toelichting_21_Tielt.pdf by Vlaanderen-be

Toelichting

Quartairge logische Kaart

a d

bij de

TIELT

Kaart en tekst opgemaakt door: Prof. Em. Dr. Guy De Moor met medeweking van

Marcel Lootens, Dirk van de Velde en Luk Meert Universiteit Gent

Vlaamse overheid Dienst Natuurlijke Rijkdommen

1997

Verkoopadres: Vlaamse overheid Dienst Natuurlijke Rijkdommen Koning Albert II-laan 20 bus 20 1000 Brussel Verkoopprijs: 12 euro, verzendingskosten inbegrepen

Inhoudstafel 1 INLEIDING................................................................................................................................ 7 1.1 Kaartindeling.................................................................................................................. 7 1.2 Reliëf en hydrografie...................................................................................................... 8 1.2.1 Inleiding.............................................................................................................................8 1.2.2 Morfologische eenheden...................................................................................................8

2 Methodiek van verzameling en verwerking van gegevens................................................... 21 2.1 Inleiding......................................................................................................................... 21 2.2 Inventarisatie van de quartairgeologische opbouw................................................... 21 2.2.1 Beschrijving.....................................................................................................................21 2.2.2 Interpretatie.....................................................................................................................21 2.2.3 Kartering..........................................................................................................................23

2.3 Classificatie.................................................................................................................... 24 2.3.1 Classificatie van de quartaire afzettingen.....................................................................24 2.3.2 Lithofacies classificatie (De Moor, 1973).......................................................................24 2.3.3 Stratigrafische interpretatie en correlatie.....................................................................25

2.4 De Quartairgeologische databank............................................................................... 26 2.4.1 Opbouw van de databank...............................................................................................26 2.4.2 Herkomst van de gegevens.............................................................................................27 2.4.3 Samenstelling van de fiche..............................................................................................27 2.4.4 Rangschikking van de fiches..........................................................................................33 2.4.5 Materiële vorm van de databank...................................................................................34

3 QUARTAIR-LITHOSTRATIGRAFISCHE EENHEDEN.................................................. 35 3.1 Holoceen alluviaal complex.......................................................................................... 35 3.1.1 Holoceen alluviaal kleiig facies (k)................................................................................35 3.1.2 Holoceen alluviaal zandig facies (K)..............................................................................36 3.1.3 Holoceen venig facies (v) ...............................................................................................36

3.2 Holocene eolische zanden (stuifzand en rivierduinzand) (õ).................................... 37 3.3 Laat-Weichseliaan / Vroeg-Holoceen complex........................................................... 37 3.3.1 Het tardiglaciaal-eoholoceen complex (o).....................................................................38

3.4 Eind-Weichseliaan dekzand (D).................................................................................. 39 3.5 Boven-Weichseliaan niveo-fluviale en fluvio-eolische sedimenten........................... 40 3.5.1 Eind-Weichseliaan niveo-fluviaal lemig facies (g)........................................................40 3.5.2 Eind-Weichseliaan niveo-fluviaal zandig facies (G).....................................................41

3.6 Weichseliaan loess (n)................................................................................................... 41 3.7 Weichseliaan fluvioperiglaciaal pakket....................................................................... 42 3.7.1 Inleiding...........................................................................................................................42 3.7.2 Weichseliaan fluvioperiglaciaal lemig facies (f)............................................................43 3.7.3 Weichseliaan fluvioperiglaciair zandig facies (F).........................................................45

3.8 Eemiaan marien zandig facies (E)............................................................................... 46 3.9 Eemiaan fluviatiel of perimarien fijn facies (c).......................................................... 47 3.10 Diachrone zandige en lemige hellingssedimenten...................................................... 47

3.11 Pre-Saaliaan terrasgrind (Y)....................................................................................... 48 3.11.1 Terrasgrind van Kruishoutem.......................................................................................48 3.11.2 Terrasgrind van Meulebeke...........................................................................................48

3.12 Diachroon restgrind (R)............................................................................................... 49 4 QUARTAIR-LITHOSTRATIGRAFISCHE DOORSNEDEN............................................ 51 Toelichting............................................................................................................................... 51 5 METHODIEK VAN DE KAARTVOORSTELLING........................................................... 61 5.1 Inleiding......................................................................................................................... 61 5.2 Opbouw van de kaartlegende...................................................................................... 61 5.2.1 Lithofaciessymbolen........................................................................................................61 5.2.2 Lithosequentiesymbolen.................................................................................................62 5.2.3 Lithoprofieltypesymbolen...............................................................................................63

5.3 Kaartvoorstelling van de lithoprofieltypes................................................................. 65 5.3.1 Fundamentele voorstellingswijze...................................................................................65 5.3.2 Ordening van de kaartvlakken .....................................................................................65 5.3.3 Onvolledige boorprofielen..............................................................................................65

5.4 Overzicht van de kaartsymbolen voor de lithoprofieltypes...................................... 66 6 CARTOGRAFIE...................................................................................................................... 67 6.1 Inleiding......................................................................................................................... 67 6.1.1 Lokalisatie en aantal waarnemingspunten...................................................................67 6.1.2 Verwerking van de gegevens tot kaarten......................................................................69

6.2 Isohypsenkaarten.......................................................................................................... 73 6.2.1 Het reliĂŤf van de basis van het quartair dek.................................................................73 6.2.2 Isohypsen van de basis van het Eemiaan......................................................................75 6.2.3 Isohypsen van de basis van het Continentaal Weichseliaan........................................76 6.2.4 Isohypsen van de basis van het pre-Saaliaan................................................................77 6.2.5 Isohypsen van de basis van de diachrone hellingssedimenten....................................78

6.3 Isopachenkaarten.......................................................................................................... 78 6.3.1 6.3.2 6.3.3 6.3.4 6.3.5 6.3.6 6.3.7

Isopachen van het quartair dek.....................................................................................79 Isopachen van het Continentaal Holoceen . .................................................................80 Isopachen van Weichseliaan dekzanden en holocene rivierduinenzanden................81 Isopachen van het fluvio-periglaciaal Weichseliaan.....................................................81 Isopachen van het Eemiaan............................................................................................82 Isopachen van het pre-Saliaan.......................................................................................82 Isopachen van de diachrone Jong-Quartaire hellingssedimenten .............................84

6 4 Lithosequentiekaarten.................................................................................................. 84 6.4.1 Lithosequenties van het fluviatiel Holoceen..................................................................84 6.4.2 Lithosequenties van het tardiglaciaal-eoholoceen complex........................................86 6.4.3 Lithosequenties van dekzanden en rivierduinen..........................................................86 6.4.4 Lithosequenties van niveo-eolische, niveo-fluviale en fluvio-eolische afzettingen......86 6.4.5 Lithosequenties van het fluvio-periglaciaal Weichseliaan...........................................88 6.4.6 Lithosequenties van het Eemiaan..................................................................................89 6.4.7 Lithosequenties van het pre-Saaliaan............................................................................90

6.5 Lithoprofieltypekaart van het quartair dek............................................................... 91 6.5.1 Inleiding...........................................................................................................................91 6.5.2 Lithoprofieltypekaart van het Quartair........................................................................92

7 BIBLIOGRAFIE...................................................................................................................... 93

1 INLEIDING Topgrafische Geologische Deelkaart kaart kaart 1896- 1901 Wingene 21/1 53 W (XXI 1-2) Tielt 21/2 53 E (XXI 1-2) Aalter 21/3 54 W (XXI 1-2) Nevele 21/4 54 E (XXI 1-2) Izegem 21/5 68 W (XXI 5-6) Wakken 21/6 68 E (XXI 5-6) Dentergem 21/7 69 W (XXI 7-8) Deinze 21/8 69 E (XXI 7-8) Tabel 1: Identificatiecode van de deelkaarten

1.1 Kaartindeling Het kaartblad Tielt (1/50.000) (kaartblad 21, Nationaal Geografisch Instituut, Brussel) is ingedeeld in acht deelkaarten die elk 8000 ha beslaan. In totaal beslaat de oppervlakte van het bestudeerde gebied 640 km2 (32 x 20 km). Die deelkaarten hebben naargelang de bron verschillende identificatiecodes (tabel 1).

Bodemkaart 53W 53E 54W 54E 68W 68E 69W 69E

Het kaartblad Tielt (figuur 1) beslaat het grondgebied van de fusiegemeenten Wingene, Ardooie, Pittem, Tielt, Izegem, Ingelmunster, Meulebeke, Oostrozebeke en Dentergem, die allen tot de provincie West-Vlaanderen behoren. De fusiegemeenten Aalter, Nevele, Deinze, Zulte en Nazareth die ook op dit kaartblad liggen behoren tot de provincie Oost-Vlaanderen. Op de randen van het kaartblad komen delen voor van de fusiegemeenten Oostkamp en Lovendegem op de noordrand; delen van Gent, Sint-Martens-Latem, De Pinte en Gavere op de oostrand; delen van Zingem, Kruishoutem en Wielsbeke op de zuidrand en ten slotte delen van Roeselare en Lichtervelde langs de westrand. Verschillende autosnelwegen (E17, E40, A17), Nederland belangrijke verbindingswegen (N35, N50), spoorwegen (De Panne-Gent, Kortrijk-Gent, Antwerpen Brussel-Oostende) en waterwegen (kanaal GentBrugge Brugge, kanaal Leie-Roeselare, Mandelbeek, 21 Gent Leie, afleidingsvaart van de Leie) doorkruisen het kaartblad. Na de recente rechttrekingen van de Leie (1976) stroomopwaarts Deinze blijven van de oorspronkelijke Leieloop slechts afgesneden meanderresten over en zijn op vele plaatsen grondige veranderingen in de topografie van de Fig. 1: Situering van het karteringsgebied alluviale vlakte gebeurd.

Aalter

21/3 54W

Gent

Ruislede

Nevele

Ardooie

ere

e be

Tielt

Pittem 21/5 68W

21/6 68E

21/7 69W

Leie

Deinze

St.-MartensLatem

e ek

Lichtervelde

50 km

K de ale

lei d

Wingene

Rin

21/4 54E

21/2 53E

ingsk anaal

21/1 53W

Oostkamp

Hasselt

21/8 69E

Dentergem Leie l

Meulebeke

Ingelmunster

e nd

Oostrozebeke

Izegem Fig. 2: Situering van het karteringsgebied

Nazaret

Zulte

Kruishoutem

Zingem

Wielsbeke 0

5 km

Inleiding 7

1.2 Reliëf en hydrografie 1.2.1 Inleiding Reliëf en hydrografie worden hier vooral beschrijvend benaderd. Genetische aspecten zullen alleen terloops aan bod komen en dan nog vooral als het gaat om de lithostructurele invloed van het tertiair substraat op de erosieve morfologie ontwikkeld aan het oppervlak van het tertiaire substraat. Op vroegere interpretaties van de reliëfsvormen, zoals deze gebonden aan de hypothese van de differentiële neotectonische nawerking van het onderliggend Massief van Brabant en haar invloed op de erosie door het riviernet (Stevens, 1935) of die van de invloed van differentiële klink van de diepe Krijtlagen (E. Vandermeulen, 1955) zullen hier niet verder vermeld worden. Wat de genese van het reliëf op dit kaartblad betreft zijn er in recente tijd enkele belangrijke stellingnamen geweest: • het zuidelijk deel van de Vlaamse Vallei is een gebied waar een dik quartair dek voorkomt (G. De Moor, 1963); • het interfluvium tussen Leie en Schelde ten zuiden van de lijn Kruishoutem - Mullem is een oud-quartair inversieterras van de Oerschelde (G. De Moor, 1963); • het Leiedal is een diep uitgeschuurde en deels opgevulde uitloper van de Vlaamse Vallei, het quartair dek is er merkelijk dikker aan de westkant van de holocene Leie dan aan de oostkant (G. De Moor, 1965, 1972, 1995); • het heuvelig interfluvium aan de westkant van het Leiedal is een cuestalandschap door differentiële erosie aangepast aan de lithostructuur van het tertiair substraat (G. De Moor, 1965); • de versneden opgelijnde randheuvels op de westkant van het Leiedal zijn grotendeels oud-quartaire inversieterrassen van de Leie (G. De Moor, 1965); • de oost-west gerichte microreliëfsrug Landegem - Baarle komt overeen met de positie van de cuesta van Tielt die ingevolge de diepte van de insnijding van het zuidelijk deel van de Vlaamse Vallei en de noordwaartse helling van de tertiaire lagen, noordwaarts verschoven ligt. Ze reflecteert zich vanonder het quartair dek in het microreliëf doordat thermokarst in de omgevende zones met een dikker quartair dek belangrijker geweest is dan onder de bedolven cuesta (G. De Moor, 1963). De genese van de micromorfologische (en lithologische) tegenstelling tussen het westelijk en het oostelijk deel van het Leiedal en in ‘t bijzonder de verklaring van het merkwaardig ruggenpatroon ten westen van de Leie en van de parallelle hydrografische assen van Leie en Mandel met hun verbindingsdalen vormt een probleem dat door Stevens (1935) geformuleerd geweest is en later ook nog door anderen benaderd geweest is. Het is evenwel duidelijk dat het gebrek aan relevante kennis van de quartaire afzettingen die samen met de ontwikkeling van die vormen tot stand gekomen zijn, de formulering van voldoende wetenschappelijk geargumenteerde interpretaties tot hiertoe gehypothekeerd heeft. M. Lootens heeft in 1978 een merkwaardige studie van de quartaire afzettingen in dit deel van het Leiedal gedaan die het inzicht in de evolutie van de opvulling van de jong-pleistocene vallei verdiept heeft. Hij heeft daardoor de weg geopend naar een wetenschappelijk onderbouwde genetische interpretatie van het microreliëf in het Leiedal ten zuiden van Deinze. Veel van de interessante micromorfologische en hydromorfologische problematiek blijft evenwel onopgelost en wacht op gedetailleerde morfologische analyse en op functioneel quartairgeologisch onderzoek. Alhoewel de analyse van de reliëfsvormen de interpretatie van afzettingen ongetwijfeld in de hand kan werken, blijft het getuigenis van de sedimenten toch nog het belangrijkste argument voor de formulering van de genese van accumulatieve reliëfsvormen.

1.2.2 Morfologische eenheden Het kaartblad Tielt strekt zich uit over drie belangrijke morfologische eenheden: • het interfluviale heuvelland ten westen van het Leiedal (ook cuestalandschap van Centraal West-Vlaanderen genoemd), waar de hoogte tot boven de +50 m kan rijzen. Brede WNW-OZO georiënteerde cuestaruggen, afgezet door zuidwaarts geëxposeerde steilere cuestafronten volgen er elkaar op, gescheiden door brede subsequente dalen. Het hydrografisch patroon is er evenwel nog complexer en schijnt er min of meer uit te stralen vanaf de hoogten rond Tielt. Op de oostkant van dit interfluvium kan men vanaf Meulebeke tot Lotenhulle de geïnverseerde en versneden resten van het oorspronkelijke dalwandterras van het midden-pleistocene Leiedal herkennen (Terras van Meulebeke); • het interfluviale terras ten oosten van het Leiedal (ook plateauterras van Kruishoutem - Wortegem genoemd) waar de hoogte rond +60 m schommelt; • het zuidelijk deel van de Vlaamse Vallei met vooral haar uitloper in het brede consequent georiënteerde Leiedal ten zuiden van Deinze, waar de hoogte varieert tussen +7 m in de alluviale vlakte van de Leie, en +17 m op de 8 Inleiding

hoogste ruggen in de omgeving van Oostrozebeke. De micromorfologie van ruggen en valleien ten westen van de Leie is duidelijk verschillend van het vlakke en zandige gebied dat ten oosten van de Leie overheerst in de dalbodem van dit brede, diep ingesneden en deels opgevulde boven-pleistocene dal en waar de hoogte meestal schommelt tussen +12 m en +14 m, lichtjes noordwaarts afhellend. Hierna worden de voornaamste morfologische eenheden (figuur 3) en hun kenmerken kort besproken. 3.5 3.4 3.1

1.1

3.3

4.4.5 4.4.4

2 1.2

4.4.2 4.4.3

4.6

4.4.1 4.3

4.5 1.3

1.4

5.4

1.5 1.6

4.2

5.3.4 5.2

5.3.3

5.4

5.5

1.7

5.3.5

4.1 5.1

5.3.2

5.3.1

3.2

5.3.6

waterscheidingskam rivierlopen vertrekkend vanaf de cuesta vanTielt donken en binnenbochtlobben

6 0

5 km

Fig. 3: Morfologische kenmerken

1.2.2.1

Het interfluviale Heuvelland van centraal West-Vlaanderen

De noordrand van het kaartblad grenst aan de depressie van het kanaal Gent- Brugge (ook genoemd depressie van Beernem) (G. De Moor, 1960, 1971). Op het kaartblad zelf volgen van noord naar zuid de volgende eenheden in dit interfluviale heuvelland elkaar op (figuur 4 ):

1.2.2.1.1 De cuesta van Lotenhulle - Hertsberge De vlakke, zwak noordwaarts hellende cuestarug strekt zich uit aan beide kanten van de autosnelweg Brussel-Oostende vanaf Bellem tot voorbij Beernem in het westen. Noordwaarts sluit ze geleidelijk aan bij de depressie van Beernem van waaruit in dit oostelijk gedeelte verschillende ondiepe beekvalleitjes regressief binnendringen. Langs de zuidelijke topconvexiteit van het duidelijke cuestafront reikt de hoogte tot +25 m. Hierdoor domineert de voorliggende depressie met 10 m hoogteverschil. Deze cuesta is ontwikkeld in de zanden van Vlierzele. De ontwikkeling van deze cuesta in zanden werd toegeschreven aan de grotere erosieweerstand van bevroren zanden onder de periglaciale omstandigheden van de laatste ijstijden (G. De Moor, 1965, 1992). In de omgeving van Aalter komt op de cuestarug ook de getuigenheuvel van Aalter (tot +26 m) voor.

1.2.2.1.2 De subsequente depressie van Blauwhuis - Poeke Deze westnoordwest-oostzuidoost gerichte depressie die vanaf Hertsberge vertrekt wordt in haar oostelijk gedeelte gevolgd wordt door de benedenloop van de Poekebeek. De dalbodem van de depressie ligt op +14 à +15 m en helt van west naar oost.

Inleiding 9

a klei van Ieper b zand van Ieper met kleiige intercalaties c klei van Merelbeke

d zandige klei van Anderlecht

1 cuestacomplex van oedelem - Zomergem (klei van Asse) 2 microcuesta van Knesselare (zanden van Aalter) 3 depressie van Beernem (zanden van Vlierzele)

4 cuesta van Lotenhulle - Hertsberge (zanden van Vlierzele)

e zand van Vlierzele

4a getuigenheuvel van Aalter (zanden van Aalter)

g Bartoonkleicomplex met zandige tussenlagen

6 cuesta van Tielt (klei van Merelbeke)

f zand van Aalter

h quartaire deklagen

i waargenomen stratigrafisch contactvlak j zandsteenplaten

5 depressie van Poeke - Blauwhuis (klei van Anderlecht) 7 depressie van Ardooie (zand van Ieper)

8 rug van Emelgem (topklei van de klei van Ieper)

9 depressie van de Mandel (overgeërfde subsequente depressie in de klei van Ieper)

10 cuestarug van de klei van Ieper Fig. 4: Schematische doorsnede van de cuesta’s in centraal West-Vlaanderen (G. De Moor, 1967).

1.2.2.1.3 De cuesta van Tielt Deze cuesta vormt een brede zwak noordwaarts hellende rug die noordwaarts geleidelijk aansluit bij de depressie van Poeke - Blauwhuis maar zuidwaarts plots afgebroken wordt door het steil en enigszins obsequent ingesneden cuestafront waarop Aarsele, Tielt, Pittem en Koolskamp gelegen zijn. Op talrijke plaatsen langs de topconvexiteit van het cuestafront reikt de hoogte tot +40 à +50 m. Aan beide kanten van de topconvexiteit ontspringen zuidwestwaarts, respectievelijk noordoostwaarts stromende beken waarvan de dalhoofden tot nabij het cuestafront doordringen. Dit laatste is typisch het geval met het dalhoofd van de Reigerbeek tussen de hoogten van Kanegem en van Aarsele en ook met de bovenloop van de Poekebeek. Deze cuesta is ontwikkeld in de min of meer zandige klei van Anderlecht (klei van Pittem en de lokaal ontwikkelde klei van Merelbeke).

1.2.2.1.4 De subsequente depressie van Ardooie en het vlak van Marialoop Dit hele gebied is lager gelegen tussen +30 m aan de voet van het noordelijk cuestafront en +20 m aan de rug van Emelgem in ‘t zuiden, alhoewel er enkele getuigenheuvels (Poelberg te Tielt met topzone ontwikkeld in klei van Merelbeke) en voorheuvels (Bergmolen te Ardooie) in voorkomen waarop de hoogte terug tot +40 m stijgt. De depressie omvat een patroon van kleine ondiepe beekvalleitjes en lage beekinterfluvia met hoogteverschillen die meestal niet meer dan 5 m bedragen Ze is ingesneden in Ieperiaanzanden (zanden van Egem - Kortemark). In deze zanden zijn de dalflanken meestal zeer zwak hellend behalve in het doorbraakdal door de rug van Emelgem, maar daar zijn de beekdalen ingesneden in Ieperiaanklei. In het westelijk gedeelte is de hydrografie obsequent naar de Mandelvallei gericht, vertrekkend vanaf het cuestafront van Tielt (Roobeek, Devebeek). In het meer oostelijk deel komen beekvalleitjes voor die rechtstreeks naar het Leiedal gericht zijn (Pepelaarbeek, Hoogleembeek). De genese van dit hydrografisch patroon is beïnvloed door de weerstandbiedende rol die de grindlagen op het vroegere dalwandterras van Meulebeke aan de oostkant uitgeoefend hebben op; de terugschrijdende erosie vanuit het diepere Leiedal vooraleer de terrasinversie opgetreden is en waardoor het wes-

10 Inleiding

telijk gedeelte zich nog voor de doorbraak van het terras ingesneden had. Congelifluxieprocessen onder periglaciale omstandigheden van de laatste ijstijden hebben de uitruiming van deze kryoplaine in de zeer vorstgevoelige zanden van het Ieperiaan in de hand gewerkt (G. De Moor, 1965, 1992).

1.2.2.1.5 De rug van Emelgem Deze eenheid vormt een zeer lage subsequente rug op de noordzijde van de Mandelvallei. De hoogte reikt hier tot +25 m, terwijl de dalbodems van de nauwe doorbraakdalen op +17 m liggen. Hij komt overeen met een lithostructurele rug ontwikkeld in een eerste opduiking van de noordwaarts hellende Ieperiaanklei boven de depressie van Ardooie. Hij ligt morfologisch afgezonderd van de rest van de cuestarug van de Ieperiaanklei door de zuidelijk gelegen diep ingesneden pleistocene Mandelvallei. De rug is doorsneden door de obsequente valleien van de Roobeek en van de Devebeek die vanuit de depressie van Ardooie de vallei van de Mandel van Roeselare vervoegen. 1.2.2.1.6. De subsequente vallei van de Mandel van Roeselare Die vormt het overmaatse (500 à 700 m brede) subsequente zijdal van het Leiedal tussen Oostrozebeke en Roeselare. Aan de voet van de zeer afgevlakte dalflanken kan men er zandige laagterrasresten herkennen, gelegen op een hoogte van ongeveer +17 m. Meer centraal ligt de iets lager gelegen meer kleiige dalbodem van de holocene vallei. Die alluviale vlakte waarin de kleine rivier stroomt, ligt op +14 à +15 m, heeft een gemiddelde breedte van hoogstens 200 m en helt zeer langzaam naar het oosten. Ze vertegenwoordigt het deels opgevulde holocene dal dat zich in de zandige opvulling van het boven-pleistocene dal ingesneden had. Het laagterras domineert de smalle alluviale vlakte over een tweetal meter. De pleistocene vallei die dit dal onderligt is diep ingesneden in de Ieperiaanklei (klei van Kortrijk). Haar westnoordwest-oostzuidoost verloop situatie op de meest noordelijke rand van de uitbreiding van de grote Ieperiaankleiplatte suggereert dat ze zich ingesneden had tot in de Ieperiaanklei aan de voet van een vroegere stand van het noordwaarts terugschrijdende cuestafront van de klei van Egem - Merelbeke dat daar voldoende lange tijd gestabiliseerd gebleven was (G. De Moor, 1965).

1.2.2.1.7 Cuestarug van de Ieperiaanklei In de meest zuidoostelijke hoek komt een uitloper voor van de grote cuestarug van de Ieperiaanklei in het interfluvium tussen Leie en Kustvlakte. Verschillen in het hydrografisch patroon binnen het lage laten toe centraal West-Vlaanderen onder te verdelen: • op de noordoostkant van dit lage heuvelgebied stroomt de subsequente Poekebeek. Op haar rechteroever ontvangt ze een aantal oostnoordoost gerichte zijbeken die allen nabij het front van de cuesta van Tielt ontspringen (Reigerbeek, Budingbeek, Boven-Poekebeek afkomstig van Tielt). Die beken stromen in overmaats brede dalen die ingesneden zijn doorheen de kleiige lagen van het Paniseliaan waarin de cuestarug gevormd is en die zich grotendeels in de fijne Ieperiaanzanden ontwikkeld hebben. Ze danken hun boogvormig dwarsprofiel aan de grote gevoeligheid van deze zanden voor hellingsprocessen onder periglaciale omstandigheden. Het quartair dek is er weinig dik en bestaat vooral uit herwerkt sediment afkomstig van het lokaal tertiair substraat; • in de zone Wingene - Zwevezele, op de noordwestkant van het lage heuvelgebied van centraal West-Vlaanderen, komen beken voor die naar het noorden of naar het noordwesten stromen. Daartoe behoren de Rinkbeek ten westen van Zwevezele, de Speibeek en de Ringbeek ten oosten van Wingene, allen zijbeken van het Waardammestelsel. Hun richting schijnt minder beïnvloed door de lithostructuur van het tertiair substraat waarin ze uitgeschuurd zijn. De valleien zijn er weinig ingesneden in een overigens lager landschap, tenzij ten zuiden van Zwevezele, waar, nabij het front van de cuesta van Tielt, wel enkele diep ingesneden dalhoofden voorkomen, zoals dat van de Jobbeek nabij Zwevezele; • in de depressie van Ardooie die het zuidwestelijk deel van dit lage heuvelland beslaat, komen obsequente rivieren voor (Roobeek van Ardooie, Devebeek te Meulebeke) die zuidwaarts naar de Mandel van Roeselare stromen nadat ze eerst nog langs kleine doorbraakdalen doorheen de rug van Emelgem getrokken zijn. De weerstand gevormd door de grindbedekking op het terras van Meulebeke heeft lange tijd de ontwikkeling van een direct subsequente afvloei naar het Leiedal verhinderd; • op het Vlak van Marialoop, in het gebied tussen Aarsele, Marialoop en Meulebeke, komen enkele beken voor die rechtreeks vanuit het westen naar het Leiedal stromen om er in de Mandelbeek uit te monden nadat ze eerst ingevolge terugschrijdende erosie doorheen het dalwandterras van Meulebeke getrokken waren en de zeer lage waterscheidingskammen meer westwaarts verschoven hadden. Daartoe behoren de Pepelaarbeek en de Hoogleembeek.

Inleiding 11

1.2.2.2

Het Terras van Meulebeke

Op de westflank van het Leiedal situeert zich een successie van ZZW-NNO opgelijnde, min of meer langwerpige heuvels waarvan de hoogte lichtjes daalt van +35 m nabij Meulebeke naar ongeveer +23 m nabij Lotenhulle. Zeer typisch is de rug Hulsvelde-Ketelberg te Meulebeke; ook al omdat daar bovenop een regelmatig eolisch herwerkte zandige bovenlaag voorkomt. De rij kruist het cuestafront van Tielt nabij Aarsele. Die heuvels domineren zowel de depressie van Ardooie aan de westkant als het Leiedal aan hun oostkant. Ze maken deel uit van het versneden en geïnverseerde Terras van Meulebeke.

