1
Å ªI prmwœmny nm: svyé Bvñqu suiKn: svyé sñqu inrwmXw: [ svyé BdRwix p¤Xñqu mw ki¤cd` du:KBwg` Bvyq` ]
ªI md`Bgvd gIqw (mo– (mo–dwiXnI)
bwrhvW AÎXwX (Bi#q Xog)
tIkwkwr pRmod kumwr ggé
2
bwrhvW AÎXwX (Bi#q Xog) Xog) “Bi#qXog”-AÎXwX ky nwm sy hI Æpê hoqw hY ik Bi#q-mwgé ùwrw, Bgvwn kI AnñX-Bi#q ùwrw Bgvwn sy EkIkwr ho jwnw, asI myN pRvyS pw jwnw[ Xh AÎXwX Bi#q ùwrw Bgvwn ko qÈv sy jwn lyny v asy pRw‚q ho jwny, assy Ek ho jwny kw mwgé bqlwqw hY[ esilE Bi#q mwgé ko pUxéqXw jwn lyny sy phly Xh AinvwXé hogw ik hm Bi#q kI pirBwÀw jwn lyN[ SwÆZoN myN Bi#q kI nwnw pRkwr kI ±Xw$XwXyN hYN[ prñqu swr {p myN hm kh skqy hYN ik Bi#q kw AQé hY pRym/ smpéx/ ApnI “mYN” kI smwi‚q[ Bi#q sUZ myN nwrd jI khqy hYN-“Bgvwn ky pRiq aœkt pRym hI Bi#q hY[” “es pRym sy iksI kwµX vÆqu kI pRwi‚q nhIN ho skqI; #XoNik jb qk âdX myN swNswirk vwsnwXyN Gr ikE rhqI hYN qb qk es pRym kw adX nhIN hoqw[ es pRkwr sçcy AOr inÃkpt, inÃkwm Bwv sy kmé krqy huE eé¤vr kI Koj hI Bi#qXog hY AOr es Koj kw pRwrµB, mÎX AOr Añq pRym myN hI hoqw hY[”-ÆvwmI ivvykwnñd bVy hI mU¬Xvwn vcn hYN ÆvwmI jI ky[ #XoNik Bi#q qo 3
‘AmƒqÆv{pw’ hY[ sb swDn (Dmé-kmé, jp-qp, XogswDnw, zwn-ÎXwn) Pl kwl myN Amƒq hoqy hYN ikñqu Anuàwn kwl myN Amƒq nhIN hoqy[ prñqu Bi#q isi) )kwl myN qo Amƒq hY hI, swDn kwl myN BI Amƒq hI hY[ ‘AmƒqÆv{pw’ kw AQé hI hY ‘AwnñdÆv{p’ AQwéq` ‘BgvqÆv{pw’[ Bgvwn ky ibnw Bi#q nhIN rh skqI AOr n hI Bgvwn Bi#q ky ibnw[ Bi#q AwnñdÆv{pw hY[ Bgvwn iksI kI pkV myN nhIN Aw skqy prñqu XSodw mW kI rÆsI myN bÂD jwqy hYN[ Aq: Bgvwn B#qoN ky vS myN hYN[ es pRkwr Agr Bi#q ko sœvgux kI vƒiÄ khyN qo Xh BI TIk nhIN #XoNik sœvgux pRÏiq kw kwXé hY AOr Bgvwn pRwÏq vÆqu ky vS myN nhIN ho skqy[ Xid Bi#q ko mwXw kI vƒiÄ mwno qo mwXw ky vSIBUq Bgvwn Blw kYsy ho skqy hYN? Agr Bi#q ko jIv kw pRXœn mwno qo jIv ky iksI BI pRXœn myN Bgvwn ko vS myN kr lyny kI –mqw Blw kYsy ho skqI hY? Bi#q ko Bgvwn kI Si#q mwno qo BI Si#q, Si#qmwn ky vS myN hoqI hY[ Si#qmwn Bgvwn ApnI Si#q ky vS myN nhIN ho skqy[ Aq: Bi#q qo Bgvwn kI AwhlwidnI Si#q kw swr svéÆv hY[ as prmwnñd Æv{p kw jo 4
Æv{pBUq Awnñd hY, vhI Bi#q hY[ Bgvwn jb Apny hI Æv{pBUq Awnñd kw rswÆvwdn krnw cwhqy hYN qb B#q ky âdX myN ÆvXM as Awnñd ko ÆQwipq krqy hYN AOr iPr as Awnñd ky vS myN ho jwqy hYN[ Bgvwn Apny hI Æv{pBUq Awnñd kw AwÆvwdn krqy hYN[ Aq: Bi#q AwnñdÆv{pw hY[ esIilE qo pRBu ªI ÏÃx khqy hYN-“jb shÆZoN jñmoM ky jp-qp-vRq Awid pu&X kmoéN kw pu&XodX hoqw hY qb mnuÃX ky âdX myN myrI Bi#q kw adX hoqw hY[” âdX myN Bi#q kw adX qBI hoqw hY jb âdX myN “mYN” kI smwi‚q ho jwqI hY[ Ab “mYN” nhIN rhw, qU hI qU hY; pUxé smpéx; “mYN” ky imtqy hI “qU” kI pRwi‚q ho jwqI hY[ XhI pRym hY, smpéx hY Xwin Bi#q kI pirBwÀw hY[ Aq: Æpê hoqw hY ik pRBu ªI ÏÃx ky crxoN myN pUxé smipéq Bwv sy, inrñqr icñqn krnw AOr asky pRym myN fUb jwnw hI AnñX Bi#q hY[ EkwdS AÎXwX ky Añq myN pRBu ªI ÏÃx ny khw-hy Ajuén! myrw Xh Æv{p jo qumny ABI-ABI dyKw hY vh n qo agR qp ùwrw, n jp sy AOr n dwn sy AOr n hI XzoN ky Anuàwn ùwrw hI dyKw jw skqw hY prñqu jo AnñX Bi#qXu#q pu{À Apny smÆq kÄé±X-kmoéM ko myry ilE hI krqw hY, myry prwXx hY, Awsi#q rihq hY AOr 5
sµpUxé pRwixXoN myN vYr Bwv sy rihq hY, vhI myrw Apnw hY[ muJy AiqSX ipRX hY, myrw B#q hY[ AOr Eysy Apny B#q ky ilE mYN pRœX– dSén dyny ky ilE, qÈv sy jwnny ky ilE qQw pRvyS pwny ky ilE BI sulB hUÂ[ Aq: Ao myry ipRX Ajuén! qU inrñqr myrw hI icñqn kr[ Apny mn-miñdr myN muJy ibTwkr Apny smÆq kÄé±X-kmoéN ko inBw[ es pRkwr AnñX Bi#q ky ùwrw qU muJko hI pRw‚q hogw[ Ab Ajuén ky jhn myN Xh bwq ini¤cq qOr pr bYT geé ik prmwœmw kI pRwi‚q kw EkmwZ mwÎXm hY-AnñX Bi#q[ prñqu Ab âdX myN vhI pR¤n iPr sy gUÂjny lgqw hY, Ek ijzwsw sI aœpñn ho jwqI hY ik mYN Bi#q qo k{ mgr iks Æv{p kI? AwiKr kOn sy mwgé ko Apnwå jo prmwœmw sy EkIBwv sy pRw‚q ho jwå AOr swDn krny myN sulB BI ho[ esI ijzwsw sy Ab Ajuén pRBu ªI ÏÃx sy pR¤n krqy hYN[ Ajuén avwc EvM sqqXuËw Xy BËwÆœvwM pXuépwsqy [ Xy cw‚X– cw‚X–rm±XËM qyÀwM ky XogivÄmw: ] 1 ] Ajuén boly-jo AnñX pRymI BËjn pUvoéË pRkwr sy inrñqr Awpky Bjn-ÎXwn myN lgy rhkr Awp sgux {p prmy¤vr ko AOr dUsry jo kyvl AivnwSI siçcdwnñdGn inrwkwr 6
bRã ko hI Aiqªyà Bwv sy Bjqy hYN-an donoN pRkwr ky apwskoN myN Aiq aÄm XogvyÄw kOn hYN? ] 1 ] qwœpXé:-pRBu ªI ÏÃx ky sµmuK TIk Eysw hI pR¤n Ajuén qIsrI bwr aTw rhy hYN[ Ab iPr sy XhI ijzwsw hY Ajuén ky âdX myN[ mgr es ijzwsw ky pICy aÌy¤X hY k¬Xwx ko pRw‚q hony kw[ Bgvwn sy EkIkwr krny kw[ phly qIsry AÎXwX myN swN$X (kmé-sñXws) AOr inÃkwm kméXog kI pirBwÀw ko TIk sy n smJny ky kwrx, Ajuén ivcilq sy ho jwqy hYN AOr pRBu ªI ÏÃx ko alwhnw sw dyqy huE, Apny k¬Xwx ky ilE Ek ini¤cq mwgé pUCqy hYN[ asky aprwñq pWcvyN AÎXwX ky Su{ myN BI EysI hI ijzwsw pRgt krqy hYN[ hy Bgvn! kBI qo Awp kmé-sñXws (zwnXog) kI AœXwiDk pRSNsw krqy hYN AOr swQ hI swQ Xh BI khqy hYN ik qU smœv {p kméXog myN iÆQq ho jw AOr Xu) ky ilE KVw ho jw[ hy pRBu! mYN qo A¬pz bui) hUÂ[ Ïpw muJy Ek suini¤cq mwgé bqlwEN jo myry ilE k¬XwxkwrI ho[ prñqu XhW pr Ajuén Bgvwn ky ivrwt Æv{p kw dSén kr cuky hYN[ skl bRãw&f pRBu myN iÆQq hY AOr iPr BI vh sgux-inrwkwr ivSyÀ {p sy sbky âdX 7
myN invws krqw hY[ vh inguéx-inrwkwr kx-kx myN ivÖmwn hY[ asky Awid, mÎX v Añq kw koeé pwr nhIN pw skqw[ Bgvwn sgux-swkwr BI hYN AOr inguéx-inrwkwr BI[ ijskw koeé rNg nhIN, sImw nhIN, Awkwr nhIN, {p nhIN[ Ajuén sw–wq dyK cuky hYN[ qyrw nwm Åkwr kOn pwE pwr[ gwE-gwE, ÎXwE-ÎXwE gE muin sb hwr[ sq` hI icq Awnñd Æv{p ibnw hI rNg ky qyrw hY {p[ qU AnUp jgq BUp, qU hY inivékwr[ qU hI AByd qU hI ACyd khq své SwÆZ vyd[ sb B#qoN kI XhI pukwr kYsy kryN quJsy ‚Xwr[ gwE-gwE ÎXwE-ÎXwE gE muin sb hwr---[ Ab esI duivDw myN hYN Ajuén AOr pUC rhy hYN pRBu ªI ÏÃx sy ik mYN iks pRkwr quµhwrI Bi#q k{Â? kOn sw mwgé pkfUÂ? kOn sy pQ pr clnw myry ilE ªyà hogw? mYN quµhwry inguéx-inrwkwr, A±X#q A–r bRã kw apwsk ho jwå AQwéq` zwn ky mwgé pr clkr quµhwrI apwsnw k{Â[ Xw iPr quµhwry sgux-swkwr Æv{p ªI hir ivÃxu, ªI rwm v ªI ÏÃx ky pRym myN âdX kI BwvnwAoM myN fUbkr sdYv quµhwrw icñqn k{Â[ enmyN sy kOn sw mwgé ªyà hY[ hy Bgvn! Ïpw muJy Ek suini¤cq mwgé bqlwXyN jo 8
myry ilE ªyà ho qwik mYN asI Æv{p ko Aiq ªyà Bwv sy Bjkr k¬Xwx ko pRw‚q ho skUÂ[ ªI Bgvwnuvwc m›Xwvy¤X mno Xy mwM inœXXuËw apwsqy [ ª)Xw prXopyqwÆqy my XuËqmw qmw mqw: ] 2 ] ªI Bgvwn boly-muJ myN mn ko EkwgR krky inrñqr myyry Bjn-ÎXwn myN lgy huE jo BËjn AiqSX ªyà ª)w sy XuË hokr muJ sgux {p prmy¤vr ko Bjqy hYN, vy muJ ko XoigXoN myN Aiq aÄm XogI mwñX hYN ] 2 ] qwœpXé:-Ajuén kI ijzwsw kw smwDwn krqy huE pRBu ªI ÏÃx bVy hI ÆpÃt S‹doN myN khqy hYN ik jo log muJ sgux {p prmy¤vr kI apwsnw krqy hYN, vy muJko XoigXoN myN Aiq aÄm XogI mwñX hYN[ pRBu ny khw-XoigXoN myN aÄm XogI[ AiBpRw:X Xh hY ik inguéx-inrwkwr kw apwsk AOr sgux-swkwr ky apwsk, donoN hI XogvyÄw hYN[ donoN hI mwgé muJ qk phuÂcqy hYN[ donoN hI ikÆm ky XogI myry ipRX B#q hYN, myry Apny hYN[ prñqu Ajuén ky pUCny pr donoM myN sy ªyà, sgux-swkwr Æv{p ky apwskoN ko khw hY[
9
pRBu ny khw-jo Apny mn ko muJ myN EkwgR krky AQwéq` ijsny Apnw mn muJy Apéx kr idXw hY[ Ab kuC AOr pwny kI cwhq n rhI[ Ab psNdgI, nwpsNdgI kuC BI n rhI[ EkwgRqw kw AQé hI hY, muJmyN pUxé pyRm krky muJy Apny mn-miñdr myN rKkr, hr kwXé krqw huAw, hr pl muJy Xwd rKqw hY[ inœXXu#qw apwsqyinrñqr Xwin jIvn ky hr phlU myN prmwœmw Xwd rhy[ anky gux, nwm, lIlwAoN, pRBwv v Æv{p kw sdYv icñqn krqy rhnw AOr pRym-pUvék añhIN ky ÎXwn myN iÆQq rhnw hI Bgvwn myN inœXXu#q rhnw hY[ jIvn ky pRvwh myN pRBu kI Xwd kBI n tUty[ Awgy khw ik B#q AiqSX ªyà ª)w sy BI Xu#q honw cwihE[ Bgvwn ky vcnoN pr, ankI sÄw v Si#q pr, anky Ey¤vXé AOr lIlwAoN Awid pr pRœX– sy BI bFækr Brosw honw hI ª)w hY[ esilE AiqSX ªyà ª)w-hmwry mn v bui) sy pry kI bwq hY[ Xh qo Awiœmk AnuBv hY[ koeé qké ijsy ihlw n sky, vhI ªyà ª)w hY[ Awj iksI ny is) kr idXw ik prmwœmw hY qo Awpny mwn ilXw AOr ho geé ª)w prmwœmw myN[ mgr kl iPr iksI ny koeé Eysw qké dy idXw ik prmwœmw hY hI nhIN, qo AwpkI bui) ny BI mwn ilXw AOr ho geé ª)w Kœm[ khIN koeé 10
EysI Gtnw bIq geé Xw iPr dƒiê sNswr myN pRwr‹D Bog rhy kuC Eysy logoN pr clI geé jo AœXwiDk ju¬m krqy hYN, Dmé-kmé nhIN krqy, sƒiê v smwj kw ivnwS krny pr quly huE hYN mgr AwpkI dƒiê myN pUry sµpñn hYN[ AçCw Kwqy-pIqy hYN AOr pd v pRiqàw BI hwisl ikE huE hYN[ jbik dUsrI qrP Eysy log BI hYN jo Dmé-kmé krny vwly hYN, eémwndwr BI hYN AOr iPr AœXwcwrI logoN sy ^Xwdw pFæy-ilKy BI hYN prñqu añhyN do v#q kI rotI BI bVI mui¤kl sy nsIb hoqI hY[ SwrIirk, AwiQék v mwnisk pIVw sy pIiVq BI rhqy hYN[ bs Eysw kuC dyKw AOr ho geé Bgvwn myN ª)w smw‚q[ Eysw nhIN hY[ bi¬k Bgvwn kI sÄw v Si#q myN, anky ivDwn myN pUxé Brosw honw v asI pr inBér ho jwnw hI AiqSX ªyà ª)w hY[ hm Apny jIvn myN dyKqy hI hYN ik jb iksI swNswirk pRwxI, vÆqu v pdwQé Awid sy kuC lgwv ho jwqw hY qo vh hmyN bhuq Xwd Awny lgqI hY[ inrñqr asI kw ÎXwn bnw rhqw hY[ asy hm Apny $XwloM sy kBI judw nhIN kr skqy[ bs XhI pRym, XhI lgwv jo swNswirk pRwixXoN v ivÀX-BogoN ky pRiq bnw huAw hY vh as mUl kI qrP lOtw idXw jwqw hY, pRwxI v pdwQé kI qrP sy prmwœmw kI qrP lOtw idXw jwqw hY; es AinœX, 11
