaving. Gepassioneerde onderzoekers brachten hun kijk op het thema, met presentaties gaande van de geschiedenis van vrouwen en middelen gebruik tot neurobiologische verschil len tussen mannen en vrouwen. Niet tegenstaande de focus overwegend lag op vrouwen, trok Kane Race, professor aan de University of Sydney, de discus sie met zijn uiteenzetting verder open naar middelengebruik in de LGBTQ+ gemeenschap. Ook mannen worden aangehaald als een belangrijke groep die we niet uit het oog mogen verliezen wanneer we genderspecifiek werken. Tijdens de middagpauze kregen geïnte resseerden de mogelijkheid om deel te nemen aan een praktische demonstra tie van traumasensitieve yoga. Deze demonstratie werd gefaciliteerd door Julie Schamp en mezelf. Een groepje

geïnteresseerden, op zoek naar aan vullende ondersteuningsmethodieken met een eerder lichamelijke benadering diende zich aan, en luisterde geboeid naar onze theoretische inleiding, ge volgd door een praktisch proevertje. Mission accomplished.

23 november, start van het congres…

LxAddictions22, dat al aan zijn vierde editie toe is, ging op een indrukwek kende manier van start. Een mix van gevestigde waarden in de onderzoeks wereld en het werkveld enerzijds en startende onderzoekers anderzijds krijgen hier de kans om hun onderzoek voor te stellen en te bediscussiëren met mede-onderzoekers en mensen uit het werkveld. De enorme waaier aan interessante thema’s maakte het een hele uitdaging om te kiezen waar aan te sluiten. Zo werd onder andere on derzoek naar verslaving aan anabolen voorgesteld en werd er dieper ingegaan op heet-van-de-naald bevindingen rond alcoholgebruik en gokken. Zelf werd ik toch opnieuw aangetrokken tot de ses sie rond gender. Zes krachtige vrouwen namen er het woord om zichtbaarheid te geven aan de kwetsbaarheid van vrouwen die verslaafd zijn en de pro blemen waarmee zij vaak te kampen hebben. Ook de barrières die zij onder vinden in hun vaak uitdagend hulpver leningstraject werden in kaart gebracht. Een inspirerende sessie!

24 november, de tweede dag.. Ook op de tweede dag genoten de sessies rond gender mijn voorkeur. Ik leerde bij over de complexe sociale

Jessica De Maeyer en Tijs Van Steenberghe

Julie Schamp en Ann Vranken - traumasensitieve yoga

netwerken en gezondheidszorg, luis terde naar Karine Bertrand over de noden van vrouwen die hun weg naar de verslavingszorg zoeken, en liet me meenemen door Charity Monareng in haar verhaal over vrouwen die midde len gebruiken in Zuid- en Oost-Afrika. Later op de dag deelde de Nederlandse Emese Kroon de bevindingen van haar onderzoek naar genderverschillen bij cannabisgebruik, en stelden drie vrouwen hun eigen project in de hulp verlening voor. Na deze aangrijpende verhalen kon ik me niet van de indruk ontdoen dat, hoewel wetgeving en be leid overheen landen vaak verschillen, de pijn en problemen van deze vrou wen heel universeel zijn. Als afsluiter kregen Jessica, Tijs en ikzelf het woord om het Photovoice project en onze posters voor te stellen. Heel fijn om te merken dat het project heel warm en enthousiast onthaald werd.

25 november, derde en laatste dag

De laatste dag van het congres sloten we af met een bomvolle zaal voor de sessie rond genderverschillen en het belang van gender in de verslavings zorg. Deze sessie werd georganiseerd door de European Group on Gender and Drugs waar Julie deel van uitmaakt. In

de sessie werd gesproken over de bar rières die vrouwen ondervinden zoals stigma en het overmatig opnemen van zorgende taken, en over het vaak samengaan bij vrouwen van midde lengebruik en het ervaren van geweld. Alexandra Collins vroeg aandacht voor het hanteren van een intersectioneel perspectief en Cristina Vale Pires sprak over het middelengebruik bij non-binai re personen. Prof. dr. Sarah Morton uit Dublin sloot de sessie af met aanbe velingen voor het implementeren van een genderbenadering in alcohol- en drugpreventie en -behandeling. De nadruk ligt hierbij op het werken aan gezonde gendernormen enerzijds en het opnemen van een traumasensitieve benadering anderzijds. Een meer dan geslaagde sessie.