Vlissingen

Oostende

Bergen-op-Zoom

Axel

Brugge

Antwerpen Kleine Nete Grote

Nete

Duinkerke Demer

Gent

Aalst

er IJz

Brussel

D en de r

Kortrijk Lille

Estaires Lys

Doornik

Dijle

Arques

25 Km

rpe

tussen 0 en -15 m

Haine

Sca

Mons

dieper dan -15 m

Fig. 5a: Uitbreiding en isohypsen van de basis van de quartaire afzettingen in de Vlaamse vallei (G. De Moor, 1972)

1.2.2.3

De Vlaamse Vallei

Ten noorden van de lijn Hansbeke - Drongen (Baarle) ligt op het kaartblad Tielt een klein deel van de Vlaamse Vallei (figuur 5). Het behoort dus tot het brede diepe boven-pleistocene thalwegenstelsel dat zich vooral ten noorden van Gent uitgeschuurd had en dat in een opeenvolging van diepe insnijdingsfasen en opvullingsfasen uiteindelijk op het einde van het Weichseliaan met vooral fluvioperiglaciale sedimenten opgevuld was. In deze noordoostelijke uithoek van het kaartblad Tielt kan men binnen de Vlaamse Vallei volgende micromorfologische eenheden onderscheiden:

1.2.2.3.1 Het komen bultengebied van Hansbeke Dit overgangsgebied omvat een aantal lage afgevlakte bulten rond het peil +10 m à +12 m, waartussen sterk gebogen beekvalleitjes en een aantal min of meer langgerekte microdepressies voorkomen. De bulten (zoals de Ro te Hansbeke) vormen opduikingen van het tertiair substraat terwijl onder de beekvalleitjes en de depressies smalle maar diepe geulen in het oppervlak van het tertiair substraat ingesneden zijn.

1.2.2.3.2 De rug van Landegem Deze lage rug tussen Baarle en Landegem gelegen op een hoogte van +10 à +11 m domineert het omgevende Vlakland van Vinderhoute naar het noorden en de depressie van de Moerstraat naar het zuiden. Opvallend is de ongewone westnoordwest-oostzuidoost richting. De rug vertegenwoordigt het onderliggend versneden cuestafront van de cuesta van Tielt dat hier op 10 à 15 m diepte de Vlaamse Vallei doorkruist (G. De Moor, 1963). De rug is doorsneden door een klein doorbraakdal van de Merebeek langs waar de ontwatering van de zuidwaarts gelegen depressie van de Moerstraat gebeurt. 1.2.2.3.3 Het vlakland van Vinderhoute Dit gebied bestaat uit een zeer vlakke, dikwijls drassige zone die zich uitstrekt ten noorden van de rug van Landegem op een peil +7 à +8 m. Ze is nauwelijks te onderscheiden van de dalbodem van de Oude Kalevallei (+6 à +7 m) waarin de talrijke kleine beekjes afkomstig van dit vlakland uitmonden.

12 Inleiding

NEDERLAND

Brugge

Gent

10 km

Oudenaarde Kortrijk

FRANKRIJK

rijksgrens grens van de Vlaamse vallei grofzandig middelmatig zandig middelmatig tot fijn zandig lemig-zandig (zandige bovenlaag) zandlemig tot lemig (zandige onderlaag)

Fig. 5b: Dominerende lithologische samenstelling van het globale quartair dek in de Vlaamse vallei en haar zuidelijke uitlopers (G.â&#x20AC;ŻDeâ&#x20AC;ŻMoor, 1972). Inleiding 13

1.2.2.3.4 De Vallei van de Oude Kale Meer speciaal betreft het hier de oost-west gerichte sectie van de Oude Kalevallei tussen Merendree en VinderhouteMolenbrug. De Oude Kalevallei, afkomstig van Nevele, waar ze de Poekebeek ontvangt, loopt hier aan de zuidzijde van de oost-west gerichte dekzandrug van Vinderhoute - Merendree alvorens er aan de Molenbrug noordwaarts doorheen te breken. De alluviale vlakte van deze kleine waterloop is er ongewoon breed (500 Ă 600 m) en moeilijk te onderscheiden van het vlakland van Vinderhoute. Breedte, richting en insnijdingsdiepte laten wel toe ze duidelijk te onderscheiden van de consequente vallei van de Oude Kale stroomopwaarts Landegem. Ook zijn de typische randruggen die daar voorkomen hier afwezig.

1.2.2.3.5 De dekzandrug Vinderhoute - Merendree Op deze oost-west gerichte dekzandrug bereikt de hoogte +12 m. Hierdoor domineert deze dekzandrug duidelijk de alluviale vlakte van de Oude Kale.

1.2.2.4

Het zuidelijk deel van de Vlaamse Vallei

Het noordoostelijk gedeelte van het kaartblad Tielt gelegen in de veelhoek Landegem - Drongen (Baarle) - Lozer Deinze - Zevergem ten zuiden van de Rug van Landegem vormt het westelijk gedeelte van het zuidelijk deel van de Vlaamse Vallei. Dit gebied omvat een aantal morfologische componenten die, gezien het verschil in micromorfologie aan beide kanten van de alluviale vlakte van de Leie, in twee groepen kunnen ondergebracht worden. Ten oosten van de alluviale vlakte van de Leie bevinden zich het vlakland van Nazareth en het rivierduincomplex van Deurle; ten westen van de alluviale vlakte van de Leie strekt zich het westelijk ruggencomplex uit dat micromorfologische elementen omvat die overwegend van zuidzuidwest naar noordnoordoost gericht zijn. Het ruggencomplex omvat de meer ZW-NO gerichte rug van Bachte - Baarle en meer westwaarts de lage langgerekte smalle randruggen van Vosselare en van Nevele respectievelijk ten oosten en ten westen van de vallei van de Oude Kale. De rug van Bachte - Baarle en de rug van Vosselare lopen zuidwaarts samen en vormen samen met de rug van Landegem een driehoekig complex dat de depressie van de Moerstraat omsluit. Westwaarts leunt dit ruggencomplex niet direct tegen het lage heuvelland aan, maar is ervan gescheiden door de overgangsstrook van Poesele die zich uitstrekt vanaf het komen bultengebied van Hansbeke in het noorden (waarmee ze een zekere overeenkomst vertoont) tot aan de vallei van de Beneden - Poekebeek stroomopwaarts Nevele en die zuidwaarts grenst aan de randzone van Meigem. In heel dit gebeid is de overgang naar het hier overigens zeer lage interfluvium ten westen van de Vlaamse Vallei zeer weinig opvallend. Alleen ten zuiden van Meigem, waar de rug van de Cuesta van Tielt geleidelijk opduikt, wordt de begrenzing beter merkbaar. Deze gehele micromorfologische structuur van het zuidelijk deel van de Vlaamse Vallei loopt zuidwaarts verder in het Leiedal en de gemeenschappelijke elementen zullen daar verder besproken worden, vooral wat betreft de dalbodem van de holocene vallei van de Leie en de westelijke ruggen. Enkele elementen van het reliĂŤf in het zuidelijk deel van de Vlaamse Vallei worden hierna meer in detail bekeken.

1.2.2.4.1 Het vlakland van Nazareth Dit deel vormt een opvallend vlak zandig gebied, gelegen ten oosten van de Leie op een hoogte rond +10â&#x20AC;Żm. De typische micromorfologie van de W-O gerichte dekzandruggen van de eigenlijke Vlaamse Vallei ontbreekt hier nagenoeg volledig. Er komen wel enkele nauwelijks ingesneden beken voor die er zich op het zandig oppervlak ontwikkelen door diffuse samenstroming van het afvloeiend water en die door zeer lage, stroomopwaarts samensmeltende interfluvia van elkaar gescheiden zijn. De menselijke invloed op het afwateringspatroon is er belangrijk zoals blijkt uit de vele gegraven grachten en doorsteken. Ten oosten van de weg Kruishoutem-Deinze, op het eigenlijke vlak van Nazareth komt tussen Ouwegem en Nazareth een afwateringspatroon van grachten voor die van west naar oost gericht zijn en die naar de Boven-Schelde afwateren. Op het meest westelijke gedeelte van het vlak van Nazareth komen wel kleine beekjes voor die rechtstreeks naar de Leie afvloeien. Ten oosten van het rivierduincomplex van Deurle, maar dit is dan al grotendeels buiten de noordrand van het kaartblad komen wel enkele natuurlijke beken voor die noordwaarts naar de Leie stromen en die in beter merkbare depressies lopen. Het is evenwel niet duidelijk in hoever deze depressies verband houden met de beekwerking, dan wel met de fluvioperiglaciale micromorfologie van het pleistocene opvullingsvlak, of ook nog met latere oppervlakkige eolische herwerking. In elk geval komt het vlak van Nazareth in essentie overeen met het fluvioperiglaciale opvullingsvlak van de Vlaamse Vallei en is dus te beschouwen als het laagterras dat enkele meters uitsteekt boven de valleibodem van de alluviale vlakte.

14 Inleiding

1.2.2.4.2 De alluviale Leievlakte Ten noorden van Deinze, in het zuidelijk deel van de Vlaamse Vallei, vormt de vallei van de Leie een brede strook die van zuidzuidwest naar noordnoordoost loopt. De veralgemeende breedte van die strook bedraagt gemiddeld 1 à 2 km maar vertoont lokaal soms vernauwingen. De laagste alluviale gedeelten van die valleibodem liggen er op +7 à +8 m ten noorden van Deinze. De valleibodem is er geen uniform isohypse kleiig vlak; het omvat lage kleiige zones en iets hogere ( 0,5 à 1 m) meer zandige gedeelten. De veralgemeende hoogteligging van de valleibodem is een paar meter beneden het laagterras. Lokaal, waar de valleiwanden rechtstreeks de ruggen op dit laagterras aansnijden, kan het hoogteverschil groter zijn. Het veralgemeend hoogteverschil tussen het laagterras en de alluviale valleibodem neemt zuidwaarts toe, wat grotendeels een gevolg is van de sterkere longitudinale helling van het laagterras en de toenemende hoogte van de aanwezige ruggen. De vallei van de Leie is ontstaan ten gevolge van de insnijding van de rivier beneden het eind-pleistocene opvullingsvlak terwijl de alluviale vlakte die de valleibodem ten dele beslaat overeenkomt met het oppervlak van de jongere opvulling van die insnijding. De rivier zelf heeft een breedte van enkele tientallen meter en slingert zich met grote meandervormige kronkels doorheen deze valleibodem. De straal van die kronkels is van de orde van 500 m, maar kan soms oplopen tot meer dan 1000 m. Op sommige plaatsen zijn de kronkels transversaal zeer sterk uitgerokken en toegenepen. Dit laatste is typisch het geval te Vosselareput ten noorden van Astene. Langsheen die kronkels kan de rivier zelf soms sterk meanderend verlopen. Dit is duidelijk waarneembaar langsheen de uitgerokken kronkel van Vosselareput. Op vele plaatsen zijn doorsteken gebeurd waardoor het oorspronkelijk rivierpatroon niet altijd duidelijk is. Langsheen de zomerbedding strekt zich, vooral aan de concave oever daar waar de convexe oever dikwijls het laagterras aansnijdt, een min of meer zuidelijke oeverwal uit die iets hoger ligt, wat zandiger is en die dikwijls door de trekweg geaccentueerd wordt. Verder af van de rivier strekken zich daarachter de alluviale kommen van de overstromingsvlakte uit. Over het algemeen snijdt de rivier aan de buitenbocht van de kronkels de rand van het laagterras aan en komt aan de overeenkomstige binnenbocht een min of meer brede sikkelvormige zone voor die door kleiig alluvium ingenomen wordt. Dit is het eigenlijke alluviale gedeelte van de valleibodem. Binnen de planconcave kant van deze kleiige alluviale sikkels komt meestal een grote zandige binnenbochtlob voor die 0,5 à 1,0 m hoger ligt dan de alluviale klei maar die zich toch duidelijk beneden het niveau van het aangrenzende laagterras uitstrekt. Die binnenbochtlobben kunnen soms halfcirkelvormig zijn, soms ook sterk uitgerokken (zoals aan de Leiehoek te Astene), aansluitend op het rivierverloop zelf. Op die binnenbochtlobben zelf hebben zich lokaal kleine beken ingesneden die naar de rivier afvloeien (zoals de Kalebeek op de binnenbochtlob van Ooidonk). Soms kunnen er daar kleine bulten voorkomen die zich nog op het niveau van het laagterras uitstrekken en die in ‘t geheel geen alluvium dragen. Sommige van die bulten, waar het laagterrasmateriaal ontsluit, zijn benoemd geweest als donken (donk van Ooidonk). Deze gehele micromorfologie is goed bewaard in de kom van Ooidonk die hier als morfotype vooropgesteld wordt (figuur 6). Uittreksel uit de topgrafische kaarten 1874

1 km

21/4 54E

21/7 69W

21/8 69E

Door laterale vernauwing van de opeenvolgende alluviale sikkels krijgt men inderdaad de indruk dat de alluviale vallei uit een opeenvolging van grote kommen bestaat die door vallei-engten van elkaar gescheiden zijn. Dit laatste is vooral zichtbaar aan de brug van Sint Martens Leerne waar de alluviale zone nauwelijks 100 m breed is tussen de brede kom van Ooidonk en de wat smallere alluviale sikkel

Fig. 6: Uittreksel uit de topografische kaarten 1874 Inleiding 15

van Deurle. Ten noorden van Deinze, komen op dit kaartblad een vijftal van die komvormige zones voor; van noord naar zuid zijn dit de Latemse Meersen, de kom van Deurle, de grote kom van Ooidonk (gescheiden van de vorige door de vallei-engte van Sint Martens Leerne), de kom van Vosselareput en de grote complexe kom van Deinze, gescheiden van de vorige door de vallei-engte tussen de Maaigemhoek en de Leiehoek (Astene). Opvallend is dat die binnenbochtlobben (zoals de Leiehoek, de Maaigemhoek) in tegenstelling tot de alluviale sikkels wel bewoond zijn. Dit vormt op zichzelf een aanwijzing voor de hoogste waterstanden in de winterbedding. Veel complexer is de kom van Deinze - Vosselareput. In het oostelijk gedeelte (Vosselareput) treedt naar Deinze toe geen vernauwing op van de alluviale sikkel. Die splitst zich integendeel in een noordelijk gedeelte dat de zuidrand van het laagterras aan de Rekkelinge volgt en een zuidelijke alluviale sikkel die langs de rand van het laagterras tussen Astene en Deinze doorloopt met tussen beide het afgesneden binnenbochtlobgedeelte van Hulhage. Ten noorden van Deinze - Hulhage strekt zich een grote langgerekte kom uit waarvan de oostelijke buitenrand gevolg wordt door de Zeverenbeek - Rekkelingebeek die de Leie te Bachte-Maria-Leerne vervoegt, en de westelijke buitenrand door de Oude Kaandelbeek die de Leie vervoegt te Deinze en waartussen op de noordkant van d’Hulhage een alluviale strook voorkomt. Het geheel suggereert een grote meander van de Leie met het Centrum van Deinze gelegen op het smalle doorgesneden zuidelijk gedeelte van een grote binnenbochtlob. De hydromorfografie van deze grote bocht suggereert dat de loop van de Zeverenbeek naar de Oude Kale toe door insnijding van de beide randbeken reeds vroeg naar de Leie toe afgetapt geweest is maar biedt geen antwoord op de vraag of die beide beken een verlaten Leiekronkel zijn gaan volgen.

1.2.2.4.3 Het rivierduinencomplex van Deurle In de omgeving van Deurle strekt zich ten oosten van de Leie het belangrijk rivierduinencomplex van Deurle uit. De breedte van deze duinstrook bereikt tot 2 à 3 km. De grootste duinen bereiken een hoogte van +22 m (onder andere in de Brakelduinen en nabij de dorpskern van Deurle).

1.2.2.4.4 Het westelijk ruggencomplex en de vallei van de Oude Kale Het ruggencomplex omvat van oost naar west achtereenvolgens de volgende eenheden: • de ZW-NO gerichte rug van Bachte - Baarle gelegen op de westkant van de alluviale vlakte van de Leie; • de rug van Vosselare (oostelijke randrug van de vallei van de Oude Kale); • de tussenliggende depressie van de Moerstraat; • de zuid-noord gerichte vallei van de Oude Kale stroomopwaarts Landegem; • de rug van Nevele ten westen van de vallei van de Oude Kale. De rug van Vosselare en de rug van Nevele vormen respectievelijk de oostelijke en de westelijke randrug van de vallei van de Oude Kale. Evenals deze vallei dringen zij verder door ten zuiden van Nevele, waar de Oude Kale de Poekebeek opvangt die er door de westelijke randrug heen breekt, zelfs tot voorbij Meigem, waar de Oude Kale oorspronkelijk de Kleine Reigersbeek opving die de noordelijke voortzetting van de Maanbeek vormt. Verder zuidwaarts blijkt de dalbodem van de Oude Kale vallei een zeer laag zadel te vertonen tegenover de grote valleibocht van de Oude Kaandel - Zeverenbeek - Rekkelingenbeek waardoor eventuele recente afvloei ( vóór het graven van de afleidingsvaart van de Leie) vanuit de Mandelbeek-Zeverenbeek naar de Oude Kale toe, althans onder een permanente vorm, in vraag kan gesteld worden. Die ruggen liggen op een hoogte +10 m in het noorden (Baarle, Landegem) en lopen zuidwaarts op tot +14 m. De gemiddelde breedte is van de orde van 500 m. De rugtop is zeer vlak en vertoont zelf soms kleine longitudinale depressies. Het meest uitgesproken reliëf komt voor ten zuiden van Vosselare, naar Bachte toe. Daar ook domineert de rug het duidelijkst de dalbodem van de Oude Kale vallei die op +7 à +8 m gelegen is en meestal niet meer dan 200 m breed is. De symmetrische randligging van de zandige ruggen van Vosselare en van Nevele langsheen de Oude Kale en de achterliggende zandlemige depressie suggereren dat het hier ten dele zou kunnen gaan om resten van een oeverwalverschijnsel ontstaan langs een ondiepe en nog weinig meanderende vallei die in ontwikkeling was in een laagte tussen fluvio-eolische welvingen op het boven-pleistocene opvullingsvlak van de Vlaamse Vallei. De rug van Vosselare en de rug van Bachte - Baarle lopen ingevolge richtingsverschil beiden zuidwaarts samen nabij Bachte. Daartussen strekt zich de zandlemige vlakbodemdepressie van de Moerstraat uit die hoogsten 2 m lager ligt dan de omgevende ruggen en die op haar noordrand door de rug van Landegem afgesloten is. Deze depressie wordt moeizaam ontwaterd door de Merebeek die langs een klein doorbraakdalletje te Landegem-Wilde doorheen de rug van Landegem breekt.

16 Inleiding

1.2.2.4.5 De randzone van Meigem Tussen de Kalevallei en de rand van het zuidelijk deel van de Vlaamse Vallei, waar het tertiair substraat opduikt en de hoogteligging tot boven +20 m stijgt, strekt zich de randzone van Meigem uit. Ze vormt een randzone waar reeds wat meer microreliëf voorkomt.

1.2.2.4.6 De overgangszone van Poesele

1.2.2.5

Het Leiedal

Dit is het brede overmaatse consequente (ZW-NO gerichte) dal dat zich ten zuiden van Deinze uitstrekt in het verlengde van het zuidelijk deel van de Vlaamse Vallei tussen het lage heuvelland van centraal West-Vlaanderen aan de westzijde en het interfluviaal terras van Kruishoutem aan de oostzijde. Op het kaartblad Tielt komt zeer weinig van de oostelijke dalwand voor; de westelijke dalwand is wel goed vertegenwoordigd vanaf Vinkt over Aarsele tot in de omgeving van Oostrozebeke. Die westelijke dalwand is het hoogst en het steilst en komt best tot uiting tussen Vinkt en Aarsele waar hij de cuesta van Tielt snijdt, en verder ook tussen Meulebeke en Oostrozebeke waar hij tegen het terras van Meulebeke aanleunt. Te Aarsele ligt de topconvexiteit op meer dan 20 m boven de dalbodem van het Leiedal. Tussen Aarsele en Meulebeke, waar Ieperiaanzand ontsluit aan het oppervlak van de tertiaire formaties is de overgang veel minder duidelijker. De breedte van de dalbodem bereikt 7 tot 8 km; de hoogte wisselt tussen +8 m in de alluviale gebieden van de holocene Leievallei en +15 tot maximum +17 m op de ruggen die ten westen van de Leievallei voorkomen zuidwaarts Grammene. Opvallend is de uitgesproken morfografische asymmetrie tussen het oostelijk en het westelijk gedeelte van de brede dalbodem, zowel wat betreft de micromorfologie als de lithologie van de oppervlakkige sedimenten die aan de westkant van de Leievallei lemiger en aan de oostkant zandig zijn. De westkant, dit is het gedeelte ten westen van de holocene alluviale Leievlakte vertoont een sterk uitgesproken microreliëf met langgerekte dalparallelle ruggen waartussen zich eveneens dalparallelle ( dit is parallel met het ZW-NO gerichte consequente Leiedal) valleien uitstrekken. De ogenschijnlijk consequente oriëntatie van de micromorfologie induceerde intuïtief de vraag naar de mogelijke invloed van het tertiair substraat op de genese van dat microreliëf vooral toen nog niet gekend was dat de dikte van de quartaire afzettingen hier meer dan 25 m bereikt. In de dalbodem van het Leiedal kunnen dezelfde morfologische eenheden herkend worden als in het zuidelijk deel van de Vlaamse Vallei, wat de morfografische continuïteit tussen beide gebieden onderlijnt. Aan de voet van de westelijke dalflank komt bovendien de kleine depressie van de Maanbeek voor die ten noorden van Nevele niet meer te herkennen is. In het westelijk deel van de dalbodem komen dus drie parallelle valleisystemen voor: • de grote centrale as van de kraalvormige alluviale Leievlakte; • de dalsliert Mandelbeek- Vondelbeek- Zeverenbeek; • de randdepressie van de Maanbeek.

1.2.2.5.1 Het vlakland van Tuttegem Dit is het laag en vlak gebied gelegen aan de oostkant van de alluviale vlakte van de Leie. Het vormt de zuidelijke voortzetting van het vlakland van Nazareth in het Leiedal ten westen van de baan Kruishoutem-Deinze. De hoogte schommelt er tussen +10 m en +12 m. In tegenstelling tot het hydrografisch patroon op het vlak van Nazareth komen hier verschillende natuurlijke beken voor, weliswaar in zeer weinig ingesneden valleitjes. Die stromen rechtreeks vanaf het interfluviaal plateau van Kruishoutem de oostelijke dalflank van het Leiedal af en lopen op het vlak van Tuttegem noordwaarts naar de Leie in beekvalleitjes die op het vlak van Tuttegem weinig gedifferencieerd voorkomen. Daartoe behoren onder andere de Kattebeek, de Tichelbeek, de Zaubeek en de Olsenebeek. Dit gebied komt overeen met het laagterras van de boven-pleistocene Leie op de oostkant van de pleistocene vallei. Die laatste heeft een jong-quartaire morfogenese ondergaan die aansluit bij die van de Vlaamse Vallei. 1.2.2.5.2 De alluviale Leievlakte Die sluit aan bij de alluviale vlakte van de Leie ten noorden van Deinze. Ook ten zuiden van Deinze komt ze overeen met de vallei die in het laagterras ingesneden werd door uitdieping die zich in een of meerdere fasen na de het beëindigen van de fluvioperiglaciale opvulling van de volglaciale dalbodem voorgedaan had. Valleibodemmorfologie en aard van de valleibodemsedimenten tonen dat de insnijdingsfasen door gedeeltelijke opvulling gevolgd geweest zijn en dat de jongste, en in dit gebied minst volledige opvulling met de kleiige alluviale zone overeenkomt.

Inleiding 17

De morfologie van de alluviale vlakte stroomopwaarts Deinze verschilt weinig van die in de meer noordelijke gelegen gedeelten. Wel blijkt de structuur van de alluviale kommen iets minder complex te zijn dan ten noorden van Deinze (figuur 6). Tussen Deinze en Gottem kan de plancurvatuur evenwel geringer zijn. De dalbodem van de alluviale vallei ligt er op +7.5 Ă +8.5 m. Hij omvat een opeenvolging van grote kommen die verbonden zijn door vallei-engten waar de winterbedding veel smaller is zodat de vallei een kraalvormig uitzicht verkrijgt. De kommen kunnen er een diameter van meer dan 1 km bereiken. Specifiek is dat de rivier zelden of niet meandert in de overstromingsvlakte zelf maar tegen de rand aangedrukt ligt (dit in tegenstelling tot wat in de kom van Vosselareput gebeurt). Hierdoor lijkt de loopt hier nog meer een opeenvolging van dalmeanders van de holocene vallei te volgen. Binnen de valleibodem treft men er naast lagere kleiige sikkels in de binnenbochten van de rivierloop dikwijls ook binnenbochtlobben aan die iets hoger liggen en zandiger zijn maar toch beneden het eigenlijke laagterras gelegen zijn. Die morfologie suggereert dat de binnenbochtlobben althans ten dele resten zouden kunnen zijn van een onvolledig opgevulde erosieve vallei die nog voor de vorming van de vroeg-holocene vallei in het boven-pleistocene opvullingsvlak ingesneden werd. De terrasvormige binnenbochtlobben zijn hier duidelijk waarneembaar aan de Neerhoek tegenover Oeselgem, nabij de Ham te Olsene en aan de Leiehoek te Gottem. De binnenbochtlob van het Kasteel van Zulte nabij de Leiehoek te Zulte daarentegen ligt zoveel hoger dan het klei-oppervlak van de alluviale vlakte dat daar een erosierest van het fluvioperiglaciaal opvullingsvlak aan de oostkant van de Leie kan vermoed worden (dat wil zeggen een donk). Evenals in Ooidonk is ook hier het oppervlak ingesneden door kleine beken. Deze binnenbochten zijn, alhoewel niet als dusdanig vermeld, toch zichtbaar op de morfografische kaart van het gebied Deinze-Oostrozebeke (Lootens,1979) (figuur 7).

Fig 7: Uittreksel uit de morfografische kaart van het gebied Deinze - Oostrozebeke. (M.â&#x20AC;ŻLootens, 1973)

18 Inleiding

1.2.2.5.3 Het westelijk ruggencomplex Deze zone strekt zich uit ten westen van de Leie vanaf Oostrozebeke in ‘t zuiden tot Deinze in ‘t noorden. Ten noorden van Deinze, in het zuidelijk deel van de Vlaamse Vallei, kan ze verder vervolgd worden in het ruggencomplex van Vosselare. Het bestaat uit een groep langgerekte ovaloïde, soms zwak-sikkelvormige ruggen waarvan de lengte-as dalparallel verloopt van ZW naar NO. De ruggen zijn zowel longitudinaal als transversaal gescheiden door dalparallelle valleibodems van verschillende hydrografische assen (Mandelbeek-Zeverenbeek en Maanbeek) en van hun dwarsdalen zoals de Wakkense Mandel en de Mandel van Gottem die vanaf de Mandelbeek naar de Leie gericht zijn. De topvlakken van de ruggen culmineren tussen +15 en +17 m in het zuiden en hebben zowel individueel als in het geheel de neiging om noordwaarts zeer langzaam in hoogte te verminderen. De micromorfologie van deze ruggen is niet altijd uniform (figuur 6). De topvlakken zijn meestal niet volledig vlak maar vertonen op hun beurt kleine, eveneens dalparallelle valleitjes die evenwel weinig ingesneden zijn tenzij op de rugranden waar ze in de grotere beekvalleien uitmonden, wat op een relatief recente impact van de regressieve erosie vanuit de hydrografische hoofdassen wijst. In sommige gevallen vormen ze nog gesloten topvlak-depressies waarvan de ontwatering soms door antropogene ingrepen mogelijk geworden is. Ten noorden van Oostrozebeke kan men in het gedeelte van het Leiedal tot Deinze volgende ruggen onderscheiden: • het ruggencomplex Oostrozebeke - Wakken; • de rug Wakken - Gottem; • de rug Dentergem-Wontergem; • de rug Grammene - Deinze (Deinzekouter); • de rug van Zeveren (tussen de Zeverenbeek en de Maanbeek); • de rug van Olsene - Zulte, de enige rug ten oosten van de Leie die, alhoewel wat lager, toch nog bulten vertoont tot +15 m zoals aan de Kapellehoek te Zulte). Deze ruggen zijn goed zichtbaar op de mofografische kaart (figuur 7).