pirvqénSIl sNswr sy Sw¤vq kI Aor lOtw idXw jwqw hY qo vh Bi#q bn jwqw hY[ es pRkwr ijDr AOr ijsky pRiq hmwrw pRym hoqw hY, lgwv hoqw hY hm aDr hI EkwgRicÄ sy inœXwXu#q rhqy hYN AOr asI myN hmwrI ª)w hoqI hY[ iPr #XoN n pRBu sy hI pRym kryN[ esIilE pRBu ªI ÏÃx khqy hYN ik hy Ajuén! Xh Bi#q Xwin pRym kw mwgé hI Aiq ªyà hY[ esilE qU muJ sgux{p myN hI mn ko EkwgR krky, inrñqr myry Bjn v ÎXwn myN pUxé ª)w sy lg jw[ XhI k¬Xwx kw mwgé hY[ “ijn pRym ikXo, iqn pRBu pweéXo[” Xy œv– pXuépwsqy [ œv–rmindyé¤Xm±XËM svéZgmicñœXM c kUtÆQmclM DRuvm` ] 3 ] siñnXµXyiñdRXgRwmM svéZ smbu)X: [ qy pRwpnuviñq mwmyv svéBUqihqy rqw: ] 4 ] prñqu jo pu{À eiñdRXoN ky smudwX ko BlI pRkwr vS myN krky mn-bui) sy pry své±XwpI, AkQnIX Æv{p AOr sdw Ekrs rhny vwly, inœX, Acl, inrwkwr, AivnwSI siçcdwnñdGn bRã ko inrñqr EkIBwv sy ÎXwn krqy huE Bjqy hYN, vy sµpUxé BUqoN ky ihq myN rq AOr sb myN smwn Bwv vwly XogI muJ ko hI pRw‚q hoqy hYN ] 3-4 ] 12
qwœpXé:-mgr Eysw BI nhIN hY Ajuén ik jo log myry inguéxinrwkwr Æv{p kI apwsnw krqy hYN vo aÄm XogvyÄw nhIN hYN[ Eysy XogI BI aÄm XogvyÄw hYN AOr muJko hI pRw‚q hoqy hYN[ XhW pr phly inguéx-inrwkwr prbRã prmy¤vr ky Æv{p kw pRiqpwdn ikXw gXw hY[ A–rm`-jo –r nhIN ho skqw[ AQwéq` ijskw kBI, iksI BI kwrx sy ivnwS nhIN hoqw[ Aindyé¤Xm`-ijskw indyéS n ikXw jw sky[ AQwéq` iksI BI apmw Xw Xui#q sy, iksI BI FæÂg sy ijskw Æv{p smJwXw nhIN jw skqw[ Xwin vh sÄw ijsky ilE hm eSwrw qo kr skqy hYN prñqu S‹doN sy, vwxI sy kuC BI n khw jw skqw ho[ Å qq` sq`[ A±X#qm` A±X#qm-své±XwpI[ EysI koeé jgh nhIN jhW eé¤vr nhIN[ eé¤vr kx-kx myN ivrwjmwn hY[ AicñqXm` AicñqXm-jo mn, bui) kw ivÀX n ho[ kUtÆQm`-ApirvqénSIl[ sdw Ek sw rhny vwlw[ Aclm`-ihlny-fulny kI ik®Xw sy rihq[ DRuvm`-ijskw kBI ABwv n ho[ AQwéq` inœX AOr ini¤cq[ es pRkwr jo XogI muJ inguéx-inrwkwr siçcdwnñdGn prbRRã prmy¤vr ko siñnXµXyiñdRXgRwmM13
ApnI eiñdRXoN ko vS myN krky[ (pRBu ny eiñdRXoN ko vS myN Xwin inXñZx myN rKny ky ilE khw hY n ik jV krny ky ilE)[ svéZ smbu)X:X:-sBI pRwixXoN myN smBwv bnwkr AQwéq` Eysw AnuBv ho jwnw ik hr iksI myN vh prmwœmw hI invws krqw hY[ iksI BI jIv ko sqwnw, du:K phuÂcwnw prmwœmw ko hI du:K phuÂcwnw hY[ Eysw jwnkr, svéBUqihqy rqw:rqw:-smÆq pRwixXoN ky ihq kI kwmnw krqw hY[ pRwxImwZ ky ihq kI kwmnw krqy huE jo XogI qy pRwpnuviñq mwmyvmyrI apwsnw krqw hY, myrw ÎXwn krqw hY vh BI aÄm XogvyÄw hY Xwin vh XogI BI muJko hI pRw‚q hoqw hY[ Agr inguéx-inrwkwr kw apwsk AOr sgux-swkwr kw apwsk, donoN hI aÄm XogvyÄw hYN AOr prmwœmw ko hI pRw‚q hoqy hYN Xwin pRBu ky ipRX hYN qo iPr phly sgux-swkwr Æv{p ky apwsk ko ªyà aÄm XogvyÄw #XoN khw? esky ilE pRBu ªI ÏÃx Awgy khqy hYN[ klySoS [ oSiDkqrÆqyÀwm±XËwsËcyqswm` A±XËw ih giqdué:KM dyhviÛrvw‚Xqy ] 5 ] an siçcdwnñdGn inrwkwr bRã myN AwsË icÄ vwly pu{ÀoN ky swDn myN pirªm ivSyÀ hY, #XoNik dyhwiBmwinXoN ky ùwrw A±XËivÀXk giq du:KpUvék pRw‚q kI jwqI hY ]5] 14
qwœpXé:-es bwq myN koeé sNSX nhIN hY Ajuén! ik jo XogI myry siçcdwnñdGn inguéx-inrwkwr Æv{p myN sdYv Aws#q rhqy hYN, myry inrwkwr Æv{p kI hI apwsnw krqy hYN vo BI muJko hI pRw‚q hoqy hYN[ jo es mwgé sy muJ qk phuÂcnw cwhqy hYN vh BI phuÂc jwqy hYN[ prñqu jo mYNny sgux-swkwr Æv{p kI apwsnw vwly mwgé ko ªyà khw hY, asky pICy isPé XhI kwrx hY ik inrwkwr kI apwsnw myMN pirªm AœXwiDk hY, bhuq kê-klyS v pIVw hY[ Xh mwgé K&fy kI Dwr pr clny jYsw hY[ #XoNik jb qk lySmwZ BI SrIr myN AiBmwn rhqw hY qb qk inrwkwr bRã myN iÆQiq honI Aiq kiTn hY[ Xy qu svwéix kmwéix miX sñnXÆX mœprw: [ AnñXynYv Xogyn mwM ÎXwXñq apwsqy ] 6 ] prñqu jo myry prwXx rhny vwly BËjn sµpUxé kmoéN ko muJ myN Apéx krky muJ sgux {p prmy¤vr ko hI AnñX BiËXog sy inrñqr icñqn krqy huE Bjqy hYN ] 6 ]
15
qyÀwmhM smu)qwé mƒœXusNswrswgrwq` [ Bvwim nicrwœpwQé m›XwvyiSqcyqswm` ] 7 ] hy Ajuén! an muJ myN icÄ lgwny vwly pRymI BËoN kw mYN SIGR hI mƒœXu{p sNswr-smudR sy a)wr krny vwlw hoqw hU ] 7 ] qwœpXé:-bVy hI suñdr v rhÆXXu#q ivÀX ko Æpê ikXw gXw hY XhW pr[ khqy hYN Bgvwn sy bVw hY Bgvwn kw nwm[ prñqu Bgvd kwXé krnw, Bgvd nwm sy BI bFækr hY[ drAsl jb hm ApnI smÆq ik®XwAoN v kmoéN ko prmwœmw ky Awgy Apéx kr dyqy hYN qo vh Bgvd kwXé hI ho jwqw hY #XoNik asmyN Apnw ÆvwQé rhqw hI nhIN[ hr kmé inÃkwm Bwv AOr prihq ky ilE hI hoqw hY[ jo B#qjn Bgvd kwXoéM myN lgy huE hYN AOr Apny smÆq kmé Bgvwn ky ªI crxoN myN Aipéq kr dyqy hYN AOr añhIN ky Bjn, ÎXwn myM lgy rhqy hYN, AOr sdYv Apny ipRXqm kñhYXw kw hI icñqn krqy rhqy hYN; qo Bgvwn BI añhIN kw icñqn krqy hYN[ rwmcirq mwns myN hnumwn jI jb mwqw sIqw kI suD pwkr vwips pRBu ªI rwm ky pws Awqy hYN qo pRBu ªI rwm hnumwn jI ky pRiq khqy hYN:“sun kip qoih smwn apkwrI [ nihN koa sur nr muin qnuDwrI ] pRiq apkwr krOM kw qorw [ snmuK hoe n skq mn morw ]”
-suñdr kw&Vkw&V-31/3 [ 16
hy hnumwn! sun, qyry smwn apkwrI dyvqw, mnuÃX AQvw muin koeé BI SrIrDwrI nhIN hY[ mYN qyrw pRœXupkwr (bdly myN apkwr) qo #Xw k{Â, myrw mn BI qyry swmny nhIN ho skqw[ “sunu suq qoih airn mYN nwhIN [ dyKyå kir ivcwr mn mwhIN ] puin puin kipih icqv surZwqw Zwqw [ locn nIr pulk Aiq gwqw ]” -suñdr kw&Vkw&V-31/4 [ hy puZ! sun, mYNny mn myN KUb ivcwr krky dyK ilXw ik mYN quJ sy a§x nhIN ho skqw[ dyvqwAoN ky r–k pRBu bwr-bwr hnumwn jI ko dyK rhy hYN[ nyZoN myN pRymwªuAoN kw jl Brw hY AOr SrIr AœXñq pulikq hY[ es pRkwr Bi#qXu#q inÃkwm kméXog hI prmwœmw kI AK&f apwsnw hY, XhI ªyàqm mwgé hY[ esilE pRBu ªI ÏÃx khqy hYN ik hy Ajuén! es qrh jo koeé BI Ekinà Bi#qXog sy Apny smÆq mnoBwv, Añq:krx AOr SrIr muJy Apéx kr dyqw hY as B#q kw mYN SIGR hI mƒœXu {p sNswr smudR sy a)wr krqw hUÂ[ 17
sµpUxé kmoéN ko pRBu ky Apéx krny sy AiBpRw:X Xh hY ik B#q ky âdX myN Bly-bury kw Bwv hI smw‚q ho jwE[ psNdgI-nwpsNdgI Ab kuC BI n rhI[ mYN qo kuC BI nhIN kr rhw[ jo kuC BI ho rhw hY vh qU hI krvw rhw hY[ myry pRBu jo kuC BI muJsy krvwXyNgy mYN vhI k{Âgw[ mYN qo inimÄmwZ hUÂ[ hy pRBu! qU suK dy Xw du:K dy prñqu mYN kBI BI suK kI AwSw nhIN rKUÂgw[ sb kuC Awp pr hI CoVqw hUÂ[ pRBu ky crxoN myN sµpUxé smpéx[ “Ab sONp idXw es jIvn jIvn kw sb Bwr quµhwry hwQoN myN” ---
pRBu khqy hYN-Eysy pRymI, ª)wvwn B#qoN kw mYN SIGR hI mƒœXu {p sNswr swgr sy a)wr krny vwlw hoqw hUÂ[ AiBpRw:X Xh hY ik Ab bwr-bwr mƒœXu, bwr-bwr jñm lyny kI koeé Awv¤Xkqw hI n rhI[ Bgvwn ÆvXM Eysy B#qoN ko Apny prmDwm ly jwqy hYN[ jIvn Br asky gux, nwm v lIlwAoN ko, asky Ey¤vXé v Æv{p ky rs sy Awniñdq rhqy hYN AOr jIvn aprwñq mo– ko pRw‚q hoqy hYN AQwéq` Bgvwn asy Apny prmDwm, golok Dwm ly jwqy hYN[ Swi&V¬X ky Anuswr[” wr-“eé¤vr myN prmwnuri#q hI Bi#q hY[” ivÀX“jYsy AzwnI, AivvykI pu{ÀoN kI Awsi#q eiñdRXoN ky ivÀX BogoN myN hoqI hY; hy pRBo! asI pRkwr kI qIvR Awsi#q quµhwrw Æmrx krqy smX khIN myry âdX sy clI n jwE[” jwE[”E[”B#q iSromxI pRhlwd jIjI-ivÃxu purwxwx-1/10/19 [ 18
m›Xyv mn AwDœÆv miX bui)M invySX [ invisÃXis invisÃXis m›Xyv Aq åÎvéN n sNSX: ] 8 ] muJ myN mn ko lgw AOr muJ myN hI bui) ko lgw; esky aprwñq qU muJ myN hI invws krygw, esmyN kuC BI sNSX nhIN hY ] 8 ] qwœpXé:-mnuÃXoN kI pRvƒiq mnuÃX ky mn kI vƒiÄXoN ky Anuswr hI hoqI hY[ sNswr myN, pdwQoéN, pRwixXoN, GtnwAoN v piriÆQiqXoN eœXwid myN AnukUlqw AOr pRiqkUlqw askI mnodSw pr hI inBér krqI hY[ mnuÃX kI en ky pRiq AnukUlqw v pRiqkUlqw hI rwg-ùyÀ ko jñm dyqI hY[ jo vÆqu, ÆQwn v pRwxI eœXwid mnuÃX ky mn ky AnukUl hY assy rwg ho jwqw hY AOr pRiqkUl ky pRiq ùyÀ[ AnukUlqw myN jo rwg aœpñn hoqw hY vhI Awsi#q pYdw krqw hY AOr mnuÃX asI ko pwny kI cyàw krqw hY[ prñqu jo pRiqkUl hY assy dUr Bwgqw hY, ùyÀ krqw hY AOr XhI rwg-ùyÀ mnuÃX ko sNswr myN bWDy rKqy hYN[ es pRkwr koeé BI Gtnw, pRwxI, piriÆQiq, ÆQwn eœXwid mnuÃX ky mn ky AnukUl hoqw hY, asI myN Awsi#q bFæ jwqI hY AOr sdYv asI kw hI icñqn krqw rhqw hY[
19
esilE pRBu ªI ÏÃx khqy hYN ik hy Ajuén! qyry mn kI pRvƒiq myry gux, nwm v lIlwAoN kI kQwXyN sunny myN, sœsNg myN v Bgvd kwXé krny myN, syvw krny myN hI ho[ Apny mn ko myrI qrP lgw dy qwik qyrI mnovƒiq myry Bjn-kIqén Awid ky AnukUl ho jwE[ qb qyrw mn muJmyN Aws#q ho jwEgw AOr muJsy AiqSX pRym bFæ jwEgw AOr sdYv myrw hI icñqn krny lgygw[ AOr Awgy khw-bui) ko BI muJmyN hI lgw[ drAsl mn ijs BI vÆqu, pRwxI eœXwid kw icñqn krqw rhqw hY, ijs myN Aws#q ho jwqw hY qo bui) BI asI kI pirk®mw krqI rhqI hY[ Agr mn sNswr myN hY, sNswr myN ivÀXoN ko pwny myN hY qo iPr bui) BI asI ko pRw‚q krny kw pRXœn krqI rhqI hY[ ijskw mn Dn kmwny myN hY, mwn-sµmwn kmwny myN hY, pd-pRiqàw v sÄw hwisl krny myN hY Xw iPr iksI BI swNswirk vÆqu ko pwny myN hY qo bui) BI asy pRw‚q krny ky ilE pUxé kwXérq rhqI hY[ jYsy iksI kw mn sÄw hwisl krny myN hY qo vo log jb sœsNg myN BI jwXyNgy qo phly ankI dƒiê BIV pr hogI[ añhyN vhW BI vot bYNk hI idKweé pVygw[ Xh bui) bhuq bVy-bVy kwXé kr jwqI hY[ ijn qQwkiQq v#qwAoN, kQwvwckoN v swDuAoN kw mn cyly bnwny myN hoqw 20
