Een determinatie handleiding voor Steengoed by Werkgroep Archeologie Sittard

Een determinatie handleiding voor Steengoed G.H.Hofstra

Een determinatie handleiding voor Steengoed 1 Steengoed ................................................................................................................................ 3 1.1 Onderverdeling Steengoed ............................................................................................... 4 1.1.1 Proto Steengoed......................................................................................................... 5 1.1.2 Bijna Steengoed......................................................................................................... 6 1.1.3 Steengoed .................................................................................................................. 6 1.1.3.1 Steengoed Periode 1 ........................................................................................... 7 1.1.3.2 Steengoed periode 2 ........................................................................................... 8 1.1.3.3 Steengoed Periode 3 ........................................................................................... 8 1.1.3.4 Steengoed periode 4 ........................................................................................... 9 2 Productie centrums .................................................................................................................. 9 2.1 Aken ............................................................................................................................... 11 2.1.1 Aken Steengoed periode 2....................................................................................... 11 2.2 Altenrath ......................................................................................................................... 11 2.2.1 Altenrath Steengoed periode 3 ................................................................................ 12 2.3 Bruggen-Oebel ............................................................................................................... 13 2.4 Bruhl ............................................................................................................................... 13 2.4.1 Proto Steengoed....................................................................................................... 13 2.4.2 Steengoed periode 1 ................................................................................................ 14 2.4.3 Steengoed periode 2 ................................................................................................ 16 2.5 Brunssum/Schinveld....................................................................................................... 16 2.5.1 Brunssum/Schinveld volgens de Bruijn .................................................................. 17 2.6 Frechen ........................................................................................................................... 18 2.6.1 Steengoed periode 1 ................................................................................................ 19 2.6.2 Steengoed periode 2 ................................................................................................ 19 2.6.3 Steengoed Periode 3 ................................................................................................ 19 2.6.4 Steengoed periode 4 ................................................................................................ 20 2.6.5 Baardmannen ........................................................................................................... 20 2.7 Keulen ............................................................................................................................ 22 2.7.1 Steengoed periode 1 ................................................................................................ 23 2.7.2 Steengoed periode 3 ................................................................................................ 23 2.8 Langerwehe .................................................................................................................... 23 2.8.1 Hoofdvormen .......................................................................................................... 24 2.8.2 Proto Steengoed....................................................................................................... 25 2.8.3 Steengoed periode 1 ................................................................................................ 25 2.8.4 Steengoed periode 2 ................................................................................................ 25 2.8.5 Steengoed periode 4 (1680-1900) ........................................................................... 25 2.9 Mayen ............................................................................................................................. 26 2.9.1 Proto Steengoed....................................................................................................... 26 2.9.2 Steengoed periode 1 ................................................................................................ 26 2.10 Raeren........................................................................................................................... 26 3.10.1 Ontwikkeling ......................................................................................................... 26 2.10.2 Grondstof ............................................................................................................... 27 2.10.3 Decoraties .............................................................................................................. 28 2.10.4 Hoofdvormen ........................................................................................................ 28 2.10.5 Steengoed periode 2 .............................................................................................. 30 2.10.7 Steengoed periode 3 .............................................................................................. 30 2.10.7 Cilindrische kruik .................................................................................................. 30 2.10.8 Baardmannen / Gezichtskruiken ........................................................................... 31 2.11 Siegburg ....................................................................................................................... 31 2.11.1 Vormen .................................................................................................................. 32 1 Versie 2.0 (2014)

Een determinatie handleiding voor Steengoed 2.11.2 Proto Steengoed..................................................................................................... 34 2.11.3 Steengoed periode 1 .............................................................................................. 34 2.11.4 Steengoed periode 2 .............................................................................................. 35 2.11.5 Steengoed periode 3 .............................................................................................. 35 2.12 Stadtlohn / Vreden ........................................................................................................ 35 2.12.1 Steengoed periode 4 .............................................................................................. 36 2.13 Westerwald ................................................................................................................... 36 2.13.1 Steengoed periode 2 .............................................................................................. 36 2.13.2 Steengoed periode 3 .............................................................................................. 36 2.13.3 Steengoed periode 4 .............................................................................................. 37 3 Andere Duitse productie plaatsen ......................................................................................... 37 3.1 Annaberger ..................................................................................................................... 38 3.2 Dreihausen (Hessen) ...................................................................................................... 38 3.3 Duingen (DUINGEN) ................................................................................................... 38 3.4 Freiberg .......................................................................................................................... 39 3.5 Peterskirchen .................................................................................................................. 39 3.6 Waldenburg .................................................................................................................... 40 4 P-Kruiken 1650-1888 ............................................................................................................ 40 4.1 Ontwikkeling van de P-kruiken...................................................................................... 41 5 Voorbeelden .......................................................................................................................... 41 6 Literatuur ............................................................................................................................... 42

2 Versie 2.0 (2014)

Een determinatie handleiding voor Steengoed

1 Steengoed Hans-Georg Stephan geeft een beschrijving voor steengoed (Stephan, 1988: 82). Steengoed is een keramisch product met versinterde, bontgekleurde scherven, dat geen water doorlaat. Het heeft een schelpvormige, waterafstotende breuk en geeft een heldere klank. Het is zo hard dat het niet met staal kan gekrast worden en het is de meest schokbestendige aardewerksoort. Meestal heeft het een zoutglazuur. Opdat de klei zou versinteren, moet een oventemperatuur tussen de 1200 en 1400°C. bereikt worden”. Een bijkomend voordeel was dat het steengoed hierdoor bestand was tegen chemische stoffen. Hierdoor konden er ook stoffen met een hoge zuurgraad in bewaard worden, zoals azijn. Steengoed werd voornamelijk in twee Duitse regios geproduceerd. In het Westelijk deel van Duitsland, het Duitse Eifel en Rijnland, hier vinden we dan ook de bekendste productie plaatsen zoals; Rearen, Aken, Keulen, Langerwehe, Siegburg, Mayen, Westerwald, Frechen en minder bekend Bruggen-Oebel, Bruhl, Altenrath en Vreden-Stadtlohn. Het tweede productie centrum ligt in Midden en Oost Duitsland, met als bekendste productie plaatsen; Bautzen, Schmiedeberg, Waldenburg, Muskau, Bunzlau, Dippoldiswalde, Annaberg, Altenberg, Creußen, Peterskirchen en Duingen (ook Wesser aardewerk). In Nederland kennen we Brunsum-Schinveld met een Proto steengoed productie. Verder waren er nog een aantal lokale steengoed centra’s in Munsterland, Hessen (o.a. in Dreihausen) en in Oostenrijk. In Duitsland wordt Steengoed meestal aangeduid als Rheinische Steinzeug /Keramik. Keulen had als Hanzestad een centrale rol in de handel van het Rijnlandse aardewerk. De pottenbakkers verkochten op de markt in Keulen hun producten. Waarna deze door voerlui via de handelsroutes van de Hanze, over heel Noord- en Oost-Europa werden geëxporteerd. Deze voerlui namen op de terugweg zout, voor het glazuur, mee uit Noord-Duitsland en Westfalen. Door het experimenteren met de oventemperatuur zien we in het laatste kwart van de 13e een ontwikkelde van Pingsdorf-aardewerk in de richting van (proto) steengoed. Dit gebeurde bij een oventemperatuur van rond 1000 a 1100 graden. Hierdoor zien we dan ook vaak dat de steengoed centrums voor zijn gegaan door een productie fase van geel bakkend Pingsdorf achtig aardewerk. Het opvoeren van de baktemperatuur kent een aantal technische bezwaren. Zo traden er grote interne spanningen op in de te bakken producten, waardoor het aantal misbaksels per stookbeurt toenam. Hierdoor waren sommige vormen niet langer meer geschikt om mee te bakken. Ook hadden de ovens meer te lijden van de grote hitte, en was de levensduur niet erg lang. Het is niet toevallig dat juist in het Duitse Rijnland de productie van steengoed is ontstaan. Hier wist men al eeuwen lang de baktechnieken uit de Romeinse tijd te behouden en perfectioneren. Een ander reden is dat hier veel ijzerarme tertiaire klei aanwezig was, de belangrijkste grondstof. De uitgegraven klei welke als grondstof diende, werd eerst in kuilen in buitenlucht opgeslagen. Waar de kleien onder invloed van de weersomstandigheden plastischer werd. Hierna werden blokken klei bewerkt, o.a. door te kneden en slaan, om de vervuilingen en lucht belletjes eruit te halen. Hierna werd met deze klei op een pottenbakkerswiel de voorwerpen gedraaid. Onder de juiste temperatuur, rond de 1200 graden, gaat het veldspaat welke aanwezig is in deze klei smelten. Maar de vorm van de pot blijf behouden omdat het smeltpunt van de klei zelf op 1500 graden ligt. Vanaf de 16e eeuw ontstonden er grotere ovens, met een liggende constructie. Hierdoor werd het mogelijk om de warmte in de ovens goed en constant te houden, welke ten minste 1250 graden Celsius moest zijn. Het bakproces in de ovens duurde meerdere dagen, waarin de temperatuur dag en nacht hoog genoeg gehouden moesten worden. Door de 3 Versie 2.0 (2014)

Een determinatie handleiding voor Steengoed temperatuur die nodig is om het verstinterde steengoed te krijgen, was het niet meer mogelijk om engobe toe te passen. Bij het bakken in de oven kon nog veel fout gaan. Ruim 30% van de eindproducten hadden hierdoor een fout, zoals brandplekken, verkleurt, vervorming of het glazuur was mislukt. Soms stortte tijden het bakken alles in waardoor een deel of de hele inhoud van de oven verloren ging. Omdat de eindproducten voor de handel aan strenge kwaliteit eisen moest voldoen werden de misbaksels vernietigd. En de producten met kleine foutjes waren bedoeld voor de lokale markt, tegen een verlaagde prijs. Zoutglazuur werd verkregen door in de hete oven tijdens het bakproces een grote hoeveelheid keukenzout te gooien. De hierbij gevormde natriumdampen verbonden zich op het hete oppervalk van de producten tot een kristalheldere glazuur. Dit glazuur geeft een voorwerp een mooie glans, maar wat belangrijker was het voorwerp werd neutraal voor smaak en reuk invloeden. En het voorwerp kon veel makkelijker met water gereinigd worden. Daar komt nog bij dat het steengoed door het gebruik van zoutglazuur resistent tegen zuren en basen werd. Tot ongeveer 1500 waren de meeste steengoed producten onversierd. Om vervolgens in de 16e en 17e rijk ,vooral met applicaties’ versierd te worden. Tegen het einde van de 16e ontdekken de pottenbakers in Raeren dat wanneer er tijdens het bakproces geen zuurstof in de oven komt, het aardewerk grijs in plaats van bruin wordt. Door de producten voor het bakken aan de buitenkant met kobalt te bestrijken, werd de karakteristieke grijsblauwe kleur verkregen. Deze techniek verhuisde met de pottenbakkers mee naar Westerwald, waar dit soort steengoed nog steeds wordt geproduceerd. Deze determinatie handleiding is vooral bedoeld voor het determineren van steengoed vondsten in Nederland. Het gaat hierbij dan vooral om het materiaal uit de Duitse Eifel, Duits-Belgisch Rijnland en natuurlijk Nederlands Limburg. Het materiaal uit de ander, vooral Duitse regio’s, en het industrieel steengoed (1720 tot heden) word hier verder niet behandeld.