1.2.2.5.4 De dalsliert van de Mandel en van de Vondelbeek-Zeverenbeek De vallei van de Beneden-Mandelbeek loopt vanaf Oostrozebeke, waar de subsequente Mandel van Roeselare uitmondt in het Leiedal, naar Dentergem om verder noordwaarts aan te sluiten op de vallei van de Vondelbeek-Zeverenbeek. Die vervoegt dan zelf ten noorden van Deinze (Zeveren) de grote bocht van de Oude Kale- Rekkelingen en op die manier ook de Leie. Aansluiting op de Kalevallei is er niet, wel een zeer lage waterscheiding. De afvoer in deze westelijke as is zeer complex en gebeurt min of meer gefragmenteerd. Enerzijds komen er tussen deze as en de Leie zelf verschillende doorbraakdalen voor (zoals te Wakken en te Gottem). Die helpen de ruggen te individualiseren en kunnen kortsluiting in de afvloei veroorzaken door directe afvloei naar de Leie. Anderzijds bestaat er tussen de Mandelbeek en de Zeverenbeek en zeker naar de Kale toe geen continuïteit in rivierloop wegens het voorkomen van zeer lage zadels. De valleitjes van deze westelijke tak vertonen morfologische kenmerken die in ‘t geheel niet overeenkomen met het belang van de afvloei van de kleine beken die er thans in stromen. De dalbodem bereikt een breedte van verschillende honderden meter en ligt soms 7 m tot 8 m beneden het topvlak van de omgevende ruggen. Op sommige plaatsen zijn de valleiflanken zelfs relatief steil. Deze westelijke tak ontvangt ten noorden van Wakken de Pepelaarbeek en ten zuiden van Wakken de Hoogleenbeek.

1.2.2.5.5 De randzone van Dentergem De randzone van Dentergem loopt ten zuiden van Deinze over Zeveren en Dentergem naar de uitgang van de vallei van de Mandel van Roeselare in het Leiedal. Noordwaarts sluit ze aan op de randzone van Meigem.

1.2.2.5.6 De randdepressie van de Maanbeek - Kleine Reigersbeek De kleine randdepressie van de Maanbeek loopt parallel met de westelijke as van de Mandel-Zeverenbeek aan de voet van de westelijke dalwand van de boven-pleistocene vallei. Ze loopt noordoostwaarts verder vanaf de voet van de heuvel van Aarsele langs Vinkt en vervoegt de Kleine Reigersbeek die nabij Meigem in de Oude Kalevallei uitmondt.

1.2.2.6

De noordrand van het interfluviaal terras van Kruishoutem

De centrale zuidrand van het kaartblad Tielt raakt de meest noordelijke uitloper van het interfluviaal terras van Kuishoutem. Dit plateau-achtig topvlak ligt op een hoogte van +60 à +65 m tussen de grote dalen van Boven-Schelde en Inleiding 19

van Leie. Het is omgeven door relatief steile flanken die vooral vanuit het noordoosten aangesneden zijn door vrij diepe dalhoofden die er transversaal uitzien als boogdalen. In deze dalhoofden en op de topzone komt een lemige bovenlaag voor die de grindlaag verbergt die het topvlak bekroont en er plaatselijk op de wanden van insnijdingen ontsluit. Langs de westelijke flank komt op een hoogte van +30 m een versneden dalflankschouder voor (Kruishoutem - Sprietje) die door hoogteligging en positie het terrasniveau van Meulebeke zou kunnen vertegenwoordigen.

20 Inleiding

2 Methodiek van verzameling en verwerking van gegevens 2.1 Inleiding De kartering van de quartaire deklagen is de driedimensionele cartografische inventarisatie van de quartairgeologische opbouw. Ze gebeurt in verschillende stappen: • beschrijving van de quartaire grondlagen in afzonderlijke punten; • quartairgeologische interpretatie van de grondlagen; • correlatie van afzonderlijke lithosomen tussen de verschillende waarnemingspunten om de laterale continuïteit van de opbouw na te gaan; • cartografische voorstelling van de driedimensionele opbouw van de quartaire deklagen. Die quartairgeologische eenheden zijn gedeelten van de geologische opbouw die op basis van een bepaald criterium (zoals zelfde lithologie, zelfde genese, zelfde ouderdom) als eenzelfde samenhangend gesteentelichaam gerekend worden. Indien de lithologie als criterium voorop staat gaat het om lithostratigrafische eenheden. Hierbij is de kartering niet alleen een doel maar tevens een middel. De lithostratigrafische eenheden zijn niet louter lithologische eenheden in een discrete opeenvolging: het concept heeft een stratigrafische inhoud, dat wil zeggen dat een laag met bepaalde lithologische kenmerken een bepaalde positie inneemt in een algemene sequentie waardoor situering in een chronostratigrafische context, een systeem waarin de identiteit aan ouderdom gebonden wordt, inherent wordt.

2.2 Inventarisatie van de quartairgeologische opbouw 2.2.1 Beschrijving De inventarisatie van de quartairgeologische opbouw bestaat in de eerste plaats in de beschrijving van de opeenvolging van de verschillende quartairgeologische lithosomen die elkaar in het verticaal profiel van elke waarnemingsplaats opvolgen. Die beschrijving heeft betrekking op de lithologische, sedimentaire, paleontologische en andere kenmerken van stalen of van grondlagen met opgave van de dikte of diepte van onderen bovenvlak. Die inventarisatie zou dienen te gebeuren door terreinverkenning van de quartaire lagen via ontsluitingen en boringen. Deze waarnemingen zouden moeten uitgevoerd worden met een voldoende verticale en horizontale resolutie. Ze zouden telkens de gehele quartaire deklaag die lokaal aanwezig is moeten weergeven. Gezien de enorme verticale en horizontale complexiteit en de relatief grote dikte van de quartaire deklaag in het grootste deel van dit gebied viel een dergelijke originele inventarisatie met een voldoende resolutie en volledigheid geheel buiten de mogelijkheden van de opdracht. Ze werd vervangen door een compilatie en bewerking van bestaande verslagen (boorbeschrijvingen, profielbeschrijvingen) over de opbouw van het quartaire dek zoals waargenomen in vroeger uitgevoerde boringen of vroeger bestudeerde ontsluitingen. Meestal liggen die waarnemingspunten echter onregelmatig verspreid en dikwijls gegroepeerd in ‘clusters’ rond of langs economisch of technisch belangrijke sites zoals industriële vestigingen, tuinbouwbedrijven, waterwinningsinstallaties, verzorgingsinstellingen, wegen, kunstwerken, enzovoort. In de meeste gebieden is de dichtheid van waarnemingen die de gehele dikte van de aanwezige quartaire deklagen weergeven bovendien zeer gering. In vele gevallen is de beschrijving onvolledig; dikwijls is ze ook te weinig gedetailleerd. Een groot deel van de beschikbare boorgegevens reikt maar enkele meters diep.

2.2.2 Interpretatie De quartairgeologische interpretatie omvat in de eerste plaats de groepering van de opeenvolgende grondstalen tot homogene lithosomen (grondlagen) en vervolgens de identificatie van de aanwezige quartaire lagen binnen een classificatiesysteem van quartairgeologische eenheden. In de meeste gevallen zijn de beschikbare quartairgeologische identificaties zeer rudimentair en onvoldoende gedetailleerd. Meestal vermeldt men in de bestaande gegevens voor dit kaartblad alleen ‘Quartair’, ‘Pleistoceen’ of ‘Holoceen’ Sommige auteurs voeren wel lithostratigrafische interpretaties in, maar die zijn in dit gebied onvoldoende eenduidig. Dit is het geval met interpretaties als ‘Flandrien’ (q4s, q4l), ‘Hesbayen’ (q3s, q3l) en ‘Moséen’ (q2) gebruikt door Rutot bij de opname van de geologische deelkaarten op het kaartblad Tielt (zie de dossiers Izegem, Wakken in de archieven van de Belgische Geologische Dienst te Brussel). Tabel 2 geeft een kopie van de desbetreffende lithostratigrafische kolom voor het Quartair volgens de ‘Légende de la Carte Géologique de la Belgique, dressée par ordre du Gouvernement’ (1900), schaal 1/40.000.

Methodiek 21

Tabel 2: Stratigrafie van het Quartair van België volgens de legende van de ‘Carte géologique de la Belgique dressée par ordre du Gouvernement’ (1900) Tabel 3 toont een kopie van de lithostratigrafische kolom gebruikt door M. Lootens (1976) in het gebied Deinze - Oostrozebeke; ze rust grotendeels op het eerder uitgevoerde werk in de Vlaamse Vallei (G. De Moor, 1963, 1974, 1995; G. De Moor en M. Lootens, 1975; G. De Moor en I. Heyse, 1978; I. Heyse, 1978; R. Tavernier en G. De Moor, 1974). De corresponderende interpretaties van M. Lootens werden bij de desbetreffende waarnemingsbeschrijven in de databank toegevoegd als ‘informele quartairlithostratigrafische interpretaties’. Die interpretaties zijn wel ten informatieve titel aan de profielen (zie profielen 1, 2, 3, en 4) toegevoegd na herziening en aanpassing van de originele identificaties. De voornaamste reden voor deze tekortkomingen is dat er voor wat België betreft thans geen formeel lithostratigrafisch classificatiesysteem meer bestaat, evenmin als een eenduidige beschrijving van lithostratigrafische classificatieeenheden. Een eerste taak bij deze kartering bestond er dan ook in een voorlopig ‘formeel lithostratigrafisch classificatiesysteem’ uit te werken in de loop van de inventarisatie en dit door interactieve herzieningen op de gegevensbank toe te passen. 22 Methodiek

Lokale 1ithostratigrafische eenheden

Lithostratigrafische correlatie in de sedimentengroep van de Vlaamse Vallei

Sedimentgenese fluviatiel en biogeen

bovenste alluviale sedimenten insnijding afzetting van Sint-Baafs-Vijve insnijding

fluviatiel

Chronostratigrafische interpretatie Holoceen Eo-Holoceen Würm-Tardiglaciaal

afzetting van Gottem

fluvio-periglaciaal en niveo-eolisch

afzetting van Eke

fluvio-periglaciaal

derde lemig complex (L3A)

afzetting van Oeselgem

niveo-eolisch en niveofluviaal

tweede zandig complex (L2Z) insnijding

afzetting van Dendermonde 2

fluvio-periglaciaal

tweede lemig complex (L2A)

afzetting van Oostakker

fluvio-periglaciaal + niveo-fluviaal

Würm -Pleniglaciaal

eerste zandig complex L1Z)

afzetting van Dendermonde 1

fluvio-periglaciaal

Eo-Würm

vierde lemig complex (L4A) derde zandig complex (L3Z)

Würm-Finiglaciaal Würm -Pleniglaciaal

insnijding

insnijding eerste lemig complex (L1A) hiaat terrasgrind van Meulebeke

afzetting van Oostwinkel

fluviatiel + estuarien

terrasgrind van Meulebeke

fluvio-periglaciaal

Würm -Pleniglaciaal

Vroegste-Würm Eemiaan Holstein-Eo-Eemiaan Mindel

Tabel 3: Stratigrafie van de Quartaire afzettingen in het Leiedal tussen Deinze en Oostrozebeke (M. Lootens, 1976).

2.2.3 Kartering Door het gebrek aan voldoende gegevens, door de schaarste aan quartairgeologische interpretaties bruikbaar voor deze kartering en ook door de discontinuïteit van de quartaire lagen stelt de laterale correlatie van laagelementen tussen afzonderlijke boringen en dus de kartering grote problemen. De quartaire afzettingen kunnen zowel lateraal als verticaal sterk kunnen variëren in dikte, samenstelling en uitbreiding. Dikwijls vallen lithologische homogeniteit en continuïteit niet samenvalt met stratigrafische continuïteit, daar waar deze laatste het hoofdargument voor de geologische correlatie vormt. Men zou hieraan kunnen verhelpen hebben door de geometrische continuïteit van de gesteentelichamen te volgen met vooruitschrijdende boringen. In het geval van discontinue gesteentelichamen, wat bij de quartaire continentale afzettingen veelal het geval is, vereist dit evenwel een grote dichtheid van boorpunten. Deze werkwijze stelt logistieke eisen die, vooral als de totale dikte van het quartaire dek groter wordt, om financiële redenen onuitvoerbaar zijn. Geofysische prospectiemethodes die als indirecte waarnemingsmethodes zouden kunnen ingeschakeld worden, verschaffen alleen directe informatie over fysische parameters, zoals elektrische resistiviteit, akoestische voortplantingssnelheid, puntweerstand, mantelweerstand, enzovoort. Die gegevens moeten dan zelf geologisch geïnterpreteerd worden. Meestal kan men op die manier overigens geen rechtstreekse stratigrafische interpretatie bekomen zonder bijkomende boringen of ontsluitingen in te schakelen. Naast de problemen van classificatie en identificatie stoot de Quartairkartering, in tegenstelling tot de klassieke geologische kartering (zoals die van het tertiair substraat) die alleen de verbreiding van de ontsloten eenheden aangeeft, op de vereiste om op de kaart een tweedimensioneel beeld van een driedimensionele opbouw voor te stellen. Kaarten die de lithologie van het ontsloten Quartair voorstellen en daarbij ook een chronostratigrafische interpretatie weergeven, zijn recentelijk uitgewerkt, vooral op basis van de lithologische informatie geleverd door de bodemkartering (R. Maréchal, 1993). De Quartairkaart zoals hier bedoeld moet een kaartbeeld van de volledige opbouw van het quartair dek verschaffen. Daarom wordt profieltypekartering toegepast. Elk kaartvlak geeft dan de uitbreiding van een bepaald type van opeenvolging van bepaalde lithostratigrafische eenheden weer. Bij de kaartopmaak werden gegevens met een lagere betrouwbaarheidsgraad met het nodige voorbehoud gehanteerd. Het feit dat op dit kaartblad nagenoeg geen permanente ontsluitingen bestaan beperkt het gebruik van ontsluitingsgegevens als referentie.

Methodiek 23

Het is ook onvermijdelijk dat door de gevolgde werkwijze en door de aard van de beschikbare gegevens de bovenste lagen met groter detail en met grotere nauwkeurigheid weergegeven worden. Het gegevensbestand bevat veel meer minder diepe boringen en waarnemingen dan diepe. Het bestand van de bodemkaart levert boorgegevens om de 75 m maar slechts tot op 1,25 m diepte. Dit is niet oninteressant, omdat juist deze bovenste lagen bij een groot aantal potentiële gebruikers van de kaart in de belangstelling liggen (zoals bij geomorfologen, landbouwdeskundigen, wegenbouwers, vastgoedexperten, bouwkundigen, militaire experten, terrein toegankelijkheidsproblemen, en andere). Zuiver wetenschappelijk gezien liggen de zaken wel iets anders maar er werd voor gezorgd dat een maximale informatie op de kaart weergegeven blijft.

2.3 Classificatie 2.3.1 Classificatie van de quartaire afzettingen Voor wat betreft het Quartair van België is er geen definitief, volledig en algemeen aanvaard formeel stratigrafisch classificatiesysteem beschikbaar. Wel bestaat er een algemene chronostratigrafische kolom (tabel 5) die hoofdzakelijk gebaseerd is op de geologische effecten van de quartaire klimaatsveranderingen en zeespiegelwijzigingen. Er is evenwel minder eensgezindheid voor wat betreft een specifieke stratigrafische opdeling van de quartaire afzettingen in België. Dit is voor een deel te wijten aan de onvolledigheid van de terreininventarisatie, voor een deel aan de diversiteit van de opbouw en voor een deel ook aan de moeilijkheid om tot algemeen aanvaarde criteria voor identificatie en begrenzing te komen. Wel zijn tal van afzettingen of sequenties lokaal en op individuele basis beschreven, geïnterpreteerd en benoemd geweest als informele eenheden. Tabel 6 en tabel 7 geven een meer gedetailleerde chronostratigrafische kolom respectievelijk voor het Boven-Pleistoceen en voor het Holoceen in de Belgisch-Nederlandse regio.

2.3.2 Lithofacies classificatie (De Moor, 1973) Lithologie en geometrie zijn de fundamentele attributen van elke boor- of profielbeschrijving (‘Légende Carte Géologique Belgique, 1900’). Gewoonlijk bestaat een boorbeschrijving uit de beschrijving van opeenvolgende boormonsters. Die hebben veelal een gelijke dikte. Die beschrijvingen van opeenvolgende boormonsters kunnen dan op basis van lithologische analogie (of een ander criterium) gegroepeerd worden (figuur 8). Er moet in elk geval getracht worden om de originele boorbeschrijvingen zo veel mogelijk ongewijzigd te houden. Als basiselement voor de indeling van een profielbeschrijving wordt het lithosoom genomen. Een lithosoom is een gesteentelichaam dat op basis van zijn specifieke lithologische en eventueel sedimentstructurele kenmerken voldoende duidelijk onderscheiden kan worden van lateraal en van verticaal aangrenzende gesteentelichamen. Naast lithologie en primaire sedimentaire structuren kunnen onder andere secundaire sedimentaire structuren L1k Ontsluiting

Boorprofiel

L1z

L1w

L1k

L3 S1

L1w = lithosoom L1k L1z

= faciëswisseling in lithosoom L1w

zullen in een boring waarschijnlijk als afzonderlijke eenheden waargenomen worden

In S1 bis komt een hiaat voor (L2)

sn = boorstaal Ln = lithosoom uniform lithotype Sn = lithosequentie

Fig 8: Definitie van lithotype, lithofacies, facieswisseling, lithosoom, lithosequentie. 24 Methodiek

L1 S1 bis

s1 s 2 s 3 s 4 s 5 s 6 s 7 s 8 s 9 s 10 s 11 s 12 s 13 s 14 s 15 s 16 s 17 s 18 s 19

90°

(die op specifieke milieuvoorwaarden wijzen), grensvlakken met een gelijkaardige betekenis, erosieve grensvlakken en hiaten een belangrijk betekenis hebben voor de begrenzing van lithosomen. Ze kunnen toelaten lithologisch uniforme eenheden verder op te splitsen. Het ontbreken van dergelijke grensvlakken kan er toe leiden verticale of laterale wisselingen als faciesovergangen te beschouwen. Dergelijke criteria zijn meestal niet in boorbeschrijvingen terug te vinden en alleen op ontsluitingen voldoende duidelijk waar te nemen. Lithosomen worden in de eerste plaats gekenmerkt door hun lithotype dat de lithologische kenmerken van de lithosomen weergeeft (zoals klei, leem, zand). Elk lithotype kan enkelvoudig (bijvoorbeeld zand) of samengesteld (bijvoorbeeld zand-leem-kleicomplex) zijn. Het lithofacies van een lithosoom is niet alleen gekenmerkt door zijn lithologie maar ook door zijn sedimentgenetische kenmerken. Lithotypes en lithofacies verwijzen naar de sedimentatieomstandigheden en de sedimentatieprocessen waardoor ze gevormd (bijvoorbeeld marien zand, een getijdegeulzand, enzovoort). Het lithosoom kan uit een lithofaciescomplex bestaan dat door min of meer samenhangende sedimentatieprocessen gevormd is, zoals een combinatie van verschillende wadfacies. L1 Weichseliaan eolisch dekzand

Elke verticale successie van verschillende lithosomen die tot eenzelfde Quartairstratigrafische eenheid behoren, vormen een lithosequentie (bijvoorbeeld fluvioperiglaciaal Weichseliaan zand rustend op fluvioperiglaciaal Weichseliaan leem). Elke verticale successie van verschillende lithosequenties vormt een lithoprofiel. Zo vormt Weichseliaan niveofluviaal zand rustend op Weichseliaan fluvioperiglaciaal zand boven Continentaal Eemiaan leem een lithoprofiel. Een specifieke verticale successie van verschillende lithosequenties vormt een lithoprofieltype (figuur 9).

L2 Weichseliaan fluvioperiglaciaal zand

L3 Eemiaan subtidaal zand

In dit kader is de Quartairkaart een lithoprofieltypekaart. L4 Eemiaan wadklei Ze stelt gebieden voor waar gelijke lithoprofieltypes voorkomen, dat wil zeggen gelijke opeenvolgingen van gelijke lithosequenties, zonder dat de dikte van de afzonLn = lithosoom met eigen lithotype en positie in de lokale sequentie derlijke eenheden daar onmiddellijk bij aangegeven is. S. = lithosequentie met eigen stratigrafische positie Afzonderlijke isopachenkaarten van afzonderlijke eenheP. = lithoprofiel(type) den of complexen moeten cartografische informatie over Fig. 9: Definitie van een lithoprofieltype. hun lokale dikte verschaffen.

2.3.3 Stratigrafische interpretatie en correlatie De quartairgeologische kartering heeft niet tot doel alleen maar de lithologische opeenvolging in afzonderlijke plaatsen voor te stellen alhoewel dit natuurlijk het vertrekpunt vormt van de beoogde lithoprofieltypekartering. Die kartering vereist inderdaad correlatie van de samenhangende lithosomen tussen de verschillende waarnemingspunten, dat wil zeggen onderlinge verbinding op basis van geologische samenhang. Het is duidelijk dat men niet zonder meer op basis van lithologische analogie (zelfde lithotype) of van sedimentgenetische of sedimentstructurele analogie (zelfde lithofacies) afzonderlijke gesteente-elementen of lithosomen met gelijk facies lateraal kan correleren. Die kartering vereist inderdaad correlatie van de samenhangende lithosomen tussen de verschillende waarnemingspunten. Geologische samenhang vereist stratigrafische analogie. Het enige criterium dat toelaat de geologische samenhang op autonome wijze te bepalen en de sedimenten stratigrafisch te correleren is de analogie in ouderdom (chronostratigrafische identificatie). Alle andere groeperingswijzen zijn daaraan ondergeschikt. Toch zal getracht worden de diverse eenheden in de mate van het mogelijke aan bestaande lithostratigrafische concepten te associĂŤren. In het kader van deze kartering werd vertrokken van het standpunt dat een lithostratigrafische identificatie berust op de situering van waargenomen lithosomen (s.l.) in een classificatiesysteem dat vooral gesteund is op lithofacieskenmerken en op de positie van het lithosoom in een lithoprofieltype. De vereiste volledigheid van het referentiemateriaal en zijn lokale betekenis vormen hierbij een belangrijke handicap. Het voorkomen van typische grensvlakken of grensvlakverschijnselen en ook facieskenmerken kunnen toelaten lithosomen lithostratigrafisch te situeren. Er dient toch voor ogen gehouden: â&#x20AC;˘ dat gelijke facies in verschillende stratigrafische eenheden kunnen aangetroffen worden omdat dezelfde afzettingsomstandigheden kunnen bestaan hebben;

Methodiek 25

• dat door laterale facieswisselingen en vertandingen sterk verschillende lithofacies naast elkaar kunnen voorkomen in éénzelfde stratigrafische eenheid, wat in de continentale afzettingen van dit gebied veelvuldig voorkomt; • dat lithosomen met een verschillende ouderdom maar met een analoog facies naast elkaar kunnen voorkomen, alleen gescheiden door een belangrijk erosievlak, indien insnijdingen later opgevuld zijn onder dezelfde omstandigheden; • dat een facies op zichzelf geen voldoende criterium voor stratigrafische interpretatie is. Dit alles maakt stratigrafische identificatie op basis van het lithofacies controversieel. Om bovenvermelde redenen worden lithotypes en lithofacies hier zoveel mogelijk gesitueerd in een chronostratigrafische context. Dit houdt eventueel een ouderdoms-interpretatie in, wat in zeer veel gevallen moeilijk is of controversiële resultaten oplevert omwille van de grote moeilijkheid om originele en gedetailleerde ouderdomsbepaling van sedimenten te bekomen en zeker om die op een groot aantal stalen te doen. Voor ouderdomsinterpretatie bij deze studie is voorzichtig gebruik gemaakt van kritisch gecontroleerde beschikbare archiefinterpretaties. Men is dan eventueel aangewezen op de ouderdomsinterpretaties vermeld in het oorspronkelijk archiefdocument. Die zijn over het algemeen zeer vaag en beperken zich tot de vermelding ‘Quartair’. Meestal zouden eventuele opdelingen overigens moeten geactualiseerd worden. Voor deze kartering werden geen nieuwe dateringen met klassieke geologische dateringstechnieken uitgevoerd. Wel is bij de ouderdomsevaluatie gebruik gemaakt van zelfcontroletechnieken door vergelijking van voorliggende data met recentere gegevens uit omringende boringen. Ook werd rekening gehouden met de betere inzichten in de quartaire stratigrafie in het algemeen, soms met indicaties van pedologische aard (zoals de profielontwikkeling), of met de geomorfologische positie van het sediment (zoals in het geval van grove heuveltopsedimenten). Over het algemeen werd ook aandacht geschonken aan eventuele indicaties voor het afzettingsmilieu (zoals niveau’s met periglaciale verschijnselen die wijzen op specifieke klimatologische omstandigheden) of voor zeespiegelveranderingen gedurende de opbouw van de afzettingssequentie. Die aspecten leiden tot een situering in een Quartairstratigrafie onderbouwd door de opeenvolging van de quartaire klimaatswisselingen. Dergelijke ouderdomsidentificaties berusten dus niet Archiefgegevens op absolute dateringen. Door deze problemen bij ouderdomsBeschrijving Beschrijving Interpretatie Interpretatie bepaling riskeert een deel van de lithoprofieltype-identificaties Geometrische Lithologische Sediment genen van de correlaties een hypoStratigrafie gegevens beschrijving ese thetisch of een controversieel karakter te vertonen. Herziene sediHerziene stratiLithosoom Gebrek aan ouderdomsbepament genese grafie lingen en te lage dichtheid van het waarnemingsnet vormen Lithotype twee fundamentele lacunes bij de aanwending van het beschikLithofacies bare gegevensbestand voor de uitwerking van deze QuartairLithosequentie kaart. De werkwijze wordt voorgesteld in het schema hiernaast.

Lithoprofieltype

2.4 De Quartairgeologische databank 2.4.1 Opbouw van de databank De databank van de quartairgeologische kaart verschaft gegevens over de geologisch opbouw in elk afzonderlijk waarnemingspunt. Die gegevens zijn enerzijds waarnemingsgegevens, anderzijds quartairgeologische interpretaties. De waarnemingsgegevens bestaan grotendeels uit boorbeschrijvingen en beschrijvingen van natuurlijke of kunstmatige ontsluitingen afkomstig van verschillende bronnen. Verder zijn er ook gegevens afkomstig van de lithologische en/of stratigrafische interpretatie van waarnemingen uitgevoerd met indirecte methodes zoals grondmechanische weerstandssonderingen. Om alle gegevens ordelijk en efficiënt te bewaren, om de gegevens optimaal te kunnen inschakelen bij de kaartopmaak, om een latere actualisering te vergemakkelijken, om eventuele consultatie gebruiksvriendelijker te maken en om de poort te openen voor toepassing in een GIS omgeving werd de voorkeur gegeven aan een computermatig opgestelde gegevensbank. Alvorens de gegevens in te voeren werden de aaneensluitende uniforme stalen (elementaire 26 Methodiek

beschrijvingseenheden) in elk afzonderlijk gegevensbestand (dit is de beschrijving van een boorprofiel) gegroepeerd in uniforme lithosomen. Het softwarepakket Geologische Databank (verder genoemd ‘GEODAT’) dat voor de implementatie van de databank gebruikt werd aangeleverd door de cel ‘Tertiairkartering’ van de Universiteit Gent. Verdere informatie over dit programma is te vinden in de desbetreffende handleidingen: E. Sevens, M. De Ceukelaire en P. Jacobs: ‘Pilootproject Geologische Databank’, ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, 1995, 31 p., 20+4 tabellen. E. Sevens en M. De Ceukelaire: ‘Beknopte handleiding van een Geologische Databank’, Gent, UG, 1995, 8 p. Het aldus opgebouwde gegevensbestand kan geraadpleegd worden op de Belgische Geologische Dienst en op de afdeling Natuurlijke Rijkdommen en Energie van het ministerie van de Vlaamse Gemeenschap. Voor elke waarneming wordt een ‘fiche’ opgesteld die binnen een specifiek bestand opgenomen is. Gewoonlijk berust de identiteit van de directory’s op de desbetreffende deelkaart en het archief van herkomst. Elke fiche heeft daarin haar eigen identificatiecode. De samenstelling van de fiche en haar identificatiecode worden hierna besproken onder § 2.4.3. Indien op éénzelfde plaats opeenvolgende waarnemingen verricht zijn, is voor elke waarneming een afzonderlijke fiche opgesteld. Dergelijke fiches hebben éénzelfde fiche-identiteit, maar de code verschilt door een verschillende volgnummer. In sommige gevallen zijn dezelfde waarnemingen in verschillende archieven opgenomen. In dat geval kan elke waarneming een meervoudige identificatiecode hebben en kan onder verschillende archieven van herkomst digitaal opgenomen en uitgeprint zijn.