hY qo vh bui) ùwrw SwÆZoN ky, pRBu kI vwxI ky AQé BI bVy KUbsUrq FæÂg sy bdl dyqy hYN; qoV-mroV kr jo S‹d Xw totky jnqw ky AnukUl hoqy hYN, asI FæÂg sy Apny pRvcn BI kr lyqy hYN[ esIilE pRBu ny khw-qU mn v bui) ko muJmyN lgw[ #XoNik jb mn sdYv myrw icñqn krygw qo bui) BI muJy pwny ky ilE neé-neé Xui#qXW v nE-nE FæÂg inkwlygI[ es pRkwr qyrw k¬Xwx esI myN hY ik qU Apnw mn v bui) muJy dy dy[ es bwq myN koeé sNSX nhIN Ajuén ik iPr qU sdw Awnñd myN rhygw[ sq`+icq`+Awnñd (siçcdwnñd) myN invws krygw AQwéq` muJko hI pRw‚q hogw[ AQ icÄM smwDwquM n SknoiÀ miX iÆQrm` [ A™XwsXogyn qqo mwimçCw‚quM Dn\ Dn\jX ] 9 ] Xid qU mn ko muJ myN Acl ÆQwpn krny ky ilE smQé nhIN hY qo hy Ajuén! A™Xws {p Xog ky ùwrw muJ ko pRw‚q hony ky ilE eçCw kr ] 9 ] qwœpXé:-sNswr myN Alg-Alg mnuÃXoN kI pRÏiq (ÆvBwv) BI Alg-Alg hoqI hY[ pRœXyk ±Xi#q ky ilE Ek hI swDn apXogI nhIN ho skqw[ prmwœmw qk phuÂcny ky ilE AQwéq` Bgvd pRwi‚q ky ilE iBñn-iBñn pRÏiq ky mnuÃXoN ky ilE iBñn-iBñn swDn hYN, rwÆqy hYN[ koeé BI 21
mnuÃX iksI BI rwÆqy sy jw skqw hY[ Ajuén ko inimÄ bnwkr smÆq jgq ky a)wr ky ilE, pRBu ªI ÏÃx iBñniBñn Xui#qXoN v swDnoN kw apdyS dy rhy hYN[ pRBu ny khwhy Ajuén! Agr qU Apny mn v bui) ko muJmyN Acl ÆQwipq krny ky ilE smQé nhIN qo A™Xws Xog ùwrw muJy pRw‚q krny kI eçCw pYdw kr[ AQwéq` Xogw™Xws ùwrw muJ sy juVny kw pRXœn kr[ Xog+A™Xws[ ‘Xog’ AQwéq` juVnw[ A™Xws sy AiBpRw:X hY icÄ ko EkwgR krny kw A™Xws[ “iksI Ek ivÀX myN iÆQrqw pRw‚q krny ky ilE bwr-bwr pRXœn krny kw nwm A™Xws hY[”-mhiÀé pqNjlIXogdSén 1/13 [ iBñn-iBñn Xui#qXoN v iviDXoN sy mn ko Bgvwn myN iÆQq krny kI bwr-bwr cyàw kr; cwhy sNkIéqn myN mn lgw AOr cwhy kQw sunny myN[ pUjw-pwT, apwsnw, pRwQénw ijs BI Xui#q sy cyàw kr mgr jb BI ÎXwn swNswirk ivÀX-BogoN myN jwny lgy, moh {pI kill myN PÂsny lgy qo mn ko vhW sy htwkr muJmyN lgwny kw pRXœn kr[ swDn koeé BI Apnw[ BƒkutI ky bIc Awzwck® pr Å (Aom) ko ÆQwipq krky asI kw icñqn kr, asI kw ÎXwn kr[ bhuq swrI iviDXW hYN, ÎXwn ùwrw icÄ ko Bgvwn myN EkwgR krny kI[ myry âdX myN ªI ÏÃx bYTy huE hYN 22
AOr bWsurI kI Dun bj rhI hY[ Xw iPr iviD koeé BI Apnw, mgr ÎXwn kw A™Xws kr; bhuq ghrw A™Xws kr[ A™Xws Agr ghrw hogw qo mNijæl j{r pRw‚q hogI[ Añqq: qU muJ sy juV jwEgw[ ApnI vwÆqivk mNijl qk phuÂc jwEgw[ prñqu mnuÃX kI ÆvBwivk kmjorI hY åb jwnw[ Ek vÆqu, Ek pRwxI, Ek Gr v Ek ÆQwn sy j¬dI hI åb jwqw hY[ XhW qk ik Ek dyvqw v eéê sy BI åb jwqw hY[ AwdmI ky pws biFæXw sy biFæXw kwr ho, mkwn ho qo as kwr v mkwn sy BI åb jwEgw[ Ek hI qrh ky kpVy phnqy, Bojn, Pl v s‹jI Kwqy-Kwqy BI åb jwqw hY[ jb qk Xh åbnw nhIN jwqw, pRym pYdw nhIN ho skqw[ pRym myN åb nhIN hoqI[ pRBu ªI ÏÃx XhW pr es åbny kI Awdq ko CoV dyny ky ilE kh rhy hYN[ jYsy hm koeé kuAW Kodny lg jwXyN; ds-bIs PIt Kodkr khyN ik XhW pr qo jæmIn myN pwnI hI nhIN lgqw, AOr khIN Kodqy hYN[ iPr dUsrI jgh Kodny lgyN; pœQr inkl AwXw, iPr CoV idXw[ Eysy qo kuAW Kudygw hI nhIN[ jb qk pwnI n inkly kuAW Kodqy hI rhyN[ AQwéq` jb qk mNijl n imly, A™Xws jwrI rKyN[ mNijæl jæ{r imlygI[
23
bhuq swry log dyvI-dyvqwAoN v eê sy BI åb jwqy hYN[ Ek phcwn ky lVky ny khw ik jb sy ªI ÏÃx kI pUjw krny lgw hUÂ qo ±Xwpwr myN Gwtw hI pVqw jw rhw hY[ phly mYN ªI dugwé jI kI pUjw krqw Qw[ ±Xwpwr myN bhuq Dn kmwXw[ prñqu Ek smÆXw QI, an idnoN myN mYN ijqnw BI Dn kmwqw Qw vh ibmwrI, iPjæUlKcIé myN lg jwqw Qw[ esilE mYNny mW BgvqI dugwé ko CoV idXw AOr ªI ÏÃx kI apwsnw krny lgw[ qb sy a¬tw Gwtw hI pVny lg gXw[ Ï‚Xw bqlwXyN ik kOn sw dyvqw sUt krygw? log kpVoN kI qrh eéê ko bdlnw cwhqy hYN[ CotI-motI swNswirk GtnwAoN sy eéê ko bdl dyqy hYN, asI sy åb jwqy hYN[ pRBu ªI ÏÃx khqy hYN-åbnw nhIN[ A™Xws jwrI rKnw hY[ muJsy juVny kI, muJy pRw‚q krny kI mn myN Twn kr pRXœn jwrI rKo[ icÄ kI AvÆQw myN QoVw-QoVw, DIry-DIry {pwñqrx hoqw jwEgw[ Ek idn in¤cX hI ApnI mNijæl ko pwAogy[ mYN koeé dUr QoVy hI hUÂ[ pUxé ª)w v pRym sy qum Apnw pRXœn jwrI rKo, in¤cX hI sPl hogy[ “krq“krq-krq A™Xws ky jVmiq hoq sujwn[”
24
A™XwsyS‚XsmQoéSis mdQémip kmwéix
mœkméprmo Bv [ kuvéiñsi)mvw‚ÆXis ] 10 ]
Xid qU apXuéË A™Xws myN BI AsmQé hY qo kyvl myry ilE kmé krny ky hI prwXx ho jw[ es pRkwr myry inimÄ kmoéM ko krqw huAw BI myrI pRwi‚q{p isi) ko hI pRw‚q hogw ] 10]
qwœpXé:-AOr Agr qU A™Xws Xog myN BI AsmQé hY Xw iPr qyry mn kI pRvƒiq bihémuKI hY AQvw qyrI ApnI piriÆQiqXW EysI hYN ik quJy EkwgRIkrx (icÄ ko prmwœmw myN iÆQq krny) kw A™Xws BI kiTn jwn pVqw hY, qo iPr Eysw kr-mœkmé mœkmé prmo Bv-AQwé q` myry ilE kmé krny vwlw ho[ Bv AQwéq` qU jo BI kmé kry myry prwXx hokr kr[ quµhwry kmé krny kw aÌy¤X Dn sNgRh v swNswirk BogoN ko Bognw n ho bi¬k Bgvd pRwi‚q ho[ jo kmé Bgvd Awzwnuswr Bgvd pRwi‚q ky aÌy¤X sy ikE jwqy hYN, añhyN hI ‘mœkmé’ khw jwqw hY[ mnuÃX kw aÌy¤X jb Dn sNgRh v BogoN ko Bognw nhIM hoqw, bi¬k Bgvd pRwi‚q hI hoqw hY qo mnuÃX jo BI kwXé krqw hY vh pRBu kI pRsñnqw ky ilE hI krqw hY[ askw hr kmé Xz kmé hI ho jwqw hY[ iPr mnuÃX cwhy nOkrI kry, mjdUrI kry, ±Xwpwr kry, nyqwigrI kry, #lkIé kry Xw APsrI, prñqu askw aÌy¤X sBI kw ihÄ krnw hI hogw[ jb Apny ilE kuC krnw nhIN, sb kmé 25
Bgvwn ky Apéx kr idE qo Eysy swDk kw Bojn BI pRswd bn jwqw hY; Gr Ek miñdr AOr kmé Bi#q bn jwqw hY[ Eysw swDk Apny Awp ko Ek XñZ kI BWiq smJny lgqw hY[ myry Añdr myry pRBu hI bYTy huE hYN, vo jYsw muJsy krvw rhy hYN mYN vYsw hI kr rhw hUÂ[ smBwv pYdw ho jwqw hY[ sPlqw imlygI qo TIk, AsPl ho jwå qo BI TIk[ muJy koeé Pké nhIN pVqw[ prmwœmw ky ilE kmé krny sy AiBpRw:X hI XhI hY ik swDk sb kmé prmwœmw ky ilE hI kry[ ÆvXN isPé inimÄmwZ bnkr[ suK ho Xw du:K ho sb TIk hY[ Ab myrI koeé psNdgI Xw nwpsNdgI n rhI[ esilE pRBu ªI ÏÃx khqy hYN ik qU Apny swry kmé myry prwXx kr[ n koeé pu&X qyrw n koeé pwp qyrw[ n iPr AçCw qyrw n burw qyrw[ es pRkwr qU myry ilE kmé krqw huAw BI isi) pRw‚q kr skqw hY[ AQwéq` muJy hI pRw‚q hogw[ Xh Xui#q qyry ilE mo–dwiXnI ho jwEgI[ AQYqd‚XSËoS kquéN mÖogmwiªq: [ d‚XSËoSis svékméPlœXwgM qq: ku{ Xqwœmvwn` ] 11 ] Xid myrI pRwi‚q {p Xog ky Awiªq hokr apXuéË swDn ko krny myN BI qU AsmQé hY qo mn-bui) Awid pr ivjX pRw‚q krny vwlw hokr sb kmoéM ky Pl kw œXwg kr ] 11 ] 26
qwœpXé:-pRBu ªI ÏÃx khqy hYN ik muJ qk phuÂcny ky ilE, myrI pRwi‚q ky ilE quJy Apnw mn AOr bui) muJmyN ÆQwipq krnI hogI[ iPr khw ik Agr Eysw krny myN qU AsmQé hY qo Xog kw A™Xws kr[ Agr Xogw™Xws BI nhIN kr skqw qo iPr qU jo BI kmé kry asy myry prwXx kr[ AOr Ab iPr svéªyà AOr sugm rwÆqw bqlwqy huE khqy hYN ik Agr qU myry prwXx kmé krny myN BI AsmQé hY qo Ek kwm kr-Apny ùwrw ikE gE kmoéN ky Pl ko myry ilE œXwg dy[ mwZ kméPl kw œXwg-kmoé N ky Pl ko œXwg Bgvwn ky Apéx kr dyny mwZ sy hI Bgvd pRwi‚q ho jwEgI[ Xh vwÆqivk sœX hY ik mnuÃX ijqnw BI cwhy, jYsw BI cwhy, vh jo BI kmé krqw hY askw Pl vh Apny cwhny sy pRw‚q nhIN kr skqw[ Xh qo ivDwqw ky hI hwQ myN hY[ prñqu iPr BI mnuÃX hr kmé krqw huAw asky Pl kI AwkwN–w krqw hY[ jbik Xh mwlUm BI ho ik Pl ivDwqw ky hwQ myN hY qb BI jIvn Br Pl kI AwkwN–w ikE jwqw hY[ drAsl Xh Pl kI AwkwN–w hoqI hI qb hY jb hm sNswr sy bÂDy hoqy hYN, iksI vÆqu Awid ko pRw‚q krnw cwhqy hYN[ pd-pRiqàw, Dn Awid pRw‚q krny myN Aws#q hoqy hYN[ jo ivÀX-Bog, sµpiÄ v sµbñD mOjUd 27
hYN, vh khIN cly n jwXyN, añhyN sdw bnwE rKny ky ilE AOr ijñhyM pwny ky ilE mn Aws#q hY añhyN pwny kI kwmnw sy jb kmé ikXw jwqw hY, qo mnuÃX kmé bñDn myN PÂs jwqw hY[ es pRkwr AçCy-bury sBI ikÆm ky kmoéM kw Pl Bogqw hY[ jñm-mƒœXu ky c#kr myN GUmqw rhqw hY[ es pRkwr moh {pI kill myN PÂskr, ivÀXoN myN PÂskr, enkI pRwi‚q ky ilE jb pRXœn krqw hY qo in¤cX hI ivkwr aœpñn hoqy hYN[ es pRkwr Apny ÆvwQé ky ilE ikE gE sBI kmoéN kw Pl BI ÆvXN hI Bogqw hY[ prñqu inÃkwm Bwv sy ikE gE kmé-kmé bñDn sy mui#q idlvwqy hYN[ ‘kméPl kw œXwg’ sy AiBpRw:X hYSwÆZivihq kÄé±X-kmé krqy huE Pl kI AwkwN–w n krnw AQwéq` inÃkwm Bwv sy ikXw gXw kmé[ Xh ÆvBwivk hI hY ik jb mnuÃX Apny ùwrw ikE gE kmé ko inÃkwm Bwv sy krqw hY, qo duÃkmé qo ho hI nhIN skqw[ vh jo BI kmé krqw hY vh Xz kmé hI bn jwqw hY[ khIN pr dwn idXw, iksI j{rqmNd kI shwXqw kI, syvw kwXé ikXw Xw koeé BI propkwr kw kwXé ikXw, qo vh kwXé krky Pl kI AwkwN–w n rKnw[ XhW qk ik koeé Awpko DñXvwd khy, es bwq kI BI AwkwN–w n krnw[ jhW kwmnw nhIN, ÆvwQé nhIN AOr aÌy¤X prihq kw hI hY; vhI Bwv inÃkwm 28