En dan was het tijd om naar huis te gaan… moe, maar voldaan. En vooral met een rugzak boordevol nieuwe erva ringen, kennis, contacten en energie om me binnen De Kiem verder in te zetten voor een waardevolle, genderspecifieke benadering.

Ann Vranken, begeleider TG en vrouwenwerking De Kiem Julie Schamp, onderzoeker aan de UGent en HOGENT

Literatuurstudie

Vanuit de literatuurstudie komt duidelijk naar voor dat mannen en vrouwen in het algemeen verschillen. Dat is uiteraard normaal. Hierin spelen biologische, psy chologische en sociale factoren. Binnen de focus van deze bachelorproef komen echter ook meer specifieke verschillen naar voor. Zo zouden vrouwen sneller onder invloed zijn en sneller verslaafd en beschadigd raken (Claeys, 2014). Er zijn ook aanwijzingen dat zowel de factoren die een rol spelen bij de aan vang van middelengebruik als de facto ren die leiden tot de ontwikkeling van middelenafhankelijkheid en tot terugval anders zijn bij vrouwen. Hierbij worden met name relatieproblemen en trauma’s in de voorgeschiedenis genoemd als risicofactoren met een grotere invloed op vrouwen (Sonne e.a., 2003; Tuch man, 2010).

Los van het feit dat overmatig midde lengebruik steeds gezondheidsschade met zich meebrengt zoals infectieziek ten (longontsteking, tuberculose, hiv), gastro-enterologische aandoeningen (leverziekten, pancreatitis), kankers (bijvoorbeeld mond en keelholte, lever kanker, darmkanker), cardiovasculaire aandoeningen (hartziekten), neurologi sche aandoeningen (De Doncker e.a., 2015) zorgt middelenmisbruik bij een vrouw voor meer kans op een aantal bijkomstige ernstige gezondheidspro blemen (Sun, 2009; Kay, 2010). Er zijn ook een aantal sekse specifieke licha melijke problemen als gevolg van de verslaving, zoals een hoger risico op onvruchtbaarheid en vaginale infecties (Tuchman, 2010). Verslaafde vrouwen hebben vaak ook een gebruikende part

Ann Vranken - Photovoice project

GENDERSENSITIEF WERKEN…

Een tijdje werkzaam in de onthaalafdeling van De Kiem, behaalde Charline Vermeir haar bachelor toegepaste klinische psychologie met een eind proef over ‘Gendersensitief werken in de therapeutische gemeenschap’. Haar literatuurstudie, aangevuld met interviews en een focusgroep, leert ons meer over het verschil tussen man en vrouw in opname in de TG…

ner. De vrouw is hierbij vaak afhankelijk van hem/haar voor het verkrijgen van drugs. Ze delen vaker naalden met hun partner en/of verruilen seks voor drugs (Briggs & Peperell, 2009; Sun, 2009). Dit kan er voor zorgen dat de (injecte rende) gebruikster meer kans heeft op besmetting met hiv en soa’s (Tuchman, 2010). Verder laat onderzoek zien dat het stoppen met middelengebruik las tiger is voor vrouwen: zij hebben over het algemeen meer last van afkickver schijnselen (Becker, 2017).