2.4.2 Herkomst van de gegevens De hier gebruikte gegevens komen uit verschillende publiek toegankelijke archieven. De meeste gegevens komen uit de volgende bronnen: BGD: Belgische Geologische Dienst FUG: Privé-onderneming Fugro RIG: Rijksinstituut voor Grondmechanica RUG: Geologisch Instituut van de Universiteit Gent UGGB: Vakgroep Geologie en Bodemkunde, Universiteit Gent Tevens kon gebruik gemaakt worden van informatie uit licentiaats- en doctoraatsproefschriften en van de punctuele gegevens vermeld op de bestaande afgedekte geologische kaarten. Ook gegevens afkomstig van privé-archieven werden geraadpleegd. Al die gegevens bestaan in hoofdzaak uit lithologische beschrijvingen van boringen en ontsluitingen, interpretaties van geofysische metingen en verder uit stratigrafische interpretaties die, zoals reeds vermeld, meestal zeer beperkt zijn. Verder vormen de bodemkaarten en geomorfologische kaarten eveneens een belangrijke bron van informatie bij het opmaken van de quartairgeologische kaart. Quartairgeologische gegevens afkomstig van de interpretatie van grondmechanische weerstandssonderingen zijn bijna uitsluitend afgeleid van sondeercurves afkomstig van het Rijksinstituut voor Grondmechanica. De desbetreffende interpretaties werden ter beschikking gesteld door de karteringscel ‘Tertiairkartering’ van de Universiteit Gent. In de meeste gevallen wordt daar evenwel alleen een globale aanduiding van de dikte van het quartair dek opgegeven.

2.4.3 Samenstelling van de fiche De databank bevat vier luiken met gegevens per waarnemingspunt: 1 administratieve gegevens: identificatiegegevens (BGD- of andere archiefnummers), topografische gegevens (x-, y- en z-coördinaten), technische kenmerken (aard van de waarneming, boormethode, diepte,...) en betrouwbaarheidsevaluatie; 2 lithologische beschrijving per kleinst onderscheiden beschrijvingseenheid; 3 diepte van de top per kleinst onderscheiden beschrijvingseenheid; 4 stratigrafische interpretatie van elke kleinst onderscheiden beschrijvingseenheid. Deze gegevens staan op een afzonderlijke fiche voor elke waarneming. Op de digitaal-electronische databank is dit een specifiek bestand: op de printversie is het een blad van één of meerdere bladzijden. In beide gevallen heeft de fiche dezelfde identiteit.

Methodiek 27

Omdat er meerdere interpretaties kunnen voorkomen, kan elke fiche meer dan vier luiken omvatten. In de digitale databank kunnen alle luiken afzonderlijk opgeroepen worden. Soms zijn er geen beschrijvingen voorhanden. Meestal omvat de fiche dan alleen administratieve gegevens.

2.4.3.1

Administratieve gegevens

Die zijn opgenomen in een eerste luik dat automatisch opgeroepen wordt bij opvragen van de fiche van een waarnemingpunt. De voornaamste administratieve gegevens zijn:

2.4.3.1.1 De identificatiecode van de waarneming De wijze van identificatiecodering van de waarneming is dezelfde als die voor de tertiairkartering. Eerst dient de directory van het desbetreffende deelkaart opgeroepen. Die identificatiecode van elke waarneming bestaat verder uit de aanduiding van het archief van herkomst en van het archiefnummer, zoals ‘69E / BGD / 0003’. In dit geval geeft het archiefnummer uitdrukkelijk de identiteit van het kaartblad weer i.c. volgens de nummering van de geologische kaart van België (69E, dat wil zeggen deelkaart Deinze). Dezelfde waarneming komt ook voor in een ander archief en draagt daarom ook een tweede identificatiecode. In dit geval is die: ‘69E / OPDRACHT / 18710’. Hier wordt de identiteit van de deelkaart niet weergegeven. Eventueel kan een code voor de dossieridentiteit (of projectcode) binnen het archief toegevoegd zijn, zoals ‘ 69E / RUG / 217HB24 / Doctoraat XXX’. In dit geval wordt de identiteit van de deelkaart weergegeven door de vereenvoudigde aanduiding van zijn nummer volgens de nummering van de topografische kaart van België op schaal 1/25.000, 21/7 voor de deelkaart Deinze. Bovendien toont bovenstaande identificatiecode dat in sommige gevallen ook een aanduiding voor de waarnemingsmethode in de identificatiecode opgenomen is: HB: ondiepe handboring. DB: mechanische diepboring. MB: mechanische boring. WB: spoelboring. Aan het archiefnummer kan een vervolgnummer toegevoegd zijn indien op dezelfde plaats verschillende waarnemingen verricht werden of wanneer éénzelfde boring door verschillende auteurs beschreven werd, zoals ‘69E / RIG / 5317 - 7/ VI’.

2.4.3.1.2 Topografische ligging en maaiveldhoogte van de waarneming Die wordt weergegeven door de x-, y-, en z- coördinaten van het waarnemingspunt. Telkens is de bron van herkomst en de verwervingswijze aangegeven. In de meeste gevallen staan de waarnemingspunten oorspronkelijk op topografische kaarten (1/25.000 of 1/50.000) aangeduid die gebruikt worden als stippekaarten. De x- en y- coördinaten zijn metrische Lambertcoördinaten uit het Belgisch net zoals die opgegeven staan in de randlijn van de topografische kaarten van het N.G.I. (schaal 1/50.000). Behalve in de gevallen dat deze coördinaten in het oorspronkelijk archief vermeld zijn, werden ze toegevoegd door digitalisatie op de originele kaarten. De z-coördinaat is de metrische hoogte zoals die, dikwijls door interpolatie, afgeleid is van de hypsometrie op de topografische kaarten. Voor vele waarnemingen is ze overgenomen uit het oorspronkelijk document. Soms berust de hoogte op nieuwe terreinmetingen. Men kan veronderstellen dat in de meeste gevallen de hoogte gerefereerd is naar het nulvlak van de gebruikte topografische kaart. Deze informatie wordt evenwel bijna nooit geleverd. Het verschil tussen de hoogtes gerefereerd naar het H-vlak en die bepaald tegenover het TAW-vlak bedraagt 0,39 m. Indien geen topografische gegevens voorhanden zijn worden de x-, y- parameters ingevuld met de code ‘-1.00’. Het ontbreken van een hoogtegegeven wordt aangeduid met de code ‘-99.00’. De code ‘0.00’ voor dieptegegevens wijst erop dat de waarneming hetzij alleen op de oppervlakte betrekking heeft, hetzij dat de diepte van de grensvlakken of de maximale waarnemingsdiepte niet gekend zijn. Er zijn boringen waarvan de topografische gegevens onjuist zijn of slechts bij benadering gekend zijn. Deze boringen werden dan toch in de mate van het mogelijke op het kaartblad gesitueerd, doch de betrouwbaarheid van de kartering in de omgeving van deze boringen dient met enige omzichtigheid gebruikt te worden.

2.4.3.1.3 Technische kenmerken van de waarnemingsmethode Hiertoe behoren gegevens over de aard van de waarnemingsmethode, de boortechniek, de totale diepte, de uitvoerder, de naam van het instituut waartoe de beschrijver behoorde, de uitvoeringsdatum, enzovoort. Ontbreken van de datum wordt aangeduid door ‘z.d.’; ontbreken van gegevens over de totale diepte door de code ‘0.00’. 28 Methodiek

De waarnemingsmethode is van groot belang voor de betrouwbaarheidsevaluatie van de informatie. Lithologische beschrijvingen van droge boringen zijn meer betrouwbaar dan die van boringen met inspoeling omdat bij deze laatste vermenging van boormateriaal vanop verschillende dieptes optreedt. Bovendien is in spoelboringen de diepte van de monsters en van de grensvlakken tussen de verschillende eenheden niet altijd nauwkeurig gekend en kan zich uiteraard ook in min of meerdere mate vermenging voordoen.

2.4.3.2

Lithologische beschrijving van de waarneming

De beschrijving is natuurlijk van fundamenteel belang: een zeer gedetailleerde boorbeschrijving laat meer gemakkelijke en vooral meer betrouwbare interpretaties en bepaling van eenheidsbegrenzingen toe dan een eerder beperkte beschrijving. De meest betrouwbare en tot duidelijke interpretatie leidende informatie wordt bekomen uit beschrijvingen van ontsluitingen. Hierbij kan de beschrijving zodanig uitgebreid en gedetailleerd zijn dat een synthese van de beschreven eenheden nodig is. Voor een volledige beschrijving van de ontsluitingen wordt desgevallend verwezen naar de literatuur. In de meeste gevallen is de luik ‘lithologische beschrijving’ van de fiches voor de databank ‘Quartairgeologie Kaartblad Tielt’ in de eerste plaats overgenomen van de digitale databank ‘Tertiairkartering Kaartblad Tielt’ zoals opgesteld door de karteringscel ‘Tertiairkartering’ van de Universiteit Gent. De digitale databank ‘Tertiairkartering Kaartblad Tielt’ is echter speciaal opgesteld voor de behoeften van de tertiairkartering. De quartairbeschrijvingen zijn er dikwijls ingekort of gesynthetiseerd in weergegeven en niet in hun oorspronkelijke vorm. Sommige beschrijvingen werden niet altijd nauwkeurig vertaald. Informatie die voor de quartairstudie zeer belangrijk is, komt dikwijls niet meer voorkomt. Soms werden bij de oorspronkelijke tekst toevoegingen aangebracht. Waarnemingspunten die alleen op het quartair dek betrek hebben werden meestal niet of zeer onvolledig opgenomen. Specifieke quartairgeologische interpretaties werden meestal niet overgenomen, wat de eigen interpretatie van de feiten op basis van summiere beschrijvingen bemoeilijkt. Alle fiches werden herzien en zo nodig aangevuld vanuit de oorspronkelijke documenten. In de mate van het mogelijke werd er naar gestreefd de oorspronkelijke beschrijvingen van het quartair terug te consulteren en zo mogelijk over te nemen. Voor honderden waarnemingspunten waar alleen het quartair dek aangeboord was, dienden nieuwe fiches opgesteld te worden. Vroegere quartairgeologische interpretaties werden opgezocht in de oorspronkelijke documenten en in de databank ingevoerd als zogenaamde ‘informele quartairgeologische interpretaties’. Bij alle fiches werd een eigen ‘Formele quartair-lithostratigrafische interpretatie’ toegevoegd. Deze interpretatie wordt aangegeven met de geijkte referentiesymbolen vermeld in de bijgevoegde tabel. De quartairgeologische databank is afzonderlijk uitgeprint. Gezien de onzekere toegangsbeveiliging van de digitale databank zal alleen deze uitgeprinte versie als referentie dienen. Voor gegevens afkomstig van de lithologische en/of stratigrafische interpretatie van waarnemingen met indirecte methodes (zoals grondmechanische sondeercurves) werd meestal alleen de totale of de waargenomen dikte van het quartair dek overgenomen zonder verdere stratigrafische opdeling. Voor zover mogelijk werden de naam van de eerste auteur van de beschrijving en verder ook de corresponderende datum opgegeven.

2.4.3.3

De stratigrafische interpretatie

Voor elke laag wordt de topdiepte en de basisdiepte onder maaiveld aangegeven. Indien er geen diepte voor de laagbasis voorhanden is, wordt daar eveneens de nulwaarde opgegeven. Voor zover mogelijk worden de naam van de eerste auteur van stratigrafische interpretaties en verder ook de corresponderende datum opgegeven. De stratigrafische interpretatie van de beschrijving is tweeledig; ze omvat:

2.4.3.3.1 De informele lithostratigrafische interpretatie Die geeft de stratigrafische of lithostratigrafische interpretatie van de auteur van het oorspronkelijk document weer. Indien een informele lithostratigrafische interpretatie opgegeven is weerspiegelt die de identiteit binnen het eigen classificatiesysteem van de auteur (zoals het systeem G. De Moor- Tavernier, 1974) of binnen het klassieke systeem van de Stratigrafische Commissie of dat van de eerste Geologische Kaart (zoals het systeem gebruikt door Rutot). Vergelijking (bv. van gelijke interpretaties door Rutot op de kaartbladen Izegem, Wakken en Dentergem) laat vermoeden dat die laatste interpretatiesystemen veel meer sedimentgenetische facies beschrijven dan echte lithostratigrafische eenheden benoemen.

Methodiek 29

2.4.3.3.2 De formele quartair - lithostratigrafische interpretatie (RUG) Die geeft van de beschrijvingen de quartairgeologische interpretatie weer volgens de auteurs van deze databank bij de quartairgeologische kaart van het kaartblad Tielt (1/50.000). Deze zogenaamde formele interpretatie vormt in feite geen echte formele quartair-lithostratigrafische interpretatie gebaseerd op correlatie met formele lithostratigrafische eenheden aangezien er tot op heden nog geen formele quartairlithostratigrafie voor België aanvaard is en formele identificatiecriteria ontbreken. Er werd naar gestreefd om op basis van de beschrijving van de ‘lagen’ van de ‘lithologische beschrijving’ laageenheden (lithosomen) te delimiteren en te identificeren die bepaalde lithologische en eventueel sedimentgenetische karakteristieken vertonen en die in een bepaalde stratigrafische, morfologische of hypsometrische positie voorkomen en die dan verder op basis van die positie en van de faciesanalogie te correleren met lagen die in nabijgelegen waarnemingspunten voorkomen. De interpretatie gebeurt dus gelijktijdig met de kartering in een iteratief vergelijkingsproces. Hoe verder die waarnemingspunten uit elkaar liggen, hoe problematischer de interpretatie van die continentale sedimenten worden gezien de grote discontinuïteiten en hiaten in de opbouw. Stratigrafische herinterpretaties op basis van meestal summiere boorbeschrijvingen, dikwijls overgenomen van de nota’s van de boormeester of à posteriori opgesteld door geologen op basis van ingeleverde stalen, en met behulp van meestal zeer algemene interpretaties, moeten met grote omzichtigheid geëvalueerd worden. ! aanvulling, ophoging, afgraving Binnen deze quartairgeologische databank wordt # Sokkel (Primair) onder de term ‘formele quartair-lithostratigrafische interpretatie’ alleen de opeenvolging van lithose$ Tertiair quenties aangeduid die per waarnemingspunt bin- % Krijt nen de maximale waarnemingsdiepte voorkomen. ? onbekend Hiervoor worden symbolen (‘codes’) gebruikt zoals § zandig eolisch aangegeven op de bijgevoegde tabel 4. Oudere lagen die binnen het boorprofiel voorkomen worden b fijne dalbodemafzettingen door een veralgemeend symbool weergegeven. De B grove dalbodemafzettingen lithosequentie bestaat uit een groep van opeenvolc Eemiaan continentaal fijn facies (kleiig-lemig) gende lagen uit de lithologische beschrijving die C Eemiaan continentaal grof facies (zandig) gelijke lithologische en vermoedelijk ook sedimentgenetische kenmerken vertonen en een min of meer d eolisch dekleem definieerbare algemene quartair-stratigrafische po- D eolisch dekzand sitie innemen. e marien fijn facies Door die wijze van interpreteren en het gebruik van E Eemiaan marien zandig facies objectieve elementen werd ernaar gestreefd een f Weichseliaan lemig fluvioperiglaciaal facies grote flexibiliteit te bekomen in verband met evenF Weichseliaan zandig fluvioperiglaciaal facies tuele latere transcripties naar een formeel, algemeen aanvaard lithostratigrafisch classificatiesysteem en g Weichseliaan lemig niveo-fluviaal {kouterafzettingen} met correlatie met classificatiesystemen van andere G Weichseliaan zandig niveo-fluviaal {kouterafzettingen} auteurs op aangrenzende kaartbladen. h quartaire lemige hellingsafzettingen Voor de behoeften van de kaartopmaak, waar een ze- H quartaire zandige hellingsafzettingen kere vereenvoudiging nodig bleek om een leesbare k holoceen alluviaal fijn facies (kleiig-lemig) voorstelling van de opbouw op een profieltypekaart {k} holoceen alluviaal kleiig complex mogelijk te maken werden sommige typische opeenvolgingen van lithosequenties gecomplexeerd. Deze K holoceen alluviaal grof facies (zandig) kaarteenheden werden evenwel niet gecodeerd voor {K} holoceen alluviaal zandig complex de databank zelf. De codes die daarvoor gebruikt l mergelig-venig complex worden zijn op de kaartlegende terug te vinden; de n Weichseliaan niveo-eolisch lemig facies definities in het hoofdstuk over de definitie van de lithoprofieltypes in het eindverslag bij de Quartair- N Weichseliaan niveo-eolisch zandig facies kaart voor kaartblad Tielt. o holoceen organisch-klastisch complex Om aan te duiden dat binnen eenzelfde eenheid ô holoceen eolisch stuifzand overgangen kunnen voorkomen worden de lithostra- Q ongedifferencieerd quartair tigrafische codes telkens herhaald voor het bovenste v venig facies en voor het onderste gedeelte van de eenheid. Tussenin wordt een bijkomende continuïteitscode toe- ‘v venige laag onder kleiige laag gevoegd. Drie codeletters worden hierbij gebruikt: Y pre-Saaliaan grof facies (zand tot grind) Tabel 4: Codes voor de quartair-lithostratigrafische interpreT = tot E = en O = of taties 30 Methodiek

Bij de interpretaties en de kartering werden ook de gegevens van de Bodemkaart van België geïntegreerd. Gemiddelde julitemperatuur in °C 0° 10° 20°

Chronostratigrafie Tijd

Periode

HOLOCEEN JONGPLEISTOCEEN

0 Weichseliaan Eemiaan Saaliaan Holsteiniaan Elsteriaan

Zie volgende tabellen INTERGLACIAAL IV INTERGLACIAAL III

0,5

Tijdvak

Informele Lithostratigrafische Eenheden

MIDDENPLEISTOCEEN

Cromeriaan complex

Baveliaan 1,0

INTERGLACIAAL I LEERDAM INTERGLACIAAL BAVEL INTERGLACIAAL

Menapiaan Waaliaan

OUDPLEISTOCEEN 1,5

QUARTAIR

Absolute Ouderdom in 106 jaren (B.P.)*

INTERGLACIAAL II

Eburoniaan

Tigliaan 2,0

Pretigliaan

Reuveriaan

LAATPLIOCEEN

TERTIAIR

2,5 *BP (Before Present, d.w.z. voor 1950)

Tabel 5: Algemene Quartairstratigrafische kolom voor de Belgisch-Nederlandse regio (Zagwijn, 1985)

Methodiek 31

Absolute ouderdom (B.P.)

Gemiddelde julitemperatuur in (°C)

Informele Lithostratigrafische eenheden Chronostratigrafie

Continentaal milieu Fluviatiele MoerasHellingsEolische afzettingen afzettingen afzettingen afzettingen

0° 5° 10° 15° 20°

10 000 11 000 11 800 12 000 13 000

Marien milieu

VroegHoloceen Preboreaal HOLOCEEN LaatWeichseliaan (Laat-Glaciaal)

Laat Dryas Stad Alleröd Interstad Vroege Dryas St. Bölling Interstad

Burkel Maldegem

Sifferdok

32 000 37 000 39 000

Denekamp Interstadiaal

MiddenWeichseliaan (PleniHengelo Interstadiaal glaciaal)

43 000

Moershoofd Interstadiaal

Weichseliaan

Eke 29 000

Oostakker Bokke Sysele

50 000

Langerbrugge

Circa 58 000

VroegWeichseliaan Brörup Interst. (VroegAmersfoort Glaciaal) Interstadiaal

buiten bereik van C14-methode

Circa 68 000

Odderade Interst.

Beernem

JONG-PLEISTECEEN

Circa 65 000

Eeklo

Eemiaan

LaatSaaliaan

Saaliaan

Dendermonde

Oostwinkel + Bentille

Meetkerke + Moerkerke + Kaprijke

Adegem + Zoetendale

Tabel 6: Stratigrafische kolom van het Boven-Pleisteceen (W. Zagwijn en Van Staal-duinen, 1975). Informele quartairlithostratigrafische eenheden (R. Tavernier en G. De Moor, 1974)

32 Methodiek

Informele Lithostratigrafische eenheden

Tijd

Standaardindeling Tijdvak van mariene transgressiefasen

Marien milieu

Continentaal milieu Moerasafzettingen

Vallei- en Eolische hellingsafzettingen afzettingen Dunkerque III (=Middelland + Nieuwland)

Dunkerque III (na 1100 n.Chr.)

jonge duinzanden

Chronostratigrafie

1 SubAtlanticum

Dunkerque II (250-800 n.Chr.)

Dunkerque II (=Oudland)

2 Dunkerque I (500-200 v.Chr.)

Subboreaal

Calais IV (2700-1800 v.Chr.) Calais III (3300-2700 v.Chr.)

Oppervlakteveen

Alluvium + Colluvium + Dalbodemveen

Stuifzand van Lembeke

oude duinzanden

Dunkerque 0 (1500-1000 v.Chr.) HOLOCEEN

Absolute ouderdom in 103 jaren

Calais II (4300-3300 v.Chr.)

6 Atlanticum

Calais

Calais I (6000-4300 v.Chr.)

8 Boreaal 9 Preboreaal

Veen op grote diepte

Tabel 7: Stratigrafische kolom van het Holoceen (W. Zagwijn en Van Staalduinen, 1975). Informele quartairlithoÂ stratigrafische eenheden (F. Mostaert, 1983)

2.4.4 Rangschikking van de fiches De fiches zijn in de eerste plaats gerangschikt naar de deelkaart, vervolgens alfabetisch naar het archief van herkomst: BGD, RIG, RUG, enzovoort. Binnen elk archief gebeurt de rangschikking volgens de oorspronkelijke nummering. Meestal is daarbij een stijgende nummering gerespecteerd. In sommige gevallen zijn geen cijfers maar lettercodes of alfanumerische codes gebruikt. Soms worden ook Romeinse cijfers gebruikt. Dit laatste kan verwarrend werken bij raadplegen van de digitale databank. Desgevallend zijn de fiches binnen het archief vooreerst geklasseerd naar de identiteit van de opdracht. Meestal is daar verder ook de originele nummering in stijgende volgorde behouden. In sommige archieven komt geen volledig doorlopende nummering voor. Dit is het geval met de fiches afkomstig van het RIG.

Methodiek 33

2.4.5 Materiële vorm van de databank De databank is beschikbaar in tweeërlei vorm: • onder digitale vorm overgemaakt op diskette. Deze digitale vorm kan geconsulteerd worden op het afdeling Natuurlijke Rijkdommen, ministerie van het Vlaams Gemeenschap. • als uitgeprint manuscript. Deze versie is als bijlage toegevoegd aan het eindverslag. De bijlage bestaat uit 34 boekdelen en is als volgt georganiseerd:

Boekdeel 1: Deelkaart Wingene, 1 volume

Boekdeel 2: Deelkaart Tielt, 1 volume

Boekdeel 3: Deelkaart Aalter, 2 volumes

Boekdeel 4 Deelkaart Nevele, 4 volumes

Boekdeel 5: Deelkaart Izegem, 7 volumes

Boekdeel 6: Deelkaart Wakken, 3 volumes

Boekdeel 7: Deelkaart Dentergem, 9 volumes

Boekdeel 8: Deelkaart Deinze, 7 volumes

In de toelichting bij elk boekdeel staat de inhoud van elk volume opgegeven.

34 Methodiek

3 QUARTAIR-LITHOSTRATIGRAFISCHE EENHEDEN Inventarisatie van de quartaire afzettingen werd aangevat op basis van vier argumenten: • de chronostratigrafische positie; • de lithologische en sedimentologische facies; • de sedimentgenetische en paleomilieu-indicaties; • de karteerbaarheid van de onderscheiden eenheden. Een quartair-lithostratigrafische eenheid is hier bepaald als ‘lithosoom met een dominerend lithofacies in een bepaalde stratigrafische context en begrensd door grensvlakken die niet alleen aan wijzigingen in intensiteit of richting van de agens toe te schrijven zijn’. Er werd geen aansluiting bij enige lithostratigrafische terminologie nagestreefd evenmin als het invoeren van nieuwe namen met een classificatorische betekenis sensu Hedberg. Elke quartair-lithostratigrafische eenheid vertoont een min of meer grote lithologische en sedimentaire uniformiteit. Meervoudige lithosomen zijn zelf opgebouwd uit verschillende, gesuperponeerde (lithosequentie) of lateraal aansluitende min of meer homogene lithosomen die gelijktijdig binnen eenzelfde afzettingsmilieu tot ontwikkeling gekomen zijn. Ze zijn gescheiden door erosieve of accumulatieve grensvlakken, door sedimentaire hiaten of vertonen vertandingen. De faciesverschillen die er in voorkomen zijn toe te schrijven aan het afzettingsmechanisme zelf of aan een geleidelijke evolutie in de sedimentatieomstandigheden. Dit is het geval bij een laterale verschuiving van de sedimentatie-agens (bijvoorbeeld verschuiving van de winterbedding in een overstromingsvlakte). Dergelijke ontwikkelingen kunnen zich ook uiten in een verticale faciesopeenvolging. Zo werd de lithosequentie F1 ingevoerd om fluvioperiglaciale Weichseliaanafzettingen aan te geven die uit twee gesuperponeerde lithosomen met verschillend facies bestaan: een bovenste met zandig facies en een onderliggend met lemig facies. Een lithosequentie met complexe opbouw kan dus wel overeenkomen met één enkele informeel benoemde eenheid. Dit is onder andere het geval met de zogenaamde afzetting van Oostakker (profiel 1 en profiel 3) of met holocene alluvia (profiel 7 doorheen de Leie-alluvia te Oeselgem). Dit hoofdstuk behandelt alleen de intrinsieke kenmerken van de verschillende lithostratigrafische eenheden. Verspreiding en andere geometrische kenmerken (zoals de dikte) die zeer sterk kunnen wisselen, worden grafisch voorgesteld in het hoofdstuk Cartografie of worden hier alleen terloops aangesneden. Bij elk van de eenheden die hier besproken worden vindt men ook het lithofaciessymbool aangegeven dat zij op de lithoprofieltypekaart dragen. Parastratotype verwijst hier naar een waarnemingspunt binnen het kaartblad Tielt waar de lithostratigrafische eenheid of het facies in zijn geheel of gedeeltelijk goed waargenomen en zo mogelijk beschreven geweest is. Soms wordt ook verwezen naar de holostratotype.