Bwv hY[ kméPl kw œXwg krny vwly swDk Bgvwn kI apwsnw krqy hYN, Bi#q krqy hYN prñqu Apny ilE kBI kuC nhIN mWgqy[ “suK sµpiÄ Gr Awvy kê imty qn kw” Eysw nhIN khqy[ bi¬k pRBu kI pRsñnqw ky ilE, lok-ihqwQé hI jp-qp, pUjw-pwT, syvw Awid v SwÆZivihq kÄé±Xkmé ikXw krqy hYN[ esilE pRBu ªI ÏÃx khqy hYN ik qU kméPl kw œXwg kr dy[ Ab kméPl ky œXwg kI #Xw ivSyÀqwXyN hYN Awgy khw gXw hY[ ªyXo ih zwnm™Xwsw^zwnw)XwnM iviSÃXqy [ ÎXwnwœkméPlœXwgÆœXwgwçCwiñqrnñqrm` ] 12 ] mmé ko n jwnkr ikE huE A™Xws sy zwn ªyà hY, zwn sy muJ prmy¤vr ky Æv{p kw ÎXwn ªyà hY AOr ÎXwn sy BI sb kmoéN ky Pl kw œXwg ªyà hY; #XoNik œXwg sy qœkwl hI prm Swiñq hoqI hY ] 12 ] qwœpXé:-prmwœmw ko pRw‚q hony, prmpd, prmSwiñq v mo– pRwi‚q ky ilE pRBu ªI ÏÃx ùwrw bVy hI ÆpÃt S‹doN myN GoÀxw kI geé hY[ prmwœmw sy Ek ho jwny ky ilE, prmwœmw kI qrP ly jwny vwly svéªyà AOr sb sy Awswn mwgé kw pRiqpwdn ikXw gXw hY[ 29
pRBu ny khw-mmé sy jwny ibnw ikE gE Xogw™Xws sy AçCw hY zwn[ iksI BI kwXé ko krny sy phly jb qk XhI nhIN pqw ik Xh hm #XoN kr rhy hYN? iks ilE v iks kI pRwi‚q ky ilE kr rhy hYN? Eysw krny sy hogw #Xw? jb quµhyN pqw hI nhIN ik qum #Xw kr rhy ho qo nukswn BI ho skqw hY[ jYsy iksI ±Xi#q kw mn iksI BI qrIky sy Dn kmwny myN Aws#q ho Xw iPr swNswirk apli‹DXoN myN Aws#q ho AOr aDr mn ko EkwgR krny kw A™Xws BI jwrI rKy[ TIk hY, asky icÄ kI EkwgRqw qo jæ{r bFæ jwEgI[ mgr vh AwdmI as Si#q ko swNswirk pRwi‚qXoN myN hI lgwEgw[ essy AOr BI alJ jwEgw sNswr myN[ es pRkwr Eysw A™Xws prmwœmw sy dUr hI ly jwEgw[ icÄ kI EkwgRqw qo bguly myN svwéiDk hoqI hY[ pSu-p–I, mnuÃX eœXwid smÆq pRwixXoN myN sbsy ^Xwdw EkwgRicÄ hoqw hY bgulw[ prñqu askw ÎXwn hoqw hY mClI pkVny myN[ esilE pRBu ªI ÏÃx khqy hYN ik mmé sy jwny ibnw Xogw™Xws sy AçCw hY zwn[ phly ivvyk ùwrw sNswr kI vwÆqivkqw ko jwn lyN AOr ÆvXN ko jwnny kw pRXws kryN[ iPr sNswr sy vYrw©X aœpñn hogw, prmwœmw ko pwny kI ±Xwkulqw âdX myN jwgƒq hogI[ iPr as prmwœmw sy Xog krny kw A™Xws kryN Xwin mn ko EkwgR krny kI 30
iviDXW sIKyN[ esy hI mmé sy jwnnw khw gXw hY[ Awjkl bhuq swry iSivr lg rhy hYN Xogw™Xws krwny ky ilE[ phlI bwq qo nwm cwhy Dmé kw idXw jwqw ho, prñqu aÌy¤X isPé SwrIirk ÆvwÆQX kw hI hY[ AOr SwrIirk iPtnYs ky ilE Xh AœXwiDk lwBdwXk BI hY[ prñqu AÎXwœm myN Xwin ÆvXN kw AnuBv krny ky ilE eskw koeé sµbñD nhIN[ phly prmwœmw ko pwny kI, ÆvXN ko jwnny kI ‚Xws âdX myN honI cwihE[ iPr ÎXwn kYµpoN myN Xw iPr iksI sdgu{ ky swinÎX myN icÄ EkwgR krny kI iviDXoN ùwrw icÄ ko EkwgR krny kw A™Xws kryN[ ÆvwmI ivvykwnñd ny khw hY-“eçCwnuswr mn ko Anws#q krny ky swmŒXé ky ibnw mYNny mn kI EkwgRqw kw A™Xws bFæwXw AOr muJy Apny jIvn kI sbsy Gor Xwqnw esI ky kwrx JylnI pVI[ Ab muJmyN mn ko Anws#q kr lyny kw swmŒXé hY; lyikn mYN esy Apny jIvn myN dyr myN sIK pwXw[” esilE mn ko EkwgR krny ky swQ-swQ Anwsi#q kw swmŒXé BI honw cwihE[ vwÆqv myN iPr hI mn ko Dmé ky mwgé pr ly jwXw jw skqw hY[ ivÀX-BogoN sy Anws#q hokr pRBu myN mn ko EkwgR ikXw jw skqw hY AOr XhI Bi#q hY, Dmé hY, jIvn jIny kI klw hY[ prmSwiñq v prmpd pRwi‚q kw mwgé hY[ 31
esilE pRBu ªI ÏÃx khqy hYN ik mmé ko jwny ibnw ikE gE Xogw™Xws sy ªyà hY zwn[ XhW pr zwn sy AiBpRw:X qÈv-zwn sy nhIN bi¬k pro–-zwn sy hY[ pro–-zwn sy AiBpRw:X hY-vh zwn jo isPé SwÆZoN sy pFæ ilXw[ iksI zwnI mhwœmwAoN sy sun ilXw, prñqu ÆvXN ko askw koeé AnuBv nhIN[ SwÆZ kw AQé hI hY ijñhoNny jwnw, jo AnuBv ikXw, jo prmwœm ivÀXk AnuBv huAw, vh ApnI BwÀw myN ilK idXw[ Ab jo zwn SwÆZoN myN ilKw hY vh qo ilKny vwly kw âdX sy AnuBv ikXw huAw hY[ prñqu pFæny vwlw jb qk asy ApnI bui) qk hI sIimq rKqw hY qo vh as zwn ko jwn qo jwqw hY, Æmrx kr lyqw hY AOr Awgy sunw BI skqw hY AQwéq` Ek AçCw v#qw BI bn skqw hY, prñqu askw AnuBv ikE ibnw qÈv-zwn kw adX nhIN hoqw[ es pRkwr pRBu khqy hYN ik mmé ko jwny ibnw A™Xws krny sy ªyà hY pro–-zwn AQwéq` vh zwn jo isPé SwÆZoN sy EkiZq kr ilXw, bui) ùwrw Xwd kr ilXw prñqu asy âdX qk nhIN aqwrw, AnuBv nhIN ikXw; ÆvXN clkr nhIN dyKw[ SwÆZ iksI Ek ±Xi#q kI lyKnI nhIN hoqw[ sYNkVoN §iÀXoN, muinXoN v zwnI-mhwœmwAoN ky AnuBvoN kw sNgRh hoqw hY[ SwÆZ sy Awp aqnw hI pRkt kr skqy hYN ijqnw Awp Awœmswq 32
krnw cwhqy hYN[ bwkI SwÆZ myN iCpw hI rh jwqw hY[ smÆq SwÆZoN myN mnIiÀXoN v mhwœmwAoN ùwrw prmwœmw ky pRiq v asy pwny ky ilE Apny-Apny AnuBv ilKy gE jYsw-jYsw añhoNny jwnw[ prñqu Xh gIqw SwÆZ, jo Awp ky hwQ myN hY, Xh qo sw–wq as prmwœmw ùwrw hI khw gXw hY, ijskw AnuBv mnIiÀXoN v mhwœmwAoN ùwrw ilKw gXw hY[ es pRkwr pRBu ªI ÏÃx khqy hYN ik mmé ko jwny ibnw Xogw™Xws krny sy AçCw hY pro–-zwn[ AOr pro–-zwn sy ªyà hY muJ prmy¤vr kw ÎXwn krnw, asI kw icñqn krnw[ anky nwm kw sNkIqén krnw v Æmrx krnw[ es pRkwr pRBu ªI ÏÃx khqy hYN ik myry Æv{p kw ÎXwn krnw pro–-zwn sy ªyà hY AOr ÎXwn sy BI ªyà hY sb kmoéN ky Pl kw myry ilE œXwg krnw[ kméPl ky œXwg sy prmSwiñq hoqI hY[ œXwg kw AQé hY mYN qo kuC BI nhIN kr rhw, jo krny vwlw hY vh qo myrw prmwœmw hI hY[ mYN qo askw Ek apkrx hUÂ, isPé inimÄmwZ[ AçCw-burw, AnukUl-pRiqkUl Ab kuC BI nhIN rhqw[ jYsy hI koeé sb kuC Bgvwn pr CoV dyqw hY, ASwñq hony kw swrw kwrx hI Ko jwqw hY inÃkwm Bwv sy, pRwxImwZ myN smbui) rKkr, Pl kI AwkwN–w kw œXwg
33
krky smÆq kmé krnw hI kméXog kI pUxé isi) hY[ esy hI Xogw{Fæ khw gXw hY[ kmé-Xog kI isi) hoqy hI qÈvboD ho jwqw hY[ Xwin zwn asky Añq:krx myN ÆvXN hI pRkt ho jwqw hY[ qÈvboD-qÈvboD sy AiBpRw:X hY prmwœmw ky qÈvboD swQ Apny inœX sµbñD kw AnuBv ho jwnw[ AOr esy hI Xog-ivzwn khqy hYN[ es pRkwr es swDn sy swDk Su) Añq:krx huAw, qÈv-zwn ko BI pw jwqw hY AOr prmSwiñq ko pRw‚q hoqw hY[ kmé-XogI lok-sNgRh ky ilE jIvn Br kmé krqw rhqw hY, ijssy smwj ky log BI askw Anusrx krqy hYN AOr log Dmé ky mwgé pr AQwéq` kméXog ky mwgé pr clny lgqy hYN[ ªI md`Bgvd gIqw kw ini¤cq mq XhI hY-‘kmé-Pl œXwg {pI Xog’ AQwéq` zwn-Bi#qXu#q inÃkwm kmé-Xog hI sb mwgoéN myN ªyà hY[ “jo es vydwñq qÈv ko jwnqw hY ik zwn kI Apy–w apwsnw (ÎXwn) ªyà hY AOr ÎXwn kI Apy–w inÃkwm-kmé ªyà hY; vhI pu{À-aÄm hY[”-sU sUXé-gIqw “swDwrx logoN kI Apy–w inÃkwm bui) sy ±Xvhwr krny vwly pUxé zwnI pu{À lok-sNgRh krny myN AiDk smQé hoqy hYN AOr vo hI pwZ hYN[ Agr Eysy mhwpu{À smwj ko CoVkr
34
jNgloN myN cly jwXyN qo as smwj kI AœXñq hwin huAw krqI hY[”-ªI ªI bwlgNgwDr iqlk AiBpRw:X Xh hY ik pUxé zwnI pu{À ko BI inÃkwm bui) sy Pl kI AwSw CoVkr Dmé apdyS kw kwXé krqy rhnw cwihE[ XhI ªI md`Bgvd gIqw kw ini¤cq mq hY[ Agr zwn pRwi‚q ky aprwñq BI zwnI pu{À kmoéN ko hI œXwg kr jNgloM kI rwh pkV lyNgy qo Dmé apdyS kw kwXé pro–zwn ko pRw‚q logoN ky hwQoN myN Aw jwqw hY[ AOr vy log es Bgvd kwXé ko ±Xwpwr bnwkr jnqw sy Bgvwn ky nwm pr Dn lUtny lgqy hYN[ AOr anky pRvcnoN kw BI smwj pr koeé AçCw pRBwv nhIN pVqw[ Awj duinXw myN Eysw bhuq kuC dyKny ko iml rhw hY[ Dmé apdyS kw kwXé bhuq swry Eysy logoN ny pkV ilXw hY jo Dmé ky nwm pr lUt rhy hYN; ijñhoNny Dmé ko Ek bhuq bVI m&fI bnw rKw hY[ XhI kwrx hY ik pRcwr bFæ rhw hY, sœsNgoN ky AwXojn bFæ rhy hYN AOr log Dwimék km hoqy jw rhy hYN[ es pRkwr Awj j{rq hY pUxé zwnI pu{ÀoN, sNqoN v mhwœmwAoN kI jo smwj myN Awkr Dmé kw kwXé kryN AOr qQwkiQq sOdwgr v#qwAoN sy Dmé v smwj kI r–w kryN[ Xh Ek mhwn Bgvd kwXé hogw[ AñXQw Xh Dmé, smwj kuC BI nhIN bc pwEgw[ 35
“prwQé hI ijskw ÆvwQé ho gXw hY; vhI pu{À swDuAoN myN ªyà hY[””-Bqƒhir jI “jo dIndIn-du:iKXoN ko Apnwqw hY vhI swDu hY AOr eé¤vr BI asI ky pws hY[ sNqoN kI ivBUiqXW jgq ky k¬Xwx ky ilE hI huAw krqI hYN[ vy log propkwr ky ilE Apny SrIr ko kê idXw krqy hYM[””-sNq qukwrwm jI mhwrwjmhwrwj“pRœXyk mnuÃX myN eé¤vr iniméq pRÏiq, ÆvBwv AOr guxoN ky Anu{p jo iBñniBñn-iBñn pRkwr kI Xo©Xqw hoqI hY asy hI AiDkwr khqy hYN[ es AiDkwr ky Anuswr pRw‚q kmoéN ko pu{À bRãzwnI ho jwny pr BI loksNgRh AQé mƒœXu pXéñq krqw jwE, asy CoV n dy[” -vydwñq kivvr
sUZ bwbU mYiQlISrx gu‚q ny bVw hI suñdr ilKw hY-
“vws asI myN hY ivBuvr kw, hY bs sçcw swDu vhI[ ijsny du:iKXoN ko ApnwXw, bFækr ankI bWh ghI[ AwœmAwœm-iÆQiq jwnI asny hI, prihÄ ijsny ±XQw shI[ prihÄwQé ijnkw vYBv hY, hY ansy hI DñX mhI] AOr qo AOr ÆvXN Bgvwn BI loksNgRh ky ilE smX-smX pr Avqirq hoqy hYN[ pRBu ªI 36
ÏÃx ny ÆvXN khw hY-“mYN swDuAoN kI r– r–w krny ky ilE, duêoN kw nwS AOr Dmé kI ÆQwpnw krny ky ilE Xug-Xug myN Avqwr lyqw hUÂ[” -ªImd`Bgvd gIqw gIqw-4/8 [ es pRkwr prmSwiñq/ prmpd pwny ky ilE jo BI mwgé hYN anmyN kmé-Pl œXwg AQwéq` Bi#qXu#q inÃkwm kmé-Xog hI ªyà hY[ bhuq swry logoN kI Dwrxw hoqI hY ik kmé-Pl œXwg ko Bgvwn ny ªyà esilE khw hY ik Xh swDn krny myN sbsy Awswn hY[ mgr Eysw BI nhIN hY[ kmé-Pl kw œXwg eqnw Awswn BI nhIN hY[ #XoNik mnuÃX ko kmé-Pl kI vwsnw hI kmé krny ky ilE pRyirq krqI hY[ kmé-Pl vwsnw pRyrxw Si#q hY[ pRœXyk kmé krny sy phly mnuÃX kI Dwrxw hoqI hY ik Amuk kwXé krny sy muJy pRwi‚q #Xw hogI? muJy imlygw #Xw? ikqnw Dn pRw‚q hogw? iPr vh kwXé krqw hY[ mgr kmé-Pl œXwg myN, ibnw as pRyrxw Si#q ky kmé krnw hoqw hY AOr vo BI ^Xwdw aœÏê FæÂg sy[ es pRkwr es mwgé sy clny vwly Bgvwn ko AœXñq ipRX XoigXoN v zwnI mhwœmwAoN ky #Xw-#Xw l—x hoqy hYN? bhuq swry B#qjn Eysy hoqy hYN jo Bgvwn ko Xwd krqy hYN, prñqu kuC kmé-Pl œXwgI, 37