Op psychisch vlak hebben vrouwen (in het algemeen) vaak een hogere ratio van comorbide psychiatrische aandoe ningen. Ook voor vrouwelijke drugver slaafden (in het bijzonder) is dit dus het geval (UNODC, 2004; Zilberman & Blume, 2005). Depressie komt vaker voor bij vrouwen (Tuchman, 2010). Net als depressie hebben angststoornis sen en PTSS (Post Traumatisch Stress Syndroom) meer kans om een versla vingsdiagnose voor te gaan (Zilberman & Blume, 2005). Middelengebruiksters hebben eveneens een verhoogde kans op comorbide eetstoornissen (Zweben, 2003). Het risico op trauma en slachtof ferschap bij psychisch zieke vrouwen is dubbel zo groot als bij vrouwen in de al gemene bevolking (Henwood & Padgett, 2008). Verder is er onderzoek waaruit blijkt dat gendersensitieve behande ling, waarin nadruk ligt op trauma’s uit het verleden en de rol van relaties, voor vrouwen effectiever is dan reguliere be handeling (Kissin e.a., 2014).

Wat vaak gezien wordt bij vrouwen met een afhankelijkheidsproblematiek is dat zij een disfunctionele familiege

schiedenis kennen, met familiaal al cohol- en druggebruik van mannelijke tegenhangers in hun opvoeding (Sun, 2009). De levensverhalen van vrouwen met een verslaving zijn meestal gete kend door geweld en slachtofferschap, seksueel misbruik, verwaarlozing, fy sieke mishandeling en psychologische manipulatie (Tuchman, 2010). Deze le vensverhalen spelen zich vaak ook af in een kader van achterstand en een soci ale omgeving met verslaafde rolmodel len (Anderson, 2007). Een gebrek aan gezonde relaties door incest, seksueel en ander geweld (Covington, 2007) en sekswerk (Claeys, 2004) komen fre quent voor. Bijkomstig prostitueren verslaafde vrouwen zich vaak om hun verslaving te bekostigen (Bennett e.a., 2008) en ze komen daardoor in situa ties terecht met een verhoogde kans op (re)victimisatie, geweld en criminaliteit, wat de reeds bestaande trauma’s en psychische problemen opnieuw erger maakt (Briggs & Pepperell, 2009).

Vrouwen die middelen misbruiken wor den meer gestigmatiseerd en gemar ginaliseerd, en blijven meer onder de radar van hulpverlening (Ettorre, 2007). Ze voldoen niet aan onze samenlevings norm als vrouw, noch aan hun traditi onele rol als ‘goede’ moeder (Briggs & Pepperell, 2009). Vrouwen internalise ren dit stigma (Claeys, 2004) en voelen schuld, schaamte, wanhoop en angst (Sun, 2009). Het mogelijke gebrek aan goedkeuring en ondersteuning door de partner, de verantwoordelijkheid voor het gezin en de (reële) vrees voor het verlies van de kinderen, vormen grote belemmeringen voor het zoeken naar de noodzakelijke hulp (Zilberman &

Blume 2005; Claeys, 2009). Alle com binaties van stigma met maatschap pelijke druk, sociale en economische benadeling of marginalisatie en het mannelijke karakter van de (drug)hulp verlening zorgen er voor dat vrouwen makkelijker naar de psychiatrie gaan of naar de huisarts (Egger & Moser, 2008).

Interviews en focusgroep

Vanuit semigestructureerde interviews met enkele medewerkers (vooral) bin nen De Kiem, komt duidelijk naar voor dat er wel degelijk verschillen zijn tus sen mannen en vrouwen in het pro gramma. Deze zijn niet enkel bepaald in het programma; het gaat meer over een algemeen verschil in persoon. Er is sprake van typische verschillen zoals het anders omgaan met emoties, maar niet van specifieke verschillen die te linken zijn aan gebruik. Wel blijkt dat vrouwen meer impliciet vragen om een specifiekere behandeling, zoals bijvoor beeld opkomen voor wat extra tijd om een bad te nemen. Een mogelijke ver klaring zou kunnen zijn dat vrouwen gebukt gaan onder het grotere stigma dat zij meedragen (in vergelijking met mannen). Hierdoor passen zij zich mo gelijks snel aan naar mannelijke mid delgebruikers in het programma. Ze geven geen expliciete verschillen aan omdat ze het stigma dat ze dragen niet willen bevestigen; ze willen als het ware niet anders behandeld worden dan de mannen in het programma.