3.1 Holoceen alluviaal complex Bepaling: Deze quartair-lithostratigrafische eenheid komt voor als bovenlaag in de dalbodems van de holocene rivieren beekvalleien. Ze bestaat vooral uit kleiige tot lemige afzettingen maar kan ook meer zandige en zelfs venige sedimenten omvatten, dikwijls omvat ze onderaan een veenlaag en hogerop geïntercaleerde venige lenzen. Typische beelden van de complexiteit van deze eenheid worden gegeven door de profielen 7 (Oeselgem) en 8 (Machelen). Tot deze eenheid werden ook de belangrijkste colluviale hellingsvoetsedimenten gerekend (onder andere op de zuidkant van de deelkaart Deinze), alhoewel die zelden echt kleiig zijn. In geen enkel van de klastische sedimenten in deze eenheid komt een duidelijke profielontwikkeling voor. Parastratotype: Het profiel te Oeselgem (profiel 7) (omwille van zijn volledigheid). Naamgeving: Afzetting van Machelen. Op het kaartblad Tielt komen verschillende facies voor:

3.1.1 Holoceen alluviaal kleiig facies (k) Lithologie: Vooral lemige klei tot zware klei die ook zandige passages kan vertonen. Dit facies vertoont geen profielontwikkeling. Vertoont meestal een subhorizontale planaire gelaagdheid met een interne dun-laminaire tot lamellaire, veelal alternerende structuur. Is soms gehomogeniseerd (Bioturbatie ?). Quartair-lithostratigrafische eenheden 35

Insluitsels: Plantenrestjes, zoetwaterschelpjes (fragmenten en gehele schelpjes en slakjes), bovenaan soms baksteenrestjes. Sommige boringen verschaffen uitgebreide lijsten van de malacologische inhoud van deze sedimenten (zie onder andere boring RUG 218HB8, met determinaties door J. De Coninck). Sedimentatie-omstandigheden: Overwegend fijn rivieren beekalluvium, ook colluvium. Sommige meer kleiige lithosomen in het sedimentpakket kunnen overeenkomen met opvullingen van afgesneden meanders, zogenaamde oxbow lakes. In dit laatste geval komt wel een dun laminaire klei/silt of leem/zeer fijn zand alternatie voor. Voorkomen: Voornamelijk als rivieren beekvalleidalbodemafzettingen (onder andere Mandel, Leie, Kalevallei en hun verschillende zijbeken). De dikte is doorgaans gering (<1 m), maar kan in sommige geulopvullingen zoals in de Kale-, in de Oude Kaandel- en in de Leievallei grotere waarden bereiken (enkele m). Het voorkomen is meestal af te leiden van de bodemkaarten omdat textuur, waterhuishouding en het ontbreken van een profielontwikkeling daarop goed aangegeven zijn.

3.1.2 Holoceen alluviaal zandig facies (K) Lithologie: Sterk variërend van kleiig of leemhoudend zand tot zuiver zand; vertoont geen profielontwikkeling. Insluitsels: Plantenrestjes, baksteenrestjes. Sedimentatie-omstandigheden: Afgezet als alluviale sedimenten, met uitsluiting van eolische en fluvio-eolische sedimente. Kan echter wel zandige sedimenten omvatten die afgezet zijn als puinwaaiers van zijbeken in de grotere valleien, inzonderheid de Leievallei. Sommige zandige lithosomen die binnen deze eenheid voorkomen zijn duidelijke oeverwalafzettingen (onder andere profiel 6 te Wakken) of ook zomerbeddingssedimenten die de opvulling vormen van vroegere wintergeulen. Andere behoren tot puinwaaiertjes van zijbeken die van het laagterras afdalen, zoals in het geval van de Tichelbeek te Machelen (profiel 8). Voorkomen: Komt vooral voor in kleinere beekvalleitjes, elders veel minder frequent voor dan het kleiige facies. De dikte bedraagt zelden meer dan 1 m.

3.1.3 Holoceen venig facies (v) Lithologie: Donkerbruin veen tot venige klei, soms venig zand. Kan ook mergelachtige intercalaties bevatten. Meestal laagveen. Bevat lokaal veel zoetwaterschelpen (onder andere Unio sp., Succinea sp., Bithynia sp., Limnea sp. en andere). Het veen kan ook bestaan uit lagen of lenzen met herwerkte veenbrokken, zoals dit het geval is in de doorsnede van het Leiekanaal te Machelen (profiel 8). In dit laatste geval ging het waarschijnlijk om veenblokken aangevoerd uit het bekken van de Tichelbeek en afgezet in het mondingsgebied van deze beek in de Leie. Insluitsels: Lokaal zandige of kleiige lenzen, grotere houtfragmenten. Lokaal grote hoeveelheden zoetwaterschelpjes: sommige boringen verschaffen lijsten van de malacologische inhoud (onder andere 214BGD-130). Sedimentatie-omstandigheden: Er komt vrij veel verdrinkingsveen voor in opgevulde paleogeulen van grote beek- en riviervalleien. Het werd er meestal gevormd gedurende de ‘veenrivierfase’ (Kiden, 1995). Sinds de antropogene ontbossing die geleidelijk een aanvang nam in het Neolithicum, werd dit veen bedolven onder alluviale of colluviale sedimenten afgezet ingevolge versnelde aanvoer van bodemerosiepuin. Verbruggen et al., 1994, situeren de veenrivierfase tussen 10000 en 6500 BP en de aanvang van de ontbossing tussen 6500 en 6000 BP. Venige lithosomen hebben niet altijd een uitgesproken paleoecologische en stratigrafische (zoals venen uit de ’veenrivier’) betekenis. Sommige veenlenzen in de afzetting kunnen ook overeenkomen met de opvulling van vroegere ‘back swamps’ of ook afgesneden meanders, zogenaamde ‘oxbow lakes’ of hoefijzermeertjes. Voorkomen: De aanwezigheid van veenlagen in de beek- en riviervalleitjes kan grotendeels afgeleid worden uit de Bodemkaart. In de kleinere beekvalleitjes betreft het overwegend dunne oppervlakkige venige afzettingen die meestal onder alluviale afzettingen voorkomen. De dikkere veenlagen komen voor in opvullingen van paleogeulen in de valleien van de Leie, 36 Quartair-lithostratigrafische eenheden

de Kale, de Oude Kaandel en in mindere mate in die van de Mandel. Het staat nog niet vast of dit ganse veenpakket van Holocene ouderdom is dan wel of het ten dele ook van tardiglaciale ouderdom zou kunnen zijn (cf. Verbruggen, 1971).

3.2 Holocene eolische zanden (stuifzand en rivierduinzand) (õ) Bepaling: Oppervlakkige fijnzandige afzettingen die op de sedimenten van het laagterras rusten. Ze vertonen geen kryoturbaties, maar wel eolische sedimentaire structuren. In ontsluitingen zijn deze zanden meestal te onderscheiden van de onderliggende Weichseliaan dekzanden, door de granulometrische kenmerken (betere sortering, wat fijner), door de afwezigheid van kryoturbaties, door typische eolische sedimentaire structuren en eventueel door het voorkomen van een bedolven bodem aan de basis. Uit boorbeschrijvingen kan het onderscheid echter moeilijk afgeleid worden, tenzij er een bedolven bodemprofiel vermeld wordt. De voornaamste identificatie-argumenten blijven dan de morfologische expressie van het sedimentpakket en de lithologie van het zand. Lithologie: Geelbeige, humusarm, kalkloos, goed gesorteerd, fijn zand. (boring 214BGD-86; X= 97993,0; Y= 189933,0 en boring 214BGD-005; X= 96273,0; Y= 188847,0). Insluitsels: Geen insluitsels vermeld; mogelijkerwijze bedolven vegetatiehorizonten. Sedimentatie-omstandigheden: In dit gebied bestaan de eolische zanden hoofdzakelijk uit ‘rivierduinzand’; ontstaan door uitwaaiingen van zandig sediment uit de dalwanden en uit de bedding van de Tardiglaciaal-Holocene Leievallei en opgehoopt tot min of meer duidelijke duinen gelegen op het hoogterras, overwegend aan de oostelijke valleiflank. Deze eolische herwerking gebeurde ingevolge de daling van de grondwatertafel waardoor het zand gevoelig werd voor windwerking. Die daling van de grondwatertafel volgde op het verdwijnen van de permanent bevroren grond (waardoor infiltratie mogelijk werd) en werd mede veroorzaakt door de dalinsnijding (waardoor de drainage op de valleiflanken toenam) en door klimaatsverbetering (waardoor de evaporatie steeg terwijl er nog geen belangrijk plantendek was). Ingevolge de verlaging van de grondwatertop greep vooral langs de rivierbeddingsranden geleidelijk verdroging plaats nog vóór de gevolgen van de holocene zeespiegelrijzing zich daar lieten gevoelen. Voorkomen: Stuifzanden komen voor als rivierduinen ten noordoosten van Deurle, tussen Deurle en Sint-Martens-Latem (kaartblad Gent 22). De dikte kan van deze duinen oplopen tot meer dan 10 m. Sommige duinen bereiken hoogten tot boven +20 m. Correlatie: Deze zanden zijn correleerbaar met de ‘afzetting van Lembeke’ (Heyse, 1979); en met de ‘sable dunal’ (Rutot, 1896, archief BGD, 214/5).

3.3 Laat-Weichseliaan / Vroeg-Holoceen complex Inleiding. In dit gebied situeren het Eind-Weichseliaan zich tussen 14000 en 13000 BP, het Tardiglaciaal tussen 13000 en 10000 BP en het Vroeg-Holoceen tussen 10000 en 6500 BP (Verbruggen et al., 1976, 1991). Het eind-Weichseliaan en het Tardiglaciaal hebben er een periode gevormd van snelle overgangen en wisselingen in klimatologische, morfogenetische en hydrologische kenmerken die onder de betere klimatologische omstandigheden en de stijgende zeespiegel van het Vroeg-Holoceen geleidelijk gestabiliseerd zijn. Fluviatiele erosie, eolische, fluviatiele en colluviale sedimentatie, alsook organogene sedimentvorming hebben zich soms snel in tijd en plaats opgevolgd en afgewisseld of zich gelijktijdig op verschillende plaatsen gemanifesteerd. Die morfo-sedimentologische periode wordt gekenmerkt door: • geleidelijke klimaatsverbetering die echter, vooral gedurende het Tardiglaciaal, met recurrenties van enkele koude fasen (zoals Dryas I en Dryas II) gepaard ging, die zelf afwisselden met warmere fasen (zoals Bølling en Allerød); • het verdwijnen van de permafrost, alhoewel in sommige fasen terug omstandigheden met topografisch gebonden bevroren grond opgetreden zijn. Hierbij heeft de differentiatie in intensiteit van bevriezen tussen dalbodems en de omgevende interfluviale zones voor een geringere intensiteit van de bevroren grond in de dalbodems gezorgd, wat de insnijding en de beddingsfixatie vergemakkelijkt heeft;

Quartair-lithostratigrafische eenheden 37

• klimaatsverbetering gepaard gaande met een gevoelige verandering in de rivierwerking (met veranderde debieten, regime, lading) opgetreden. De rivierlopen hebben zich eerst gefixeerd en ingesneden en zijn verder geëvalueerd van een verwilderd naar een meanderend beddingspatroon. Die insnijding ging gepaard met de vorming van de zogenaamde ‘Holocene valleien’ (Tavernier, 1947). Het fluvioperiglaciale opvullingsvlak van de Vlaamse Vallei veranderde in een laagterras (De Moor en Tavernier, 1974) dat plaatselijk eolisch overstoven werd deels door dekzanden en later plaatselijk met stuifzand. Op morfologische gronden (hoofdstuk 1) kan men vermoeden dat de insnijding echter in meer dan 1 fase gebeurd is en dat die door gedeeltelijke opvulling onderbroken geweest zijn; • zeespiegelstijging: in begin van die morfo-sedimentologische periode stond de zeespiegel nog zeer laag (lager dan -50m), terwijl de permafrost reeds verdween, wat ongetwijfeld de intensiteit van de verticale erosie in sommige gedeelten van de rivierdalen in de hand heeft gewerkt; • belangrijke morfografische en hydrografische veranderingen in het afvoerpatroon van de waterlopen en in de micromorfologie van de Vlaamse Vallei ten noorden van Gent waaronder vooral de vorming van de dekzandruggen en de oostwaartse afbuiging van de rivierafvoer (G. De Moor et al., 1995, Eindverslag Quartairkaart kaartblad Lokeren). De sedimenten die in deze periode gevormd zijn en nu nog aan of nabij de oppervlakte voorkomen, hebben over het algemeen slechts een geringe dikte en beperkte verspreiding. Een systematische kartering met behulp van het beperkte gegevensbestand is nagenoeg onmogelijk. Een gedetailleerde datering werd hier niet nagestreefd wegens de discontinue vorming van deze afzettingen en het gebrek aan gegevens. De vorming van veel van deze afzettingen was niet beperkt tot één enkele fase: stuifzanden zijn herhaaldelijk gevormd geweest door lokale verstuiving van holocene rivierbeddingszanden en valleiwandzanden. Erosie in sommige meer energierijke riviersecties ging gepaard met gelijktijdige afzetting in andere secties. Voorbeelden daarvan zijn de puinwaaiers die zich in deze overgangsfasen gevormd hebben aan de monding van bijrivieren (bijvoorbeeld mondingsgebied Peperlaarbeek, Lootens, 1976). Overigens zijn dergelijke verschijnselen niet alleen plaatsgebonden maar zijn ze ook klimatologisch geconditioneerd en dus tijdsgebonden. Venen ontstonden niet alleen in de iets koudere fasen van het Tardiglaciaal (plasveenfase) maar gedurende het Vroeg-Holoceen ook in de lage, natte gedeelten van het landschap en in de dalbodems van de rivieren (‘veenrivierfase’, C. Verbruggen et al., 1991; G. De Moor en Pissart, 1992 en P. Kiden, 1995).

3.3.1 Het tardiglaciaal-eoholoceen complex (o) 3.3.1.1

Definitie

Dit complex is opgebouwd uit klastische sedimenten variërend van klei over leem tot zand, die zowel lateraal als in de diepte vertanden en afwisselen met veenlaagjes en mergellaagjes. Het complex komt voor in riviervalleien van de Kale, de Oude Kaandel, de Leie (profiel 1) en in mindere mate in de beekvalleitjes van de Oude Mandelbeek, de Vondelbeek en de stroomafwaarts aansluitende Zeverenbeek. In de valleien kan de dikte van het complex oplopen tot enkele meters (boring RUG 217HB92; X= 89834,0; Y= 187607,0; RUG 214HB5; X= 92123,0; Y= 189088,0) en het peil van de basis kan op -1,5 of zelfs lager liggen. De afzetting in de rivieren beekvalleien nam waarschijnlijk al een aanvang in het Tardiglaciaal en duurde voort tot in het Holoceen (Verbruggen 1971). In het kader van deze kartering werden de afzettingen van de hele overgangsperiode van Eind-Weichseliaan tot en met Vroeg-Holoceen als één enkel morfo-sedimentologisch complex beschouwd. Daarin werden wel verschillende lithofacies onderscheiden.

3.3.1.2

Lithologische varianten

3.3.1.2.1 Zandige alluviale afzettingen. Lithologie: Overwegend fijn zand, soms leemhoudend. Insluitsels: Weinig plantenrestjes Sedimentatie-omstandigheden: Dit zandige facies werd hoofdzakelijk afgezet in een hoger energetisch milieu in of nabij rivierbeddingen onder de vorm van lage stroomruggetjes of oeverwallen en kleine overstromingsvlakten (De Moor en Heyse, 1994).

38 Quartair-lithostratigrafische eenheden

Voorkomen: In de rivieren beekvalleitjes van de Kale, de Oude Kaandel, de Leie, de Oude Mandel, de Zeverenbeek en de aansluitende Vondelbeek.

3.3.1.2.2 Kleiige of lemige plassedimenten Lithologie: Overwegend humeuze lemige klei tot zware klei. Insluitsels: Plantenrestjes, veenbrokjes, zoetwaterschelpjes en schelpgruis (onder andere Pisidium) Sedimentatie-omstandigheden: Deze fijne sedimenten zijn als rivieren beekalluvium afgezet in weinig energetische omstandigheden van de ‘plasrivierfase’ (Verbruggen et al., 1991, 1994). Voorkomen: Deze alluviale kleien komen voor in de valleien van de Kale, de Oude Kaandel, de Leie, de Oude Mandel, de Zeverenbeek en de Vondelbeek.

3.3.1.2.3 Venige afzettingen Lithologie: Zwart-bruin, dikwijls kleiig veen. Insluitsels: Plantenresten, tot plantengruis, zandige en kleiige lenzen, zoetwaterschelpjes. Sedimentatie-omstandigheden: De dalbodemveenlaag die onderaan de holocene alluvia voorkomt en die tot de ‘veenrivierfase’ van het Holoceen gerekend wordt zou reeds voor een deel in het Tardiglaciaal kunnen gevormd zijn. Voorkomen: Voornamelijk in de dalen van de Kale, de Oude Kaandel en de Leie. Ouderdom en parastratotype: Pollenspectra en C14-dateringen afkomstig van monsters genomen uit een boring in een opgevulde paleogeul van de Oude Kale te Vinderhoute wijzen op een klei-veensedimentatie die onderaan van Tardiglaciale en naar boven toe van recente ouderdom zou zijn (boring 214 HB1; X= 97642,5; Y= 196587,0 ; Verbruggen, 1979).

3.4 Eind-Weichseliaan dekzand (D) Definitie: Zanden met eolische sedimentaire structuren en met kleine kryoturbaties afgezet boven het oppervlak van de sedimenten van het laagterras of op aansluitende randen met geringe helling als een deklaag van hoogstens enkele meter dik of als transversale ruggen. Het is meestal onmogelijk dekzand te identificeren aan de hand van de beschikbare beschrijvingen. Soms is een interpretatie mogelijk op basis van situering, microreliëf en lithologie. Andere argumenten werden alleen gebruikt bij toevallige ontsluitingen, zoals onder andere het voorkomen van bedolven bodems of begroeiingshorizonten. Het dekzandfacies is met dezelfde kenmerken waargenomen in de zandputten aan het Lozerbos (Huise - Lozer tot Kruishoutem - Marolle) nabij de herberg De Zandvlo (G. De Moor, 1962). Lithologie en sedimentologie: Goed gesorteerd, homogeen, fijn tot middelmatig fijn zand, overwegend kalkloos (vooral in de bovenste meters). Meestal vertoont het een diagonale stratificatie in subhorizontale planaire sets, wat de eolische oorsprong verraadt. De afzetting vertoont één of meerdere niveau’s met dunne opgevulde vorstspleten. De afzetting rust meestal op een dun deflatiegrind. Kan ook laagjes met verspreide grindelementen bevatten aan de basis van afzonderlijke sets, wat op synsedimentaire herwerking van de dekzanden wijst. Insluitsels: Geen insluitsels beschreven, eventueel niveau’s van verspreide grindelementjes. Sedimentatie-omstandigheden: Het dekzand is een eolisch sediment van lokale oorsprong. Het werd afgezet door overheersende noorderwinden gedurende het Boven-Pleni-Weichseliaan en vooral in de koude fasen van het Tardiglaciaal boven het vlakke laagterrasoppervlak. Het dekzand is afkomstig van deflatie van dit oppervlak. Het keienvloertje aan de basis van de dekzan-

Quartair-lithostratigrafische eenheden 39

den (s.s.) is een restgrind gevormd door deflatie van het fluvioperiglaciaal substraat. Het werd later bedolven onder aanwaaiend zand van lokale oorsprong (De Moor, 1965). Voorkomen: Morfologisch vormt het in de Vlaamse Vallei een dunnere deklaag of dekzandruggen (De Moor en Heyse, 1994). Het ligt ook opgewaaid tegen hellende randen van de Vlaamse Vallei, zoals nabij Maldegem. De weinige plaatsen op dit kaartblad waar dekzand geïdentificeerd werd situeren zich bijna uitsluitend op het oostelijk deel van het kaartblad: ten noordoosten van Kruishoutem, te Astene, te Bachte-Maria-Leerne en te Sint-Maria-Leerne. De dikte bedraagt overal minder dan 5 m. Dekzand vormt ook de rug Vinderhoute - Merendree op de noordrand van de deelkaart Nevele, maar dat is reeds in de Vlaamse Vallei. Correlatie: Dekzand op dit kaartblad is correleerbaar met de ‘afzetting van Maldegem’ (De Moor en Heyse, 1974; Tavernier en G. De Moor, 1974; Heyse, 1979). Parastratotype: Zandgroeven Kruishoutem - Marolle / Lozerbos, 1962-1965 (De Moor, 1963).

3.5 Boven-Weichseliaan niveo-fluviale en fluvio-eolische sedimenten Definitie: In dit gebied zijn dit licht-zandlemige of lemig-fijnzandige tot zandlemige sedimenten die op de sedimenten van het laagterras rusten. Ze vertonen een dun-laminaire microplanaire gelaagdheid waarin kleine geulsporen kunnen voorkomen, wat fluviale invloed verraadt. In tegenstelling tot de meer noordelijke zones van de Vlaamse Vallei (G. De Moor, 1995, eindverslag quartairkaart Lokeren) zijn ze op dit kaartblad zelden bedekt dekzand. De analyse van de bodemkaart was van groot nut om het voorkomen van deze beide facies vast te leggen. Profiel 10 geeft een beeld van het voorkomen van deze sedimenten in relatie tot dat van de afzetting van Machelen en van de afzetting van Vinderhoute in de omgeving van Landegem. Er zijn twee lithologische varianten.

3.5.1 Eind-Weichseliaan niveo-fluviaal lemig facies (g) Lithologie en sedimentologie: Op dit kaartblad is dit in hoofdzaak zandlemig tot licht zandlemig sediment met een subhorizontale, zeer dun-laminaire alternatie van zandleem of leem en lemig fijn zand binnen dunne erosieve sets (Lootens, 1976). Naar onderen toe kan het facies zandiger worden. Er komen kryoturbaties in voor, zoals kleine involuties en vorstspleten. Naar het noorden toe wordt het sediment in zijn geheel meer zandig. Insluitsels: In de lager gelegen gedeelten kunnen laagjes met venig plantengruis, venige houtrestjes en zelden een dun veenbandje voorkomen. Sedimentatie-omstandigheden: Ontstaan ten gevolge van een complexe opeenvolging van aanvoer van fluviatiele sedimenten, afgezet bij periodieke hoogwaterstanden op oeverwallen en in overstromingsbekkens langsheen verwilderde of reeds min of meer gefixeerde rivierbeddingen, van lokale fluvio-eolische herwerking van de riviersedimenten en, vooral naar het zuiden toe, van vermenging met primair niveo-eolisch aangevoerde maar secundair niveo-fluviaal herwerkte lemige sedimenten. De afzetting greep plaats onder koude omstandigheden, wat blijkt uit de syngenetische vorstwiggen en de kryoturbaties die op verschillende niveau’s aangetroffen werden in ontsluitingen (Lootens, 1979). Voorkomen: Deze lemige tot zandlemige afzettingen komen op dit kaartblad voor als een toplaag op de SW-NE georiënteerde ruggen van Oostrozebeke - Zeveren, ten westen van de Leie op de deelkaart Dentergem en de randruggen tussen de Kale en de Leie op de deelkaart Nevele. Het lemige karakter komt vooral tot uiting in de kleine rugtopdepressies (bijvoorbeeld rug van Deinzekouter, deelkaart Dentergem) of in de kommen tussen verschillende ruggen (bijvoorbeeld tussen Markegem en Oeselgem op deelkaart Dentergem en in de depressie van de Moerstraat tussen Vosselare, Sint-Martens Leerne en Landegem op deelkaart Nevele). De dikte kan variëren van minder dan 1 m in de depressies tot een dikte van 2 tot 4 m op de ruggen zelf. Bij voorkomen in depressies is het onderscheid met colluvium of met overstromingsvlaktesedimenten op basis van de beschikbare beschrijvingen zeer moeilijk. In dit verband kan de interpretatie van de zandlemige deklaag (1 à 2 m) in de depressie van de Moerstraat in vraag gesteld worden.

40 Quartair-lithostratigrafische eenheden

Correlatie: Dit lemig complex komt overeen met de informele stratigrafische benaming ‘afzetting van Gottem’ (De Moor en Lootens, 1975). Parastratotype: Zandgroeve Van Meirhaeghe, Deinze-kouter. Zie ook boring LOOTENS 217 DB5; X= 86362,0; Y= 185556,0.

3.5.2 Eind-Weichseliaan niveo-fluviaal zandig facies (G) Lithologie en sedimentologie: Overwegend zandig lithotype bestaande uit lemig middelmatig fijn tot fijn zand. De structuur vertoont subhorizontale, soms onduidelijke laminatie. Er komen kryoturbaties en talrijke vorstwiggen in voor. Plaatselijk werd aan de basis soms een grindvloertje waargenomen (Lootens, 1979; Meiresone, 1977). Dit grind omvat onder andere silexfragmentjes, kwartskorrels, zandsteenfragmentjes, limonietzandsteenstukjes, herwerkte tertiaire vistandjes en nummulieten, wat wijst op hernieuwde herwerking van tertiaire elementen eerst afgezet in het laagterrasmateriaal). Daarnaast komen er ook zoetwaterschelpjes (onder andere Succinea sp. ) en landslakjes (Pupilla sp.) voor. Insluitsels: Grindelementen aan de basis van de afzettingen. De zandige sedimenten op de randruggen ten noorden van Nevele bevatten vooral zoetwaterschelpjes (Meiresonne, 1977) wat laat vermoeden dat oeverwalsedimenten uit de periode van de eerste rivierfixatie hier een rol in de totaalgenese kan gespeeld hebben. Sedimentatie-omstandigheden: Het ontstaan van deze afzettingen is op analoge wijze gebeurd als bij het lemig facies maar onder omstandigheden waar een grotere zandaanvoer mogelijk was. De top van deze ruggen kan lokaal eolisch herwerkt zijn. De uitgesproken rugvorm is enerzijds te wijten aan de verticale aggradatie en anderzijds aan de latere tardiglaciaal - vroeg holocene insnijding van rivieren en beken. Voorkomen: Deze zandige afzettingen komen vooral voor op de meer noordelijke ruggen langsheen de Kale en aan de westzijde van de Leie. De dikte kan oplopen tot enkele m. Correlatie: Dit zandig complex maakt eveneens deel uit van de ‘afzetting van Gottem’ (De Moor en Lootens, 1975). Het zou kunnen gecorreleerd worden met de ‘afzetting van het Sifferdok’ (De Moor, 1963, 1995, 1996). Zekerheid hierover vereist echter verder onderzoek. Parastratotype: Zandgroeve Bachte-Maria-Leerne 1962-65 (De Moor, 1963, intern rapport).

3.6 Weichseliaan loess (n) Definitie: Het betreft hier niveo-eolisch aangevoerde loess, eventueel lokaal niveo-fluviaal herwerkt. Lithologie: Lichte zandleem tot zandleem en zelfs leem; afwisseling van lemig fijn zand met lemige bandjes. Insluitsels: Eventueel kalkmycelium. Sedimentatie-omstandigheden: Dit niveo-eolisch facies werd op het einde van het Weichsel ten minste primair als een loess afgezet. Het kan secundaire niveo-fluviale herwerking ondergaan hebben. Deze laag is later veelal geremanieerd geweest en vermengd met het onderliggend diachroon hellingssediment. In dergelijke gevallen is het onderscheid moeilijk, vooral als het substraat zelf lemig of kleiig is. Voorkomen: Het lemig sediment op het Vlak van Dentergem werd aan primaire loessaanvoer toegeschreven (Lootens, 1976). De dikte bedraagt er gemiddeld 1 tot 2 m (boring 217DB7; X= 83760,0; Y= 185108). Mogelijkerwijze zou het op het vlak van Dentergem om g-sedimenten kunnen gaan. Meestal is het zeer moeilijk om uit de boringen de precieze niveoeolische aard af te leiden. Loess komt ongetwijfeld wel voor op de hogere delen van het terras van Kruishoutem.

Quartair-lithostratigrafische eenheden 41

Dunne discontinue leemvlekken worden ook vermeld op enkele oostwaarts gerichte denivellaties in het heuvelland van Centraal-Westvlaanderen (Rutot, 1900). Sommige worden ook door Lootens vermeld (1976). In dat gebied komen op veel plaatsen silteuse tot kleiige zeer fijnzandige licht zandlemige tot zandlemige sedimenten voor die door herwerking van het tertiair substraat ontstaan zijn. Zie profiel 4, omleiding Tielt en profiel 5, Westkouterlos te Aarsele. Waarschijnlijk gaat het daar om hellingsedimenten van het h of ht-type (§ 4.10) ontstaan door verwering en verplaatsing of verschuiving van tertiaire substraatsedimenten uit de wanden van het dalhoofd.