Bi#qXu#q inÃkwm kméXogI Eysy BI hoqy hYN ijnko Bgvwn hr –x Xwd ikXw krqy hYN[ vh B#qjn kYsy hoqy hYN; anky l—x #Xw hYN; phcwn #Xw hY? Ab Awgy ¤lokoN myN bqlw rhy hYN pRBu ªI ÏÃx[ Aùyêw svéBUqwnwM mYZ: k{x Ev c [ inmémo inrh|kwr: inrh|kwr: smdu:KsuK: –mI ] 13 ] sñquê: sqqM XogI Xqwœmw dƒFin>X: [ m›Xipéqmnobui)Xoé mÛË: s my ipRX: ] 14 ] jo pu{À sb BUqoN myN ùyÀBwv sy rihq, ÆvwQérihq sb kw pRymI AOr hyqurihq dXwlu hY qQw mmqw sy rihq, AhMkwr sy rihq, suK-du:KoN kI pRwi‚q myN sm AOr –mwvwn` hY AQwéq` AprwD krny vwly ko BI ABX dyny vwlw hY, qQw jo XogI inrñqr sñquê hY, mn-eiñdRXoN sihq SrIr ko vS myN ikE huE hY AOr muJ myN dƒFæ in>X vwlw hY-vh muJ myN Apéx ikE huE mn-bui) vwlw myrw BË muJ ko ipRX hY ] 13-14 ] qwœpXé:-ªI md`Bgvd gIqw ko Bgvwn kw âdX khw gXw hY[ Bgvwn ny ÆvXN khw hY-“gIqw mMy âdXM pwQé[” hy Ajuén! gIqw myrw âdX hY[ prñqu es AÎXwX ko gIqw kw BI âdX khw gXw hY #XoNik Ek qo XhW pr Bgvwn ny ApnI pRwi‚q ky ilE EvM qœkwl hI prmSwiñq ko pRw‚q 38
hony kw ini¤cq mq v svéªyà mwgé kw pRiqpwdn ikXw hY[ AOr an mhwpu{ÀoN ky l—xoN kw vxén ikXw hY jo Bgvwn ko AiqSX ipRX hYN Xwin Bgvwn kI k{xw v pRsñnqw ky pUxé {p sy pwZ hYN[ jo en sdguxoN v BwvoN sy Xu#q hY Eysw zwnI, XogI v B#q, kuC BI khyN, Bgvwn ko AiqSX ipRX hY AOr Eysy Apny ipRX B#qoN kw icñqn Bgvwn ÆvXN ikXw krqy hYN[ Awm qOr pr sNswr myN hm dyKqy hI hYN ik ±Xi#q Apny dPqr myN, rwjnIiq myN Xw iksI BI –yZ myN ho vh Apny bws v nyqw kI psNdgI v {ic ko jwnnw cwhqy hYN[ qwik bws kI psNdgI v {ic kw kwm ikXw jwE AOr vh hm pr pRsñn hoN AOr hmwrI qr#kI ho[ hm asky njdIk ho skyN[ prñqu XhW pr qo sw–wq Bgvwn Apny muKwribñd sy Apny ipRX B#qoN kI phcwn bqlw rhy hYN[ qo iPr #XoN n hm BI an sdguxoN ko, an kwXoéN ko kryM, vYsy hI Bwv jwgƒq kryN jo Bgvwn ko ipRX hoN[ hm BI Bgvwn ky njdIkI ho skyN, asky ipRX ho skyN Xwin asI ky ho skyN[ jbik prmwœmw ky ilE qo sBI smwn hYN, sBI asky ipRX hYN[ vh qo sbky âdX myN ivSyÀ {p sy ivrwjmwn hY, sbky suâd AOr Akwrx hI sb pr Ïpw 39
krny vwly hYN[ ankI k{xw qo sb pr smwn {p sy brs rhI hY[ mgr askI mOjUdgI, askI Ïpw hmyN idKweé nhIN pV rhI[ Bgvwn ky ipRX ho jwny sy AiBpRw:X hY ik hm askI Ïpw ky, k{xw ky pwZ ho skyN[ jYsy vÀwé qo svéZ smwn {p sy hI pVqI hY[ koeé AwdmI kmry myN bñd pVw hY AOr koeé kmry ky bwhr Kuly myN KVw hY[ Ab vÀwé kw Awnñd qo vhI lygw jo Kuly myN KVw hY[ Bgvwn kI Ïpw kw pwZ hony sy AiBpRw:X hY ik hm Apny âdX ko Kulw rKyN qwik vh hmwry BIqr pRvyS pw sky[ Ab Bgvwn kI pRsñnqw v Ïpw ko pwny ky ilE hmyN Apny mn v bui) kw QoVw sw {pwñqrx krnw hogw[ khIN dUr jNgloN myN Bwgny kI BI j{rq nhIN, iksI Kws myhnq kI BI j{rq nhIN AOr n hI ApnI eiñdRXoN ko sqw kr jV krny kI hI j{rq hY[ bs, QoVw sw {pwñqrx krnw hogw; jo pRXws hm sNswr myN Apny bws kw ipRX hony ky ilE krqy hYN vhI pRXws Bgvwn kw ipRX hony ky ilE kr lyN[ vh kñhYXw jb Ek bwr pRsñn ho jwqw hY, Ek bwr quJy Apnw ipRX kh dyqw hY qo iPr kBI {Tw nhIN krqw[ AOr iPr askI pRsñnqw, sNswr kI pRsñnqw sy AœXwiDk Awswn hY AOr Anñq guxw Awnñd dyny vwlI v k¬XwxkwrI hY[ iPr #XoN n askI psNdgI kw hI kwXé kryN[ AiKl ivÆv Xh mor apwXw[ sb pr moih brwbir dwXw] 40
iqñh mh jo pirhir mdmwXw[ BjY moih mn bc A{ kwXw]
-mwnsmwns-aÄrkw&faÄrkw&f-86/4 [ Xh sµpUxé iv¤v myrw hI pYdw ikXw huAw hY AOr sb pr myrI brwbr dXw hY[ prñqu enmyN sy jo md AOr mwXw CoVkr mn, vcn AOr SrIr sy muJko Bjqw hY[ pu{À npuNsk nwir vw, jIv crwcr koeé[ své Bwv Bj kpt qij, moih prm ipRX soeé] -mwnsmwns-aÄrkw&faÄrkw&f-87/k vh pu{À ho, npuNsk ho, ÆZI ho AQvw cr, Acr koeé BI jIv ho; kpt CoVkr jo BI svéBwv sy muJko Bjqw hY vo hI muJko prmipRX hY[ Ab Apny ipRX B#qoN kI phcwn bqlwqy huE pRBu ªI ÏÃx khqy hYN-ik Swiñq ko pRw‚q huAw Eysw myrw B#q sb BUqoN myN ùyÀ Bwv sy rihq hoqw hY[ jb mnuÃX myN vYr Xwin ùyÀ kI Bwvnw smw‚q ho jwqI hY qo vh Swñq ho jwqw hY[ ASwiñq kw koeé kwrx hI nhIN rhqw[ jb BI Awp iksI sy ùyÀ krqy hYN, qb qk Swñq nhIN ho skqy; #XoNik ijssy ùyÀ hoqw hY vhI AwpkI BIqrI ASwiñq kw kwrx bn jwqw hY[ jb BI koeé kwXé krny lgyN, ÎXwn krny lgyN, Xw iPr Awrwm krny lgyN qo Awpko asI kI Xwd Awny lgygI ijssy ùyÀ hY[ Awp Bgvwn kw icñqn BI nhIN kr pwXyNgy[ 41
vwÆqv myN Awj ^Xwdwqr log Akwrx hI eéÃXwé sy jl rhy hYN[ dUsroN ky suK, añniq v pRsñnqw ko dyKkr hI ùyÀ kI jln myN jly jw rhy hYN[ dUsroN kI qr#kI vYBv v KuSI ko dyKkr jo log jln krqy hYN vhI jln smÆq AnQoéN v ASwñq icÄ kw mUl kwrx hY[ XhW qk ik Dmé ky mwgé pr clny vwloN ky pRiq BI bhuq swry log Akwrx hI ùyÀ krny lgqy hYN[ jb Awp AÎXwœm ky mwgé pr clny lgqy hYN, prihÄ ky kwXé krny ky ilE Awgy bFæny lgqy hYN qo bhuq swry eéÃXwé sy gRÆq log AwpkI inñdw-cuglI kryNgy[ AwpkI ivroDqw kryNgy[ Agr Awp anky Btkwvy myN Awkr k®oiDq ho gE qo AsPl ho jwAogy[ asI kIcV myN jw igrogy jhW pr vo ùyÀI log KVy hYN[ AOr Agr Awpny Apnw rwÆqw nhIN CoVw qo mNijl ko pRw‚q ho jwAogy[ eiqhws gvwh hY ik ùyÀ ny bhuq swry zwnI mhwœmwAoN, XoigXoN, ivzwinXoN v mhwpu{ÀoN ko Ko idXw[ iksI ko sUlI pr cFw idXw gXw, iksI kI Kwl KINc lI geé, iksI ko gmé-gmé qvIXoN pr ibTwkr mrvw idXw gXw qo iksI ko dIvwroN ky bIc icnvw idXw gXw[ pRBu ªI rwm ko vnvws ho Xw mhwBwrq kw Xu), kwrx ùyÀ hI qo hY[ Xh ùyÀ kBI BI mnuÃX ko Swñq nhIN rhny 42
dy skqw AOr n hI jIvn ko añniq kI rwh pr ly jw skqw hY[ esIilE gIqw myN pRBu ªI ÏÃx ny ùyÀ S‹d pr bhuq jor idXw hY[ iksI BI zwnI mhwœmw v XoigXoN ùwrw ikXw gXw kwXé iksI Kws dyS, smwj v pRwxI ky ilE nhIN hoqw bi¬k pRwxImwZ ky ilE hI hoqw hY[ es ùyÀ ny bhuq kuC Ko idXw hY[ bhuq swry mhwpu{À Awj BI ùyÀ kw iSkwr ho rhy hYN[ esilE pRBu ªI ÏÃx khqy hYN ik jo myrw B#q hY vh ùyÀ sy rihq hoqw hY[ sbky ilE mnokwmnw krny vwlw hoqw hY[ Awgy pRBu ªI ÏÃx khqy hYN ik Eysw myrw ipRX B#q sb iksI myN mYZI Bwv rKqw hY AOr hyqurihq (ÆvwQérihq) AOr Akwrx hI sb pr dXw krny vwlw hoqw hY[ k{xw kw AQé hI hY ÆvwQérihq Akwrx dXw[ ÆvBwivk hI dXwlu[ jo iksI kwrx sy kI jwE Xw iPr kBI iksI mOky pr dXw kr dI AOr kBI n kI[ qo vh dXw qo ho skqI hY[ bVy sy bVw qwmsI mnuÃX BI kBI-kBI bhuq dXw kr jwqw hY[ prñqu ÆvBwivk hI, hr iksI pr, ibnw ÆvwQé, hr –x dXw kw Bwv rKnw hI k{xw hY[ jb Awp iksI ko kuC dy rhy hYN, shwXqw kr rhy hYN, isPé esilE ik dUsrw ABwvgRÆq hY, j{rqmñd hY; 43
esilE dUsrw prySwn hY; AOr iPr ibnw kuC jwny ik dUsrw hY kOn, vhI k{xw hY[ Awp iksI kI shwXqw kr rhy hYN Xw iPr iksI ko kuC dy rhy hYN ik Amuk ±Xi#q BivÃX myNM hmwry kwm Aw skqw hY qo Awp lµbI rys ky GoVy qo ho skqy hYN mgr k{xwmX nhIN[ bi¬k dUsroN ky du:KoN ko dUr krny, Blw krny ky ilE, ibnw iksI kwrx ky kI geé dXw hI k{xw hY[ pRBu ªI ÏÃx khqy hYN ik myrw B#q k{xwmX hoqw hY[ jb koeé mnuÃX Apny ùwrw ikE gE smÆq kmoéN ky Pl ko Bgvwn ky Apéx kr dyqw hY qo Xh ÆvBwivk hI hY ik asky BIqr k{xw Aw jwqI hY, ùyÀrihq ho jwqw hY, ÆvwQérihq v sb ko pRym krny vwlw ho jwqw hY[ pRym qo prmwœmw ko pwny kw mu$X ùwr hY[ ^XoN-^XoM hm iksI ko pRym krqy hYN aqnw hI prmwœmw kw ùwr hmwry ilE Kulqw jwqw hY[ zwnI, B#q v XogI jo Apny kméPl ko prmwœmw ky Awgy Apéx krny vwlw hoqw hY vh ÆvBwivk hI sbsy pRym krny lgqw hY[ prñqu sNswr myN hm dyKqy hYN ik Awm qOr pr AwdmI jb iksI sy pRym krqw hY qo asmyN askw ÆvwQé, koeé n koeé pRXojn j{r hoqw hY[ AOr jb BI pRym krqy huE Awpkw ÆvwQé ho, koeé n koeé pRXojn ho, qo vh pRym vwÆqivk pRym nhIN ho 44
skqw[ vh pRym prmwœmw kw ùwr nhIN ho skqw Xwin Bi#q nhIN ho skqw[ ijsy pRym myN hI Awnñd Awny lgy, pRwxImwZ ky ilE pRym bWty vhI B#q, XogI prmwœmw kw ipRX hY[ kméPl œXwgI Xwin XogI sbsy pRym krny lgqw hY, Xh askw l—x hY[ Awgy pRBu ªI ÏÃx khqy hYN-inmémoo mmqw sy rihq[ myrw B#q mmqw sy rihq hoqw hY[ hy Ajuén! myrw B#q vhI hY jo sNswr ky pdwQoéN, jo BI asky pws hYN, anmyN mmœv Xw ÆvwmIœv kw Bwv nhIN rKqw[ vh qo smqw kw Bwv rKqw hY[ AOr smqw kw Bwv rKny vwlw hI sb kw shXog kr skqw hY, ÆvwmIœv ky Bwv vwlw nhIN[ pRBu khqy hYN ik jb qk swNswirk pdwQoéN myN myrypn kw, ÆvwmIœv kw Bwv rhqw hY qb qk mnuÃX sNswr myN hI alJw rhqw hY, Eysw mnuÃX myrI Bi#q nhIN kr skqw[ jo mnuÃX sb pdwQoéN v pRwixXoN myN Apnypn kw Bwv œXwgkr, smBwv rKqw hY vhI kméPl kw œXwgI ho skqw hY XhI sçcI ª)w hY AOr Eysw B#q hI myrw ipRX hY[ pRBu ªI ÏÃx khqy hYN-inrhNkwrw-my wrw rw B#q AhNkwrrihq hoqw hY[ jIvn myN AhNkwr kw œXwg hI vwÆqivk œXwg hY[ Xh AhNkwr hI smÆq AnQoéN v pwpoN kI jV hY[ “dXw Dmé kw mUl hY, pwp mUl AiBmwn[” pwp 45