In de interviews kwam ook aan bod dat er een verschil is wat betreft het berei ken van mannen en vrouwen. Dit komt deels vanuit het feit dat er minder vrou

wen zijn in bijvoorbeeld de gevangenis en er geen/weinig vrouwenwerking is in de gevangenis. Anderzijds merken we op dat dit veel te maken heeft met het stigma dat op de vrouw als gebruik ster rust, waardoor deze langere tijd de problemen probeert weg te stoppen. Ook de component kinderen is hierin van groot belang en kan gezien wor den als een reden waarom vrouwen moeilijker bereikbaar zijn, met een la gere instroom naar de hulpverlening als gevolg. Vrouwen zoeken (volgens de geïnterviewden) doorgaans meer hulp in de eerstelijnszorg. Ze gaan va ker in opname voor hun psychiatrische problematiek en minder voor hun ver slaving op zich. Bij mannen is dit net omgekeerd en wordt de verslaving als hoofdprobleem aanzien. Hierdoor stro men minder vrouwen en meer mannen door naar gespecialiseerde drughulp verlening zoals een TG.

Alle geïnterviewden geven de voorkeur aan een gemengd programma (met mannen en vrouwen), zonder een spe cifieke aparte behandeling. Dit echter met oog en aandacht voor het verschil in gender.

Ook in de focusgroep met 5 vrouwelijke bewoonsters komen de duidelijke ver schillen tussen man en vrouw naar voor en worden het stigma en de drempels richting hulpverlening bevestigd. Allen zien een gemengd programma als een meerwaarde. Zij ervaren het als een veilige manier om een normaal contact tussen man en vrouw te kunnen oefe nen. Evenzeer spreken ze echter allen de angst uit voor relaties in het programma, wat gezien wordt als een grote moeilijk heid aan een gemengd programma.

Gendersensitief werken

Bovenstaande bevindingen vanuit li teratuur, interviews en focusgroep re sulteren in een aantal aanbevelingen inzake gendersensitief werken.

De vaststelling dat vrouwen meer com plexe trauma’s hebben noopt de hulp verlener zich steeds bewust te blijven van individuele verschillen (ook man nen hebben immers trauma’s en kun nen slachtoffer zijn). Bij psychiatrische comorbiditeit, waarbij de vrouw sneller gezien worden met een diagnose bor deline en de man meer met ADHD en/ of een autismespectrumstoornis, is een (bijkomende) individuele en gepaste aanpak aan te bevelen.

Gendersensitieve hulpverlening bete kent dat je de bewoner terug in haar/ zijn kracht zet door middel van em powerment en dat je bewoners terug respectvol leert omgaan met zichzelf en het andere gender.

De vrouw draagt een groter stigma dan de man. Vrouwen verdienen daarom bevestiging voor de moed die nodig is om een programma aan te vatten. De drempels richting hulpverlening moe ten lager voor de gebruikende vrouw. Hierbij moet werk gemaakt worden van meer naambekendheid over het behandelmodel van de therapeutische gemeenschap en van meer opnamemo gelijkheden waarbij kinderen mee in opname kunnen. Dit komt ook tegemoet aan de ondersteuning van de vrouw in haar maatschappelijke rol van moeder.

Tot slot moet een behandeling ook de nodige veiligheid kunnen garanderen en voldoende oog hebben voor man nen en vrouwen, apart van elkaar. Dit kan binnen een gemengd programma, door middel van aparte vrouwen- en mannen-groepen en -dagen, en ook aparte ruimtes voor beide genders.