1.1 Onderverdeling Steengoed Normaal gesproken wordt Steengoed onderverdeeld in vier hoofdgroepen, deze wordt meestal voor gegaan door een fase met Pingsdorf type (tot 1200).  Proto Steengoed (1200-1280, hoogtepunt 1200-1250)  Bijna Steengoed (1250-1310 hoogtepunt 1250-1290)  Steengoed (1280 tot heden)  Industrieel Steengoed (1720 tot heden) De groepen worden vooral herkend aan de hardheid van het baksel, welke op drie manieren is te testen: 1 Kan je het aardewerk met je nagel krassen, dan valt deze niet onder het steengoed. 2 Kan je een kras in het aardewerk maken met een metaal voorwerp, dan heb je te maken met Proto Steengoed. Kan dit niet dan doe je de klank test. 3 De klank proef, hierbij laat je de scherf op een hard oppervalk vallen. Hoor je dan geen helder geluid, dan heb je met bijna steengoed te maken. Hoor je een helder geluid dan gaat het om steengoed. Binnen het Archeologisch Basis Register (ABR) word Steengoed als volgt ingedeeld;  Proto-steengoed (PSTG)  Steengoed (STG)  Steengoed geglazuurd (STGL)

4 Versie 2.0 (2014)

Een determinatie handleiding voor Steengoed Binnen het Deventer-systeem word Steengoed als volgt ingedeeld;  Bijna-steengoed heeft geen engobe en is een gemagerde versie van s1 (s4)  Proto steengoed, harde en zeer harde baksels met een engobe en magering (s5)  Steengoed zonder glazuur/engobe (s1)  Steengoed met glazuur/engobe (s2)  Frans Steengoed (s6)  Steengoed afkomstig uit Azie (s7)  Industrieel steengoed (s3)  Er komt s1 en s2 steengoed uit Siegburg en Langerweher voor welke later in Nederland (secundair) van loodglazuur werden voorzien (s8)

1.1.1 Proto Steengoed = 1200-1280, hoogtepunt 1200-1250 Pingsdorf aardewerk werd bij een temperatuur va 900 tot 1000 graden gebakken. Terwijl het Proto steengoed werd verkregen bij een oven temperatuur van 1000 a 1100 graden, wat een klinkend harde scherf opleverd. Hierbij versmelt de matig tot grove zand magering niet volledig, en is deze nog duidelijk als korrels zichtbaar, waardoor de scherf aanvoelt als fijn schuurpapier. Kenmerkend bij het Proto Steengoed uit Mayen zijn de in de magering zichtbare zwarte Lavasteen (tefriet) deeltjes. Er zijn tot nu toe vijf productie centrums van Proto Steengoed bekend, dit zijn er waarschijnlijk wel meer geweest maar deze zijn nog niet herkend. Omdat de baksels sterk op elkaar lijken zijn de verschillende productie plaatsen moeilijk van elkaar te onderscheiden. Siegburg is over het algemeen wat lichter van kleur, ook is de magering wat fijner. Op het aardewerk uit de andere plaatsen zien we vaak ijzerengobe of zoutglazuur. Hierdoor krijgen deze meestal een paars bruine kleur, deze oppervlakte behandeling mist bij het materiaal uit Siegburg meestal. Codes; PSTG (ABR) / s5 (Deventer-systeem) Definitie; Volgens het Referentiewerk Erfgoed: Archeologische artefacttypen; Is Proto-steengoed een fase in het ontwikkelingsproces van bepaalde soorten geelwit aardewerk naar volledig versinterd steengoed. Proto-steengoed kenmerkt zich door een klinkend harde scherf en een fijne zandmagering die door de wand steekt waardoor de scherf aanvoelt als fijn schuurpapier. Soms is het materiaal voorzien van ijzerengobe. Incidenteel komt rudimentaire verfversiering voor. Voorkomende vormen zijn kannen, bekers (al dan niet met lintoor) en pilvormige veldflessen met twee lintoren. Proto-steengoed is geproduceerd in de periode ca. 1220-1280 in verschillende productiecentra in het Duitse Rijnland (Langewehe, Pinsgdorf, Siegburg) en Maasgebied (Brunssum-Schinveld). Op grond van de randvormen kunnen kannen scherper worden gedateerd. Baksel; o Hard gebakken o Bruin tot donkerbruin of olijfgroen tot paars. Magering; o Matig tot grove zand o Mayen , zwarte deeltjes zichtbaar Oppervlak; o Oppervlak gedeeltelijk versinterd o Ruw door magering, voelt aan als fijn schuurpapier o Draairingen zichtbaar (als ribbels) o Soms met ijzerengobe overdekt 5 Versie 2.0 (2014)

Een determinatie handleiding voor Steengoed Versiering; o Soms voorzien van (ijzer)engobe o Ouder typen o.a. in de Pingsdorf en Badorf traditie hebben soms rolstempels Vormen; Vooral kannen en drinkbekers (al dan niet met lintoor) en pilvormige veldflessen met twee lintoren, dus vooral drinkgerei. Opmerkingen; o Proto Steengoed scherf is dikker dan een Pingsdorf scherf. o Van brede vrij korte bandoren (Pingsdorf type) naar lange lintoren o Standringen zijn dikker en minder sterk als die bij het Pingsdorf. o Nu een schenklip in plaats van tuit Productie centrums; o Bruggen-Oebelt o Bruhl o Brunssum/Schinveld o Langerwehe o Mayen o Siegburg

1.1.2 Bijna Steengoed = 1250-1310 hoogtepunt 1250-1290 Tussen 1250 en 1300 kregen de pottenbakkers de oven techniek steeds beter onder de knie. Codes; s4 (Deventer-systeem) Baksel; Beter versinterd dan Proto Steengoed maar nog niet geheel, hierdoor minder vocht doorlatend. Scherf wordt steeds dunner. Magering; Minder magering dan Proto Steengoed,nog te voelen (zand) Oppervlak; o Nog iets ruw door magering, voelt nog aan als schuurpapier o Kleur deze wordt steeds lichter Vormen; Deze was erg modegevoelig. Komt overeen met het vormen spectrum van Siegburg steengoed. Opmerkingen; o Bijna Steengoed komt vooral na 1260 tot in de 14e eeuw voor o Dunne draairillen op de buik o Vormen strakker dan Proto Steengoed o Dunne Lintoren o Standring, wordt minder gegolft o Randen worden ronder en steviger Productie centrums; o Langerwehe o Siegburg

1.1.3 Steengoed = 1280 tot heden De ovens waren intussen zo verbeterd dat deze zonder problemen tussen de 1200 en 1400 graden gestookt konden worden, wat nodig was voor de volledige versintering waarbij de magering niet meer zichtbaar is Codes; STG en STGL (ABR) / s1 en s2 (Deventer-systeem) Definitie; Volgens het Referentiewerk Erfgoed: Archeologische

6 Versie 2.0 (2014)

Een determinatie handleiding voor Steengoed artefacttypen; Steengoed is een verzamelnaam voor diverse soorten zeer hard gebakken (gesinterd) aardewerk uit verschillende streken, waarbij in tegenstelling tot het vroegere steengoed geen magering meer aanwezig is. Het oppervlak kan zijn voorzien van ijzerengobe al dan niet in combinatie met zoutglazuur. Tevens komen baksels met een gevlamde, oranje kleur voor (asglazuur). Voorkomende vormen zijn vooral kannen en bekers, maar ook drinkschaaltjes, schnelles, pullen, oliepotjes, zalfpotjes, fluitjes, knikkers, kogels, spinklosjes, beeldjes, pis- en zoutpotten, mineraalwaterflessen, voorraad- en inmaakpotten, waterleidingen rioolbuizen etc. De kannen en bekers kunnen een uitgeknepen standring of een standvoet hebben. Sommige vroege stukken zijn voorzien van stempelversiering. Zoutglazuur wordt vanaf de 15e eeuw algemeen toegepast. Later komt ook decoratie in de vorm van appliques, verfdecoratie (zowel blauw en paars als polychroom) , stempels, kraslijnen, snijwerk en plastische versiering voor. Steengoed wordt rond 1300 geïntroduceerd en wordt tot op de dag van vandaag geproduceerd. In 1999 komt M. Bartels in het boek “Steden in scherven” tot een onderverdeling van het Steengoed in vier perioden. Deze onderverdeling gebruik ik in de verdere determinatie handleiding, deze zijn;  periode 1 1280-1400, opkomst van het echte steengoed totdat het gevlamde Siegburg steengoed gaat overheersen.  periode 2 1400-1500, het gevlamde steengoed.  periode 3 1500-1680, Renaissance vormen.  periode 4 1680-1900.

1.1.3.1 Steengoed Periode 1

1280-1400 De pottenbakkers vonden het niet nodig om het aardewerk van ijzerengobe te voorzien. Hierdoor konden de onzuiverheden versmelten op het aardewerk, waardoor het typisch asglazuur werd verkregen. Baksel; Volledig gesinterd aardewerk Magering; Bijna geen magering. Oppervlak; o Bijna glad zo goed als geen magering of vervuiling zichtbaar o Kleuren divers, van wit, geel ,beige, bruin tot licht of donker grijs Vormen; Per productie centra verschillend, vooral tafelwaar Opmerking; o 1270-1290 overgang naar volledig gesinterd aardewerk. o Dunne puntige randen. o Standring meer uitgewerkt en hoekiger (geen golven meer) Productie centrums; o Bruggen-Oebelt o Bruhl o Brunssum/Schinveld o Frechen o Langerwehe o Mayen 7 Versie 2.0 (2014)

Een determinatie handleiding voor Steengoed

o o o

(Raeren) Siegburg Westerwald

1.1.3.2 Steengoed periode 2 1400-1500 (het gevlamde steengoed) Baksel; Magering; Oppervlak; Versiering; o o o o

Hard Heel fijn, meestal op de breuk grijs van kleur. Gevlamd, oranje rood of met een blos.

IJzer engobe en zoutglazuur Applicaties, sober en stilistisch vorm gegeven Gevlamd aardewerk In Aken wordt de engobe reducerend gebakken, en is dan grijs van kleur. Vormen; Vooral Gotische vormen, met nadruk op verticale vormen. Kannen (groot, klein), Koppen, Drinkschaaltjes, Tuitbellers, Potten Productie centrums; o Aken o Bruhl o Frechen o Keulen o Langerwehe o Raeren o Siegburg o Westerwald

1.1.3.3 Steengoed Periode 3 1500-1680 (Renaissance vormen) Baksel; Magering; Oppervlak; o o Versiering; o o

o o o o

zeer hard niet zichtbaar (gezeefd) Buitenzijde is glad en egaal door het gebruik van glazuur Binnenzijde is meestal ongeglazuurd en dan iets ruw In de loop van eerste kwart 16e eeuw worden er steeds meer applicaties toegepast, tot het overdreven toe. De stilistisch gevormde applicaties maken plaats voor krachtige vormen, vooral; Eikenloof, Distelornament, Acanthusbladeren of Palmetten Jaartallen Baardmannen. Paars en Blauw (kobalt) galzuur worden vanaf 1575 gebruikt als decoratie, na 1680 komt blauw bijna niet meer voor. In de 17e eeuw vooral de kannen geheel geornamenteerd met vogels, wapens en passerwerk

Vormen; o De Gotische vormen maken plaats voor Renaissance en Barok vormen, met de nadruk op horizontale lijnen en vormen. o De Barok vormen vinden we vooral in Westerwald.