3.7 Weichseliaan fluvioperiglaciaal pakket 3.7.1 Inleiding: faciesherkenning, laagbegrenzing en -identificatie en profielkarakterisering De residuele fluvioperiglaciale dalbodemopvulling die gedurende opeenvolgende fasen binnen het Weichseliaan in het zuidelijk deel van de Vlaamse Vallei en in het Leiedal werd afgezet omvat een pakket van opeenvolgende lagen waarvan de lithologische opbouw verschilt en waarbinnen ook laterale facieswisselingen kunnen optreden. Hun dikte wisselt van een meter tot meer dan tien meter. Vertikaal volgen lagen met hoofdzakelijk zandige facies en lagen met overwegend lemige facies elkaar op. Binnen elk van die lagen kunnen lateraal lithosomen voorkomen met een afwijkend facies, hetzij dat het gaat om lensvormige intercalaties die aan lokale veranderingen in sedimentatieomstandigheden toe te schrijven zijn, hetzij dat het om vertandingen gaat. Soms kunnen die intercalaties op éénzelfde niveau gelegen zijn, wat het onderscheid met de lagen dan bemoeilijkt. Wanneer geïntercaleerde lithosomen elkaar gedeeltelijk overlappen kunnen de lagen verticaal een ingewikkelde opbouw vertonen waarbij de begrenzing van een laag dikwijls moeilijk te bepalen is. Belangrijke erosieve grensvlakken, eventueel onderlijnd door grindlaagjes en door brutale facieswisselingen over grote afstanden zijn als voornaamste begrenzingscriterium genomen. De geometrische continuïteit is gebruikt als basis voor de correlatie. Gezien de dichtheid van de beschikbare waarnemingen, de isomorfie van lithosomen en de vele hiaten is die dikwijls dan ook semi-conceptueel. De interne stratificatie van de lithosomen en lagen vertoont vooral twee modellen. In een eerste model komt vooral planaire stratificatie voor waarbij de opeenvolgende laminae eventueel een min of meer uitgesproken lithologische alternatie kunnen vertonen. Dit model is vooral typisch voor de lemige lagen. Indien dit type met een ware driedimensionele planaire structuur overeenkomt gaat het om sedimenten waarbij bezinkingssedimentatie een belangrijke rol kan gespeeld hebben. Bezinking in kommen en in overstromingsvlakten binnen een breed rivierbedding ligt dan voor de hand. In een tweede model overweegt een erosief geulvormige opbouw met tangentiële of kruisgelaagde interne gelaagdheid. Ook hier kunnen de opeenvolgende laminae lithologisch sterk wisselen. Voor de definitie van dit type is inzicht in de driedimensionele structuur noodzakelijk. Dit tweede model overweegt in de zandige lagen en intercalaties. Het wijst op vlechtende geulen waarin erosie en opvulling binnen een stroomgeulbeddingsgedeelte elkaar snel opvolgden met een globaal accumulatief effect. De sedimentaire structuren en begrenzingskenmerken zijn bijna nooit in boorbeschrijvingen gerapporteerd. Ze zijn wel bestudeerd geweest in enkele ontsluitingen op het kaartblad Tielt zelf of op zijn randen zoals in Eke, in Nazareth, in Kruishoutem (Lieve Dochter), in Sint Baafs Vijve. Het periglaciaal karakter blijkt uit de vele niveau’s met diverse kryoturbaties die in deze afzettingen aangetroffen werden. Dit laatste is natuurlijk alleen waarneembaar in ontsluitingen en kan niet met de gebruikte boortechnieken of uit de beschikbare boorbeschrijvingen afgeleid worden. In tegenstelling tot de Eemiaansedimenten waar het sedimentair facies, de fossieleninhoud en andere paleo-ecologisce indicaties, gecombineerd met de positie en hoogteligging van het sediment een lithostratigrafische interpretatie ondersteunen, - en de boorbeschrijvingen deze elementen meestal in voldoende mate weergeven, is dit niet het geval de lithostratigrafische interpretatie van de fluvioperigaciale Weichseliaanafzettingen. Op de Belgische geologische kaarten (1900) werden deze fluvioperigaciale Weichseliaanafzettingen vermeld als Flandrien, hetzij als facies q4s, hetzij als lemig facies q4l, soms ook als lithostratigrafische eenheid q3 (Hesbayen) (tabel 2). In de dossiers BGD voor de kaartbladen Wakken en Dentergem (Rutot) zijn daar talrijke voorbeelden van te vinden. Lootens (1976) onderscheidde in het Leiedal tussen Deinze en Oostrozebeke volgen opeenvolgende lagen binnen het fluvioperiglaciale sedimentenpakket (tabel 3): • een onderste zandige eenheid, genoemd ’afzetting van Dendermonde 1’ bestaande uit grove sedimenten afgezet in verwilderde geulen, solifluktiepakketten en puinwaaiers en die gecorreleerd werd met de ‘afzetting van Dendermonde’ (sensu G. De Moor, 1974): • een bovenliggende lemige eenheid, , die een zwaarlemig karakter vertoont en die gecorreleerd werd met de ‘afzetting van Oostakker’ (De Moor, 1974); 42 Quartair-lithostratigrafische eenheden

• plaatselijk daarboven voorkomend volgt er een grofzandige tussenlaag die min of meer discontinu als lensvormige lithosomen op verschillende niveau’s aangetroffen werden. Lootens beschouwde deze als een afzonderlijke eenheid en noemde ze ‘afzetting van Dendermonde 2’; • hierop ligt een overwegend lemige laag die oostwaarts schijnt over te gaan in een zandiger facies. Op basis van de boringen kan evenwel niet met zekerheid uitgemaakt worden of het hier gaat om een synsedimentaitre facieswisseling dan wel om een latere geul opgevuld met zanden van het bovenliggend zandlichaam. Deze laag werd beschouwd als een afzonderlijke lithostratigrafische eenheid, de ‘afzetting van Oeselgem’ (sensu M. Lootens, 1976). Naar alle waarschijnlijkheid behoren zowel de afzetting van Oeselgem (sensu M. Lootens, 1976), de geïntercaleerde zandige lithosomen als de onderste lemige laag tot eenzelfde lithostratigrafische eenheid, namelijk tot de afzetting van Oostakker (sensu G. De Moor,1974, 1995); • het Weichseliaan fluvioperiglaciaal pakket wordt bovenaan begrensd door een zandige eenheid. Die is vooral ontwikkeld op de oostkant van het Leiedal en in de brede oostelijke helft binnen het zuidelijk deel van de Vlaamse Vallei. Ze werd gecorreleerd met de ‘afzetting van Eke’ (G. De Moor, 1974; Tavernier en G. De Moor, 1974). De opeenvolging van lithotypes in de verschillende lithosequenties is het resultaat van zowel sedimentatie- als van latere erosieprocessen. Zo kan bijv. de lithosequentie F1 (zandig op lemig lithotype) ontstaan zijn door continue sedimentafzetting van een zandig lithotype op een lemig lithotype, maar eveneens door latere erosie van de bovenste 2 lagen van de lithosequentie F3 (zandig op lemig op zandig op lemig lithotype) waardoor het middelste zandige lithotype bovenaan komt te liggen, met de vorming van het lithotype F2. Op dezelfde wijze kunnen bijvoorbeeld delen van de bovenste laag van de lithosequentie F2 (zandig op lemig op zandig lithotype) later aan erosie onderhevig geweest zijn waardoor het lemige type lithotype bovenaan komt te liggen, met de vorming van een andere lithosequentie, in dit geval f1, tot gevolg. Dit is het geval bij de tardiglaciale insnijding van de meanderende Leie, Kale en Mandel, die de bovenste zandige fluvioperiglaciale laag opgeruimd heeft waardoor de onderliggende lemige laag plaatselijk bovenaan komt te liggen (deelbladen Dentergem, Deinze en Nevele). Het voorkomen van dit lithotype mag geenszins geïnterpreteerd worden als een aanwijzing dat de Leie reeds in het PleniWeichseliaan haar huidige bedding reeds had ingenomen. De oorspronkelijke lithostratigrafische interpretaties van Lootens zijn bij dit onderzoek aangepast. In de databank vindt men de interpretatie van vroeger auteurs terug (onder andere Rutot, Lootens) onder de hoofding ‘informele quartairlithostratigrafische interpretatie’. De nieuwe interpretaties zijn terug te vinden is onder de hoofding ‘formele lithostratigrafische interpretatie’. Er dient op gewezen dat die evenwel geen formele interpretaties sensu Hedberg zijn. Op de profielen (§ 4) is de informele lithostratigrafische terminologie sensu Lootens (1976) vervangen door een enigszins aangepaste versie. Tabel 8 toont een proeve van correlatie; men ziet er welke ‘formele lithostratigrafische eenheden’ sensu ‘quartairkaart 1997’ in deze aangepaste eenheden ondergebracht zijn. Profiel 1 geeft een doorsnede door het Leiedal waarop de aangepaste lithostratigrafische terminologie gebruikt geweest is.

3.7.2 Weichseliaan fluvioperiglaciaal lemig facies (f) Lithologie: Het lemig facies komt op vele plaatsen voor in de dalbodemopvullingssedimenten van het Leiedal als een laag waarvan de dikte tot meer dan 8 m kan bereiken. Op vele plaatsen een kan een onderste en een bovenste gedeelte onderscheiden worden (boring 217 DB7; X= 83760.0; Y= 185108.0). Beide gedeelten zijn plaatselijk gescheiden door een tussenlaag van discontinue zandige lithosomen (profiel 1). De onderste lemige eenheid bestaat meestal uit zware leem die een subhorizontale dik-laminaire stratificatie vertoont met een alternatie van zandige en lemige laminae (Lootens, 1979). Bovenaan wordt dit facies nu eens wat zandiger met een dunnere laminatie; dan weer gaat het sediment over in een licht zandleem dat kalkrijk is. Naar het zuidwesten van het kaartblad toe wordt het facies zwaarlemig tot kleiig. Plaatselijk komen veenbanden voor die een dikte kunnen bereiken van 0,5 m. De bovenste lemige eenheid in dit lemig complex bestaat overwegend uit olijfgrijs tot groengrijs dun-gelamineerd lemig zeer fijn zand tot licht zandleem, dat kalkhoudend tot zeer kalkrijk is. Plaatselijk komt slappe kalkrijke leem voor met veel venig plantengruis. De top kan op sommige plaatsen kleiiger en licht verveend zijn, maar is meestal erosief aangesneden. Lootens (1979) benoemde deze bovenste eenheid informatief als ‘afzetting van Oeselgem’. Op vele plaatsen komen in dit lemig complex zandige en ook venige lensvormige lithosomen voor die nu eens op éénzelfde niveau liggen, dan weer op verschillende niveau’s aangetroffen worden. Soms overlappen ze elkaar gedeeltelijk, al dan niet met lemige intercalaties of zouden kunnen vertanden. Dit facies vertoont enige overeenkomst met de ‘afzetting van Sysele’ (Tavernier en G. De Moor, 1974). Dit facies werd beschouwd als een lateraal facies in de afzetting van Oostakker, typisch voor de randzones van de Vlaamse Vallei. Hier zou het eerder voorkomen nabij Quartair-lithostratigrafische eenheden 43

samenstromingspunten van zijrivieren met de hoofdbedding van de boven-pleistocene Leie. Het is dit facies dat in ontsluiting gezien geweest is in de sluisput te Sint Baafs Vijve. Toch is er minstens één niveau waarop de gejuxtaposeerde zandige lithosomen zo belangrijk zijn dat ze er een weliswaar discontinue maar toch vervolgbare zandige tussenlaag vormen (profiel 1). Het zand in de lithosomen van deze zandige tussenlaag is soms vrij grof en glauconiethoudend. Het bevat relatief veel plantenresten, gerolde kleikeitjes en ook grindfragmenten. Gezien dit grofzandig karakter zouden deze zandige lithosomen kunnen overeenkomen met een nieuwe generatie puiwaaiers, of ook met rivierbeddingssedimenten van grotere stroomsnelheid. In dit laatste geval zouden de zandige lenzen doorgesneden en naast elkaar liggende stroomgeulen vormen in een vlechtend afvoerpatroon, dit alles behorend tot een brede verwilderde rivierenvlakte. Insluitsels: Schelpklepjes en fijn gruis van zoetwaterschelpjesen landslakjes (onder andere Anisus, Limnea, Pisidium Succinea, Pupilla), plantengruis en kalkconcreties. Sedimentatie-omstandigheden: Dit complex is gevormd onder fluvioperiglaciale omstandigheden. De afzetting gebeurde grotendeels in ondiepe kommen van de overstromingsvlakten, in verlaten geulen gevormd door stroomverleggingen in een verwilderd geulenstelsel en ook in depressies ontstaan door thermokarstverschijnselen (De Moor, 1963). Hierbij kon ook niveo-eolisch materiaal, aangevoerd gedurende drogere en koudere periodes, door dooiwaterafspoeling ingebed raken. De zandige intercalaties zouden kunnen overeenkomen met oeverwalsedimenten of stroomgeulopvullingen in een verwilderde fluvioperiglaciale overstromingsvlakte. De toplaag, door Lootens beschouwd als afzetting van Oeselgem, stemt overeen met een algemene facieswisseling in het sedimentatieproces die geleid heeft tot duidelijke vervening. Mogelijkerwijze vertegenwoordigt dit facies een dominantie van backswamps in een aggraderende overstromingsvlakte. Gezien het periglaciale karakter van de afzetting is het niet uitgesloten dat die ontwikkeling gepaard ging met de vorming van ketelvormige ijswigpolygonen. Dit wordt gesteund door de grote ijswigpseudomorfen die in ontsluitingen op dit topniveau gezien werden (De Moor, 1963). In elk geval blijkt er gedurende de vorming van dit lemig complex (correleerbaar met de ‘afzetting van Oostakker’) een eerste fase bestaan te hebben met vorming van meer lemige afzettingen in een grote overstromingsvlakte. Middenin blijken zich meer stroombeddingen ontwikkeld te hebben. Die vertonen een meer zandig facies. In een laatste fase heeft zich aan de oostkant van de brede dalbodem een breed geulcomplex met grotere stroomsnelheid en met zandige opvulling gesitueerd, terwijl de westkant van de vallei overwegend lemige aggradatie kende. Mogelijkerwijze heeft het zandig tertiair substraat in het Schelde - Leie-interfluvium plateau hierbij een rol gespeeld. Voorkomen: Het lemig complex wordt vooral ten westen van de Leie aangetroffen (profiel 1 en figuur 5.b). Op sommige plaatsen kunnen de zandige boven- onder- of tussenlaag er zelfs ontbreken. Soms vindt men er het lemig complex als één of meerdere lemige tot zandlemig-venige tussenlagen in zandige sedimenten. Ten oosten van de Leie vertandt het lemig complex met een zandig facies dat grote gelijkenis vertoont met de afzetting van Eke. Onder het vlak van Tuttegem en dat van Nazareth werd het lemig complex alleen aangeboord als een min of meer discontinue, erg gereduceerde tussenlaag; ze zou er de afzetting van Oostakker vertegenwoordigen. De dikte van het onderste gedeelte van het lemig complex bedraagt algemeen enkele m en kan in sommige gevallen oplopen tot 5 m (boring LOOTENS 217 DB7; X= 83760.0; Y= 185108.0). De dikte van het bovenste gedeelte van het lemig complex is meestal beperkt tot 4 m maar kan naar de Leie toe oplopen tot 7 à 8 m (boring LOOTENS 217 DB3; X= 86641,0; Y= 183866,0 en boring LOOTENS 217 DB21; X= 84870,0; Y= 180212,0). Correleerbaarheid. Deze complexe lemige eenheid blijkt om verschillende redenen (positie, facies, geometrische aansluitbaarheid, enzovoort) correleerbaar te zijn met de ‘afzetting van Oostakker’ (De Moor, 1969, 1974, 1995; Tavernier en G. De Moor, 1974) en sommige facies met de ‘afzetting van Sijsele’ (Tavernier en G. De Moor, 1974) en het ‘leem-veencomplex van Vijvekapelle’ ((De Moor en Heyse, 1974; Heyse,1979), behorende tot de ‘afzetting van Eeklo’ (De Moor en Heyse, 1974). Voorheen werd een lemig complex met analoog facies en positie ook aangetroffen in het noordelijk gedeelte van de Vlaamse Vallei, meer bepaald in boringen langs het kanaal Gent-Terneuzen tussen Gent en Zelzate (doorsnede M. Gulinck, 1956), en de visu waargenomen in de bouwputten van het Sifferdok (De Moor, 1961-1963) en ook in de tunnelput te Zelzaete (De Moor, 1967; Paepe en Van Hoorne, 1967). Het werd toen vermeld onder de namen ‘afzetting WII’ (De Moor, 1963) en ‘ Peaty loam formation’ (Paepe en Van Hoorne, 1967). Het bovenst laaggedeelte werd destijds door Lootens (1976) beschouwd als een afzonderlijke subeenheid en informatief beschreven onder de naam ‘afzetting van Oeselgem’. 44 Quartair-lithostratigrafische eenheden

Parastratotype: Op het kaartblad Tielt werd dit lemig complex door ons alleen gedeeltelijk waargenomen in de bouwput voor de sluis van Sint Baafs Vijve (De Moor, 1967; Lootens, 1968). Het specifiek facies dat daar voorkwam vertoonde overeenkomst met het facies van de ‘afzetting van Sysele’. Het meer homogene lemige facies werd door ons wel de visu waargenomen bij het uitvoeren van verschillende boringen (onder andere profiel 1).

3.7.3 Weichseliaan fluvioperiglaciair zandig facies (F) Het Weichseliaan fluvioperiglaciaal sedimentpakket omvat duidelijk twee afzonderlijke zandige lithosomen die op veel plaatsen gescheiden zijn door het fluvioperiglaciaal lemig complex beschreven onder § 4.7.2. (profiel 1, dwarsdoorsnede door het Leiedal stroomopwaarts Deinze). Dit laatste is op de ene plaats beter ontwikkeld dan op de andere, en ook het bovenste zandcomplex verschilt in belang. Het is beter ontwikkeld ten oosten van de Leie dan meer westwaarts, waar meer lemige facies domineren, zoals aangegeven op figuur 5b. Lithologie: Het onderste zandig complex bestaat overwegend uit middelmatig fijn tot middelmatig grof zand (zwak glauconiethoudend) dat naar onder toe zelfs nog grover wordt en dat talrijke grindelementen en ook schelpresten bevat (boring langsheen profiel 1 en ook talrijke andere boringen zoals 54eBGD130 ( RUG/DE MOOR214WB15). Door facies en positie gelijkt het op de afzetting van Dendermonde (De Moor, 1974). Het bovenste zandig complex bestaat uit middelmatig, fijn zand, met laminae of lenzen middelmatig zand. Ten oosten van de Leie wordt dit zand globaal genomen wat grover. Het is opgebouwd uit een juxtapositie en superpositie van ondiepe (0,5 à 1 m) kruisgelaagde geulvormige structuren met diagonale of tangentiële prograderende interne laminaire gelaagdheid. Aan de basis komt op vele plaatsen een dunne, maar duidelijke grindvloer voor. Deze eenheid vertoont kryoturbaties en vorstwiggen. Ze werden waargenomen in talrijke boringen (onder andere profiel 1) en in verschillende ontsluitingen op de deelbladen Dentergem en Deinze (De Moor, 1963, 1974, enzovoort, Lootens, 1979). De zandige lithosomen die de tussenlaag binnenin het lemig complex vormen (‘afzetting van Dendermonde 2’, Lootens, 1979) zijn hoofdzakelijk opgebouwd uit glaukoniethoudend, middelmatig zand. Ze werden als intercalaties in het lemig facies beschouwd (§ 4.7.2). De samenstelling van de insluitsels in deze zandige lithosomen kan min of meer vergeleken worden met deze in bovenste zandige eenheid. Insluitsels: De onderste eenheid bevat op verschillende niveau’s talrijke grindelementen (silexen, kwartskorrels, zandsteenstukken). Kleikeien, leembrokstukken en venige houtstukken worden eveneens aangetroffen. Verspreid worden schelpjes en schelpgruis aangetroffen: quartaire zoetwaterschelpjes en landslakjes (Hydrobia, Succinea, Pupilla, Anisus, Valvata, Pisidium, Limnea, Columella,...), enkele herwerkte exemplaren of fragmenten van Corbicula fluminalis, Cerastoderma edule en Theodoxus fluviatilis, eveneens herwerkte tertiaire schelpen (Nummulieten, Turbinolia, Turitella en rogge- en haaietandjes). In de bovenste eenheid komen, benevens een basale semi-continue grindvloer hoofdzakelijk verspreide grindfragmenten en komen in geringe hoeveelheden, waarschijnlijk deels herwerkt uit oudere lagen. Wel zijn er talrijke kruisgelaagde geulstructuren die vooral aan de basis een laag van kleine keitjes bevatten. Het gaat vooral om kleikeitjes afkomstig van herwerkte Ieperiaan klei. Meer gedetailleerde beschrijvingen van de malacologische inhoud van deze zandlagen kunnen geraadpleegd worden in de databank, onder andere onder de boorfiches bij de boringen vermeld op profiel 1. Sedimentatie-omstandigheden: Dit facies is hoofdzakelijk gevormd door verwilderde rivieren die onder periglaciale omstandigheden van de laatste ijstijd (vooral Vroeg- en Midden-Weichseliaan) actief waren. In dit fluvioperiglaciair afzettingsmechanisme wisselden accumulatie van sedimenten plaatselijk en tijdelijk af met erosiefasen, dit alles resulterend in een residuele dalopvulling. Sommige niet onbelangrijke lithosomen bestaan uit congelifluctiepakketten, uit niveofluviale of ook uit eolische afzettingen. De grofste sedimenten (grindlagen) bevinden zich overwegend aan de basis. Ze werden grotendeels als puinkegelsedimenten geïnterpreteerd, afgezet door de verwilderde rivieren die reeds vroeg in het Weichseliaan uitmondden in de Vlaamse Vallei nadat deze bij een eerste fase van insnijding onder gedaalde zeespiegel diep in de interglaciale sedimenten en in het tertiair substraat ingesneden was (De Moor, 1974; G. De Moor en Tavernier, 1974). De zandige lithosomen die deze eenheid opbouwen vertonen een uitgesproken erosieve basis, dikwijls onderlijnd door restgrindlaagje, wat wijst op herhaalde fasen van insnijding in oudere sedimenten gedurende de residuele aggradatie. Voorkomen: Beide zandige eenheden strekken zich uit over de gehele breedte van de dalbodem . De bovenste laag met het facies van de afzetting van Eke is evenwel belangrijker in het oostelijk gedeelte van het Leiedal en vooral in het zuidelijk

Quartair-lithostratigrafische eenheden 45

deel van de Vlaamse vallei ten oosten van de Leie stroomafwaarts Deinze, respectievelijk op het vlak van Tuttegem en op het daarbij aansluitend vlak van Nazareth. De dikste pakketten fluvioperiglaciale zandige Weichseliaansedimenten situeren zich in de opgevulde bovenpleistocene uitlopers van de Vlaamse Vallei (figuur 5a). De dikte van de verschillende zandige eenheden kan er sterk variëren. Ten westen van de Leie kunnen de twee zandige eenheden boven elkaar voorkomen, gescheiden door discontinue lemige tussenlagen. Het is de bovenste zandige laag die hier het minst dik ontwikkeld is (soms minder dan 1 m) (boring LOOTENS 217 DB13; X= 85236,0; Y= 185319,0). Aan de oostkant van de Leievallei kan de dikte van deze eenheid oplopen tot meer dan 10 m. Op plaatsen waar het lemig complex ontbreekt kan de totale dikte van het zandig complex oplopen tot meer dan 20m. De beide lagen zijn er ook niet altijd voldoende gedifferencieerd of althans niet als gedifferencieerd opgetekend. Op druksonderingen kan de aanwezigheid van de twee zandige lagen dikwijls wel rechtstreeks of onrechtstreeks herkend worden. Langs de randen van de opgevulde bovenpleistocene thalwegen neemt de dikte aanzienlijk af en sluit het bovenste zandcomplex geleidelijk aan op diachrone hellingssedimenten. Correlatie: De onderste zandige eenheid werd door Lootens (1979) gecorreleerd met de afzetting van Dendermonde (als ‘afzetting van Dendermonde 1’). Het bovenste zandig complex werd gecorreleerd met de afzetting van Eke (Lootens, 1979). Parastratotype: De onderste zandige eenheid werd door ons niet in ontsluiting waargenomen op het kaartblad Tielt; wel werd deze eenheid aangeboord in talrijke boringen in het Leiedal (onder andere profiel 1). De bovenste zandige eenheid werd niet alleen aangeboord in talrijke boringen, vooral ten oosten van de Leie, (boorprofiel 1), maar werd er tevens waargenomen in verschillende ontsluitingen zoals te Eke, te Kruishoutem (De Lieve Dochter) te Machelen, enzovoort...

3.8 Eemiaan marien zandig facies (E) Lithologie: Grijs, tot bleekgroen middelmatig fijn, soms glauconiethoudend zand, bevat soms kleiige lagen. Naar onderen toe komt dikwijls middelmatig zand met silexkeien en mariene schelpen voor (boring 21/4/RUG-WB16; X= 95376,0; Y= 192487,0). Insluitsels: Plantenresten, volledige exemplaren van mariene schelpen en schelpfragmenten van Cerastoderma edule, Scrobicularia plana, Hydrobidae, Theodoxus fluviatilis, Nassa reticulata, Corbicula fluminalis.... Deze schelpen kunnen in schelpenbanken voorkomen. Talrijke herwerkte tertiaire schelpen (nummulieten) komen verspreid voor. Aan de basis worden kwarts- en silexkeitjes en zandsteenstukjes aangetroffen. Voor meer gedetailleerde malacologische beschrijvingen verwijzen we onder andere naar G. De Moor en Lootens (1975) en naar de boring 54eBGD131 (= RUG/DE MOOR 214WB16) en naar de boring RUG/DE MOOR 214BD2. Sedimentatie-omstandigheden: De afzetting gebeurde onder een energierijk tot zeer energierijk marien of estuarien milieu, zowel in subtidale als in intertidale omstandigheden. De grovere zanden zijn strand- of offshore sedimenten of bevinden zich nabij riviermondingen in de kustzones (De Moor en Heyse, 1978). Laterale en verticale wisselingen van verschillende facies suggereren landwaarts en zeewaarts verschuiven van de kustlijn. Het ontbreken van fijne fracties werd toegeschreven aan intense stromingen onder estuariene omstandigheden (Heyse, 1979). Voorkomen: Deze eenheid werd enkel aangeboord op het deelblad Nevele (boring21/4/RUG-WB16; X= 95376,0; Y= 192487,0) op een plaats waar diepere getijdegeulen in het substraat zijn uitgeschuurd. De dikte van het sediment bedraagt hier meer dan 5 m. De top reikt niet hoger dan -5 m. Waarschijnlijk is de top gedurende het Weichseliaan door opeenvolgende geulinsnijdingen afgeërodeerd geweest. Dit wijst op een sterke erosie van de mariene Eemiaanafzettingen door latere fluviatiele insnijdingen gedurende het Weichseliaan. Correlatie: Het Eemiaan marien zandig facies wordt gecorrelleerd met de ‘afzetting van Kaprijke’ (De Moor en Heyse, 1974; Tavernier en G. De Moor, 1974). Plaatselijk komen moeilijk te onderscheiden herwerkte mariene Eemiaanafzettingen voor (met mariene schelpen). Ze zijn dan meestal vermengd met herwerkt continentaal Eemiaan of eo-Weichseliaan sedimenten, zoals veenblokken, resten van grote van zoogdieren, enzovoort (profiel Sifferdok, G. De Moor, 1963, figuur 13). Dit herwerkt grof 46 Quartair-lithostratigrafische eenheden

materiaal werd gerekend tot de afzetting van Dendermonde. De precieze positie van de afzetting van Dendermonde tegenover het onderste deel van de zanden van Langerbrugge is niet volledig duidelijk. Parastratotype: Deze eenheid werd niet in ontsluiting waargenomen op het kaartblad Tielt. Ze werd wel aangeboord te Landegem in de boring RUG/DE MOOR 214WB16.