kw mUl hI AiBmwn hY[ jb BI iksI eçCw kI pUiqé hueé, qo AhNkwr aœpñn ho jwqw hY[ #XoNik jb Awp myN kqwépn kw Bwv hY AOr Awp smJqy hYN ik Xh myrI vjh sy huAw hY qo AhNkwr aœpñn hony lgqw hY[ prñqu kqwépn ky Bwv sy rihq jb koeé B#q Apny smÆq kmoéN kw Pl prmwœmw ky Apéx kr dyqw hY qo iPr AhNkwr aœpñn nhIN ho skqw[ esIilE pRBu ny khw-ik jo AhNkwr sy rihq hY; ijsny AhNkwr kw œXwg kr idXw, vhI myrw B#q hY, myrw ipRX hY[ “AhNkwrpUxé jIvn ko CoV dynw hI œXwg hY AOr vhI sOñdXé hY[””-ÆvwmI rwmqIQé pRBu ªI ÏÃx Awgy khqy hYN-ik myrw B#q suK-du:K myN sm rhqw hY[ suK AOr du:K-Ek hI is#ky ky do phlU; jIvn {pI ndI ky do iknwry hYN[ jIvn myN jb suK Awqw hY qo du:K BI asky swQ hI Awqw hY AOr jb du:K Awqw hY qo suK BI asky swQ Awqw hY[ Xh donoN ekûy hI rhqy hYN[ bVw ghrw sµbñD hY enkw[ kBI Ek dUsry sy Alg nhIN hoqy[ Xh qo hmwry smJny kI bwq hY; jo hmyN suK dy rhw hY vhI hmyN du:K BI dyqw hY[ AwcwXé rjnIS ny bVI hI KUbsUrq adwhrx dI hY es ivÀX myN[“jYsy hm Apny iksI pRymI v imZ ko qo cwhqy 46
hoN ik vh myry pws AwE, mgr askI CwXw sy dUr rhnw cwhqy hoN[ suK ko cwhny vwlw TIk XhI cwhqw hY[” jo B#q es mUl qÈv ko smJ lyqw hY vh kBI BI n qo suK ko cwhygw AOr n hI du:K ko[ donoN myN smBwv rKny lgygw[ esIilE pRBu ªI ÏÃx khqy hYN-ik myrw B#q suKdu:K myN sm rhqw hY[ Awgy pRBu ny khw ik myrw B#q – mwvwn hoqw hY[ –mw kw AQé hI hY ik jb Awpkw iksI ny burw ikXw ho AOr asky bdly myN asy d&V dyny v askw burw krny kI AwpmyN swmŒXé BI ho iPr BI Awp askw burw n kryN, asy mwP kr dyN[ jb EysI iÆQiq Aw jwE qo smJyN ik Awp –mwvwn ho gE[ “–mw duinXw myN sbsy bVw qp hY AOr essy bFækr koeé gux AOr AwBUÀx nhIN hY[” -cwx#X scmuc –mw duinXw kw sbsy bVw qp hY[ #XoNik Xh bVw mui¤kl hY ik Awpko koeé pIVw phuÂcwE, du:K dy, Apmwinq kr dy AOr asko du:K dyny, d&V dyny kI AwpmyN –mqw BI ho mgr iPr BI shn kr jwXyN AOr asy mwP kr dyN[ Xh qBI sµBv hogw jb Awp 47
Xh jwn jwXyNgy ik asky BIqr BI vhI bYTw huAw hY jo myry BIqr hY[ smqw kw Bwv Aw jwEgw[ esIilE pRBu ny khw-myrw B#q pRwxImwZ myN smBwv rKqw hY, esilE vh –mwvwn ho jwqw hY esIilE vh muJy ipRX hY[ –mw B#qoN kw AwBUÀx hY[ Apny ipRX B#qoN ky l—x bqlwqy huE pRBu ªI ÏÃx Awgy khqy hYN:ÃX ky mn ky AnukUl koeé Gtnw Gty; sNquê sqq` XogI-mnu XogI piriÆQiqXW, pdwQé asky AnukUl hoN; koeé AwdmI jo asky ivcwr sy shmq ho vh iml jwE; iksI kwmnw kI pUiqé ho jwE; Dn, ivÀX-vÆqu kI pRwi‚q ho jwE; mnuÃX jo cwhqw hY askI pRwi‚q ho jwE qo vh kuC –xoN ky ilE sNquê ho jwqw hY[ prñqu Xh sNqoÀ itkny vwlw nhIN hoqw[ QoVI dyr ky ilE sNqoÀ huAw, prñqu jb vh pRw‚q vÆqu kI kmI hony lgI qo AsNqoÀ mn ko Gyr lyqw hY[ Ek kwmnw pUrI hueé qo dUsrI ko pUrw krny ky ilE Btkny lgw[ DnsµpiÄ, pd-pRiqàw, ijqnw BI AwdmI pRw‚q krqw jwqw hY, askw sbR-sNqoÀ aqnw hI igrqw jwqw hY[ AOr BI ^Xwdw pwny kI cwh bnI rhqI hY[ AOr by-sbRI sy Bwgqw rhqw hY[ prñqu pRBu khqy hYN-hy Ajuén! jo sdYv sNquê rhqw hY asI ko zwnI, asI ko B#q, asI ko XogI AOr asI 48
ko sdYv jIvn mu#q smJnw cwihE[ kbIr swhb khqy hYN:gODn, gjDn, bwijDn, AOr rqnDn Kwn[ jb AwvY sNqoÀDn, sb Dn DUir smwn] ijsky pws sNqoÀ kw Dn hY, asy du:K kBI ho hI nhIN skqw[ vh sdYv suKI hY, Awniñdq hY[ dƒFæin¤cX:-pR n¤cX: Bu khqy hYN ik myry B#q kw in¤cX bVw dƒFæ hoqw hY[ myrw B#q dƒFæ in¤cXI hoqw hY[ vwÆqv myN mNijl kBI dUr nhIN huAw krqI AOr n hI mui¤kl[ kmI hmwry in¤cX myN hI huAw krqI hY[ jb BI koeé mnuÃX ApnI mNijl ky ilE kwXérÄ hoqw hY; ijqnw askw in¤cX dƒFæ hogw aqnI hI kwmXwbI ko pRw‚q hoqw hY[ mgr hm dyKqy hI hYN ik hr eNswn mNijl ko pRw‚q nhIN hoqw[ eskw sIDw sw kwrx hY ik mNijl kI qrP bFæqy huE, rwÆqy myN CotI sI pRwi‚q hony pr hI in¤cX/ erwdw fwvwNfol ho jwqw hY[ asy hI pRw‚q krky asI myN alJ jwqw hY[ bhuq swry mhwpu{À huE DrqI pr ijñhoNny Apnw in¤cX dƒFæ rKw AOr mNijl ko pw gE[ prñqu bhuq swry log aÌy¤X qo rK lyqy hYN-Bgvd pRwi‚q[ AçCI bwq hY[ prñqu jb QoVw sw bFæny lgqy hYN qo alJ jwqy hYN sNswr myN[ sNswr kI apwiDXwN 49
CoVI AOr Bwgny lgy dUsrI apwiDXoN ky pICy[ iPr vhI sµmwn, vhI Dn kw c#kr[ Gr CoVw AwªmoM ky c#kr myN PNs gE[ bçcy CoVy, cyloN myN PNs gE[ mgr bhuq log hYN ijñhoNny mNijl kI pRwi‚q ky drimXwn kuC BI imlw asmyN alJy nhIN[ vo mNijl ko pRw‚q huE[ ÆvwmI rwmÏÃx prmhNs SrIr œXwgny sy kuC idn pUvé ÆvwmI ivvykwnñd (nryn) ko khny lgy ik mYN quJy Apnw sb kuC dynw cwhqw hUÂ[ mYN quJy Xh iri)XWisi)XW pRdwn krnw cwhqw hUÂ[ qo jbwv myN nryn ny khwgu{dyv! #Xw Xy iri)XW-isi)XW muJy prmwœm-pRwi‚q myN/ Awœm-sw–wœkwr krny myN shwXk hoNgI? qo ÆvwmI rwmÏÃx prmhNs khny lgy-Ary pgly! askI pRwi‚q ky ilE Xy #Xw shwXqw kr skqI hYN? Bgvd pRwi‚q myN enkw koeé pRXojn nhIN[ nryn ny khw-gu{dyv! iPr qo myry ilE enkw koeé pRXojn nhIN[ myry Xh iksI mqlb kI nhIN[ EysI koeé BI vÆqu jo muJy myry prmwœmw sy imlwny ky ilE shwXk n ho, askw myry ilE koeé mU¬X nhIN hY[ gu{dyv prmhNs kI AWKoN myN AWsU Aw gE AOr AwSIévwd idXw ik j¬dI hI quµhyN Bgvd pRwi‚q hogI[ ikqnw dƒFæ in¤cX Qw ÆvwmI ivvykwnñd kw[ nqIjw #Xw huAw? mNijl kI pRwi‚q[ Bgvd pRwi‚q[ Awœm-sw–wœkwr[ es pRkwr hmwrw in¤cX 50
dƒFæ honw cwihE[ n hI askw mwgé mui¤kl hY, AOr n hI mNijl dUr hY[ esIilE pRBu ªI ÏÃx ny khw-ijskw in¤cX dƒFæ hY vhI muJy pRw‚q krqw hY, vhI myrw ipRX hY, myrw Apnw hY[ Xqwœmw-ijs mhwpu{À ny Apny mn, bui), smÆq eiñdRXoN Xqwœmw v SrIr pr AiDkwr pRw‚q kr ilXw ho AQwéq` asky vS myN ho, asy Xqwœmw khw jwqw hY[ m›Xipéq mnobui)-Apnw mn AOr bui) Bgvwn ko Apéx kr dynw[ ibnw mn AOr bui) Bgvwn ko Apéx ikE, Bgvd pRwi‚q nhIN hoqI[ #XoNik jhW pRym hY, Awsi#q hY, AwkÀéx hY mn BI vhIN jwEgw[ AOr is)wñq sy, ivvyk sy ijsy ªyà jwn ilXw; qo ÆvBwivk hI hY ik bui) asI myN jwEgI[ jb iksI swDk kw ÎXyX, aÌy¤X Bgvd pRwi‚q ho jwqw hY qb asky mn AOr bui) BI Apny Awp Bgvwn myN lg jwqy hYN[ es pRkwr swDk kw mn AOr bui) prmwœmw ko hI Aipéq hoqI hY[ B#q ky ilE prmwœmw sy bFækr kuC BI ipRX nhIN hoqw AOr n hI koeé ªyà hoqw hY[ pRym kBI EkqrPw nhIN huAw krqw, AwkÀéx dUsrI qrP BI hogw hI, Xh inXm hY[ esilE Eysw kBI nhIN hoqw ik B#q ko hI Bgvwn ipRX hoqy hYN bi¬k Bgvwn ko BI vh
51
B#q ipRX hoqy hYN jo mn AOr bui) Bgvwn ko Aipéq kr dyqy hYN AOr sdYv asI kw Bjn krqy hYN[ XÆmwñnoiùjqy loko lokwñnoiùjqy c X: [ hÀwémÀéBXoùygYmuËo X: s c my ipRX: ] 15 ] ijssy koeé BI jIv aùyg ko pRw‚q nhIN hoqw AOr jo ÆvXN BI iksI jIv sy aùyg ko pRw‚q nhIN hoqw, qQw jo hÀé, AmÀé, BX AOr aùyg Awid sy rihq hY-vh BË muJ ko ipRX hY ] 15 ] qwœpXé:-XhW pr bVw hI ivicZ EvN rhÆXwœmk l—x bqlw rhy hYN pRBu ªI ÏÃx[ vh B#q, vh zwnI, vh XogI hI myry smIp hY, myrI inktqw pRw‚q kr skqw hY, muJy pwny ky Xo©X hY, myrw ipRX hY ijssy koeé BI jIv aùyg ko pRw‚q nhIN hoqw AOr jo ÆvXN BI iksI jIv sy aùyg ko pRw‚q nhIN hoqw[ AiBpRw:X Xh hY ik ijsky kwrx iksI BI pRwxI ko ASwiñq, sNqwp v du:K nhIN phuÂcqw[ Xwin iksI ky ASwñq hony kw kwrx nhIN hoqw[ mgr eskw AQé Xh BI nhIN ik Bgvwn ky ipRX B#qoN sy koeé aiù©n nhIN hoqw, bhuq log hoqy hYN[ prñqu Bgvwn kw B#q anky 52
aiù©n hony kw kwrx nhIN bnqw[ bhuq log sNqoN, PkIroM, XoigXoN v B#qoN sy aiù©n huE AOr Awj BI ho rhy hYN[ mIrw ko dUD myN jhr imlw kr dy idXw gXw, kbIr swhb ko bdnwm krny kI koiSS kI geé, mhwœmw bu) ko BI mwrny kw pRXws ikXw gXw, eéswmsIh ko qo sUlI pr hI cFæw idXw gXw[ XhW qk ik pRBu ªI ÏÃx sy BI logoN ko aiù©n huAw[ Ab BI bhuq log hYN jo Bgvwn ky ipRX B#qoN EvN ªyà ±Xi#qXoN sy aiù©n hoqy hYN[ vh ankw AwsurI ÆvBwv hY[ bs, Awp kwrx n bnyN anky aiù©n hony myN[ XhI B#q kI phcwn hY[ iPr BI koeé Awpsy aiù©n ho rhw hY qo asky ilE mNgl kwmnw kryN[ Awgy khw-ik jo ÆvXN BI iksI jIv sy aùyg ko pRw‚q nhIN hoqw[ koeé Apny eéÃXwélu ÆvBwv ky kwrx AwpkI inñdw krqw hY Awpky kwXoéM myN AVcn fwlny kw pRXws krqw hY, qo Awp BI assy ASwñq n hoN[ #XoNik ik®Xw sy hI pRiqik®Xw hoqI hY[ ijs ±Xi#q ky BIqr sy dUsroN ko ASwñq krny ky kwrx smw‚q ho jwqy hYN qo vh pRiqik®Xw sy BI mu#q ho jwqw hY[ AiBpRw:X Xh hY ik Agr Awp iksI ko ASwñq krny, sNqwp phuÂcwny ky kwrx nhIN bnqy qo koeé dUsrw BI Awpko du:K sNqwp nhIN dy skqw, aiù©n nhIN kr skqw[ Agr dUsroN sy Awp 53
aiù©n ho gE qo smJyN ik ABI Awp myN vh bwq Aweé nhIN ijssy Awpky kwrx koeé ASwñq n ho[ es pRkwr jo iksI ky ASwñq hony kw kwrx nhIN bnqw AOr n hI iksI dUsry ky ùwrw ASwiñq ko pRw‚q hoqw hY, vh prmwœmw kw ipRX B#q hY[ asky inkt hY[ pRBu ªI ÏÃx Awgy khqy hYN-ik myrw B#q sb pRkwr ky aùygoN sy rihq hoqw hY[ phly jo aùyg kw vxén ikXw gXw hY vh iksI ±Xi#q sy aùyg pRw‚q n honw AOr iksI ky aùyg kw kwrx n honw Qw[ prñqu ibnw eçCw AOr Æv-eçCw sy BI pRw‚q vÆquAoN, pdwQoéN, GtnwAoN v piriÆQiqAoN sy BI qo aùyg ho skqw hY[ prñqu pRBu khqy hYN-ik myrw ipRX B#q vhI hY jo iksI vÆqu, pdwQé, Gtnw v iksI piriÆQiq sy BI aùyg ko pRw‚q nhINM hoqw[ kYsI BI AçCI-burI Gtnw Gt jwE, pRiqkUl piriÆQiqXoN kw swmnw krnw pVy, prñqu Bgvwn kw ipRX B#q vhI hY jo sb pRkwr ky sNqwpoN sy rihq hY[ ijsy koeé BI swNswirk kwrx ASwñq n kr sky[ Awgy khw-myrw B#q hÀé AOr AmÀé sy rihq hoqw hY[ Awm qOr pr mnuÃX ko jb ApnI eçCw Xw aµmId ky PlÆv{p Dn, vÆqu, pdwQé, sµmwn, pd-pRiqàw pRw‚q hoqI hY qo vh hÀé mhsUs krqw hY prñqu jb iksI 54