8 Versie 2.0 (2014)

Een determinatie handleiding voor Steengoed o De Renaissance vormen vinden we vooral in Raeren, Keulen en Frechen. o Kannen, Bekers, Monnik bekers, Snelle en Trechter Bekker Opmerking; o Van worst naar Lintoor. o Varkensstaar, punt aanzet oor o Standring gaat over in Standvoet Productie centrums; o Altenrath o Frechen o Keulen o Langerwehe o Raeren o Siegburg o Westerwald

1.1.3.4 Steengoed periode 4 1680-1900 Steengoed is niet langer meer een luxe product, maar wordt een gebruiksgoed. De markt werd nu beheerst door de Engelsen. Welke industrieel steengoed op de markt brachten, met nieuwe vormen zoals borden en kommen. Baksel; Zeer hard, vaak grijze scherf, bij Vreden/Stadtlohn zwarte spikkels zichtbaar Magering; Niet zichtbaar (gezeefd) Oppervlak; o Glad egaal geglazuurd o Binnen- en buitenzijde gelijk geglazuurd o Meestal (trim) lijnen, ribbels te zien Versiering; o Kobalt verf, maar soms ook Mangaan (paars) verf o Stempels, radstempels en applicaties o Figuratieve, planten, dieren maar ook geometrisch en of kras ornamenten o Panter glazuur (verdicht) vooral in Frechen Vormen; Flessen, Pispotten, Grote kannen en Voorraadpotten maar ook Bouwceramiek. Opmerking; Standvoet of Standvlak Productie centrums; o Frechen o Langerwehe o Stadtlohn/Vreden o Westerwald

2 Productie centrums Deze determinatie handleiding is vooral bedoeld voor het determineren van steengoed vondsten in Nederland. Het gaat hierbij dan vooral om het materiaal uit de Duitse Eifel, Duits-Belgisch Rijnland en natuurlijk Nederlands Limburg. Het materiaal uit de ander, vooral Duitse regio’s, en het industrieel steengoed (1720 tot heden) word hier verder niet behandeld. Hieronder volgt een alfabetische lijst van deze verschillende productie centrums met daarbij de perioden dat deze actief waren. Hierna wordt elk productie centrum apart behandeld. 9 Versie 2.0 (2014)

Een determinatie handleiding voor Steengoed    

 



 

Aken o Steengoed periode 2 Altenrath o Steengoed periode 3 Bruggen-Oebelt o Proto Steengoed o Steengoed periode 1 Bruhl o Proto Steengoed o Steengoed periode 1 o Steengoed periode 2 Brunssum/Schinveld (BRUNSSUM) o Proto Steengoed o Steengoed Frechen (FRECHEN) o Steengoed periode 1 o Steengoed periode 2 o Steengoed periode 3 o Steengoed periode 4 Keulen (KEULS) o Steengoed periode 2 o Steengoed periode 3 Langerwehe (LANGERW) o Proto Steengoed o Bijna Steengoed o Steengoed periode 1 o Steengoed periode 2 o Steengoed periode 3 o Steengoed periode 4 Mayen o Proto Steengoed o Steengoed periode 1 Raeren (RAEREN) o (Steengoed periode 1) o Steengoed periode 2 o Steengoed periode 3 Siegburg (SIEGBURG) o Proto Steengoed o Bijna Steengoed o Steengoed periode 1 o Steengoed periode 2 o Steengoed periode 3 Stadtlohn / Vreden o Steengoed periode 4 Westerwald (WESTERW) o Steengoed periode 1 o Steengoed periode 2 o Steengoed periode 3 o Steengoed periode 4

10 Versie 2.0 (2014)

Een determinatie handleiding voor Steengoed

2.1 Aken 

Steengoed (Periode 2)

Het steengoed uit Aken wordt gerekend tot de Rearener traditie. Er werden vooral steengoed kannen gemaakt, welke een nabootsingen waren van vormen uit Raeren en Langerwehe. Hierdoor zijn de vormen en baksel moeilijk van elkaar te onderscheiden. De enigste zichtbare verschillen zijn de wanddikte, welke dikker is, en ze hebben een dikkere laag zoutglazuur. Met de vormen werd geëxperimenteerd, wat uiteindelijk in het midden van de 15e eeuw tot een eigen vormen spectrum voor kannen leidde. Deze kannen staan op een gegolfde standring, en hebben een bol buikig lichaam die geleidelijk overgaat in een cilindrische hals en eindigt in een rechte rand. Verder zijn de kannen van drie groeven voorzien, een net onder de rand, een op de overgang van hals naar lichaam en een op het midden van de buik.

2.1.1 Aken Steengoed periode 2 (1400-1500) Baksel;

Harde compacte scherf, op breuk grijs van kleur (dikker dan Raeren en Langerwehe) Oppervlak; o Zoutglazuur, glimmend helder en dik. (dikker dan Raeren en Langerwehe o Soms bruine of beige vlekken o Glazuur aan de buitenzijde dikker dan aan binnenzijde o Engobe wordt reducerend gebakken, waardoor je een grijze kleur krijgt (oxiderend blijven ze bruin) Versiering; o Applicaties Vormen; o Vooral kannen o Baarmannen

2.2 Altenrath 

Steengoed (Periode 3)

Altenrath ligt ten Oosten van Troisdorf en Noordwestelijk van Siegburg, aan de rand van de Wahner Heide. Wanneer in 1632 de pottenbakkers Siegburg ontvluchte vestigde een deel zich in Altenrath en Westerwald. Belangrijk hierbij was ook het voorkomen van geschikte klei in de directe omgeving. Het hoogtepunt van de productie in Altenrath ligt tussen 1645 en 1688. In 1688 kwam er definitief een einde aan de productie toen Altenrath door oorlogshandelingen werd verwoest. Uit historische bronnen is bekend dat er ten minste twee pottenbakkerijen te vinden waren. Uit deze bronnen blijkt ook dat de steengoedproductie rond 1635 een aanvang neemt. Ook weten we hierdoor dat er tussen 1635 en 1683 vijf pottenbakkers, in Altenrath en omgeving, actief waren. Net als in Raeren en Westerwald werd er ook in Altenrath blauw (kobalt) steengoed geproduceerd, waardoor deze dan ook moeilijk zijn toe te schrijven aan een van deze productie plaatsen. De vormen welke in Altenrath voor kwamen waren gelijk aan die van Westerwald.

11 Versie 2.0 (2014)

Een determinatie handleiding voor Steengoed

2.2.1 Altenrath Steengoed periode 3

(1500-1680)

Baksel; Witgrijze tot grijze scherf Versiering; o Kobalt (blauwe) verf o Applicaties , het meest voorkomend zijn florale motieven o.a. rozen, bloemknoppen, tulpen, lelies, bladeren, wijnranken en eikels. Vormen; Gelijk aan die van Westerwald o Beker o Bord o Fles o Kan (met een smalle hals) o Kruik o Pot o Schotel o Schrijfgerei o Trechterbeker

12 Versie 2.0 (2014)

Een determinatie handleiding voor Steengoed

2.3 Bruggen‐Oebel  

Proto Steengoed (1200-1280) Steengoed (Periode 1 (1280-1400))

Bruggen-Oebel ligt ca. 2km westelijk van Bruggen. Over de productie van BruggenOebel is weinig bekend, er werd in ieder geval al Pingsdorf en Elmpter aardewerk gemaakt. De in Bruggen-Oebel geproduceerde producten lijken sterk op die uit Brunssum/ Schinveld en Siegburg, waardoor deze moeilijk van elkaar te onderscheiden zijn. In de14e eeuw werd er ook Proto Steengoed geproduceerd, welke ook weer niet is te onderscheiden van de producten uit Brunssum/Schinveld, maar Bruggen-Oebel was een groter productie centrum. Het later geproduceerde Steengoed (Periode 1) werd gemaakt naar voorbeeld van de Siegburg traditie, en dus ook weer moeilijk te onderscheiden. Er zijn een aantal vormen binnen BruggenOebel te herkennen; o Beker o Fles o Deksel o Kan o Kogelpot o Kruik o Schotel

2.4 Bruhl  

Proto Steengoed Steengoed (Periode 1 & Periode 2)

Brühl ligt ongeveer op 12km ten Zuidwesten van Keulen, op de Oostrand van het Vorgebirges, in een aardewerkregio met verschillende productieplaatsen zoals; Walberberg, Eckdorf, Badorf en Pingsdorf. Brühl kreeg in 1285 stadsrechten van aartsbisschop Siegfried, en werd hiermee de administratieve zetel van de bisschoppelijke enclave. Binnen de stadsmuren van deze nieuwe stad werden grote erven gereserveerd voor pottenbakkers. De meeste pottenbakkers uit de omgeving trokken dan ook naar Brühl, waardoor er alleen nog in Pingsdorf pottenbakkers over bleven. De aartsbisschop probeerde zo een vuist te maken tegen de snel groeiende aardewerkstad Siegburg. De producten uit Brühl waren ten opzichte van de oude producten uit de regio vernieuwend in vorm en kleur. De vormen zelf zijn vaak gelijk aan die van Siegburg. De producten waren vooral voor de lokale markt bedoeld. Maar het werd op kleine schaal naast het Siegburg aardewerk verhandeld via Keulen. Hierdoor vinden we steengoed uit Brühl ook terug in Nederland, het Noord Duitse kustgebied en in Scandinavië. In 1530 kwam er, na een grote stadsbrand, definitief een einde aan de al door concurrentie teruglopende productie in Brühl.

2.4.1 Proto Steengoed (1200-1280) Vanaf 1285 zien we in Brühl een zelfstandige productie van Proto Steengoed. Een deel van de vormen vallen geheel of gedeeltelijk nog onder het Irdenware baksel, welke in de Pingsdorf traditie is te plaatsen. Maar hierbij is al snel versintering waar te nemen, waardoor het Proto Steengoed ontstaat. Kenmerkend voor dit Proto Steengoed is een violet engobe, welke nergens anders zo perfect was. Deze was heel dun aangebracht en had een blauw achtige schemering, met op 13 Versie 2.0 (2014)

Een determinatie handleiding voor Steengoed enkele plekken een spiegelglas. Producten met een perfect gelukte violet engobe zijn zeldzaam ,en waren dan ook de topproducten die voor de export bedoeld waren. Het einde van de Proto Steengoed productie valt niet met zekerheid vast te stellen, maar in de vroege 14e eeuw gaat het Proto Steengoed over in echt Steengoed. Vormen Er zijn een aantal vormen te herkennen binnen het Brühler Proto Steengoed; o Beker, de meest voorkomende vorm in het Proto Steengoed uit Brühl was de beker, waarbinnen veel varianten zichtbaar zijn; Kelkvormige bekers, Kleine bekers, (bokalen) met een ingeknepen stand-voet. Buidelbeker waarbij het midden van het lichaam is ingesnoerd, Vierpasbekers, Bekers op drie pootjes met horizontale rillen en Kraagrand bekers (zeldzaam). o Fles, kogelvormige met een schenktuit en cilindrische flessen o Kogelpot, deze heeft een verdikte driehoekige rand, er is ook en variant met een hengels. Kogelpotten komen ook in Idenware voor (Afbeelding Bruhl 1) o Kruik, deze heeft een oor, een driehoekig geprofileerde rand en staat op een golf-voet. Verder een licht conisch toelopende hals, en een rand/ribbel op de schouders, deze komen ook in Idenware voor  Cilinderhals drinkkruik; licht gebuikt, ovaal- of licht kogelvormig, met gladde schouders en ribbels op de buik, deze komen ook in Idenware voor (Afbeelding Bruhl 2)  Cilinderhals drinkkruik, dubbel conisch tot gebruikte vorm, met gladde schouders. Maar met op de grootste diameter een rand/ribbel, deze komen ook Idenware voor

Afbeeldingen Bruhl 1 en 2

2.4.2 Steengoed periode 1

(1280-1400)

In de vroege 14e eeuw gaat het Proto Steengoed over in echt Steengoed. Baksel; Minder egaal, iets zachter dan de andere productie Plaatsen. Magering; Het klei is minder goed gezeefd, en er is Potgeruis gebruikt Oppervlak; o Kleur Lichtgeel of Lichtoranje. o Draairingen sterk aangezet o Door de temperatuur die nodig is om het verstinterde steengoed te krijgen, was het niet meer mogelijk om het violette engobe toe te passen. Vormen 14 Versie 2.0 (2014)

Een determinatie handleiding voor Steengoed o

Beker,  kogelvormige beker, met gladde afgezette korte rand, en licht golf-voet.  Kogelvormige beker, met gladde niet afgezette korte rand, en vlakke niet bijgesneden standvoet. Er zijn drie verschillende formaten te herkennen. (Afbeelding Bruhl 3)  Trechtervormige beker (klein), met een oortje. Waarvan het lichaam afwisselend is voorzien van ribbels en gladde zones. (Afbeelding Bruhl 3) Kruik  Kruiken, met een oor en een driehoekig geprofileerde rand. Met een licht conisch toelopende hals, een rand/ribbel op de schouders en een sterk gebuikte vorm Deze kruiken komen ook in Irdenware voor (Afbeelding Bruhl 4)  Kruiken met twee oren een korte nauwe hals en een gebuikte vorm. Op een gegolfde stand-voet met een puntige rand. Deze werden vooral voor het transport van producten gebruikt. Veldfles, deze hebben twee oren een korte nauwe hals en een boonvormige (Linsenformigen) vorm. Deze hebben geen standlobben meer, maar zijn aan de onderkant afgevlakt (Afbeelding Bruhl 5). Schotels, grote schotels met een hoge versierde rand.