3.9 Eemiaan fluviatiel of perimarien fijn facies (c) Lithologie: Overwegend groengrijze, glimmerrijke, sterk kalkhoudende, zware leem tot lichte klei, met horizontale laminatie met een zekere alternatie van meer en minder leem- tot kleihoudende lamellen. In deze eenheid komen ook venige tussenlagen voor. Plaatselijk kan het sediment zandig zijn. Naar onderen toe komt er soms een zandig lithosoom voor, bestaande uit grijs, kalkhoudend, middelmatig tot grof kwartsrijk zand, met grindfragmentjes. Insluitsels: Plantenresten, zoetwaterschelpjes, landslakjes, silex-en zandsteenkeitjes, markassietstukjes. Op sommige plaatsen werden in de zandige intercallaties exemplaren van Corbicula fluminalis, Cerastoderma edule en Theodoxus fluviatilis aangetroffen. Voor meer gedetailleerde malacologische beschrijvingen verwijzen we onder andere naar G. De Moor en Lootens (1975) en naar de verslagen bij boringen RUG/LOOTENS 217 DB8; X= 83129,0; Y= 181931,0 en RUG/ LOOTENS 217 DB5; X= 86362,0; Y= 185556,0 evenals boringen langs profiel 1 in het desbetreffende databankvolume. Sedimentatie-omstandigheden: Het betreft fluviatiele tot soms moerassige en deels perimariene afzettingen gevormd door bezinking van suspensiemateriaal in brede overstromingsvlakten rond meanderende geulen (De Moor en Heyse, 1974) gedurende het Eemiaan interglaciaal. Deze ouderdom wordt gestaafd door de vertanding van dit facies met het mariene Eemiaan facies, door de aanwezigheid van een warme interglaciale vegetatie, zoals blijkt uit de pollenspectra (Verbruggen, 1979) en door het voorkomen onder gekryoturbeerde horizonten. Het voorkomen van zandige lithosomen kan als geulsedimentatie geïnterpreteerd worden, terwijl de aanwezigheid van Corbicula fluminalis, Cerastoderma edule en Theodoxus fluviatilis in deze lithosomen wijst op het tijdelijke heersen van estuariene omstandigheden (Lootens, 1976). De venige lagen wijzen op een tijdelijke of plaatselijke vermindering in sedimentaanvoer en op verlanding van hoefijzermeren, terwijl de zandige lagen waarschijnlijk overeenkomen met stroombeddingen oeverwalafzettingen. Voorkomen: Dit facies komt voor in de diepere delen van de uitlopers van de Vlaamse Vallei. Het komt meer voor aan de westkant van de huidige Leievallei dan aan de oostkant ervan. Grote delen werden door latere erosie opgeruimd, vooral in het noordelijk deel van het studiegebied. De dikte kan plaatselijk meer dan 10 m bedragen. Correlatie: Het continentaal Eemiaan wordt hier gecorreleerd met de ‘afzetting van Oostwinkel’ (De Moor en Heyse, 1974; Tavernier en G. De Moor, 1974). Parastratotype: Deze eenheid werd niet in ontsluiting waargenomen op dit kaartblad Tielt. Wel werd ze aangeboord in verschillende boringen in het Leiedal stroomopwaarts Deinze, zoals onder andere die aangegeven op profiel 1.

3.10 Diachrone zandige en lemige hellingssedimenten Over een groot gedeelte van de hellende zones in het westelijk deel van het kaartblad komen dunne quartaire afzettingen voor die door afspoeling of door massabewegingen onder normale of periglaciaire omstandigheden langs zwakke hellingen verplaatst zijn of nog in verplaatsing zijn. De lithologie van deze sedimenten is meestal nauw verwant met het substraat. Ze zijn eerder zandig (facies H) of lemig-kleiig (facies h) en bevatten dikwijls zandsteen- of veldsteenfragmentjes. Lokaal kan het zelfs weinig van het tertiair substraat verschillen (ht-facies van profiel 5). Dit is vooral het geval met solifluxiepakketten van eocene zanden die onder periglaciaire omstandigheden als onderdeel van een opdooilaag verschoven zijn en waarbij vermenging met lokale erosieresten kan opgetreden zijn. Dergelijke massabewegingssedimenten waarbij grote fragmenten van zandsteenlagen uit het eoceen substraat langs hellingen schuin gezet staan, werden aangeboord langs de omleidingsweg in Tielt (profiel 4).

Quartair-lithostratigrafische eenheden 47

Parastratotype: Gekryoturbeerd en gesoliflueerd zandig-kleiig eoceen substraatmateriaal, rijk aan velsteenfragmenten, en met een dikte van 1 à 2 m werd waargenomen in ontsluiting te Egem (oostelijke toegang tot de zanden kleigroeve steenbakkerij Ampe, G. De Moor, 1987). In deze laatste plaats was de ontsluiting zo typisch dat de plaats als parastratotype voorgesteld wordt. Deze eenheid wordt ‘afzetting van Wingene’ genoemd naar de meest nabijgelegen gemeente, omdat de term ‘afzetting van Beernem’ reeds in de literatuur geïntroduceerd is (De Moor en andere, 1978).

3.11 Pre-Saaliaan terrasgrind (Y) Op het kaartblad Tielt komen resten voor van minstens twee midden-pleistocene riviersedimenten (De Moor, 1963, 1965). Ontstaan als grove dalbodemsedimenten komen ze nu voor in een interfluviale terraspositie, dit ingevolge de reliëfsinversie die zich bij de jongere insnijding van het reliëf voorgedaan heeft en de differentieel-weerstandbiedende rol die de grove dalbodemsedimenten daarbij gespeeld hebben (§ 2.7). Naast de resten van het terras van Kruishoutem (+60 m in dit gebied) en van het terras van Meulebeke (+30 m in dit gebied) werden op enkele hoge plaatsen op de topzone van de cuesta van Tielt (tussen Egem en Koolskamp) grof zand aangeboord met een dikte tot 5 m (De Moor, 1978, intern rapport). De betekenis van dit zand is voorlopig onduidelijk.

3.11.1 Terrasgrind van Kruishoutem Definitie en faciesbeschrijving: De afzetting is grindrijk en bestaat uit planair-diagonaal gestratifieerde lagen (0,1 à 0,5 m dik) die afwisselend uit grindhoudend zand en uit zandig grind bestaan. De stratificatie verraadt afzetting door krachtige geulstroming. De dikte kan tot 3 à 4 m bereiken. Op het kaartblad Tielt blijft de dikte evenwel geringer. De zandige lagen bestaan uit middelmatig tot vrij grof zand, dikwijls kleiig. Het bevat vooral kleine grindfragmenten van silex en kwarts en ook kleiige tussenlaagjes. De grindlagen die over het algemeen dikker zijn, bestaan hoofdzakelijk uit gerolde en veelal afgespleten silexkeien, soms nog wat gecacholoiniseerd, verder uit grove silexen kwartskorrels (type ‘grain de riz’), fragmentjes verkiezeld hout en zandsteenfragmentjes die soms gesilicifieerd, soms kalkhoudend zijn en ook stukjes ijzerzandsteen. De afzetting bevat ook gesilicifieerde schelpresten en nummulieten en uitzonderlijk ook kiezeloölieten. Verschillende van deze elementen verraden herwerking uit de tertiaire lagen die nu nog in de nabijgelegen Vlaamse Ardennen aanwezig zijn: Diestiaan, Lediaan, Paniseliaan). In de grindbanken komen soms grote silexknollen voor zoals die in het meer zuidelijk ontsloten Krijt aangetroffen worden. Een groot deel van de silexkeien is evenwel min of meer gerold en afgerond of afgeplat en vertoont afslagplekken. Afgeplatte silex zijn soms schubvormig afgezet Deze bestanddelen verraden een fluviatiele aanvoer vanuit het zuiden, hetzij rechtreeks uit het krijt, hetzij herwerkt uit de kustafzettingen van het Diestiaan. Er komen ook veel silexsplijtstukken voor die door kryoklastie kunnen ontstaan zijn nog voor hun uiteindelijk transport en afzetting. Dit laatste kan op afzetting onder periglaciale omstandigheden wijzen. Silex vormt 90% van de fractie grover dan 4 mm. De grove zandfractie (1 à 2 mm) bestaat vooral uit kwartskorrels. Beschrijvingen van de granulometrische, lithologische en morfometrische kenmerken zijn te vinden bij G. De Moor (1963) en bij Tavernier en G. De Moor (1974). Vorming: Het betreft hier een fluvioperiglaciaal sediment afgezet in een vroegere dalbodem van een Oer-Schelde. Het sediment werd een pre-Mindel-ouderdom toegekend (De Moor, 1963; de Heinzelin, 1967). Voorkomen: Op het kaartblad Tielt komt de terrasafzetting van Kuishoutem alleen voor op de uiterste noordrand van het interfluvium tussen Leie en Schelde. Stratotype: Profiel Kruwo 1 te Wortegem-Walem (De Moor, 1963), op korte afstand ten zuiden van het kaartblad Tielt.

3.11.2 Terrasgrind van Meulebeke Definitie en faciesbeschrijving; De afzetting bestaat uit middelmatig tot grof zand met grindelementen en laagjes grind, soms ook kleiige laagjes. De dikte bereikt hier hoogstens 1 à 2 m. De grindelementen zijn vooral afgeronde en afgespleten silexkeien, herwerkte tertiaire zandsteenfragmentjes en ook enkele geremanieerde tertiaire fossielen. Ook hier is er dus aanvoer van lokaal substraatmateriaal. Daarnaast komen ook veel silexsplijtstukken voor en ook kwartskorrels. Opvallend is dat er wel grote, weinig bewerkte silexknollen voorkomen. Vorming: Het betreft hier een fluvioperiglaciaal sediment afgezet in een vroegere dalbodem van een Oer-Leie. Het sediment werd een Mindel-ouderdom toegekend (De Moor, 1965; Tavernier en G. De Moor, 1974). 48 Quartair-lithostratigrafische eenheden

Voorkomen: Op het kaartblad Tielt komt het terrasgrind van het niveau van Meulebeke nog voor in de nabijheid van Meulebeke, van Aarsele en van Lotenhulle. Stratotype: Profiel Meulebeke (De Moor, 1965), waar kleine resten zichtbaar waren aan de bovenkant van kleien zandgroeve van de steenbakkerij Ostijn.

3.12 Diachroon restgrind (R) Op vele plaatsen komt aan de basis van de lokale quartaire sequentie een min of meer dunne laag van grindelementen of een vloer van verspreide grindelementen voor. Veelal bestaan ze uitsluitend uit silex en kwarts en zijn sterk gekryoklasteerd. Deze grindelementen zijn gedurende de ontwikkeling van het quartair dek uitgewassen uit quartaire sedimenten of door erosie van het tertiair substraat achtergebleven. Eventueel kunnen ze door afspoeling of massabeweging op korte afstand aangevoerd zijn. In depressies kan hun dikte wat groter worden. Dit laatste is waargenomen langs het boorprofiel doorheen het dalhoofd te Aarsele (profiel 5). Het restgrind bestaat daar hoofdzakelijk uit elementen afkomstig van het nabijgelegen terras van Meulebeke en uit het lokaal eoceen substraat (veldsteen). Dergelijke restgrinden komen wel aan de onderkant van het quartair dek voor, maar worden toch ten onrechte ‘basisgrind van het Quartair’ genoemd daar ze niet aan de eigenlijke stratigrafische basis van het Quartair gesitueerd zijn. Informele Informele lithostratigrafie lithostratigrafie sensu sensu De Moor en Lootens, Tavernier, 1974 1974 / / / / / / Maldegem / Sifferdok * Gottem / /

Lithofacies in stratigrafische context De Moor et al., 1997 k, K õ o D g, G n

Eke

Oostakker (Vijve kapelle)

Dendermonde

Oeselgem Dendermonde 2 Oostakker Dendermonde 1

Oostwinkel

Kaprijke

/ Meulebeke Kruishoutem

h, H, ht | Y2 Y1

* ° |

Specifiek voorkomen

Holocene dalbodems Rivierduinen Tardiglaciale dalbodems Dekzandruggen * Kouterruggen ° Hoge interfluvia ten westen van de Leie Weichseliaan fluvioperiglaciale opvulling Vlaamse Vallei Weichseliaan fluvioperiglaciale opvulling Vlaamse Vallei fluvioperiglaciale opvulling Vlaamse Vallei Eemiaan rivieropvulling Vlaamse Vallei Eemiaan estuariene en off-shore sedimenten Golf van Gent regolitisch hellingssediment / /

Informele lithostratigrafie sensu De Moor et al., 1997 Machelen Deurle Vinderhoute Maldegem / Gembloux (naar F. Gullentops) Eke Oostakker (Vijve kapelle) Dendermonde Oostwinkel Kaprijke Wingene Meulebeke Kruishoutem

E-W ruggen in Noordelijke deel Vlaamse vallei SW-NE ruggen westkant zuidelijk deel Vlaamse vallei diachrone sedimenten

De lithostratigrafische tabel ontwikkelt zich verder naarmate de inventarisatie van de quartaire sedimenten verder schrijdt.

Tabel 8: Proeve van correlatie van informele lithostratigrafische termen gebruikt bij de studie van het quartaire dek op het kaartblad Tielt in de periode 1970 - 1997.

Quartair-lithostratigrafische eenheden 49

4 QUARTAIR-LITHOSTRATIGRAFISCHE DOORSNEDEN Toelichting Met deze quartairgeologische doorsneden wordt getracht een overzicht te geven van de algemene quartairgeologische en quartair-lithostratigrafische opbouw van het kaartblad Tielt rekening houdend met de geomorfologische onderdelen van het kaartblad. Hiervoor zijn vooral van belang de profielen 1 en 2. De overige profielen geven meer detailbeelden van afzonderlijke lithofacies en lithostratigrafische eenheden of van de opbouw in specifieke geomorfologische posities. Profiel 9 is toegevoegd om aan te tonen dat in een groot deel van Centraal West-Vlaanderen wel degelijk een dun quartair dek voorkomt. Sommige profielen illustreren de complexiteit van de hellingssedimenten. De profielen zijn hoofdzakelijk opgesteld op basis van boorgegevens. Eén van de profielen komt overeen met de opname van een ontsluitingswand (profiel 8). NW HB70

SE hb1

hb51 hb7 HB71 HB14 hb76 hb42

hb17

hb 137a 136c hb18 hb13 8 d86

hb112

hb113

db20

hb114 db10

hb129

+60 +55 +50 +45 +40 +35 +30

Lithologische facies F = zandig fluvioperiglaciaal f = fijn fluvioperiglaciaal Y1 = pré-Saaliaangrind - niveau van Kruishoutem Y2 = pré-Saaliaangrind - niveau van Meulebeke R = restgrind c = fijn fluviatiel Eemiaan h = lemig hellingssediment H = zandig hellingssediment n = niveo eolische leem o = holoceen-tardiglaciaal organo-klastisch k = holoceen fijn alluvium

+25 +20 +15 +10 +5 0 -5 -10 -15 -20

Informele stratigrafische benaming afzetting van Oostwinkel afzetting van Dendermonde afzetting van Oostakker afzetting van Eke afzetting van Gottem

TERTIAIR SUBSTRAAT

F2c = Lithoprofieltype

PP = doorsnede

Profiel 1: Doorsnede door het Leiedal tussen Aarsele en Kruishoutem (G. De Moor en M. Lootens, 1997)

Quartair-lithostratigrafische doorsneden 51

SE hb1

hb51 hb7 HB71 HB14 hb76 hb42

hb17

hb 137a 136c hb18 hb13 8 d86

hb112

hb113

db20

hb114 db10

hb129

+60 +55 +50 +45 +40 +35 +30

+25 +20 +15 +10 +5 0 -5 -10 -15 -20

Informele stratigrafische benaming afzetting van Oostwinkel afzetting van Dendermonde afzetting van Oostakker afzetting van Eke afzetting van Gottem

TERTIAIR SUBSTRAAT

F2c = Lithoprofieltype

PP = doorsnede

Profiel 1: Doorsnede door het Leiedal tussen Aarsele en Kruishoutem (G. De Moor en M. Lootens, 1997)

Quartair-lithostratigrafische doorsneden 51

52 Quartair-lithostratigrafische doorsneden

132 136b

Aalter

127

F = zandig fluvioperiglaciaal f = fijn fluvioperiglaciaal E = marien Eemiaan zand h = lemig hellingssediment H = zandig hellingssediment

Lithologische facies

133a 123 132a 134a 129

134

136

163b

Kaartblad Nevele 54E

afzetting van Oostende afzetting van Dendermonde + Langerbrugge afzetting van Oostakker afzetting van Eke afzetting van Gottem

Informele stratigrafische benaming

Kaartblad Aalter 54W

131

154a

162

PP = profiel autosnelweg

Landegem

157b 156a 160

Profiel 2: Profiel in de overgangszone tussen de cuesta van Lotenhulle en de Vlaamse Vallei langsheen de autosnelweg Brussel-Oostende tussen Aalter en Landegem (G.â&#x20AC;ŻDeâ&#x20AC;ŻMoor, 1997, herwerkt naar M. Gulinck, 1961)

-10

+10

+20

121

164

166a

Quartair-lithostratigrafische doorsneden 53

Hb29

Hb14

Hb15

Hb13

Profiel 3: Doorsnede van de Mandelvallei te Oostrozebeke

-10

-5

+10

+15

+20

+25

Hb30

NW Hb54

Hb57

Db2

Db5

= zandig fluvioperiglaciaal = fijn fluvioperiglaciaal = restgrind = fijn fluviatiel Eemiaan = lemig hellingssediment = zandig hellingssediment = niveo eolische leem = holoceen fijn alluvium

Situatieschets

afzetting van Gottem afzetting van Eke afzetting van Oostakker afzetting van Dendermonde afzetting van Oostwinkel restgrind

Informele stratigrafische benaming

F f R c h H n k

Lithologische facies

54 Quartair-lithostratigrafische doorsneden

fijn kleiig zand

h = lemig hellingssediment H = zandig hellingssediment H s = zandig hellingssediment met herwerkte tertiaire zandsteen h n = leem (mogelijkerwijze loess) k = holoceen fijn alluvium met venige tussenlaag K = zandig alluvium

Lithologische facies

zandige klei

TERTIAIR SUBSTRAAT

Profiel 4: Profiel doorheen het dalhoofd van de Poekebeek langsheen de omleidingsweg van Tielt op de rug van de cuesta van Tielt (G.â&#x20AC;ŻDeâ&#x20AC;ŻMoor, 1997, herwerkt naar M. Gulinck, 1967)

+30

+35

+40

Quartair-lithostratigrafische doorsneden 55

WESTKOUTERLOS

h = lemig hellingssediment Ht = zandig hellingssediment h = herwerkt lemig zeer fijn tertiair zand R = restgrind Yd = zand van Ieper Yc = klei van Ieper

Lithologische facies

Profiel 5: Profiel doorheen de quartaire opvulling van het dalhoofd van de Westkouterlos op de westelijke dalwand van het Leiedal te Aarsele (herwerkt naar M.â&#x20AC;ŻLootens, 1976)

+13

+14

+15

+16

+17

+18

+19

+20

+21

+22

+23

+24

+25

+26

m +27

56 Quartair-lithostratigrafische doorsneden

PP = profiel

Profiel 6: Profiel door de Leievallei te Wakken (Groenhove) (herwerkt naar M.â&#x20AC;ŻLootens, 1976)

k K v G F f

= kleiig holoceen alluvium = zandig holoceen alluvium = holoceen veen = zandig niveo-fluviaal en fluvio-eolisch Weichseliaan = zandig fluvio-periglaciaal Weichseliaan = lemig fluvio-periglaciaal Weichseliaan

Lithologische facies

+10

+11

+12

+13

Quartair-lithostratigrafische doorsneden 57

Lithologische facies k = kleiig holoceen alluvium K = zandig holoceen alluvium v = holoceen veen o = eo-holoceen organoklastisch complex F = zandig fluvio-periglaciaal Weichseliaan

50m

Profiel 7: Profiel door de Leievallei te Oeselgem (Kerkmeerselken) (herwerkt naar M.â&#x20AC;ŻLootens, 1976)

m +10

PP = profiel

Leie

58 Quartair-lithostratigrafische doorsneden

k = holoceen kleiig alluvium (afzetting van Machelen) (v) = holoceen zandig herwerkt veen, afkomstig van erosie in de dalbodem van de Tichelbeek (afzetting van Machelen) F = zandig facies van de afzetting van Eke met ijswigpseudomorfen

Lithologische facies

PP = profiel

Profiel 8: Profiel langsheen de wand van het Leiekanaal (1976) doorheen het mondingsgebied van de Tichelbeek in de Leievallei te Machelen (herwerkt naar M.â&#x20AC;ŻLootens, 1976)

m 0 +10

Quartair-lithostratigrafische doorsneden 59

Koolskamp

Ardooie

Profiel 9: Profiel langsheen de autosnelweg Brugge-Kortrijk (A17) tussen Koolskamp en Lendelede (Intercommunale A17 in: Lambert, 1980)

m TAW

60 Quartair-lithostratigrafische doorsneden Wulfhoek

Lege kouter

afzetting van Eke afzetting van Oostakker afzetting van Gottem (zandig facies) afzetting van Gottem (lemig facies) afzetting van Vinderhoutem (organo-klastisch complex) afzetting van Machelen hellingssedimenten (overgangsfacies) basisgrint quartair dek

zand lemig zand zand met leemlenzen zandleem kleiig zand klei grint veen houtresten tertiair substraat

Peperhol

F = f = G= g = o = (v) = h = R=

Kalevallei

Lithologische facies

Bultengebied

KOZIJNBEEK

Informele strategrafische benaming

OSSEBEEK

Landegem

PP = profiel

Westhoek

Moerstraatdepressie Baarleveld

OZO

Profiel 10: Profiel doorheen het Bultengebied van Hansbeke, de Kalevallei en de depressie van de Moerstraat tussen Hansbeke en Landegem (Baarleveld) (G.â&#x20AC;ŻDeâ&#x20AC;ŻMoor, 1997, herwerkt naar D. Meiresone, 1977)

-2

TAW m

WNW SCHIPDONKKANAAL

Hansbeke

Vlaamse vallei

OUDE KALE

5 METHODIEK VAN DE KAARTVOORSTELLING 5.1 Inleiding Elk geologisch profiel omvat een opeenvolging van lithosomen van een bepaald, uniform, min of meer verschillend facies. In het geval van een boring gaat het dan om een verticale, min of meer continue en volledige opeenvolging van stalen uit die successie. Een facies kan zich eventueel herhalen. Gelijke lithofacies kunnen dan eventueel verschillende lithosomen kenmerken. Het lithofacies laat op zichzelf dus geen eenduidige lithostratigrafische identificatie toe. Daartoe moet de stratigrafische context waarin het lithosoom (of het staaal) zich bevindt gekend zijn. Anders bekomt men een lithologische en geen lithostratigrafische kartering. De lithostratigrafische kaart zal dan ook in de eerste plaats een lithoprofieltypekaart zijn die de verbreiding weergeeft van de verschillende types van lithofaciessequenties die elkaar binnen het boorprofiel, opvolgen rekening houdend met hun stratigrafische context voor wat hun identiteit betreft. Het is mogelijk niet alleen de lithofaciessequentie aan te geven maar zelfs de dikte van de lithostratigrafisch elementen van een sequentie (volgens klassen) voor te stellen in het lithosequentiesymbool. De continentale quartaire afzettingen vertonen echter zeer grote en snelle dikteveranderingen. De dikte is dan ook niet opgenomen in de cartografische symboliek, omdat men tot erg complexe symbolen en tot een zeer groot aantal profieltypes en kaartvlakken zou komen wat de leesbaarheid van de kaart sterk zou bemoeilijken. Wel zijn afzonderlijke kaartjes toegevoegd met de dikte van belangrijke lithosequenties of van afzonderlijke lithostratigrafische eenheden. Voor meer gedetailleerde gegevens over de dikte van de eenheden wordt verwezen naar de databank zelf.

5.2 Opbouw van de kaartlegende 5.2.1 Lithofaciessymbolen Elk lithofacies (lithotype) is voorgesteld door een afzonderlijk symbool dat tegelijk de lithologie en de stratigrafische positie weergeeft en eventueel ook aanduidingen over de sedimentgenese verschaft. Meer bepaald is een onderscheid gemaakt tussen fijne (kleiig, silteus, lemig) of grovere (zand) facies. Voor fijne varianten is een minuscuul gebruikt, voor grovere een majuscuul. Tabel 9 geeft een overzicht van de kaartsymbolen voor diverse facies in hun stratigrafische context. k K v Ăľ

Holoceen continentaal kleiig facies zandig facies venig facies stuifzanden

D F f n g G

Weichseliaan continentaal eolisch dekzandfacies zandig fluvioperiglaciaal facies lemig fluvioperiglaciaal facies niveo-eolisch, fijn facies niveo-fluviaal, fijn facies niveo-fluviaal, zandig facies

Eemiaan continentaal c fijn facies (alluviaal)

Tardiglaciaal - Holoceen complex o organisch-klastisch complex Varianten: zandige rivierafzettingen venige afzettingen kleiige plassedimententen

Eemiaan marien zandig facies

Diachrone regolietische hellingsafzettingen h fijn facies H grof facies PrĂŠ-Saaliaan terrasafzettingen Y fluvioperiglaciaal zandig grint $ Tertiair substraat Tabel 9: Overzicht van de hier gebruikte lithofaciessymbolen. Methodiek van de kaartvoorstelling 61

5.2.2 Lithosequentiesymbolen Elke lithosequentie bestaat uit een verticale successie van verschillende lithosomen, elk met hun eigen lithotype. Elke lithosequentie behorend tot eenzelfde stratigrafische eenheid kan aangeduid worden door de opeenvolging van de faciessymbolen van de samenstellende lithosomen. Zo stelt GFf een Weichseliaansequentie voor bestaande uit een opeenvolging van niveo-fluviaal zand, van fluvioperiglaciale zanden en van fluvioperiglaciale overstromingslemen. Deze voorstellingswijze kan evenwel tot lange formules leiden. Daarom is de mogelijkheid ingevoerd om een lithosequentie ook weer te geven door het symbool van het bovenste lithosoom. Daaraan wordt dan in subscript een getal toegevoegd dat aangeeft hoeveel andere lithosomen naar onder toe in deze sequentie voorkomen. Vermits de lithosomen in lithologie afwisselen volgt automatisch welke de lithologie van de onderliggende lithosomen uit deze sequentie is. Zo betekent F2 een Weichseliaan fluvioperioglaciale sequentie bestaande uit een bovenste zandige laag rustend op een lemige laag, rustend op een onderste zandige laag. Genetisch gezien kan de middelste lemige laag wijzen op een weinig energetische afzettingsfase, voorafgegaan en gevolgd door afzettingen in een energierijker milieu. Het voorkomen van een organogeen lithosoom in een lithosequentie kan onderlijnd worden door het symbool voor het organogeen sediment te gebruiken voorafgegaan door een aanduiding in superscript voor het facies van de bovenliggende laag of gevolgd door een aanduiding in superscript voor het facies van de onderliggende laag. Als symbool worden hier kaptekens gebruikt: (') voor kleiig of lemig, ('') voor zandig. Zo betekent het kaartsymbool 'v een lithosequentie bestaande uit een veenlaag onder een kleiige deklaag. Het kaartsymbool 'v'' betekent een holocene continentale lithosequentie bestaande uit een veenlaag bedekt door een kleiige deklaag maar rustend op een zandige onderlaag. Genetisch kan dit een veenlaag in een holocene dalopvulling zijn die bovenaan uit alluviale klei bestaat. Deze werkwijze laat toe het voorkomen van een dunne laag waarvan het vermelden van belang is, uitdrukkelijk te onderlijnen. Ze laat ook toe het aantal symbolen in een lithosequentiecode of lithoprofieltypecode van een minder opvallende laag gevoelig te reduceren en de aandacht te vestigen op de meer belangrijke componenten van een sequentie.