dUsry kI añniq, Apny sy ^Xwdw qr#kI v KuSI ko dyKqw hY qo AmÀé mhsUs krny lgqw hY[ prñqu zwnI B#qoN kI svéZ Bgvd bui) hony ky kwrx vh hÀé AOr AmÀé sy rihq ho jwqw hY[ AOr iPr khw-ik myrw ipRX B#q BX sy rihq hoqw hY[ drAsl sBI ikÆm ky BX ky pICy Ek hI BX hoqw hY ik khIN mYN imt n jwåÂ[ myrI mƒœXu n ho jwE[ ijs vÆqu v pdwQé ko mYNny pRw‚q ikXw hY vh khIN clI n jwE[ jo iksI sy ir¤qw bnwXw hY vh tUt n jwE[ hr BX ky pICy mYN AOr myry ky imtny kI icñqw hoqI hY[ XhI Azwnqw hY, mwXw hY[ prñqu jb koeé mnuÃX ApnI eiñdRXoN ky pICy, Apny Añq:ÆQl myN dyKny lg jwqw hY AOr Xh jwn jwqw hY ik vwÆqv myN ijsy mYN-mYN kh rhw hUÂ, vh mYN nhIN hUÂ[ mYN qo bRã hUÂ, Awœmw hUÂ, jo kBI mr nhIN skqw[ ijs sNswr ko hm dyK rhy hYN vh pirvqénSIl hY[ pirvqén kw AQé hI hY, pRiqpl mƒœXu Gitq ho rhI hY[ prñqu Xh pirvqén SrIr kw hY[ myrw nhIN[ Xh zwn ho jwny pr iks kw BX[ jb qk mnuÃX Apny Awœm-Æv{p ko nhIN jwnny lgqw qb qk BXBIq hI rhqw hY[ jb jwn gXw BX smw‚q[ ABXqw ko pRw‚q ho jwqw hY[
55
hmwry dyS Bwrq ny swrI duinXw ko Awœm-zwn idXw[ prñqu vh zwn bwhrI is) huAw[ Agr hmwry zwn dyny vwloN ny BI, hmwry dySvwisXoN ny vwÆqv myN Xh jwnw hoqw qo Xh dyS sidXoN qk gulwm nhIN rh skqw Qw[ AÆqu[ pRBu ªI ÏÃx khqy hYN-ik jo ABX ko pRw‚q ho gXw hY vhI myrw ipRX hY, zwnI hY, mhwœmw hY, B#q v XogI hY, AOr sdw mu#q hY[ Anpy–: Suicdé– adwsIn gq±XQ: [ svwérµBpirœXwgI Xo mÛË: s my ipRX: ] 16 ] jo pu{À AwkwN–w sy rihq, bwhr-BIqr sy Su), cqur, p– pwq sy rihq AOr du:KoN sy CUtw huAw hY-vh sb AwrµBoN kw œXwgI myrw B#q muJko ipRX hY ] 16 ] qwœpXé:-AwkwN–w kw AQé hY jo pRw‚q nhIN hY, jo hmwry pws nhIN hY asy pwny kI AiBlwÀw[ AOr AwkwN–w sy rihq kw AQé hY jo hmwry pws hY assy qƒi‚q[ prñqu Awjkl ^Xwdwqr mnuÃX jo anky pws pXwé‚q hoqw hY askw apBog krny myN Awniñdq nhIN hoqy bi¬k jo nhIN hY asy pwny kI AwkwN–w sy pIiVq rhqy hYM[ XhI Azwnqw hY[ AOr es Azwnqw ky kwrx hI du:KI rhqy hNY[ prñqu prmwœmw 56
kw ipRX B#q, XogI ijsny smÆq kmoéN ky Pl ko hI œXwg idXw hY, prihÄ ijsky âdX myN bsw huAw hY; prmwœmw ky ‚Xwr kw, pRym kw ùwr Kul cukw hY vh zwnI, B#q, XogI kBI iksI BI vÆqu/ pdwQwéid kI AwkwN–w nhIN krqw[ XhW qk ik DñXvwd kI AwkwN–w BI nhIN krqw[ pRBu ªI ÏÃx Awgy khqy hYN-myrw ipRX B#q bwhr-BIqr sy Su) hoqw hY[ bwhr-BIqr Su) hony sy AiBpRw:X hY jo Añdr hY vhI bwhr idKweé dy[ jo bwhr AOr Añdr sy Ek jYsw hY, vhI Su) hY[ Eysw nhIN ik Añdr sy qo ùyÀ hY AOr bwhr sy pRym[ Añdr kpt hY AOr bwhr sy imZqw[ Añdr ABwv hY, KwlIpn hY, du:KI hY prñqu bwhr sy pRsñn idKnyy kI koiSS[ Xh sb ASui) hY[ prñqu jo bwhr AOr BIqr sy Ek sw hY vh Su) hY, prmwœmw kw ipRX hY[ jbik Ænwn bgYrw krnw Xwin SrIr ko swP-suQrw rKnw BI bwhrI Sui) ky Añqégq hI hY[ Xh B#q ky ilE j{rI BI hY[ prñqu bwhrI Sui) ko XhIN pr kyiñdRq nhIN krnw[ eskw pUxé AQé XhI hY ik ijs pRkwr Ænwn bgYrw krny sy bwhr sy Su) hoqy ho, asI pRkwr jo Añq:krx myN hY asI ko bwhr pRkt krky pUxé bwhr-BIqr kI Sui)
57
pRkt krnw hY[ es pRkwr jo bwhr-BIqr sy Ek sw rhqw hY vhI prmwœmw kw ipRX hY, Xh B#qoN kw l—x hY[ Awgy pRBu ny khw-myrw B#q d– (cqur) hoqw hY[ d– sy AiBpRw:X hY bVy sy bVy kwXé ko BI, mmé sy jwnkr krny kI –mqw rKny vwlw[ XhW pr d– sy AiBpRw:X swNswirk cqurweé sy nhIN hY[ bi¬k sNswr kI vwÆqivkqw AOr Apny jIvn ky vwÆqivk aÌy¤X ko jwn lyny sy hY[ pRBu ªI ÏÃx khqy hYN-ik myrw B#q d– hoqw hY[ AiBpRw:X Xh hY ik vh Xh jwn lyqw hY ik mYN iks kwm ky ilE es sNswr myN AwXw hUÂ? myrw aÌy¤X #Xw hY? mYN kOn hUÂ? es pNcBOiqk SrIr ko pRw‚q krky, k¬Xwx ko pRw‚q hony kI Xui#q jwnny vwlw hoqw hY AOr Apny aÌy¤X Xwin Bgvd pRwi‚q ky ilE pRXwsrÄ rhqw hY[ XhI B#qoN kI cqurweé hY, d–qw hY[ AOr d– mnuÃX prmwœmw ko ipRX hoqw hY[ AOr #Xw l—x hYN prmwœmw ky ipRXoN ky? pRBu Awgy khqy hYN-adwsIn-adwsIn sy AiBpRw:X hY-p– adwsIn pwq sy rihq[ ivvwd krny vwly do ±Xi#qXoN ky bIc qtÆQ Bwv rKny vwlw[ ñXwX krqy smX iksI sy BI p– pwq n krny vwlw[ drAsl mnuÃX p–pwq qBI krqw hY jb iksI Ek sy rwg ho Xw ùyÀ ho Xw iPr Apnw koeé 58
ÆvwQé ho[ prñqu Bgvd B#qoN kw, pRwxImwZ myN smBwv ho jwqw hY ijs kwrx sy vh p–pwq kr hI nhIN skqy[ AOr smÆq du:KoN sy CUt jwqy hYN[ jo Bgvwn kw B#q hY, smÆq kmoéN ky Pl kw œXwgI hY vh ÆvBwivk hI p–pwq sy rihq ho jwqw hY, qo iPr asy du:K iks bwq kw? Eysy zwnI B#q v XogI prmwœmw ko ipRX hYN[ ÆvwmI ivvykwnñd Amyirkw sy Apny gu{Bweé ko pZ myN ilK rhy hYN-“p–pwq hI sb AnQoéN kw mUl hY, Xh n BUlnw AQwéq` Xid qum iksI ky pRiq AñX kI Apy–w AiDk pRIiq-pRdSén krqy ho; qo Xwd rKo, asI sy BivÃX myN klh kw bIjwropx hogw[” ‘svwérµBpirœXwgI’ myrw B#q sb AwrµBoN kw œXwgI hoqw hY[ iksI vÆqu Xw pdwQé Awid ko pRw‚q krny kI cwh myN pRQm sNk¬p jo mn myN aTqw hY vhI AwrµB hY[ drAsl jb mnuÃX Bog-pdwQoéN ko pRw‚q krny kI kwmnw krqw hY, qo askw mn BI aDr hI Aws#q hoqw hY[ es pRkwr mnuÃX jb BI khIN sy gujrqw hY, dUrdSén Awid pr koeé ivzwpn dyKqw hY qo asy pwny kI cwh sy asky mn myN asy pRw‚q krny kI jo sU—m eçCw aTqI hY vhI sNk¬p hY[ es sNk¬p sy hI âdX {pI Swñq srovr myN kwmnw {pI lhryN aTqI rhqI hYN[ prñqu Bgvd B#qoN kI Xh phcwn 59
hY ik vh n qo swNswirk vÆquAoN v pdwQoéN ko pwny kI kuC cwh rKqy hYN AOr n hI kuC sNgRh krny kw aÌy¤X hoqw hY[ Xh vwsnwXyN anky âdX myN hlcl nhIN mcw skqI[ Xh svwérµB pirœXwg hY[ asky âdX {pI Swñq srovr pr qo hr-–x, inœX pRBu hI ivrwjmwn rhqy hYN[ AOr Eysy B#qoN ky pRiq pRBu khqy hYN-hy Ajuén! Eysy B#qoN ko mYN Apny âdX myN Awsn dyqw hUÂ[ Xo n âÃXiq n ùyiê n Sociq n kw|– kw|–iq [ SuBwSuBpirœXwgI BiËmwñX: s my ipRX: ] 17 ] jo n kBI hiÀéq hoqw hY, n ùyÀ krqw hY, n Sok krqw hY, n kwmnw krqw hY qQw jo SuB AOr ASuB sµpUxé kmoéN kw œXwgI hY-vh Bi#qXu#q pu{À muJko ipRX hY ] 17 ] qwœpXé:-vwÆqv myN Apny AnukUl vÆqu, Gtnw, piriÆQiq Awid kI pRwi‚q hony pr mnuÃX hiÀéq ho jwqw hy AOr pRiqkUl piriÆQiq v Gtnw Awid kI pRwi‚q myN Xw iPr iksI ipRX kw ivXog ho jwny pr Xw ibCuV jwny pr Sokwqur ho jwqw hY[ prñqu inÃkwm Bi#qXu#q kméXogI, ijsny Apny smÆq kmoéM ko hI Bgvd Apéx kr idXw ho AOr kqwépn ky Bwv sy rihq ho gXw ho, smÆq pRwixXoN myN 60
smBwv rKqw ho qo iPr asky ilE hÀé AOr Sok kYsw? jb smÆq kmé prihÄ ky ilE hI krny hYN qo iPr asky ilE n koeé kmé SuB hoqw hY AOr n hI ASuB AOr n hI koeé kwmnw bwkI rhqI hY[ pRBu khqy hYN Eysw Bi#qXu#q kméXogI muJy ipRX hY[ Eysy sdYv pRsñn rhny vwly XogI Apny ilE hÀé AOr Sok nhIN krqy, smÆq kwmnwAoN sy rihq hoqy hYN AOr SuBwSuB pirœXwgI ho jwqy hYN[ prñqu dIndu:iKXoN kI hwlq dyKkr; BUK, grIbI, Azwnqw sy pIiVq logoN ko dyKkr vo BI SokgRÆq ho jwqy hYN[ anky âdX myN BI pIVw hoqI hY[ cwhy vo Apny ilE kBI BI icNiqq v du:KI n huE hoN[ ÆvwmI dXwnñd srÆvqI jI mhiÀé huE[ jb Ek ivDvw mW ko Apny bçcy kI lwS, ibnw kPn ky ndI myN PYNkqy huE dyKw qo srÆvqI jI kI AWKoN myN BI AWsU Aw gE[ askI bdnsIbI, lwcwrI, mjbUrI ko dyKkr vo BI ro pVy[ es ÆvxémhI mW ky lwVly bçcy ko kPn BI nsIb n ho skw[ Xh jwnkr roE[ Ek bwr ªI gu{dyv Awªm myN Thry huE Qy[ ijñhyN sdw pRsñnicÄ dyKqy Qy, vo BI as idn QoVy adws idKweé pV rhy Qy[ SwXd hmwry sy khIN kuC g¬qI ho geé, Xh pUCny pr gu{dyv boly-nhIN pRmod! Eysw kuC nhIN hY[ Xh jo Awjkl Dmé-pirvqén kw Sor-Srwbw ho 61
rhw hY asky ilE mn myN QoVw du:K ho rhw hY[ socqw hUÂ ik vYsy qo Xh Dmé/ sµpRdwX iv¤vBr myN PYlqw jw rhw hY, mgr en logoN ny qo ABI AÎXwœm ky phly crx ko BI nhIN CuAw[ iksI kI grIbI kw, mjbUrI kw PwXdw aTwnw; iksI kI shwXqw kr dynw AOr vo BI es Sqé pr ik qum Apnw Dmé bdlkr hmwry Dmé myN Aw jwAo[ Xh qo pwp hY, mhwpwp hY[ iPr BI log Eysw krny myN ihcikcwht nhIN krqy AOr Apny ko Dwimék kh rhy hYN[ Xh Azwnqw hY[ AOr du:K qo es bwq kw hY ik Awj sNswr myN Eysy AzwinXoN kI ignqI bFæqI jw rhI hY[ AÆqu[ Ab mYN Awp sy XhI kh rhw hUÂ ik kBI iksI kI mjbUrI kw PwXdw nhIN aTwnw[ dUsroN ky ihq ky ilE ijqnw BI kwXé ho sky, krqy rhyN[ bdly myN DñXvwd kI BI kwmnw n kryN[ jX ªI ÏÃx[ sm: SZO: c imZy c qQw mwnwpmwnXo: [ SIqoÃxsuKdu:KyÀu sm: sMgivvijéq: ] 18 ] jo SZu-imZ myN AOr mwn-Apmwn myN sm hY qQw srdI, grmI AOr suK-du:Kwid ùñùoN myN sm hY AOr Awsi#q sy rihq hY ] 18 ]
62
qwœpXé:-vwÆqv myN B#q kI dƒiê myN qo sBI log Ek smwn hoqy hYN[ vh qo pRwxImwZ myN smBwv rKqw hY AOr XQwXo©X ±Xvhwr krqw hY[ pRBu ny khw-jo pu{À SZu-imZ myN sm rhqw hY vh muJy ipRX hY[ Xh nhIN khw ik jo pu{À SZu-imZ sy rihq hY vh muJy ipRX hY[ B#q qo iksI sy BI SZuqw nhIN rKqw mgr bhuq swry AwsurI ÆvBwv vwly, AzwnI log Eysw smJny lgqy hYN ik myrw Ainê/ myrw Aihq Amuk ±Xi#q ny ikXw hY Xw iPr asky kwrx huAw hY; Eysw jwnkr B#q ky pRiq SZu Bwv rKny lgqy hYN[ Xw iPr eéÃXwé vS BI log SZu Bwv rKny lgqy hYN prñqu B#q kI dƒiê myN qo sBI ky âdX myN vh kñhYXw hI qo bYTw huAw hY; esilE vh kBI iksI sy SZuqw kw Bwv nhIN rKqw[ vh kBI BI ankw Aihq krny ky ilE nhIN socqw[ Ab jo Bgvd kwXé krny vwly hYN, prihq ky kwXoéN myN sNl©n hYN, Apny smÆq kmoéN ky Pl ko Bgvd Apéx krny vwly hYN Eysy XoigXoN kI Awps myN imZqw ho jwqI hY[ Ab jo B#q SZu kw BI Aihq nhIN kr skqw, askw BI ihq hI krqw hY, asky ilE BI mNgl kwmnw hI krqw hY qo imZ ky pRiq BI mNgl kwmnw hI krygw[ donoN ky pRiq askw smBwv hI hoqw hY[ Eysw Bi#qXu#q XogI Bgvwn ko ipRX hY[ 63