Afbeeldingen Bruhl en 5

3,4

15 Versie 2.0 (2014)

Een determinatie handleiding voor Steengoed

2.4.3 Steengoed periode 2

(1400-1500)

De producten zijn moeilijk te herkennen, er werden vooral kruiken naar Siegburgs voorbeeld geproduceerd. Kenmerkend zijn de gevlamde of helbruine glanzende engobe producten. Als laatste fase van de productie in Brühl zien we buikige wijdmondige cilinderhals kruiken met draairibbels op de hals. Maar vooral de kleine cilinderhals drinkkruik, vaak met een bruine engobe. Onderverdeling cilinderhals drinkkruik; o Licht gebuikt, ovaal- of licht kogelvormig, met gladde schouders en ribbels op de buik. Deze kruiken komen ook in Irdenware voor. o Kogelvormig met gladde schouders en ribbels op de buik, en een duidelijk hals o Dubbel conisch tot gebruikte vorm, met gladde schouders. Maar met op de grootste diameter een rand/ribbel. Deze kruiken komen ook in Irdenware voor (Afbeelding Bruhl 6).

Afbeeldingen Bruhl 6

In het volgende artikel staan nog meer interessante gegevens, en typologische beschrijvingen over het aardewerk uit Brühl. Müssemeier, Ulrike: Spätmittelalterliche Keramik aus einer Abwurfgrube im Töpfereibezirk der Stadt Brühl, Erftkreis. Kölner Jahrbuch 39, 2006, 521–566. Link naar pdf versie van dit artikel; http://www.vfgarch.unibonn.de/vfg/mitarbeiter/wissenschaftler-2/veroeffentlichungen/muessemeierabwurfgrube

2.5 Brunssum/Schinveld  

(BRUNSSUM)

Proto Steengoed Steengoed

De tertiaire ijzerarme kleien die in Zuid-Limburg gevonden worden, kunnen een hoge temperatuur verdragen. Dit in tegenstelling tot de holocene, ijzerhoudende (en roodbakkende) kleien elders in Nederland. Daardoor neemt het Limburgse aardewerk, waaronder die uit Brunssum/Schinveld , een aparte plaats binnen de Nederlandse pottenbakkersproducten. Het hier geproduceerde aardewerk werd door bijna heel Noordwest-Europa geëxporteerd. De aardewerk producten uit Brunssum/Schinveld lijken sterk op die uit Bruggen-Oebel, en zijn dus moeilijk van elkaar te onderscheiden. Wanneer de productie van aardewerk in 16 Versie 2.0 (2014)

Een determinatie handleiding voor Steengoed Brunssum/Schinveld begint is niet bekend. Maar rond 1050 werd door de ZuidLimburgse pottenbakkers wit bakkend aardewerk, het zogenaamde Pingsdorf-waar, geproduceerd. Brunssum/Schinveld kent haar hoogtepunt van 1225 tot 1240. Na de derde kwart 14e eeuw eindigde de productie in Schinveld, in Brunssum was deze al eerder tot een einde gekomen. Oorzaken hiervoor zijn de concurrentie van de Rijnlandse pottenbakkers, maar vooral het ontstaan van de stedelijke pottenbakkerijen in de rest van Nederland. Deze stedelijke pottenbakkers maakten gebruik van de roodbakkende kleien, welke onder minder hoge temperaturen gebakken werden, en dus goedkoper waren. Hierdoor zien we dan ook dat de overgang van bijna steengoed naar steengoed in Brunssum/Schinveld niet plaats heeft gevonden. Defenitie: Volgens het Referentiewerk Erfgoed: Archeologische artefacttypen; Brunssum-Schinveld geelwit aardewerk BRUNGW (ABR). BrunssumSchinveld aardewerk behoort evenals Pingsdorf aardewerk tot het zogenaamde geelwitte aardewerk met beschildering. Brunssum- Schinveld aardewerk wordt ook wel Zuid-Limburgs aardewerk genoemd. Beide namen verwijzen naar de productieregio. In tegenstelling tot Pingsdorf aardewerk is het materiaal uit Brunssum en Schinveld voor het overgrote deel handgevormd. Een tweede belangrijk verschil is de toegepaste magering. Deze is bij Brunssum-Schinveld minder goed gesorteerd en grover dan bij Pingsdorf aardewerk. Het vormenrepertoire komt in grote lijken wel overeen: bolvormige potten, tuitpotten, bekers, schalen en kommen. Verder komen bijzondere vormen zoals lampen, hoorns, vetvangers en dierfiguren voor. Veel aardewerk is voorzien van verfstrepen. Incidenteel komt loodglazuur en roulettering voor. De productie loopt naadloos over in die van (proto)steengoed. Brussum-Schinveld is geproduceerd tussen de 10e en 13e eeuw.

2.5.1 Brunssum/Schinveld volgens de Bruijn Baksel typen en dateringen volgens Bruijn in Janssen (1983). Type Periode III, IV en V zijn Steengoed. -

Periode B (vanaf ca.1050) Handgevormd poreus aardewerk, van een wit-grijs of krijtwit tot lichtgeel baksel. Deze producten waren voor de lokale en beperkt voor de regionale markt bedoeld. Meestal gaat het om buidelvormige kookpoten soms op een gewelfde standring. En versierd met oranje geelbruine geschilderde bogen of strepen. Periode A (tot ca. 1125) Draaischijfaardewerk vaak met manchetranden, en in enkele gevallen voorzien van een radstempelversiering, en of loodglazuur, dit materiaal lijkt sterk op dat uit het Maasvallei bij Andenne. Opvallend is echter wel dat hier de manchetranden eerder voorkomen dan in het Maasvallei, waar deze pas na 1125 optreden.

Periode I (1125-1175/1200) Handgevormd aardewerk, welke vooral bestaat uit kogelpotten, drinkbekkers en tuitpotten. Meestal zijn er op de schouders rood-bruine golflijnen, streepjes of komma’s geschilderd. Dit aardewrk werd in grote getalen geproduceerd en uitgevoerd. Periode IA en II (1175-1200 en 1200-1240) Gedraaid aardewerk 17 Versie 2.0 (2014)

Een determinatie handleiding voor Steengoed -

Periode III (1225-1280) Gedraaid aardewerk, het baksel wordt harder en gaat over in Proto Steengoed. De beschilderingen verdwijnen, nu zien we een meer vlak dekkende bruine ijzerengobe (Afbeelding Brunssum Schinveld 1) Periode IV (1280-1325) Proto Steengoed, de ijzerengobe gaat over glanzend paars-bruine sinterengobe (verglaasde engobe). Meest voorkomende vormen zij de kannen en drinkbekers. (Afbeelding Brunssum Schinveld 2) Periode V (1325-1375) Steengoed en witbakkend aardewerk. Het steengoed was voorzien van een glanzend-bruine sinterengobe, en het ging hierbij om slanke kanen. Het wit aardewerk bestond vooral uit kookpoten, welke gedeeltelijk van een geel loodglazuur waren voorzien. Deze producten lijken sterk op die uit Langerwehe.

Afbeeldingen Brunssum, Schinveld 1 en 2

2.6 Frechen (FRECHEN) 

Steengoed (Periode 1 & 2 & 3 & 4)

Frechen ligt op 10km ten zuidwesten van Keulen. Over aardewerk productie in de 14e eeuw is weinig bekend, er werd toen al wel aardewerk geproduceerd, maar daar is nog geen onderzoek naar gedaan. Wel is het bekend, al zijn daar weinig gegevens over, dat vanaf ongeveer 1450 in Frechen steengoed werd geproduceerd. Er werd toen in ieder geval een kleine hoeveelheid oranje rood gevlamd steengoed geproduceerd. De Keulse pottenbakers werden in het midden van de 16e eeuw, wegens het brandgevaar, uit de stad verbannen. Ze vestigden zich vervolgens in Frechen waar ze hun pottersbakactiviteiten voort zette. Wat in de 16e eeuw tot het hoogtepunt van de steengoed productie in Frechen leidde. Producten uit Frechen lijken sterk op die uit Keulen, maar er zijn wel een aantal verschillen zichtbaar. Kannen bijvoorbeeld, deze werden in Frechen met een draad van het pottenbakkerswiel gesneden, de binnenzijde is nog ruw. Het handelskenmerk van de16e tot en met de 18e eeuw was het zogenaamde panter motief steengoed, welke aan het einde van de 15e eeuw voor het eerst werd toegepast in Raeren. Hierbij werd er een onder glazuur van ijzerengobe voorzien van een laag zoutglazuur. Als deze op de juiste manier werd gebakken ontstond het tijgermotief, gebeurde dit niet dan kreeg je lopers in de vorm (tranen). Tot op de dag van vandaag wordt er in Frechen nog op grote schaal steengoed geproduceerd. 18 Versie 2.0 (2014)

Een determinatie handleiding voor Steengoed

2.6.1 Steengoed periode 1 (1280-1400) Over deze periode zijn weinig gegevens bekend, er werd toen in ieder geval steengoed geproduceerd.

2.6.2 Steengoed periode 2 (1400-1500) Ook over deze periode zijn weinig gegevens bekend. Er werd toen in ieder geval op kleine schaal oranje rood gevlamd steengoed geproduceerd.

2.6.3 Steengoed Periode 3 (1500-1680) In 1544 komen er een aantal pottenbakkers vanuit Keulen naar Frechen toe. De grootste variatie van Frechener vormen vinden we in de periode 1550 tot 1680. Baardmannen werden rond 1600 zeer zorgvuldig afgewerkt, om in het midden van de 17e eeuw slordig te worden afgewerkt. Waarna er in de 18e eeuw bijna helemaal geen aandacht meer aan besteed werd Baksel; Grijze scherf Magering; Niet zichtbaar Oppervlak; o IJzerengobe met een dikke laag zoutglazuur (Afbeelding Frechen 5) o Binnezijde vaak vrij ruw Versiering; Panter glazuur Vormen; Vooral Kannen en Baardmannen Opmerking; o Smalle hals met een enkele of bubbelde draairing o Van Worst naar Lintoor (Afbeelding Frechen 6) o Varkensstaart, onderzijde aanzet van het oor in een punt vorm. Vanaf ongeveer 1625 en komen na 1650 niet meer voor o Onderzijde van de bodem zijn vaak de treksporen te zien van het draad waarmee de pot van de draaitafel werd gehaald.

Afbeeldingen Frechen 5 en 6

19 Versie 2.0 (2014)

Een determinatie handleiding voor Steengoed

2.6.4 Steengoed periode 4

(1680-1900)

In de 19e eeuw wordt het panterglazuur verdicht, waardoor de producten in zijn geheel bruin werden. Ook wordt er vanaf de 19e eeuw veel bouwceramiek geproduceerd. Magering; Niet zichtbaar (gezeefd) Oppervlak; Panter glazuur wordt steeds dichter (Afbeelding Frechen 7) Vormen; Kannen, bouwmateriaal

Afbeelding Frechen 7

2.6.5 Baardmannen In de 15e eeuw zien we al dat er in verschillende plaatsen gezichtskruiken werden geproduceerd. Het gaat hierbij vooral om drink- of schenkkannen die op de hals een versiering hebben van een bebaarde gezicht. Deze werden bekend onder de naam “baardmannen of baardmankruiken”. In de loop van de 16e werd er ook in Frechen begonnen met de productie van baardmannen. Eerst naar voorbeeld, maar al snel ontwikkelde deze zich verder. Vanaf ongeveer 1575 werd de baardman het meest geliefde motief in Frechen. De baardmannen werden steeds uitbundiger versierd. Ze werden voorzien van friezen met geometrische en plataardige motieven, applicaties met eikenloof, acanthus bladeren, ronde of ovale wapenschilden maar ook spreukbanden Afbeelding Frechen 1 (Afbeelding Frechen 1). Een veel voorkomende spreuk was “drinckt und est got nicht vergest”. Binnen de baardmannen uit Frechen zijn drie typen en perioden te herkennen.;  1500-1550 (Afbeelding Frechen 2) o Rechthoekige baarden naar voorbeeld van de Keulse exemplaren. o De gezichten hebben een serieuze/ernstige uitdrukking.  1550-1600 (Afbeelding Frechen 3) o Rond uitlopende baarden. o De gezichten kijken vriendelijk en lachen  1600 en verder (Afbeelding Frechen 4) o Grotesk gevormde gezichten o De mond was meestal een liggende 8 Een veel gestelde vraag is, wat stellen de gezichten nu eigenlijk voor? Hier volgen een aantal van meest gangbare theorieën;  De afbeelding van de maker  Een afbeelding van de in die tijd populaire wildeman  Het gezicht van Christus  Het gezicht van Karel de Grote 20 Versie 2.0 (2014)