Charline Vermeir, Begeleider onthaalafdeling De Kiem

VROUWENWERKING ALS GOOD PRACTICE

Dit bezoek kwam tot stand met behulp van het ECEtt-platform dat hulpverle ners in staat stelt om good practices in andere landen te verkennen door een meerdaags werkbezoek.

We stelden een gevarieerd programma samen voor de 2 Griekse bezoekers, met info- en uitwisselingsmomenten en meedraaimomenten. Dit laatste liep wat moeilijker door de taalbarrière.

Toch blikken onze bezoekers terug op een boeiende uitwisseling. Zij waren vooral gecharmeerd door de gender specifieke groepen en activiteiten voor onze vrouwelijke bewoonsters, die ze als good practice weerhouden en terug koppelen naar ECEtt. Ze formuleerden het onder meer als volgt:

“ … In de vrouwengroep hebben ze een veilige plek om te praten over kwesties die moeilijk te uiten zijn in het bijzijn van hun mannelijke peers. Het gaat hierbij over onder werpen zoals seksuele kwesties, problemen met het lichaamsbeeld en nog veel meer... De bewoners worden aangemoedigd om te pra ten over elk vrouwelijk onderwerp dat hen zorgen baart en ze zijn er van verzekerd dat alles wat ze in de groep bespreken vertrouwelijk is en dat ze het niet hoeven te delen met hun mannelijke peers als ze dat niet willen… Daarnaast organiseren alle Vlaamse TG’s één keer per maand een "vrouwendag"…

Vrouwenkwesties kunnen gevoelig en complex zijn en soms is het dan erg belangrijk om hen de tijd en ruimte te geven waarin ze zich vrij kunnen voelen om hierover te pra ten. Als gevolg hiervan voelen vrou wen zich meer opgenomen en veilig in de TG. En hoe meer vrouwen er in

een TG verblijven, hoe meer vrouwen er ook geneigd zullen zijn om met die TG contact te zoeken…”.

Momenteel zijn de maandelijkse vrou wendagen voor de bewoonsters van Katarsis, De Spiegel, De Sleutel en De Kiem opnieuw gestart. Tijdens de coro na periode moesten deze bewoonsters het stellen met enkele online contacten. Dat is natuurlijk niet het zelfde als me kaar life ontmoeten om ervaringen uit te wisselen en samen dingen te doen. De organisatie van vrouwengroepen en vrouwendagen neemt niet weg dat vrouwen nog steeds in de minderheid zijn. Doorgaans zitten we wat dat be treft aan een jaargemiddelde van 11 vrouwelijke bewoonsters in opname (in de 4 Vlaamse TG’s). Daar is gedurende 3 decennia vrouwenwerking geen ver andering in gekomen. Het opzet van de vrouwenwerking is ook niet zozeer om ‘meer vrouwen te laten doorstro men naar een TG’, maar wel om een vrouwvriendelijk programma aan te bieden. Een betere doorverwijzing en

Van 20 tot 24 Juni kregen we bezoek van 2 medewerkers van ARGO, een thera peutisch programma voor verslaafden in Thessaloniki, Griekenland.

doorstroming van vrouwen naar de TG blijft natuurlijk wenselijk en lijkt ons een relevante topic om (meer) onder zoek aan te wijden.

Sinds vele jaren bundelen de TG-mede werkers die de vrouwenwerking behar tigen hun krachten in een stuurgroep ‘vrouwendrughulpverlening’. Naast de organisatie van de maandelijkse vrouwendagen, staat deze stuurgroep in voor een tweejaarlijkse studiedag voor collega-hulpverleners binnen en buiten het TG-werkveld. Dit komt de beeldvorming rond TG’s en rond gen derspecifieke noden en thema’s ten goede en onrechtstreeks ook potentiële doorverwijzingen. Momenteel werkt de stuurgroep aan een programma voor maart 2023, met als thema “Geweldig verslaafd of verslavend geweld”.

Laat ons eindigen met een positieve noot. Hoewel vrouwen in de minder heid blijven in een TG, beëindigen in verhouding meer vrouwen dan mannen succesvol hun programma.