esI qrh sy XogI kw koeé sµmwn kry Xw iPr Apmwn[ koeé Pké nhIN pVqw[ donoN AvÆQwAoN myN hI sm rhqw hY, kBI fwvwNfol nhIN hoqw[ esI qrh sy jb qwpmwn SrIr ky qwpmwn sy QoVw bFæ jwqw hY qo mnuÃX gmIé mhsUs krqw hY AOr jb km ho jwqw hY qo sdIé mhsUs krqw hY[ Xh gmIé AOr sdIé B#q ky ilE BI hY[ askw SrIr koeé jV nhIN ho jwqw, as ko BI gmIésdIé mhsUs hoqI hY[ prñqu Bgvwn kw ‚Xwrw B#q gmIésdIé sy ivcilq nhIN hoqw[ esy shn krqy huE ApnI mNijl kI Aor bFæqw jwqw hY[ pRBu ªI ÏÃx ny dUsry AÎXwX ky cOdhvyN ¤lok myN BI Ajuén ko XhI Awzw dI hY-“hy kuñqIpuZ! sdIé-gmIé AOr suK-du:K ko dyny vwly eiñdRX AOr ivÀXoN ky sNXog qo aœpiÄ, ivnwSSIl AOr AinœX hYN; esilE hy Bwrq! anko qU shn kr[” es pRkwr Xh gmIé-sdIé, suK-du:K qo eiñdRXoN AOr ivÀXoN ky sNXog sy aœpñn hony vwly hYN AOr AinœX hYN[ esilE Bgvwn ky ipRX B#q qo gmIé-sdIé, suK-du:K sy pry sdw Awnñd myN rhqy hYN[ sNgivvijéq-myrw B#q Awsi#qrihq hoqw hY[ ªI md`Bgvd gIqw myN Awsi#q pr bVw hI jor idXw gXw hY[ vwÆqv myN sNswr ky pRiq Awsi#q EvM rwg/ AwkÀéx hI sBI 64
bñDnoN v smÆq AnQoéN kw mUl hY[ sNswr myN rhkr; sNswr kI vÆquAoN v pdwQoéN Awid kw apBog krqy huE prñqu sNswr sy rwg ikE ibnw AQwéq` Awsi#qrihq jIvn hI Bi#qXu#q inÃkwm kméXogI kw jIvn hY AOr Eysy XoigXoN v B#qoN ky pRiq pRBu ªI ÏÃx khqy hYN ik vo qo myrw ÎXwn krqy hI hYN lyikn mYN BI añhyN Apny âdX sy kBI Alg nhIN krqw AOr sdYv añhIN kw ÎXwn krqw hUÂ[ qu¬XinñdwÆquiqmOénI sñquêo Xyn kynicÄ` [ Ainkyq: iÆQrmiqBéiËmwñmy ipRXo nr: ] 19 ] jo inñdw-Æquiq ko smwn smJny vwlw, mnnSIl AOr ijs iksI pRkwr sy BI SrIr kw invwéh hony myN sdw hI sñquê hY AOr rhny ky ÆQwn myN mmqw AOr Awsi#q sy rihq hY-vh iÆQrbui) Bi#qmwnpu{À muJko ipRX hY ] 19 ] qwœpXé:-qu qu¬XinñdwÆquiq-inñdw-Æqu iq myN sm rhny vwlw[ q jb koeé ±Xi#q dUsry ùwrw ApnI inñdw sunqw hY qo mn adws ho jwqw hY, k®oD aœpñn hony lgqw hY; prñqu jb koeé pRSNsw (Æquiq) krqw hY qo âdX kml iKl aTqw hY[ AwdmI KuSI mhsUs krqw hY[ prñqu Bgvd B#q, inñdw65
Æquiq myN sm rhqw hY[ vwÆqv myN pRSNsw krny vwlw hmyN AçCw lgny lgqw hY #XoNik jb koeé hmwrI pRSNsw krqw hY qo hmwrw AhNkwr pRPui¬lq ho jwqw hY[ hm ÆvXM ko bVy hI bui)mwn AOr Xo©X smJny lgqy hYN[ AOr jb koeé hmwrI inñdw krqw hY qo hmwry AhMkwr ko cot lgqI hY AOr inñdw krny vwlw AwdmI burw lgny lgqw hY[ prñqu Bgvd B#q myN AhNkwr nhIN hoqw; esilE vh inñdwÆquiq myN sm rhqw hY[ donoN myN koeé Byd bui) nhIN rKqw[ mOnI-mnnSIl[ Apny muÂh sy n bolnw mOnI Xwin ApnI jubwn bñd rKnw[ isPé esy hI mOn nhIN khqy[ bi¬k jo hmwrw mn swNswirk ivÀX-BogoN kw icñqn krqw rhqw hY; mn ko asky icñqn sy htwnw AOr Apny Awœm Æv{p kw mnn krqy rhnw/ prmwœmw kw icñqn krnw hI mOn hY[ dyKny myN Awqw hY ik bhuq swry log hYN jo mOn ky ivÆqƒq AQoNé ko jwny ibnw hI mOn vRq krnw Su{ kr dyqy hYN[ bi¬k ijqnw smX vRq krqy hYN aqnw smX ^Xwdw k®oiDq hoqy rhqy hYN[ mn myN sNk¬poN-ivk¬poN kI lhryN AOr BI ^Xwdw aTny lgqI hYN[ jo k®oD jubwn ùwrw, muÂh ùwrw bolny sy bwhr qo inkl rhw Qw Ab BIqr hI ^vwlwmuKI bnqw jw rhw hY[ jb ivÆPot hogw qo AOr 66
BI ^Xwdw hwinkwrk[ esilE mOn ky vwÆqivk v ivÆqƒq AQoéN ko jwnqy huE hI mOn vRq krny kw A™Xws kryN[ Xwin mn myN swNswirk icñqn CoVkr prmwœmw kw icñqn krny myN Aws#q hoqy jwXyN[ Eysw krny sy hI hm prmwœmw ky ipRX ho skqy hYN[ Bgvwn kw B#q mOnI hoqw hY esilE Bgvwn ny khw- vh muJy ipRX hY AOr mYN BI Eysy B#qoN kw icñqn krqw rhqw hUÂ[ sNquêoXynkynicq`-EysI Bwvnw ho ijskI ik hy pRBo! jYsy BI qum rKo, ijs hwl myN rKo mYN pRsñn hUÂ; sNquê hUÂ[ Awp iksI Bgvd kwXé myN lg jwXyN AOr lgny lgy ik mNijl qo njdIk hY[ prñqu rwÆqy myN KweXW hYN; kWty ibCwny vwloN ny kWty ibCw idE AOr socyN ik koeé bwq nhIN; esmyMN BI koeé kwrx hogw[ sb AwpkI lIlw hY[ ijqnI BI kiTn piriÆQiqXW Aw jwXyN, kYsI BI Gtnw Gt jwE, mhsUs kryN ik esmyN BI prmwœmw kw koeé pRXojn hY; myrw hI pRwr‹D hY[ sNquê rhyN jYsy BI jIvn invwéh ho rhw ho[ rwjw bnyN Xw rNk, koeé Pké nhIN[ sdw sNquê rhny vwlw hI prmwœmw kw ‚Xwrw hoqw hY, asky njdIk hoqw hY[ sudwmw Bgvwn ky icñqn myN, Bi#q myN idn-rwq lgw hY prñqu dirdRqw bFæqI hI jw rhI hY[ prñqu sNquê hY, esmyN BI koeé kwrx hogw[ jIvn invwéh krny ky ilE ijqnw BI AOr jYsw BI imlqw 67
ho asI myN sNquê EvM pRsñn rhqw hY AOr Bi#q mwgé myN dƒFæ hoqw jwqw hY[ ilKny vwly ny ikqnw hI suñdr Bjn ilKw hY[ Awœm-ivBor kr dyny vwly S‹d hYN Bjn ky:ek JolI myN PUl Bry hYN, ek JolI myN kWty, Ary koeé kwrx hogw[ qyry bs myN kuC BI nhIN, Xy qo bWtny vwlw bWty, Ary koeé kwrx hogw[ phly bnqI hYN qkdIryN, iPr bnqy hYN SrIr[ Xy qo pRBu kI kwrIgrI hY, qUN #XoN #XoN hY gµBIr[ Ary koeé kwrx hogw[ nwg BI fs ly qo iml jwE, iksI ko jIvn dwn[ cINtI sy BI imt skqw hY, iksI kw nwmoinSwn[ Ary koeé kwrx hogw[ Dn kw ibÆqr iml jwE, pr nINd ko qrsy nYn[ kWtoN pr BI sokr AwE, iksI ko mn kw cYn[ Ary koeé koeé kwrx hogw[ swgr sy BI buJ nhIN skqI, kBI iksI kI ‚Xws[ kBI Ek bUÂd sy ho jwqI, hY pUxé sbkI Aws[ Ary koeé kwrx hogw[
68
pRBu khqy hYN myrw B#q sdYv sNquê EvN pRsñnicÄ rhny vwlw hoqw hY[ AOr Awgy khw-Ainky Ainkyq::inkyq kw AQé hY invws ÆQwn[ Ab Ainkyq sy AiBpRw:X Xh nhIN ik ijskw koeé invws ÆQwn n ho[ Ainkyq sy AiBpRw:X hY ijskI invws ÆQwn myN BI Awsi#q n ho, lgwv EvM mmqw n ho[ Agr gƒhÆQI Apny invws ÆQwn myN mmqw EvN Awsi#q nhIN rKqw Xw iPr Agr koeé swDu hY sñXwsI hY vh Apny rhny ky ÆQwn mT/ Awªm eœXwid myN mmqw nhIN rKqw qo an donoN ko hI Ainkyq khw jwqw hY[ Bgvwn jhW BI rKyN, iksI BI iÆQiq myN rKyN, hr hwl myN pRsñn, iksI Kws jgh sy mmqw nhIN; Eysw B#q Bgvwn kw ipRX hY[ sNq iSromxI B#q rivdws jI mhwrwj kwSI myN rhqy Qy[ añhyN ApnI Gws-PUs kI JoNpVI sy QoVw bhuq lgwv ho jwqw hY[ Ab añhyN lgwv hY BI Xw nhIN; mgr anky iSÃXoN ko Eysw j{r mhsUs hoqw hY[ Ek idn subh bRã muhUqé myN hr roj kI qrh rivdws jI mhwrwj gNgw Ænwn ky ilE jwqy hYN[ mgr jb vwips Awqy hYN qo dyKqy hYN ik ankI JoNpVI ko Awg lg geé[ Ab cyly qo bhuq GbrwE ik khIN gu{dyv nwrwj n ho jwXyN[ mgr Awg lgI dyKkr, rivdws jI mhwrwj muÆkurwE AOr khny lgy69
vwh ry kñhYXw! qU eqnw dXwlu, Eysw sNr–k hY; quµhwrI Ïpw ko jwnkr BI log qyrI Srx myN nhIN Awqy[ Apny B#qoN kw hr –x ÎXwn rKny vwly, Ab kYsy mYN qyrw DñXvwd k{Â[ bs sNswr myN Xh Ek JoNpVI hI rh geé QI, ijssy muJy QoVw bhuq lgwv sw rh gXw Qw[ Ab qumny vh BI smw‚q kr idXw[ Apny B#qoN pr AnugRh krny vwly quJy koit-koit pRxwm[ koit-koit pRxwm[ pRBu ªI ÏÃx khqy hYN ik hy Ajuén! zwnI, B#q, XogI muJy pRwxoN ky smwn ipRX hYN[ Eysy B#qoN kw mYN sdYv ÎXwn rKqw hUÂ AOr añhyN Apny sy kBI judw nhIN hony dyqw[ bhuq swry log v sNÆQwXyN hYN jhW pr gIqw jI ky en ¤lokoN v dUsry AÎXwX ky 53 sy 72 ¤lok qk kw rojwnw pwT ikXw jwqw hY[ bhuq swry logoN ko qo Xh ¤lok kNTÆQ ho jwqy hYN[ pwT honw BI cwihE, AçCI bwq hY[ bVy Bw©XSwlI log hYN jo ªI md`Bgvd gIqw kw pwT krqy hYN[ mgr Xh AOr BI AçCw hogw ik mnuÃX en ¤lokoN myN jo l—x bqlwE gE hYN, Bgvwn ko jo ipRX hYN, hmyN askI inktqw pRw‚q krny myN shwXk hYN; Eysy l—xoN ko Apny jIvn myN aqwrny kw pRXws kryN qwik hm BI Bgvwn ky ipRX ho skyN[
70
Xy qu DµXwémƒqimdM XQoËM pXuépwsqy [ ªÌDwnw mœprmw BËwÆqySqIv my ipRXw: ] 20 ] prñqu jo ª)wXu#q pu{À myry prwXx hokr es åpr khy huE DmémX Amƒq ko inÃkwm pRym Bwv sy syvn krqy hYN, vy B#q muJko AiqSX ipRX hYN ] 20 ] qwœpXé:-jo Bgvwn pr hI inBér hY, asI ko Apnw AwªX mwnqw hY, asI ky shwry hY, asky ikE huE ivDwn myN pRsñn rhny vwlw hY; Ab koeé iSkwXq nhIN bi¬k hr piriÆQiq myN askw DñXvwd[ koeé vwsnw nhIN, koeé cwhnw nhIN askI apwsnw myN inrñqr lIn rhny vwlw hI ª)wvwn hY; Bgvwn ky prwXx hY[ Ab apro#q bqlwE gE l—xoN ky Aiqir#q, Añq myN Ek Eysw AinvwXé l—x bqlwXw hY ijsky ibnw sb l—x AQéhIn ho jwqy hYN[ vh hY inÃkwmqw[ es bwq myN koeé sNSX nhIN ik apro#q l—xoM myN sy Ek-Ek l—x Bgvd pRwi‚q myN shwXk hY[ AOr ijnkw Awcrx an l—xoN sy Xu#q hY vh k¬Xwx ko hI pRw‚q hoqy hYN AOr Bgvwn ky ipRX B#q hYN[ en l—xoN ko Bgvwn ny DmémX Amƒq khw hY Xwin mnuÃX jñm kI swQékqw eñhIN l—xoN kw Awcrx krny myN hI hY[ #XoNik 71
en l—xoN Xwin es DmémX Amƒq ko Apny jIvn myN aqwrny vwly mhwpu{À kw jñm-mƒœXu ky c#kr sy Cutkwrw ho jwqw hY AQwéq` mo– dyny vwly hYN[ prñqu pRBu khqy hyYN en sBI l—xoN ky pICy Bwvnw inÃkwm honI cwihE[ Bgvwn ky AiqSX ipRX hony ky ilE Bwvnw inÃkwm honI AiqSX j{rI hY[ es pRkwr pRBu ªI ÏÃx khqy hYN ik Xy sBI l— x AQwéq` es DmémX Amƒq kw pwn inÃkwm Bwv sy ho[ XhW qk ik Bgvd pRwi‚q kI dƒiê sy BI n ho[ #XoNik jb qk Bi#q myN lyÀmwZ BI kuC pwny kw ANS ho; qb qk prmwœmw ko pwny ky ilE pUxé smpéx nhIN hoqw[ es pRkwr âdX myN Bgvd pRwi‚q kI cwh ko BI œXwgkr apny smÆq kmoéM ky Pl ko Bgvd Apéx kr dynw, askI Srx gRhx krnw hI pUxé smpéx hY, pUxé Bi#q hY[ pRBu ªI ÏÃx khqy hYN Eysw zwnI, B#q, XogI muJy AiqSX ipRX hY[ Å qœsidiq ªImd`BgvdgIqwsUpinÀœsu bRãivÖwXwM XogSwÆZy ªIÏÃxwjuénsNvwdy BiËXogo nwm ùwdSoS ùwdSoSÎXwX:] 12 12 ]
72