Een determinatie handleiding voor Steengoed  

Het gezicht van Hertog Alva Het gezicht van Roberto Bellarmino, waar de Engelse naam “Bellarmine”voor deze kruiken van is afgeleid

Afbeeldingen Frechen 2. 3 en 4

21 Versie 2.0 (2014)

Een determinatie handleiding voor Steengoed (KEULS) Steengoed (Periode 2 & 3)

2.7 Keulen 

Rond 1490 werd in Keulen begonnen men met de productie van Steengoed, in het midden van de 16e eeuw komt er al weer een einde aan deze steengoedproductie. Het klei voor dit steengoed werd vanuit Frechen geïmporteerd, waardoor het baksel niet te onderscheiden is van die uit Frechen. Zowel in Keulen als in Frechen werden de producten aan de buitenzijde voorzien van engobe en zoutglazuur, wat voor een donkerbruine tot beige kleur leidde. De Keulse producten zijn vooral door zijn plastische decoraties te onderscheiden. Welke in de tweede helft van de 15e eeuw uit Siegburg geïntroduceerd werden, en in Keulen de grootste bloei kende. Het gaat hierbij vooral om florale motieven zoals; eikels- en eikenbladeren, rozenbladeren, distels en acanthusbladeren. De pottenbakkers in Keulen waren naast de Kathedraal gevestigd. Dit is opmerkelijk omdat er bij de productie van steengoed, en vooral bij het werken met zoutglazuur, giftige dampen in de vorm van chloordampen vrij komen. De pottenbakers werden dan ook in het midden van de 16e eeuw, wegens het brandgevaar, uit de stad verbannen. Ze vestigden zich vervolgens in Frechen waar ze hun pottersbakactiviteiten voort zette. Binnen de Keulse producten zijn een aantal vormen te herkennen. Zoals kleine kannen, eerste helft van de 16e eeuw, met een cilindrische hals, bolle buik een platte geprofileerde bodem. Rillen vinden we op de abrupte overgang van het lichaam naar de hals en op de rechte rand. Alle kannen zijn voorzien van een lintoor. De applicaties op het lichaam bestaan vooral uit eiken- en rozentakken, op de hals vinden we meestal opgelegde roosjes. Ook werden er grote kannen geproduceerd, waarbij de hals hoog en smal is. Veel van deze kanen waren zogenaamde baarmannen (Afbeelding Keulen 1 en 2). Daarnaast zien we ook de zogenaamde Schnelle, een Cilindrisch taps toelopende bierpullen (Afbeelding Keulen 3), welke rijk gedecoreerd werd met applicaties. En dan zijn er nog rijk versierde bekers bekend.

Afbeeldingen Keulen 1,2 en 3

22 Versie 2.0 (2014)

Een determinatie handleiding voor Steengoed

2.7.1 Steengoed periode 1

(1280-1400)

In de tweede helft van de 15e eeuw werd de plastische decoratie in Siegburg geïntroduceerd, maar deze kende haar grootste bloei in Keulen.

2.7.2 Steengoed periode 3

(1500-1680)

Keulen was in de 16e eeuw een van de grootste steden van europa, rond 1600 komt er een einde aan de steengoed productie in Keulen. Baksel; Scherf egaal grijs Magering; niet meer zichtbaar (gezeefd) Oppervlak; o Beige tot Lichtgeel met verdunde engobe en zoutglazuur o Donkerbruin tot beige kleuren, door normale engobe en zoutglazuur o Open vormen hebben aan de binnenzijde en buitenzijde de zelfde kleur o Gesloten vormen alleen aan de buitenzijde gekleurd o Kannen aan de binnenzijde niet (bewust) geglazuurd, hierdoor voelt deze iets ruw aan o Kenmerkend binnenzijde van de kannen vaak roze vlekjes, kleine blaasjes en strepen Versiering; o Eiken- en Rozenblad applicatie van 1500-1520 o Acanthusbladeren, spreukbanden, palmetten en medaillons (soms met jaartallen) van 1566-1590 Vormen; Vooral tafelwaar

2.8 Langerwehe Proto Steengoed.  Bijna Steengoed.  Steengoed (Periode 1 & 2 & 3 & 4) Langerwehe ligt op de Noordrand van de Eifel aan de wegen tussen Aken en Keulen en was het handelskruispunt van dit gebied. Hier wordt al vanaf de 8e eeuw aardewerk geproduceerd, in de 11e en 12e eeuw werd er keramiek geproduceerd, en vanaf de 14e eeuw Steengoed. Hiermee was Langerwehe een van de vroegste pottenbakkerscentra ’s in het Rijnland. Naast het steengoed werd er in de 14e eeuw ook wit bakkend aardewerk geproduceerd, welke iets grover was dan de witte producten uit Andenne. Het gaat hierbij vooral om kleine voorwerpen zoals zuigflesjes en spaarpotten, met als bekendste de pelgrimshoorn (Afbeelding Langerwehe 1). Deze witbakkende producten werden afgewerkt met een lood of koper glazuur. Langerwehe was in de 13e en 14e eeuw de marktleider in de productie van kleine en grote steengoed kannen. De meeste producten werden tot in de late 14e eeuw voorzien van ijzerengobe in combinatie met zoutglazuur, later werden alle producten hiervan voorzien. Het vormen spectrum zien Afbeelding Langerwehe 1 we, in de late14e eeuw, sterk uitbreiden, en waren vooral gebaseerd op die uit Siegburg. Dit alles kon echter niet voorkomen dat in de tweede helft van de 15e eeuw de productie in Langerwehe sterk afnam, wat onder anderen werd veroorzaakt door de 23 Versie 2.0 (2014)

Een determinatie handleiding voor Steengoed grote concurrentie uit Bruhl. Opvallend zijn de producten uit de 15e en 16e eeuw met een gevlekt uiterlijk, deze kleuren werden verkregen door variaties in de ovenatmosfeer. Het steengoed werd normaal gesproken reducerend gebakken, maar nu werd er vlak voor het einde van het bakproces weer zuurstof in de oven gelaten. Hierdoor trad er een heroxidatie op, en kregen de producten een gevlekt uiterlijk. Tussen 1543 en 1690 kreeg Langerwehe te maken met plunderende legers, waardoor de aardewerk productie zo goed als stil kwam te liggen. Pas in 1706 is er weer sprake van een pottenbakkers gilde, en vond er in Langerwehe weer aardewerk productie plaats.

2.8.1 Hoofdvormen Onder de Langerwehe producten zijn twee hoofdvormen te onderscheiden; Grote kanen. Deze zijn voorzien van ijzerengobe, hierbinnen zijn 4 typen te herkennen o Type I : 14e eeuw (Afbeelding Langerwehe 2) manchetrand met aan de onderzijde van deze rand een rad stempel. Met een geleidelijke overgang van lichaam naar hals. o Type II : volle 14e eeuw (Afbeelding Langerwehe 3) band-vormige rand met een peervormig lichaam. Met een geleidelijke overgang van lichaam naar hals. o Type III : eind 14e eerste helft 15e eeuw (Afbeelding Langerwehe 4) Rond 1400, veranderd de band-vormige rand in een afgeschuinde rand, met een cilindrische hals en een ovaal lichaam. Abrupte overgang van Lichaam naar hals, een lintoor, gegolfde standring en een radstempel op of onder de rand. o Type IV : licht afgeschuinde rand, hoge cilindrische hals met draairingen en een bol lichaam. Op de plaats waar het oor is aangehecht op de overgang tussen hals en lichaam zit een draairing. Abrupte overgang van Lichaam naar hals, een lintoor, gegolfde standring en een radstempel op of onder de rand.  Drinkbekers Deze hebben een biconische vorm en twee verticale oren. Verder zijn er twee draairibbels op het midden van het lichaam zichtbaar, vanaf deze ribbels zijn ook de oren afgezet. Daarnaast werden er, tussen 1350 en 1400, nog kannen en bekers geproduceerd met een bol lichaam een uitstaande hals en een afgeronde bodem. Opvallend aan deze producten is dat deze zijn voorzien van drie pootjes (Afbeelding Langerwehe 5).

Afbeeldingen Langerwehe 2 en 3 Versie 2.0 (2014)

Een determinatie handleiding voor Steengoed

Afbeeldingen Langerwehe 4 en 5

2.8.2 Proto Steengoed (1200-1280) Aan het eind van de 11e eeuw tot in het begin 12e eeuw, werd er in Langerwehe Proto Steengoed in Pingsdorf traditie geproduceerd. Rond 1270-1280 vind de overgang naar echt Steengoed plaats.

2.8.3 Steengoed periode 1 Baksel; Magering: Oppervlak; Vormen; Opmerking; o

(1280-1400)

Scherf is grijs tot donkergrijs Niet duidelijk te zien IJzer of leem engobe, en meestal zoutglazuur toegepast Grote en kleine Kannen, Bekers en Veldflessen

Door het bakproces kon het gebeuren dat een pot aan een zijde paars en de andere zijde grijs kon zijn o Als het glazuur te grof of dik was, dan ontstaan er geelgroene glazuur ribbels o Binnenzijde vaak ruw en ongeglazuurd

2.8.4 Steengoed periode 2 Baksel; Oppervlak; Vormen;

(1400-1500)

Hard, breuk grijs van kleur Zoutglazuur Gelijk aan die van Rearen en Aken, en later ook Siegburg hierdoor moeilijk te onderscheiden

2.8.5 Steengoed periode 4 (1680-1900) Na een periode van oorlogen en ongeregeldheden, vinden we vanaf 1706 weer een gilde voor pottenbakkers in Lagerwehe. Baksel; Stevige grijze tot donkergrijze scherf Magering; Niet zichtbaar (gezeefd) Oppervlak; o Blauwgrijs van kleur o IJzerengobe met zoutglazuur Vormen; Grote kannen en voorraad potten 25 Versie 2.0 (2014)

Een determinatie handleiding voor Steengoed

2.9 Mayen  

Proto Steengoed Steengoed (Periode 1)

Mayen ligt in het Duitse Eifelgebied, hier werd al vanaf de 7de eeuw aardewerk geproduceerd. Het lukte te pottenbakkers om de temperatuur van de ovens constant en vooral hoger te krijgen. Waardoor er Proto Steengoed geproduceerd kon worden. Het gaat hierbij vooral om Kogelpotten op een uitgeknepen voet of met een lensvormige boden. In de hoge Middeleeuwen zien we vooral Drinkgerei en Voorraadpotten van Proto Steengoed met een roodbruine scherf. Kenmerkend bij het Mayen Proto Steengoed zijn de in de magering zichtbare zwarte Lavasteen (tefriet) deeltjes.