WEER WORDEN WIE JE BENT

Onze dochter had al jaren een probleem met drank en drugs. Vele jaren voelde zij zich ongelukkig en onbegrepen en ver stopte ze zichzelf, met veel zaken waar wij niet van wisten…

Er waren veel problemen thuis, met ons en met haar zussen en ze zonderde zich vaak af. Zo werden de problemen al leen maar groter. Ze vluchtte in relaties, soms goede, maar meestal slechte. Ze had geen werk en woonde in vochtige woningen, waardoor ze soms moest verhuizen.

Toen ze na jaren zichzelf onder ogen zag, was het best schrikken. Ze besloot dan toch hulp te aanvaarden. Zo zijn we in De Kiem binnen geraakt, via enige omwegen, en in volledige lockdown! Dat was zo raar…, we moesten haar halve inboedel afzetten voor de deur en mochten zelf niet binnen. Door Covid konden we haar kamer niet bezoeken of inrichten en konden we geen contact maken met de begeleiding en haar me debewoners.

Kerst en nieuw vierde ze in De Kiem, met alle bewoners samen. Zo was ze toch niet heel alleen met de feestda gen …

De strenge regels waren wellicht hard voor haar, maar wel nodig om weer structuur in haar leven te krijgen. Met de nodige ups en downs heeft ze zich erdoor gesparteld, zonder opgeven en meestal met opgeheven hoofd.

We mochten als ouders op familiege sprek en later ook de zussen. Die ge sprekken waren vooral zeer confron terend! Weer praten en luisteren naar elkaar in plaats van meteen te reageren

was een begin. Alles wat we vroeger hadden meegemaakt konden we be spreekbaar maken, elk op onze manier en met onze herinnering, wat soms niet overeenstemde... Bezoek ging nog altijd buiten door vanwege corona en door de strikte telefoonregels kon ze niet zo maar meteen met ons bellen als zij dat wou en moest dit altijd onder controle van een medebewoner. Toch vond ze er haar draai.

Het eerste thuisbezoek in het bijzijn van een medebewoner die haar begeleidde was ook wat onwennig … maar het deed wel deugd dat iedereen weer thuis was.

Dan ging ze over naar het halfweghuis, met weer meer prikkels en vrijheid. En ook met meer verantwoordelijkheid: het vooruitzicht op werk of studies, het zoeken en vinden van een woning enz. Het was allemaal weer nieuw voor haar. We waren blij dat ze de keuze maakte opnieuw te gaan studeren. Nog ander half jaar en ze is afgestudeerd!

In het halfweghuis heeft ze een nieuwe liefde gevonden met wie ze een volledig nieuw leven is gestart als plusmama. Daar ben ik enorm trots op!

Ze vond een volkstuintje in de buurt waar ze tot zichzelf kan komen indien nodig en met de groentjes en bloemen erbij als extra. We zijn weer dichter tot elkaar gegroeid in die jaren en onze dochter is terug zichzelf geworden. Ze komt nu regelmatig langs met haar

partner die dezelfde zware weg heeft afgelegd. Ze is weer gelukkig en wij zijn heel blij dat ze in De Kiem terecht kon. Bedankt hiervoor aan iedereen, ook aan wie we waarschijnlijk nooit ont moet hebben. Goed dat jullie er waren; bedankt om onze dochter weer te laten worden wie ze is.

Twee trotse ouders

WIE IK ALTIJD AL HAD WILLEN ZIJN…

3 jaar geleden nam ik de beslissing om een programma in de therapeutische ge meenschap van De Kiem te volgen. Het was een bewuste keuze.

Het was een bewuste keuze omdat ik het gevoel had dat ik mezelf niet meer herkende na 15 jaar verslaafd te zijn aan allerhande drugs. Ik wist niet meer wie ik was en wie ik wilde zijn. Dit ge voel moest stoppen.