2.9.1 Proto Steengoed (1200-1280) Baksel; Magering; Oppervlak; Vormen;

Hard Lavasteen (tefriet), als zwarte deeltjes Vrij glad met ondiepe draairillen, de magering is aan de buitenkant zicht- en voelbaar Vooral bekers en kannen

2.9.2 Steengoed periode 1 Baksel; Magering; Oppervlak;

(1280-1400)

Hard Basaltlava, die vaak als brokjes door het oppervlak heen steken Kleur vooral donker paarsbruin, soms voorzien van engobe

2.10 Raeren (RAEREN) 

Steengoed (Periode 1? & 2 & 3)

Rearen ligt ongeveer 10 km ten westen van Aken, in België. Bij Raeren hebben we het niet alleen over dit dorp maar ook de buurtschapen in de directe omgeving. Raeren, Neudorf, Titvelt en Merols zijn de belangrijkste vier productie plaatsen. Verder nog de buurdorpen Botz, Eynatten en Hauset, hier werd vanaf het midden van de 12e eeuw al Pingsdorf-achtig aardewerk geproduceerd, dit geld overigens ook voor Neudorf. Bij naam bekende pottenbakkers in deze regio zijn; Rond 1461 Peter Kruichenbecker der Junge (Rearen) 1462 Peter Kruchen Becher van den Raderen 1486 Peter de Wilde,der Kruechenbecker von Neudorf 1495-1532 Emont Kruychenbecker von Raeren 1515 Thys Kruechenbecker 1518-1527 Peter Wild, genannt Kruychenbecker von Raeren 1518-1552 Claes Kruchenbecker

3.10.1 Ontwikkeling Vanaf de 11e 12e eeuw is het Pingsdorf achtig aardewerk in deze regio qua vorm kleur en baksel gelijk, daarom zien we deze regio dan ook als een centrum. In Eynatten zijn resten gevonden van witbakkend aardewerk productie uit de 12e eeuw, die erg lijken op de producten uit Brunssum/Schinveld. Rond 1400 vinden 26 Versie 2.0 (2014)

Een determinatie handleiding voor Steengoed we ook in Neudorf en Born aardewerk productie, die weer sterk lijken op de producten uit Langerwehe. In de tweede helft van de 15e eeuw zien we volledig steengoed. Het hoogtepunt van de steengoed productie in Raeren ligt in de 15e tot begin 17e eeuw. De export van de Raerener producten gebeurde vooral via de aardewerkmarkt van Keulen en zo via het Hanze netwerk. Vanuit Vlaanderen maakte veel producten de oversteek naar de Engelse markt. Terwijl de VOC en WIC verantwoordelijk waren voor een bijna wereldwijde verspreiding van de producten uit Raeren. In de 15e 16e eeuw werd de kleur bepaald door variaties in ovenatmosfeer. Het steengoed werd reducerend gebakken, maar vlak voor het einde werd er lucht bij gelaten zodat er een heroxidatie optrad waardoor de producten een gevlekt uiterlijk kregen. Het steengoed uit Raeren heeft tot het begin van de 16e eeuw twee kenmerken. IN de wand zijn grove gleuven zichtbaar, en de standring is gewelfd. Deze gewelfde stadring werd gemaakt door met de vingers een losse kleistrook aan de bodem te bevestigen. Het ging hierbij vooral om drink- en schenkkruiken, voorraadpotten en ander huishoudelijk gebruik aardewerk. Vanaf de 16e eeuw werden de wanden glad, en de voet werd een effen bodem. Ook werden nu de vormen van de drink- en schenkkruiken gevarieerder. Het lijkt erop dat pottenbakers vanuit Raeren (in periode 2), naar Aken zijn verhuisd gezien de sterke gelijkenis van het aardewerk in Aken. Het Raeren materiaal is dus moeilijk te onderscheiden van het materiaal uit Aken en Langerwehe. Het afzetgebied was vooral het Rijn gebied. In de 15e eeuw werden hier de beroemde baardmannen geïntroduceerd. Tot 1590 werd alles voorzien van applicaties, rasterornamenten en kerfsneden versiering. Rond 1590 begon er een verplaatsing op te treden van pottenbakkers uit Raeren naar Westerwald. De regio rond Rearen had in die tijd te lijden onder oorlogshandelingen. Het gevolg hiervan was dat de steengoed productie in Westerwald zijn bloeiperiode beleefde, en hiermee het steengoed vanuit de Renaissance naar de Barok voerde. Aan het einde van de 16e eeuw werd er alleen nog maar reducerend gebakken, hierdoor kregen de producten een egaal grijs oppervlak. Deze werd vervolgens versierd met kobaltverf. In 1684 werd Rearen door Lodewijk XIV geheel verwoest, hierna zou de steengoed productie zich nooit meer echt herstellen. Hierna vinden we vooral nog productie van bouwceramiek, met een heel klein beetje vaatwerk. Ten tijde van keizerin Maria Theresia vind er nog een opleving plaats in de steengoed productie van Raeren. Op 3 september 1732 werd door haar ingevoerd dat er op alle ingevoerde aardewerk belastingen moest worden betaald. Dit ter bescherming van de Raerener producten. In 1756 ontstond er een discussie over het vrije recht tot klei delving, waarop Maria Theresia in 1760 nieuwe gilden statuten aannam. Toch kon Raeren nooit meer concurreren met Westerwald en de ander productie plaatsen, maar vooral niet met het porselein.

2.10.2 Grondstof De aanwezigheid van grote bosgebieden, o.a. Hertogenwald, was van groot belang voor het verkrijgen van voldoende brandstof. Belangrijker was de aanwezigheid van goede en voldoende geschikte klei als grondstof. In de regio Raeren is deze geschikte klei op meerde locaties aanwezig, sporen van deze kleiwinning zijn dan nog op veel plaatsen te vinden. Wat hierbij erg belangrijk was, was het recht dat de Raerener pottenbakkers hadden. Om overal binnen de “gemeinde” maar ook in de Koninklijke bossen deze klei te mogen delven. Pas in de Franse tijd 1794 werd dit recht opgeheven, wat ook tot een definitief einde van de potenbakkers leidde. De kleien uit de verschillende locaties verschilde wel van elkaar, en dan vooral in de hoogte van het smeltpunt. Het klei dat in Rearen werd gewonnen, word in drie categorieën verdeeld;

27 Versie 2.0 (2014)

Een determinatie handleiding voor Steengoed 

Freiton (Friedae) Freiton werd door zijn kleur ook wel de “blaue” klei genoemd, en komt vooral voor in Theeheide, gebakken geeft deze een grijze scherf. Deze klei heeft het hoogste smeltpunt, en kon hierdoor het dichts bij de hittebron gebruikt worden. Deze werd vooral gebruikt voor de productie van het grove werk zoals bouwceramiek  Mittelton (Middeldae) Mittelton heeft een grauwgelige kleur, en komt vooral in Landwehrring voor. Deze producten werden in de midden van de oven geplaatst, en vooral gebruikt voor de productie van vaatwerk  Gelbe Ton (Geildae) Gelbe Ton heeft het laagste smeltpunt, en wordt vooral in Wesselbend gevonden. Deze werd vooral gebruikt voor de productie van het fijne vaatwerk Eigenlijk is er nog een vierde kleisoort, deze is rood bakkend en kan een sterke oververhitting weerstaan. Het lijkt er echter op dat deze klei nooit is gebruikt om producten van te maken. Wel werd deze gebruikt als magering in ander kleisoorten. Een ander belangrijke grondstof was zout, voor het zoutglazuur, deze moest worden geïmporteerd. In de tweede helft van de 16e eeuw, het hoogtepunt van de productie, werd er jaarlijks ruim 105 ton zout geïmporteerd.

2.10.3 Decoraties Vanaf het midden van de 16e eeuw werden steeds vaker op de Raerner producten decoraties aangebracht. Het ging hierbij vooral om kerfsnede en motieven opgebrachte als applicaties. Deze applicaties werden gestempeld in plaatjes klei, welke daarna op de potten werden geplakt. De gebruikte motieven waren land-, stads- en familiewapens, maar ook huis en of handelsmerken. Daarnaast kwamen er ook profanen en religieuze motieven voor. Ook zijn er meer dan 700 inscripties bekend. Tegen het einde van de 16e ontdekken de pottenbakers in Raeren dat wanneer er tijdens het bakproces geen zuurstof in de oven komt, het aardewerk grijs in plaats van bruin wordt. Als je voor het bakken de producten dan aan de buitenkant met kobalt bestreek was het resultaat een grijsblauwe kleur. Deze techniek verhuisde rond 1590 met de pottenbakkers mee naar Westerwald, waar dit soort steengoed nog steeds wordt geproduceerd. Hierdoor is het moeilijk om het blauwe steengoed uit eind 16e begin 17e eeuw toe te schrijven aan Raeren of Westerwald.

2.10.4 Hoofdvormen  Kruiken de klassieke Rearenkruik staande op een gegolfde standring, een bol buikig lichaam die geleidelijk overgaat in een cilindrische hals en eindigt in een rechte rand. Verder zijn er 3 groeven op deze kruiken te vinden, een net onder de rand, een op overgang hals lichaam en een op het midden van de buik (Afbeelding Raeren 1). (dit type vinden we ook in Aken). Cilindrische kruik, zie hieronder.

Afbeelding Raeren 1

28 Versie 2.0 (2014)

Een determinatie handleiding voor Steengoed

Afbeelding Raeren 1



 Kannen De meest voorkomende vorm met een vlakke tot licht concave bodem. Band-vormige rand met een uitgesproken doorn, en een korte hals die geleidelijk overgaat in het lichaam. Vanaf de tweede helft van de 16e eeuw werden er kannen met een platte bodem gemaakt. Een ovaal lichaam en kegel tot cilindervormige hals (Afbeelding Raeren 2). Een tot drie handvaten en zijn voorzien van medaillons. Eind 16e begin 17e eeuw zien we kruiken met paneeldecoratie. Deze hebben een cilindrische hals met duidelijke draairingen. Het lichaam is in drie vlakken verdeeld, in het midden (grootst deel) vinden we figuratieve voorstellingen. Op de schouders en boven de voet vinden we de twee andere vlakken. Deze waren leeg of voorzien van gestempelde decoratie. Baardmannen, zie hieronder.

Pispotten De vroegst voorkomende steengoed pispotten komen uit de 16e eeuw. Deze hebben een vrij grote opening en staan op een standvlak. Ze werden voorzien van zoutglazuur, welke niet altijd goed werd aangebracht (Afbeelding Raeren 3).

Afbeelding Raeren 1

Verder nog;  Aquamanilen (handen was bekkens)  Bekers voor het dobbelen  Boterschalen  Buizen, voor waterleidingen  Drinkgerei  Fluitjes, vooral in de vorm van een narrenkop  Inktpotten  Kinderspeelgoed voor poppenhuizen  Knikkers  Melkschalen  Oliekannetjes  Olielampjes  Pelgrimshoorn, deze werden speciaal gemaakt voor de pelgrims naar Aken  Roompotten  Schalen  Schotels 29 Versie 2.0 (2014)

Een determinatie handleiding voor Steengoed     

Spinsteentjes en spinkonkels Veldflessen, deze werden speciaal gemaakt voor de pelgrims naar Aken Vergieten Zalfpotten Zeven

2.10.5 Steengoed periode 2

(1400-1500)

Er wordt geëxperimenteerd met vormen uit Langerwehe, wat uiteindelijk in het midden van de 15e eeuw tot een eigen vormen spectrum leidde. Welke we vervolgens weer in Aken terug vinden. Baksel; Hard, breuk grijs van kleur Oppervlak; o Onder glazuur van engobe met een dekkende zoutglazuur. o Draairingen op schouders, en soms ook roulettestempels Versiering; o Roulettestempels o vermoedelijk aan het einde van de 15e eeuw het pantermotief in glazuur voor het eerst toegepast Vormen; o Hoge smalle, grote brede kannen, koppen met een twee of drie oren en bekers. Opmerking; o Op het tafelwaar vinden we altijd een engobe (onder) glazuur.

2.10.7 Steengoed periode 3 Baksel;

(1500-1680)

Op de breuk grijs, de binnen en buitenzijde zijn bruin, door engobe en glazuur

Oppervlak; o Buitenzijde voorzien van dikke glimmende zoutglazuur laag. o Binnenzijde voelt glas aan maar is niet geglazuurd Versiering; o Tot 1590 werd alles voorzien van applicaties, rasterornamenten en kerfsneden versiering o Hoogtij versierd aardewerk in de laatste kwart van de 16e eeuw o De kannen waren vooral op de buik versierd Opmerking; o Standvlak o Verticale Lintoren o Standring gaat over in een standvoet, dit gebeurt in de 1e kwart van de 16e eeuw o

2.10.7 Cilindrische kruik De pottenbakkers kwamen in de tweede helft van de 16e eeuw met een revolutionaire nieuwe kruiktype. Vanuit de ronde buikvormige kruik ontwikkelde zich een cilindrische kruik met een cilindervormige middengedeelte, schouders en een hals (Afbeelding Raeren 4). Deze buikvorm maakte het mogelijk om deze met een doorlopende decoratieve fries te voorzien, welke met afbeeldingen en tekst een (strip)verhaal vertellen. Een populair motief waren de zogenaamde boerendanskruiken. Afgeleid van een gravure door Hans Sebald Beham, er bestaan meer dan 30 varianten. Op de meesten hiervan staat de spreuk “geret du mus daper 30 Versie 2.0 (2014)

Afbeelding Raeren 4

Een determinatie handleiding voor Steengoed blasen so danssen die buren als weren si rasen fri uf spricht bastor ich verdans di kap mit en kor”

2.10.8 Baardmannen / Gezichtskruiken In de 15e eeuw zien we al dat er in verschillende plaatsen gezichtskruiken werden geproduceerd. Het gaat hierbij vooral om drink- of schenkkannen die op de hals een versiering hebben van een bebaarde gezicht. Deze werden bekend onder de naam “baardmannen of baardmankruiken” (Afbeelding Raeren 5). In Raeren werden ook baardmannen geproduceerd, waar deze in de 17e eeuw veranderde in dierenmaskers, duivelskopen of grotesken. Site met veel informatie over steengoed uit Raeren http://www.toepfereimuseum.org/nl_NL/home Afbeelding Raeren 5

2.11 Siegburg (SIEGBURG)   

Proto Steengoed Bijna Steengoed. Steengoed (Periode 1 & 2 & 3)

Siegburg ligt op12 km ten Oosten van Bonn, en is gelegen aan een zijriviertje van de Rijn de Sieg. Belangrijk is ook de nabijheid van Keulen, een van de belangrijkste handelsplaatsen van die tijd. De pottenbakkers werden gesteund door de machtige abdij Michaelsberg in Keulen. In Siegburg werd vanaf ongeveer 1075 aardewerk geproduceerd, eerst in de Pingsdorf traditie. Er waren in die omgeving van Siegburg nog drie productie 31 Versie 2.0 (2014)

Een determinatie handleiding voor Steengoed centrums te vinden; Aulgasse, Lendersberg en Galgenberg. Siegburg is de eerste productie plaats voor Proto Steengoed en Steengoed, we vinden deze producten dan ook rond de gehele Noordzee terug. In 1325 werd in Siegburg voor het eerst de volledige versintering van steengoed bereikt. De klei die als grondstof diende werd in de directe omgeving van Siegburg gedolven, deze bestond voor een groot deel uit kaolien. Waardoor er een fijnkorrelig (zuiver) lichtgrijs tot crèmekleurig baksel ontstond. Bij de ovens die hiervoor werden gebruikt hadden de vlammen nog direct contact met het aardewerk, waardoor het gevlamd uiterlijk ontstond. De pottenbakkers vonden het niet nodig om het aardewerk van ijzerengobe te voorzien, waardoor de onzuiverheden op het aardewerk versmolten. Hierdoor ontstond het typisch asglazuur, deze wordt ook wel blank steengoed genoemd. De producten werden vaak voorzien van versieringen, van fijne lijntje. Dit was ook de reden dat er geen zoutglazuur werd toegepast, deze zou de versieringen bedekken. Pas vanaf de 15e eeuw werd in Siegburg Zoutglazuur toegepast. Door de toenemende concurrentie in de tweede helft van de 15e eeuw, vooral uit Bruhl, nam de productie sterk af. Gelijktijdig zien we dat in Siegburg gebruik gemaakt gaat worden van plastische applicaties ter decoratie. In 1684 werd de pottenbakkerswijk door het Zweedse leger verwoest, en kwam er een einde aan de productie. Dit werd ook nog eens versterkt door de inquisitie, veel pottenbakkers waren namelijk protestants.

2.11.1 Vormen  Drinkbekers eerst vooral zonder oren met een uitgeknepen voet, met een open of gesloten eivormig lichaam en een uitstaande rand. In het begin van de 14e eeuw zien we vooral drinkschaaltjes op een lage voet (Afbeelding Siegburg 1). In de loop van de 15e eeuw is de cuppa in de lengte en breedte groter dan in de 14e eeuw. Afbeelding Siegburg 1

 Trechterbeker; eerste vrij cilindervormig met een licht uitstaande rand. Vanaf de 15e eeuw wordt de buik boller en de hals echt trechtervormig (Afbeelding Siegburg 2).

Afbeelding Siegburg 2

32 Versie 2.0 (2014)

Een determinatie handleiding voor Steengoed 

Kannen Grote vorm, buikig met een cilindrische licht en een uitstaande rand. In de loop van de 15e eeuw wordt de buik steeds boller, en word de hals meer trechtervormig (Afbeelding Siegburg 3). Kleine variant van bovengenoemde grote vorm worden als drinkkannetjes gezien.

Afbeelding Siegburg 3

Slanke kannen met een ovaal lichaam, met een hoge cilindrische hals, voorzien van een lint-oor en draairingen op de hals en onderste deel van het lichaam. Deze kannen staan ook bekend onder de naam Jacobakannen (Afbeelding Siegburg 4). In de loop van de 14e eeuw wordt de vorm steeds verder uitgetrokken.

Afbeelding Siegburg 4



Kruiken grote kruiken voor opslag van vloeistof met een bolle buik, korte hals en een bandvormige rand. Soms mist de hals (Afbeelding Siegburg 5).

Afbeelding Siegburg 5

33 Versie 2.0 (2014)

Een determinatie handleiding voor Steengoed  Schnelle tweede helft 16e eeuw, taps toelopende bierpul die meestal in zijn geheel was voorzien van applicaties (Afbeelding Siegburg 6). Deze “Schnelle” was de populairste vorm.

Afbeelding Siegburg 6

2.11.2 Proto Steengoed (1200-1280) Het grootste productie centrums van Proto Steengoed (Afbeelding Siegburg 7). Baksel; Lichtgrijs tot Donkerbruin, maar ook wel oranje kleuren Magering; Grof zand, kwarts vaak met insluitsels. Soms zijn er zwarte puntjes op de breuk zichtbaar Oppervlak; Deze vroege vormen waren nog niet voorzien van (ijzer) engobe. Versiering; Rolstempel, net als bij Badorf, wordt in omgeving van Keulen weer gebruikt. Deze vinden we dan op de rand of schouder. Vormen; Bekers, koppen, veldflessen en grote en kleine kannen.

2.11.3 Steengoed periode 1

(1280-1400)

Baksel; Kleur van de scherf kan per laag verschillen. Oppervlak; o Kleur van Lichtgrijs, beige of bruin naar egaal lichtgrijs, wit of witgeel o Draairingen op de buik breder dan op de hals o Bijna geen engobe of glazuur Vormen; Kleine en grote Kannen, bekers, drinkschalen, koppen, trechterbrekers en veldflessen (Afbeelding Siegburg 8). Opmerking; o Standring verder uitgeboegseerd, kan nu niet meer vlak staan, is golvend geworden o In het begin van de 14e eeuw zien we vooral de typische drinkschaaltjes op een lage voet

34 Versie 2.0 Afbeeldingen Siegburg 7 (2014) en 8

Een determinatie handleiding voor Steengoed

2.11.4 Steengoed periode 2

(1400-1500)

Een van de grootste productie centra in Steengoed periode 2. Baksel; Hard en zeer fijn Magering; vermoedelijk gezeefd Oppervlak; Er zijn in deze periode drie vormen te onderscheiden; o Rood oranje blos o IJzer engobe o Zoutglazuur (nu pas gebruikt) Vormen; Kannen (groot, klein), Koppen, Drinkschaaltjes, Tuitbellers, Potten , Trechterbeker Opmerking; ; o Vanaf ongeveer 1480 regelmatig ijzerengobe, dit neemt aan het einde van de 15e eeuw weer af o Vanaf de 15e eeuw een toename van zoutglazuur.

2.11.5 Steengoed periode 3

(1500-1680)

In 1684 werd de pottenbakkerswijk door het Zweedse leger verwoest, hiermee kwam een eind aan de aardewerk productie. Baksel; Zeer hard, zowel wit, lichtgrijs als witgrijd Oppervlak; De oranje blos verdwijnt in de 17e eeuw geheel Vormen; Kannen, Bekkers, Monnikbekkers, Snelle, Trechterbekker en tuitkannen (Afbeelding Siegburg 9). Opmerking; o IJzerengobe komt in de 16e eeuw nog maar sporadisch voor o Standring gaat over in een standvoet, dit gebeurt in de eerste kwart van de 16e eeuw.

Afbeelding Siegburg 9

2.12 Stadtlohn / Vreden 

Steengoed Periode 4

Gelegen in West Munsterland, en had connecties met Frechen. Hier werd vanaf de 17e eeuw steengoed geproduceerd.

35 Versie 2.0 (2014)

Een determinatie handleiding voor Steengoed

2.12.1 Steengoed periode 4 Baksel; Magering; Oppervlak; o o o Opmerking;

(1680-1900)

Zeer Hard, met vaak zwarte spikkels zichtbaar Vaalbruin tot donkerbruin Geglazuurd Kobold minder helder soms zelfs bijna zwart van kleur Typerend beige en roze wazige delen

2.13 Westerwald 

Steengoed (Periode 1 & 2 & 3 en 4)

Ook wel Kannenbackerland genoemd, gelegen op de Oost oever van de Rijn tegenover Koblenz. In de17e en 18e eeuw vonden we rond Westerwald een aantal gehuchten waar ook steengoed werd geproduceerd, deze vallen allemaal onder de groep Westerwald. Het gaat hierbij om Hohr, Grenzhausen, Grenzau en Urbar. Over de productie in de 14e eeuw is zo goed als niets bekend. Wat wel zeker is, is dat er werd gewerkt in de Siegburg traditie en hierdoor dus slecht te onderscheiden. In de 15e eeuw zien we kleine hoeveelheid oranje rood gevlamd steengoed. Rond 1590 begon er een verplaatsing op te treden van pottenbakkers uit Raeren naar Westerwald. De regio rond Rearen had te lijden onder oorlogshandelingen, en de concurrentie in Raeren zelf was waarschijnlijk te groot geworden. Hier werd samen met familie Knütgen uit Siegburg, en de Remy familie uit de Elzas de pottenbakkerij van Westerwald gesticht. Pas nadat in 1632 de pottenbakkers die Siegburg ontvluchte zich in Altenrath en Westerwald vestigeden, weten we meer over de productie in Westerwald. Hierdoor is het in de eerste helft van de 17e eeuw niet te zeggen of een product uit Raeren, Siegburgh of Westerwald afkomstig was. De bloeiperiode van de steengoed productie in Westerwald ligt in de 17e en 18e eeuw. Kenmerkend voor dit steengoed is een kobaltblauwe tot paarse engobe (Afbeelding Westerwald 1). De meeste producten werden via Keulen verhandeld, en worden daardoor vaak ten onterecht Keuls aardewerk genoemd. In Westerwald werd toen het steengoed vanuit de Renaissance naar de Barok gevoerd. In de 18e en 19e eeuw was deze regio vooral bekend om zijn productie van kleipijpen. Tegenwoordig wordt er nog witbakkend aardewerk geproduceerd. Afbeelding Westerwald 1

2.13.1 Steengoed periode 2

(1400-1500)

Kleine hoeveelheden oranje rood gevlamd steengoed.

2.13.2 Steengoed periode 3 Baksel; Versiering; Vormen; Opmerking;

(1500-1680)

Grijze tot donkergrijze scherf Kobalt (blauwe) verf komt vanaf eind 16e eeuw voor. Vooral Kannen Altijd een standvoet of standvlak 36 Versie 2.0 (2014)

Een determinatie handleiding voor Steengoed

2.13.3 Steengoed periode 4

(1680-1900)

Bloeiperiode van de steengoed productie. Baksel; Lichtgrijze scherf Magering; Niet zichtbaar (gezeefd) Oppervlak; ; o Heldere blauwgrijze dunne zoutglazuur o Kobaltverf snelle onderschildering o Binnen en buitenzijde gelijk geglazuurd o glad oppervlak met (trim) lijnen, ribbels Versiering; ; o Stempels, radstempel en applicaties o Figuratieve, planten, dieren maar ook geometrisch en of kras ornamenten Vormen; Kannen, Kommen (Afbeelding Westerwald 3), en Pispotten (Afbeelding Westerwald 4) Opmerking; ; o Late 16e eeuw overgang van Asglazuur naar echte zoutglazuur o Meestal standvoet of standvlak o Een twee of drie lobbig oor

Afbeeldingen Westerwald 2 en 3

3 Andere Duitse productie plaatsen Toch nog een aantal gegevens over de andere productie plaatsen van Steengoed in Duitsland. Steengoed werd voornamelijk in twee Duitse regios geproduceerd. De bekendste ligt in het Westelijk deel van Duitsland, voornamelijk het Rijnland, met productie plaatsen als; Siegburg, Keulen, Raeren, Frechen, Aken, Langerwehe en Westerwald. Het tweede centrum ligt in het Midden en Oosten van Duitsland, met als bekendste productie plaatsen;  Bautzen  Schmiedeberg  Waldenburg  Muskau  Bunzlau  Dippoldiswalde  Annaberg  Altenberg 37 Versie 2.0 (2014)

Een determinatie handleiding voor Steengoed  Creußen  Duingen (Wesser aardewerk)  Peterskirchen Daarnaast zijn er nog een aantal lokale productie centra voor steengoed te vinden in Munsterland, Hessen (o.a. in Dreihausen) en in Oostenrijk.