Mijn traject in De Kiem verliep niet zonder slag of stoot. Dat kon ook niet anders want ik kwam van een heel don kere plek. Ik ben mezelf vaak tegenge komen, met en zonder tegenzin. Maar, ik wist bij mezelf, ik moet erdoor want het wordt beter. En ik heb doorgezet, drie jaar lang, tot ik uiteindelijk met glans ben gegradueerd.

Ik heb mezelf opnieuw leren kennen, op de goede manier. Ik weet nu wie ik ben en ik ben wie ik altijd al had willen zijn. Ik ben trots op mezelf omdat ik zelf de stap naar TG De Kiem heb gezet. Ik ben trots op mijn moeder omdat zij mij steeds is blijven steunen doorheen het hele traject. Ik heb exact 1 jaar in de TG gezeten, van 19 november 2019 tot 19 november 2020.

Daarna ben ik mogen overgaan naar het halfweghuis te Merelbeke. De begelei ding daar heeft me goed verder gehol pen in het zelfstandig leven. Ook in het halfweghuis verbleef ik ongeveer een jaar. Ik heb toen een volledig nieuwe start genomen en een leven opgebouwd in Gent.

Kort nadien heb ik mijn huidige vrien din leren kennen, waarmee ik al snel

ben gaan samenwonen. Ik heb nu een goeie job die ik graag doe en ik heb hobby’s die mij bezighouden. Daarom wil ik hier nog eens het volledige Kiemteam bedanken. Ik heb geleerd om op nieuw van mezelf te houden en dat een mindere dag hebben best oké is. Het is helemaal niet erg je eventjes niet goed te voelen. Hou in je achterhoofd dat alles wel terug goed komt. Omring je met juiste mensen, je familie, een lief dat je begrijpt en respecteert en waar je alles tegen kan zeggen en vrienden die het goed met je voorhebben… Laat ik het zo zeggen: je kan het maar je kan het niet alleen.

Dieter

door het gebruik van drugs en aan mensen uit hun

De Kiem biedt ZONDER MEER

Colofon

Redactie

Dirk Calle, Jo Thienpont, Dirk Vandevelde Eindredactie en Directie Dirk Vandevelde Fotografie

Dirk Calle, Jo Thienpont, Krista De planter Vormgeving dotplus

Abonnement Abonnementen kosten 15,- euro voor vier nummers, te storten op reke ningnummer BIC GEBABEBB / IBAN BE 270012 1652 3173 van v.z.w. De Kiem, 9890 Gavere.

Voor giften vanaf 40,00 euro kan u een attest voor fiscale vrijstelling be komen.

Adressen

Contactadres voor opname of begeleiding (elke werkdag te bereiken van 8u30 tot 17u00)

Ambulant Centrum Gent Kortrijksesteenweg 185, 9000 Gent Tel. 09/245.38.98 Fax 09/245.41.71 ambulant.gent@dekiem.be

Ambulant Centrum Ronse Oswald Ponettestraat 31 9600 Ronse Tel. 055/21.87.00 ambulant.ronse@dekiem.be

Ambulant Centrum Geraardsbergen Abdijstraat 2, 9500 Geraardsbergen Tel. 055/21.87.00 ambulant.geraardsbergen@dekiem.be

Ambulant Centrum Ninove Brusselsesteenweg 3 9400 Ninove Tel. 054/33.31.65 ambulant.ninove@dekiem.be

Ambulant Centrum Dendermonde Noordlaan 19 9200 Dendermonde Tel. 052/46.63.32 ambulant.dendermonde@dekiem.be

V.U. Dirk Vandevelde –Vluchtenboerstraat 7A, 9890 Gavere

Contactadres voor Administratie – Directie (sociale dienst, familiebegeleiding, stages)

Vluchtenboerstraat 7A 9890 Gavere Tel. 09/389.66.66 Fax 09/384.83.07 admin@dekiem.be

hulp aan personen die ERVAREN IN HERSTEL Inhoud