3.1 Annaberger In Annaberg zelf zijn geen aanwijzingen gevonden voor de productie van het zogenaamde "Annaberger Steinzeug". Vermoedelijk werd deze geproduceerd in Dippoldiswalde.

Afbeelding Annaberg

3.2 Dreihausen (Hessen) Dreihausen ligt in Hessen valkbij Marburg. Omdat er in de directe omgeving van Dreihausen zeer geschikte klei als grondstof aanwezig was, werd er al in de 13e eeuw irdewaar aardewerk geproduceerd. Deze klei bleek ook geschikt te zijn voor de productie van steengoed. Dreihausen strijd met Siegburg om de plaats waar voor het eerst europees steengoed werd geproduceerd, in Dreihausen gaat de productie terug tot ca. 1250. Kenmerkend zijn een chocolade tot roodbruine engobe. De bekendste vorm van rond 1650 was de zogenaamde “ringenkruik” met veel oren en radstempel decoraties. Tegenwoordig wordt er nog steeds steengoed

geproduceerd.

Afbeeldingen Dreihauswn

3.3Duingen (DUINGEN) Duingen ligt in het Duitse Weser-gebied, en had de beschikking over geschikte klei als grondstof. Over een periode van ruim 800 jaar werd er in Duingen en omgeving aardewerk geproduceerd. In de tweede kwart van de 12e eeuw werd hier al geel en grijs Irdenwaar, en vanaf de late Middeleeuwen steengoed geproduceerd. In Nederland zijn deze steengoed producten als vondsten erg zeldzaam. Dit geld echter niet voor het zogenaamde Wesser aardewerk, welke ook in Duingen werd geproduceerd, deze vinden we in Nederland wel in grote getalen. De meest voorkomde vormen zijn; Tuitkan, Kruik, Cilinderkruik, Aquamanile, Trechterbeker, Vierpasbeker, Voetbeker, Kinder speelgoed, Zalfpot, Bierpul en de Veldfles.

38 Versie 2.0 (2014)

Een determinatie handleiding voor Steengoed In het voorgaande Irdenwaar vinden we nog de Kogelpot, Kogelbeker, Schaal en Veldfles.

Afbeeldingen Duingen

3.4 Freiberg In Freiberg zelf zijn geen aanwijzingen gevonden voor de productie van het zogenaamde "Freiberger Steinzeug". Vermoedelijk werd deze geproduceerd in Ober- en of Niederlausitz.

Afbeeldingen Freiberg

3.5 Peterskirchen We komen vanaf de eerste helft van de 18e eeuw ook steengoed productie tegen in Peterskirchen. Deze pottenbakkers waren afkomstig uit Westerwald en de omgeving van Trier en Koblenz. Zo vinden we vanaf 1746 een aantal bekende pottenbakkers in Peterskirchen welke uit westerwals afkomstig waren, zo vinden we;  Johann Peter Gelhard  Nikolaus Bock  Conrad Mack  Zusters Wingender  Broers Adrian en Johann Demont  Anton Unverdorben  En de familie Pfeifenbacker Er werd vooral gebruik en industrieel steengoed geproduceerd. Het steengoed was grijs of bruin van kleur, Afbeeldingen Peterskirchen het grijze aardewerk werd meestal voorzien van blauwe decoraties. De vormen en decoraties waren afgeleid van het Rijnlandse steengoed. De applicatie versieringen bestonden meestal uit rozetten, bloemen, wapens en soms rolstempels. De meest voorkomende vormen waren; 39 Versie 2.0 (2014)

Een determinatie handleiding voor Steengoed       

Fles (vooral veel mineraalwater flessen) Kan, buikig en cylinder vormig Kan (vooral Rijnlandse vormen) Kruik o o.a. Bierkruiken, maatbekkers enz o versierd met aplicaties ingesnijdingen, spreuken namen en jaartallen Pot, met een of twee oren o o.a. Voorraadpotten, pispotten, zoutpotten, zalfpotten Schaal Deksel

3.6 Waldenburg Waldenburg is in Midden Duitsland de oudste productie plaats voor steengoed, rond 1400 werd deze hier geproduceerd. Onder invloed van de Rijnlandse centra zien we in het begin van de 16e een bloeiperiode. Het 17e eeuwse materiaal is moeilijk te dateren.

Afbeeldingen Waldenburg

4 P‐Kruiken 1650‐1888 Een aparte groep binnen het steengoed ontstaat in de tweede helft van de 17e eeuw. Het gaat hierbij om eenvoudige voorraadkruik, met weinig tot geen versieringen. Deze staan bekend als de zogenaamde “P-Kruik”, dit is afgeleid van de P die op de oudere exemplaren werden aangebracht. Deze P-Kruiken werden speciaal als verpakking materiaal gemaakt, vooral voor het transport van bronwater, ze werden rond 1880 verdrongen door glazen kruiken. Het grootse productiecentrums waren Westerwald en Frechen. In Frechen zien we de ontwikkeling van twee typen, een kleine en grote variant. De kleine kruik met een peervorming bol lichaam, op een sterk ingetrokken standvlak. En de grote kruik met een peervormige lichaam op een afgevlakte standvlak. Deze kruiken waren vaak voorzien van het nummer 1,2,3 of 4, wat duidde op de inhoudsmaat in Quart (ca. drie liter). Baksel; Zeer hard Magering; Niet zichtbaar (gezeefd) Oppervlak; Glad, met een dekkend (zout) geglazuurd Versiering; Op de oudere exemplaren een blauwe P onder het oor

40 Versie 2.0 (2014)

Een determinatie handleiding voor Steengoed

4.1 Ontwikkeling van de P‐kruiken 

1650- 1680 o eerste kruiken kommen we rond 1650 tegen o Dikbuikig o Geknepen en glad gestreken standring o De Hoog lintoor o Op de hals een of twee horizontale draairingen o Meestal voorzien van een blauwe P o Kommen nog niet erg vaak voor



1680-1740 o Ze worden steeds slanker. o Korter en dikker lintoor. o Bij de aanhechting van het oor op de buik zien we nu indrukken van vingers. o De hals wordt steeds korter en de draairingen verdwijnen. o Geelwit tot lichtblauw.



1760-1810. o Ze worden nog slanker o Hogere schouder o De hals wordt nog korter o Na 1760 vinden we vaak stempels op de kruiken, het gaat hierbij om vier verschillende soorten;  Het hoofdmerk met de naam van de (mineraal) bron, meestal in een cirkel  Bijmerk, staat onder het exploitant hoofdmerk, dit is vaak de bron of de verkoper van het bronwater  Oormerk, Stempel of krasmerk onder het oor. Dit is een fabriek of makers merk, deze kan ook onder het hoofdmerk staan of op de plaats daarvan  Inhoudsmerk na 1790 o zien we de meest strakke vorm



Voorbeelden

Ik heb bij de teksten maar een aantal voorbeelden van producten gebruikt, er zijn vaak te veel vormen en varianten om deze allemaal apart te tonen. Wil je meer 41 Versie 2.0 (2014)

Een determinatie handleiding voor Steengoed voorbeelden zien dan kan je zoeken in een aantal museum collecties. Hieronder een lijstje met een aantal site waar je meer gegevens en voorbeelden kunt vinden; Museum in Raeren http://www.toepfereimuseum.org/nl_NL/home Rijnlands keramiek http://www.rheinische-keramik.de/ Geheugen van Nederland http://www.geheugenvannederland.nl/ Museum Rotterdam http://www.museumrotterdam.nl/ Rijksmuseum Amsterdam https://www.rijksmuseum.nl/nl/ Museums van Brabant http://www.thuisinbrabant.nl/ Rijksmuseum van Oudhede http://www.rmo.nl/

6 Literatuur Baart, J. (1977). Opgravingen in Amsterdam: 20 jaar stadskernonderzoek. Haarlem: Fibula-Van Dishoeck. Bartels, M. (1999). Steden in scherven: Vondsten uit beerputten in Deventer, Dordrecht, Nijmegen en Tiel (1250-1900). Zwolle: Stichting Promotie Archeologie (SPA). Bock, Gisela Reineking von (1986) Steinzeug. Kunstgewerbemuseum der Stadt Köln. Köln Dunning, G. C. (1968) The trade in medieval pottery around the North Sea. Rotterdam Papers 1, S. 35-58. Gaimster, David (1987)German Stoneware, 1200-1900: Archaeology and Cultural History. British Museum Press, London 1997. Gaimster, David., Redknap, Marc., Wegner, Hans-Helmut (1988) Zur Keramik des Mittelalters und der beginnenden Neuzeit im Rheinland. BAR Int Series 440. Oxford Heege, Andreas (vertaler Bartels, Michiel) (2007) Topferofen - Potery kilns - Four de potier. Onderzoek naar pottenbakkersovens van de Vroege Middeleeuwen tot en met de Nieuwe Tijd (6de 20ste eeuw) in België, Nederland, Duitsland, Oostenrijk en Zwitserland Hurst, John G., Neal, David S., Beuningen H. J. E. (1986) van: Pottery produced and traded in north - west Europe 1350 - 1650. Rotterdam Papers VI. A contribution to medieval archaeology. Den Haag Ingeborg Unger (2013) Die Kunst des deutschen Steinzeugs. Collection Karl und Petra Amendt und der Krefelder Kunstmuseen. Krefeld. Klinge, E. (1996). Duits steengoed = German stoneware : Amsterdam: Rijksmuseum Mennicken, R (2010 )Einmal Westerwald und zuruck!, Die vielfältigen Steinzeug Beziehungen zwischen Raeren und dem Kannebäckerland. OnlinePublikation by Töpfereimuseum Raeren Mennicken, R. Raeren steinzeug, technische und kunstlerische entwickelungen. Töpfereimuseum Raeren Mussemeier, Ulrike (2006). Spatmittelaltliche keramik aus einer abwurfgrube im topferreibezirk der stadt Bruhl. Kolner Jahrbuch 39, blz 521-566, Koln Paumen, Dries (2004). Studie van de structuren en het aardewerk van Site ‘De

42 Versie 2.0 (2014)

Een determinatie handleiding voor Steengoed Noker’ (werkput 2) te Mechelen. Het Godshuis van de Heilige Drievuldigheid: de kapel en haar directe omgeving. Katholieke Universiteit Leuven Renaud, J. G. (1976). Middeleeuwse ceramiek: Enige hoofdlijnen uit e ontwikkeling in Nederland. Den Haag: Arch. Werkgemeenschap voor Nederland. Roehmer, Marion. Mittelalteriches Steinzeug aus Bruhl Stephan, Hans-Georg (1983): The Development and Production of Medieval Stoneware in Germany. In: P. Davey, R. Hodges: Ceramics and Trade: The Production and Distribution of Later Medieval Pottery in North-West Europe. S. 111. Stephan, Hans Georg (1988). Diskussionsbeitrag zur Abgrenzung und Definition mittelaltlicher deutscher Steinzeuggruppen. In Zur Keramik des Mittelalters und der beginnenden Neuzeit im Rheinland, eds. R.M.D Gaimster, en M. Redknap. BAR International Series 440. Oxford: 81-119. Verhoeven, A. A. A. (1998). Middeleeuws gebruiksaardewerk in Nederland: (8ste-13de eeuw). Amsterdam archaeological studies, 3. Amsterdam University Press.

43 Versie 2.0 (2014)