62 Methodiek van de kaartvoorstelling

Holoceen continentaal k kleiige sequentie of lithosoom K zandige sequentie of lithosoom 'v kleiige laag op veen Ăľ stuifzanden

n g G

Weichseliaan continentaal zandig fluvioperiglaciaal lithosoom zandig op lemig fluvioperiglaciaal lithosoom zandig op lemig en op zandig fluvioperiglaciaal lithosoom zandig op lemig op zandig op lemig op zandig fluvioperiglaciaal lithosoom lemig op zandig fluvioperiglaciaal lithosoom lemig op zandig op lemig fluvioperiglaciaal lithosoom lemig niveo-eolisch lithosoom lemig niveofluviaal lithosoom zandig niveofluviaal lithosoom

Eemiaan continentaal lemig lithosoom

F F1 F2 F4 f1 f3

Diachroon-hellingssediment H zandig facies h lemig facies h1 lemig op zandig facies

Tardiglaciaal - holoceen complex o organisch-klastisch complex Boven-Weichseliaan dekzanden D eolische dekzanden

Eemiaan marien E zandig lithosoom Diachrone basislaag R restgrint

PrĂŠ-Saaliaan terrasafzetting Y1 zandig grint op niveau +60 m Y2 zandig grint op niveau +30 m Tabel 10: Overzicht van de lithosequentiesymbolen gebruikt op het kaartblad Tielt.

5.2.3 Lithoprofieltypesymbolen Lithoprofieltypes geven de verticale successie weer van de verschillende lithosequenties die op een welbepaalde plaats voorkomen. Elk lithoprofieltype wordt aangeduid door de combinatie van de symbolen van de opeenvolgende lithosequenties in het lithoprofiel. De symboolpositie geeft de plaats van de lithosequentie of van het desbetreffende lithosoom in de verticale opeenvolging weer. Zo geeft het symbool kGFc een lithoprofieltype weer waarin continentale holocene klei, niveo-fluviaal zand, fluvioperiglaciale Weicheliaanzanden en continentale Eemiaanlemen naar onder toe elkaar opvolgen. Het symbool 'vFc stelt een lithoprofiel voor waarin holocene continentale klei, holoceen continentaal veen, Weichseliaan fluvioperiglaciale zanden en continentale Eemiaanleem elkaar opvolgen. Figuur 10 geeft voorbeelden van enkele lithoprofieldiagrammen met het desbetreffende lithoprofieltypesymbool. De profielen 1 tot 8 geven voorbeelden van quartairgeologische doorsneden met de voorstelling van de voorkomende quartairgeologische opbouw. Tevens is aangeduid welke de gebruikte lithoprofieltypesymbolen zijn waarmee de desbetreffende gebieden op de kaart zullen aangeduid worden.

Methodiek van de kaartvoorstelling 63

Fig 9: Enkele voorbeelden van lithoprofieltypediagrammen (zonder dikte aanduiding).

64 Methodiek van de kaartvoorstelling

5.3 Kaartvoorstelling van de lithoprofieltypes 5.3.1 Fundamentele voorstellingswijze Kaartvlakken zijn door grenslijnen afgebakende gedeelten van de kaart. In dit geval stellen de kaartvlakken gebieden voor waarbinnen eenzelfde lithoprofieltype voorkomt. Het voorgestelde attribuut, de quartairgeologische opbouw, is niet numerisch. Hierdoor is de begrenzing van de kaartvlakken gebeurd door een proces van kwalitatieve clustering en niet van mathematische interpolatie. De identiteit van het kaartvlak wordt aangeduid door het lithoprofieltypesymbool dat op het kaartvlak aangebracht wordt.

5.3.2 Ordening van de kaartvlakken De lithoprofieltypes zijn zeer talrijk en kunnen op grond van sommige criteria gegroepeerd en hiĂŤrarchisch geordend worden in hoofdgroepen, groepen, subgroepen, leden en subleden (zie verder).

5.3.2.1

Kaartvlakken van eerste orde

De kaartvlakken voor de hoogste lithoprofieltype-ordes (zoals hoofdgroepen en groepen) zijn kaartvlakken van eerste orde. Ze worden weergegeven door kleuren en zijn door dikkere grenslijnen afgezet. Door de grote flexibiliteit in het definiĂŤren van de ordes kan de hiĂŤrarchische positie gemakkelijk gewijzigd worden. Om de kaart aan te passen volstaat het de data in te voeren in een modern database- of GIS-bestand dat keuzemogelijkheden toelaat. Deze werkwijze laat toe met eenzelfde databestand cartografische informatie te bekomen aangepast aan de directe vraagstellingen van verschillende types van gebruikers. Zo zal voor waterwinningsdoeleinden de lithologie van de diepere lithosomen vooral van belang zijn; voor terreintoegankelijkheidsevaluatie ten behoeve van wegenbouw, landbouw, militaire doeleinden, enz. zal een meer gedetailleerde voorstelling van de lithologische informatie van het bovenste deel van een groep min of meer gelijke lithoprofieltypes belangrijk zijn.

5.3.2.2

Kaartvlakken van tweede orde

Binnen de kaartvlakken van eerste orde kunnen min of meer talrijke plaatsen voorkomen waar de opbouw varianten vertoont tegenover het lithoprofieltype in dit kaartvlak van eerste orde. Dit kan het gevolg zijn van laterale facieswisselingen. Wegens het grote aantal lithoprofieltypes van lagere orde is het praktisch niet mogelijk die allen met afzonderlijke kleurcodes voor te stellen. Om geen informatie cartografisch te laten verloren gaan werden kaartvlakken van eerste orde verder opgesplitst in kaartvlakken van lagere orde. Hiertoe worden bijkomende grenslijnen (gestippeld) ingevoerd binnen de kaartvlakken van eerste orde. Kaartvlakken van tweede orde stellen onderdelen van gebieden van eerste orde voor waarbinnen specifieke varianten in opbouw van het hoofdtype voorkomen die echter onvoldoende belangrijk geacht worden om het desbetreffende lithoprofieltype door een aparte kleurcode voor te stellen. Kaartvlakken van lagere orde krijgen geen andere kleurcode toegewezen, maar wel wordt de identiteit van elk kaartvlak van lagere orde aangegeven door opdruk van het profieltypesymbool voor het desbetreffende lithoprofieltype, eventueel onderlijnd door een opdruk van arceringen.

5.3.3 Onvolledige boorprofielen Een groot aantal waarnemingspunten geven slechts informatie over een bovenste deel van de volledige quartaire sequentie ter plaatse. Hun lithoprofieltypesymbolen op de kaart aanbrengen zou ten onrechte suggereren dat de opbouw van het totale quartaire dek weergegeven wordt. Zo geeft het symbool F1 aan dat er een successie van Weichseliaan fluvioperiglaciale zanden op Weichseliaan fluvioperiglaciale lemen voorkomt. Indien op die plaats de beschikbare informatie op het gehele quartaire dek slaat is de kaartvoorstelling juist, indien echter de gebruikte boring slechts in het bovenste gedeelte van het aanwezige quartair doorgedrongen is, is de kaartvoorstelling misleidend, aangezien naar onder toe ook bijvoorbeeld continentaal Eemiaan leem met een grotere dikte zou kunnen voorkomen en dit niet aangegeven staat. Om hieraan tegemoet te komen zijn de kaartvlakken van eerste orde in een eerste fase uitsluitend afgelijnd op basis van boringen die in ieder gebruikt punt wel de volledige dikte van het lokale quartaire dek doorgesneden hebben zodat daar een lithoprofielsymbool gebruikt is dat het volledige quartaire dek weergeeft. Om bovenvermelde redenen (zoals extrapolatie vanuit zones met voldoende diepe boringen naar gebieden waar alleen onvoldoende diepe boringen voorkomen) zullen niet alle profieltypes als kaartvlakken op de kaart vermeld staan. Zo zal een onvoldoende diepe boring die alleen een onvolledig F1 profieltype aangeeft, maar zich bevindt in een zone

Methodiek van de kaartvoorstelling 65

waar omgevende boringen dieper in de quartaire sedimenten doordringen, of deze volledig doorboren en waar een F2c profieltype voorkomt, niet afzonderlijk opgegeven worden indien uit de omgevende boringen voldoende blijkt dat de diepere opbouw als Fc mag verwacht worden. Het is vanzelfsprekend dat de nauwkeurigheid van de kaartvlakken dan een min of meer hypothetisch karakter verkrijgt die onder andere afhangt van de dichtheid van het waarnemingsnet met voldoende diepe boringen. In dergelijke gevallen wordt immers een analoge bouw van het onderste gedeelte van de opbouw over het gehele kaartvlak verondersteld. Het is duidelijk dat men hierbij riskeert een informatiedominante in te voeren die geaxeerd is op de diepere lagen.

5.4 Overzicht van de kaartsymbolen voor de lithoprofieltypes Hierna volgt een overzicht van de verschillende lithoprofieltypesymbolen voorkomend op het kaartblad Tielt. Ze zijn geordend volgens een aantal criteria. In de voorgestelde ordening vormt de algemene chronostratigrafische positie het hoofdcriterium. Het is evenwel mogelijk dit te wijzigen. Deze procedure moet toelaten in het geval van werken met een gebruiksvriendelijk GIS-systeem de kaartoutput onmiddellijk aan de behoeften en vragen van de gebruiker aan te passen door de orde van de lithoprofieltypes te wijzigen.

66 Methodiek van de kaartvoorstelling

6 CARTOGRAFIE 6.1 Inleiding 6.1.1 Lokalisatie en aantal waarnemingspunten De spreiding van de waarnemingspunten over het kaartblad Tielt is sterk onregelmatig (figuur 10). Bovendien zijn de nauwkeurigheid en de betrouwbaarheid van de boor- en ontsluitingsgegevens over de quartairgeologische gesteldheid zijn niet overal dezelfde. Oostkamp

21/1 53W

Aalter

Wingene Gent

Ruislede

Pittem

St.-MartensLatem

Lichtervelde

Nevele

Tielt

21/6 68E

Ardooie

21/7 69W

Deinze

Dentergem Nazaret

Meulebeke

Izegem

Ingelmunster

Wielsbeke

Zulte

Kruishoutem Zingem

Oostrozebeke

Fig. 10: Lokalisatie van de waarnemingspunten

5 km

Globaal gezien zijn er op het kaartblad Tielt meer dan 3600 waarnemingspunten beschikbaar (tabel 11). Meer dan de helft daarvan (2066) zijn boringen waarvan de verslagen neergelegd zijn in de archieven van de Belgische Geologische Dienst (BGD). Meer dan de helft van die waarnemingen (meer dan 1400) hebben evenwel weinig of geen nut voor de inventarisatie van de diepere (dit is beneden enkele meter diepte) quartaire grondlagen wegens onvoldoende diepte, inadequate uitvoeringstechnieken, zwakke rapportering of onduidelijke interpretatie. Vooral in de zones met dikker quartair dek zijn deze gegevens, die dan vooral bestaan uit waarnemingen verricht bij de opname van de Geologische Kaart van België (1900), van weinig betekenis. Dit laatste is veel minder het geval op de kaartbladen Wingene, Tielt, Aalter en Izegem waar de meeste gegevens de basis van het quartair dek bereiken en de boorprofielen een minder complexe opbouw verraden. Daarnaast staat ook een belangrijk aantal grondmechanische sorteringen (831), bijna allen afkomstig van het RIG, ter beschikking. Het aangeleverde bestand vertoont echter verschillende zwakheden: • het geeft nooit meer informatie dan de dikte van het totale ‘quartair’; • in vele gevallen is er geen enkele interpretatie, waarschijnlijk omdat het tertiair substraat niet bereikt werd; • er is geen enkele differentiatie van het quartair dek opgemaakt, laat staan dat er een stratigrafische interpretatie van de quartaire kolom zou voorgesteld geweest zijn; • er is geen enkele objectieve beschrijving van het sonderingsprofiel aangeleverd. Het valt geheel buiten de mogelijkheden van dit project om de meer dan 800 sonderingen elk afzonderlijk aan een originele quartairgeologische interpretatie te onderwerpen. Een dergelijke taak vraagt vooreerst een speciale kennisverwerving inzake interpretatie en verder een tijdrovende analyse van de sondeercurven. Het aantal bruikbare of effectief gebruikte waarnemingsfiches, geschat op 2040, is dan ook veel geringer dan het aantal beschikbare bestanden (3640). Er kon immers alleen een gedeelte van de gegevens van Delvaux en van Rutot Carthografie 67

verworven bij de opname van de Geologische Kaart (1900) gebruikt worden, terwijl ook een groot deel van de sonderingsgegevens onder de beschikbare vorm nauwelijks vooruitgang inzake de quartairinventarisatie bijbracht. Een groot deel van de bruikbare waarnemingsgegevens komt van eigen terreinwaarnemingen van medewerkers van de RUG (687 waarnemingsfiches). Sommige daarvan zijn ook opgenomen in het BGD-archief. Op de deelkaarten Nevele, Deinze en Dentergem zijn het vooral de resultaten van handboringen, droge diepboringen, en spoelboringen uitgevoerd door G. De Moor (1960 - 1970) en M. Lootens (1975 - 1978) die van belang zijn. Op de deelkaart Aalter zijn het vooral handboringen door G. De Moor en door J. Verheyen die het aantal bruikbare waarnemingen hebben doen toenemen. Het terreinwerk van M. Lootens op kaartblad Dentergem is van groot belang geweest voor de quartair lithostratigrafische verkenning van dat kaartblad en voor de verdere uitwerking van een quartair lithostratigrafisch classificatiesysteem. De gemiddelde dichtheid aan bruikbare waarnemingen op het kaartblad Tielt bedraagt 3.2/km² maar vertoont nogal wat verschillen van de ene deelkaart tot de andere: op deelkaart Tielt is die maar 1/km², op deelkaart Izegem bereikt ze 6,3 waarnemingspunten/km² (tabel 11). In 1996 waren per deelblad volgende aantallen waarnemingsfiches beschikbaar:

Kaartblad

BGD totaal

BGD Dichtheid waarvan Geschat RIG bruikbare opname RUG RIG Overige Totaal aantal sondering aantal/ geologische bruikbaar km² kaart

Wingene

120

100

1.3

Tielt

106

1.0

Aalter

128

278

240

3.0

Nevele

229

128

473

300

3.6

Izegem

545

447

128

709

500

4.3

Wakken

200

137

256

140

1.7

Dentergem

460

310

241

770

320

4.0

Deinze

400

320

445

920

160

2.0

TOTAAL

2066

1417

687

831

3640

1840

2.8

Tabel 11 : Aantal waarnemingsfiches en bron per deelkaart Bovendien is ook gebruik gemaakt van de gegevens van de Bodemkaart van België die op zeer gedetailleerde en reeds op cartografisch verwerkte wijze de verspreiding van de verschillende korrelgrootteklassen in de oppervlakkige sedimenten laat aflezen en onrechtstreeks voor de kartering van de ontsloten quartaire eenheden van groot belang is. Het grootste aantal waarnemingen is gesitueerd op de deelkaarten Dentergem en Deinze (tabel 11). Het recente en nauwkeurige terreinwerk van auteurs direct betrokken bij deze kartering en de voorstudies voor de aanleg van autosnelwegen (autosnelweg Antwerpen - Kortrijk) en waterwegen (Leiekanaal, Afleidingsvaart van de Leie) zijn hier van groot belang geweest vermits deze waarnemingen geen getuigenissen van derden, maar rapportages van direct betrokkenen vertegenwoordigen. Boringen en grondmechanische sonderingen zijn opvallend talrijk op het grondgebied van Deinze en van Zulte en langsheen bovenvermelde kunstwerken. Op beide deelkaarten hebben Rutot en Delvaux bij de opname van de geologische kaart van België (1880 - 1900) een groot aantal waarnemingen opgetekend. Het gaat echter meestal om oppervlakkige waarnemingen die op deze kaartbladen met dik quartair weinig bijbrengen voor de totaalkennis van de diepere delen van de quartaire profielen. Op de deelkaarten Nevele en Aalter komt om dezelfde redenen ook een vrij groot aantal goede waarnemingsgegevens voor. De uitvoering van belangrijke kunstwerken (afleidingskanaal van de Leie, autosnelweg Brussel - Oostende) heeft er bovendien ook nog gezorgd voor een belangrijk aantal grondmechanische sonderingen die de basis van het quartair dek bereiken. Die liggen evenwel dicht gegroepeerd zodat hun betekenis voor de globale kartering minder belangrijk is dan hun aantal laat vermoeden. Wel is het mogelijk daarmee gedetailleerd werk te leveren. Gezien de geringe quartairdikte op de deelkaart Aalter zijn de gegevens van de BGD bijna allen bruikbaar. Op de deelkaarten Izegem en Wakken is eveneens een groot aantal waarnemingspunten beschikbaar. Vooral op de deelkaart Wakken is de werkelijke betekenis van die gegevens voor de quartairinventarisatie evenwel minder groot dan hun aantal laat vermoeden. Ook hier gaat het immers vooral om oppervlakkige waarnemingen uitgevoerd bij de voorbereidende verkenningen voor de opname van de geologische kaart van België (Rutot, 1900). Op deelkaart Izegem daarentegen, waar de quartairdikte gering is zijn de vele ondiepe boorgegevens van de BGD wel direct bruikbaar

68 Carthografie

om de quartairdikte nauwkeurig in kaart te brengen. Op die deelkaart Izegem vindt men ook geconcentreerd langsheen het Mandelkanaal talrijke kernen met grondmechanische druksonderingen. Die zijn vooral uitgevoerd in verband met de oprichting van grote industriegebouwen en met kunstwerken gebonden aan de uitbouw van het kanaal Roeselare - Leie (Ooigem) en aan bruggenbouw bij wegenaanleg. Ook op het grondgebied van de gemeente Ardooie werden opvallend veel sonderingen uitgevoerd. In die zone liggen ook veel boringen uitgevoerd met waterspoeling ten behoeve van de talrijke tuinbouwbedrijven, varkenskwekerijen en andere agro-economische activiteiten. Waarschijnlijk is hun aantal nog veel groter dan wat gekend is. Medewerking van de firma Ameye uit Ardooie heeft ons destijds toegelaten een aantal gegevens te registreren (De Moor, 1965 - 68). De lithoprofielopdeling van de quartaire sedimenten in de depressie van Ardooie is evenwel moeilijk uit te voeren, ten dele tengevolge van het lokale verspoelingskarakter van de quartaire afzettingen en hun gelijkenis met tertiair substraatmateriaal (Yd) waarvan ze afgeleid zijn, ten dele omdat veel waarnemingen met inspoeling gebeurd zijn. Vlak tegen de westrand van de deelkaarten Wingene en Izegem passeert de autosnelweg Brugge - Kortrijk waarlangs eveneens veel grondmechanische druksonderingen uitgevoerd werden. De dikte van het quartair dek is er meestal zeer gering en de informatie opgebracht door de analyse van deze waarnemingen is verder vooral betekenisvol voor de studie van het tertiair substraat (Lambrecht, 1980). Het geringste aantal waarnemingen komt voor op de deelbladen Wingene en Tielt. De meeste boringen bereiken er wel basis van het dun quartair dek, wat hun belang voor deze studie dan ook opdrijft. De omleidingsweg van Tielt heeft er wel gezorgd voor een mooie waarnemingsreeks en een interessante doorsnede opgeleverd (M. Gulinck, 1972). Ontsluitingen belangrijk voor de kartering van het quartair dek waren in de laatste decennia niet zeer talrijk op kaartblad Tielt. Belangrijke ontsluitingen zijn opgevolgd geweest op het vlak van Tuttegen - Nazareth (te Eke, Nazareth, Kruishoutem), in de Leievallei te Sint Baafs Vijve (sluisput), te Bachte Maria Leerne, te Deinze-kouter (zandput van Meirhaeghe) en nabij Gottem en Wakken. Meestal betreft het hier tijdelijke zandwinningen in de uitlopers van de Vlaamse Vallei. De aanleg van de aardgasleiding Zeebrugge - Mons (1981) heeft op zijn beurt aanleiding gegeven tot een de visu observatie van de bovenste quartaire afzettingen op het grondgebied van de gemeenten Hansbeke, Landegem, Vosselare, Bachte Maria Leerne, Astene en Nazareth. Deze ontsluitngen werden opgevolgd door G. De Moor tussen 1965 en 1982 en sommige door M. Lootens in de periode 1975 - 78. Bij gebrek aan tijd en middelen werden evenwel geen expliciete verslagen gepubliceerd. Het leek ons toen belangrijker de feiten gezien dan gepubliceerd te hebben. Die feiten en hun interpretaties zijn wel impliciet verwerkt geweest in enkele overzichtpublicaties (onder meer Tavernier en G. De Moor, 1974; G. De Moor en Lootens, 1975 en M. Lootens, 1977, 1978). Zeer belangrijk voor een de visu inventarisatie van de holocene afzettingen in de Leievallei en in de Kalevallei waren de uitgravingen voor de kanalisatie van de Leie stroomopwaarts Deinze (1975 - 80) en voor de modernisatie van het afleidingskanaal van de Leie. Bij gebrek aan middelen is het toen alleen mogelijk geweest enkele lokale waarnemingen te doen langsheen de nieuwe tracé’s. M. Lootens is er toen toch in geslaagd enkele zeer gedetailleerde opnames te doen die in zijn doctoraatsstudie opgenomen geweest zijn, zoals het belangrijke profiel te Machelen (profiel 8).

6.1.2 Verwerking van de gegevens tot kaarten 6.1.2.1

Algemene procedure

Na het invoeren van alle gegevens in het databestand door middel van het programma GEODAT, werden de lokalisatie en de lithologische opbouw in elk waarnemingspunt opnieuw opgeroepen vanuit de gegevensbank en vergeleken met de gegevens van het oorspronkelijk dossier. Op die manier werden de ingevoerde gegevens gecontroleerd op hun overeenkomst met de originele documenten en indien nodig verbeterd of aangevuld. Een groot aantal waarnemingen die alleen betrekking hadden op quartaire afzettingen en die in de aangeleverde databank niet opgenomen waren (onder andere de boorgegevens van M. Lootens op de kaartbladen Deinze en Dentergem) werden op die manier gevaloriseerd voor het quartair onderzoek. De x- en y-coördinaten van alle waarnemingspunten op kaart (1/25.000) werden vergeleken met de respectievelijke ligging op de oorspronkelijke kaart. De hoogteligging (z‑ coördinaat) van elk waarnemingspunt, zoals vermeld in het dossier, werd vergeleken met de hoogteligging op recente topografische kaarten en indien nodig aangepast. Voor de nieuw ingevoerde fiches werden de x-, y-, en z- coördinaten bepaald en ingevoerd; eventuele verbeteringen werden aangebracht. Volgende kaarten werden opgemaakt per deelkaart op schaal 1/25.000: • isohypsenkaarten van de basis van het quartair dek; • isopachenkaarten van het quartair dek; • isohypsenkaarten van de basis van afzonderlijke quartaire eenheden; • isopachenkaarten van afzonderlijke quartaire eenheden; • verspreidings- en lithosequentiekaarten van afzonderlijke quartaire eenheden; • lithoprofieltypekaart van het quartair dek per deelkaart. Carthografie 69

Al deze kaarten werden gereduceerd op formaat A4. Tenslotte werden de acht verschillende lithoprofieldeelkaarten samengebracht tot één enkele kaart, de aansluiting van de kaartvlakken langs randen van de deelkaarten nagegaan en de aldus samengestelde kaart gereduceerd op schaal 1/50.000. De technische uitwerking gebeurde volledig in Autocad release 13, na het scannen van de manuscriptkaarten. Het inkleuren van de kaartvlakken op al deze kaartjes en het opmaken van de uitgebreide legende van de lithoprofieltypekaarten gebeurde in Corel Draw. Daartoe werd een transformatie uitgevoerd van het formaat .dwg naar .cdr.

6.1.2.2

Kwaliteitscontrole

De waarde van de cartografische informatie hangt af van: • de betrouwbaarheid van de oorspronkelijke waarnemingen; • de juistheid, nauwkeurigheid en volledigheid van de oorspronkelijke beschrijvingen; • de definitie van quartair lithostratigrafische eenheden en van herkenningsargumenten; • de lithostratigrafische interpretatie; • de cartografische techniek voor het bepalen van de kaartvlakgrenzen; • de juiste lokalisatieweergave in de verslagen; • de dichtheid van de waarnemingspunten en de relatieve diepte van de boringen; • modellen voor de potentiële uitbreiding van de lagen en van de desbetreffende (paleo)topografieën. • de logica van de kaartvlakgrenzen, -invulling (kleur, codes) en -posities. De kwaliteitsevaluatie van deze kartering kan binnen drie fundamentele vragen besproken worden:  Hoe groot is de betrouwbaarheid en de nauwkeurigheid van de oorspronkelijke waarnemingen en van de oorspronkelijke verslagen? In hoeverre is de geologische opbouw van het quartair dek in het waarnemingspunt volledig en correct weergegeven ?

Met betrouwbaarheid wordt hier bedoeld in hoeverre de verslagen die de enige gegevens zijn waarover de huidige auteurs beschikken, de toenmalig waarneembare feiten op correcte wijze weergeven en of die feiten met voldoende volledigheid en detaillering verslagen zijn.

Hier moet van meet af aan een onderscheid gemaakt worden tussen de verslagen van de eigen terreinwaarnemingen van de auteurs van deze kartering, en de waarnemingsverslagen opgemaakt door derden zoals het grootste deel van de rapporten van de BGD. De eersten zijn door de auteurs zelf ter plaatse uitgevoerd: de waarde van de verslagen kan dus kritisch zeer goed geëvalueerd worden. De tweeden zijn voor een groot deel opgemaakt zonder directe kennisname of observatie van de feiten op het terrein, maar op basis van stalen aangeleverd door de boorfirma’s, soms vergezeld van verslag van de boormeester. De ervaring en eventueel ook de faam van de auteurs van die verslagen moeten toelaten een voorzichtige evaluatie te maken over de waarde van de desbetreffende rapporten. Veel boorverslagen zijn, althans wat het quartair betreft, slechts summiere en waarschijnlijk onvoldoende gedetailleerde nota’s opgemaakt bij het nazien van weinig volledige staalreeksen aangeleverd door de boorfirma’s. Vele verslagen rapporteren over boringen met inspoeling. Stalen genomen bij boringen met inspoeling zijn uitgewassen; ze zijn over het algemeen te grof. Hoe fijner het materiaal, hoe minder staal opgevangen wordt. Kleien en lemen leveren zeer weinig zeefresidu en zulke passages in het profiel riskeren alleen door uitgespoelde zanden van hogerop vertegenwoordigd te zijn. Boorverslagen opgesteld op basis van stalen genomen bij zulke boringen leveren meestal maar zeer onvolledige en soms zelfs misleidende sequentie-overzichten op. In zulke gevallen kan alleen de opvolging ter plaatse, waarbij de diepte van aangevoelde consistentie-veranderingen en hun lithologische interpretatie genoteerd worden, een betere geloofwaardigheid verschaffen. Dit laatste is echter zelden gebeurd.

Het definiëren van lithofacies vertrekkend van geo-fysische waarnemingen stelt natuurlijk nog grotere problemen, vermits hier de fysische grootheden die gemeten zijn zoals conusweerstand, mantelwrijving, elektrische resistiviteit, en andere, eerst naar elementaire geologische grootheden (zoals lithologie) moeten omgewerkt worden.

 Welk is de betrouwbaarheid van de quartairgeologische interpretaties?

Met betrouwbaarheid wordt hier in de eerste plaats bedoeld of de groepering van de beschreven stalen tot afzonderlijke lithofacies en verder tot lithofaciessequenties correct is, en in de tweede plaats of de eventuele quartair lithostratigrafische interpretatie van deze lithosequenties correct is.

70 Carthografie

Hiervoor moet de beschrijving zo volledig en zo gedetailleerd mogelijk zijn. In de aangeleverde boorverslagen zijn de beschrijvingen van het quartair dek meestal zeer summier en vermoedelijk erg onvolledig (zowel wat betreft de intrinsieke kenmerken als de opeenvolging). De stratigrafische interpretaties vermelden over het algemeen alleen chronostratigrafische termen zoals ‘Quartair’, ‘Pleistoceen’ of ‘Holoceen’. Van een echte quartair lithostratigrafische interpretatie is in de boorverslagen helemaal geen sprake tenzij in enkele uitzonderlijke gevallen.

Meestal moest men dus op basis van summiere en triviale beschrijvingen door derden een lithostratigrafische interpretatie introduceren. Normaal gezien gebruikt men hiervoor een algemene referentiekolom en identificatienormen voor de eenheden. Geen van beiden bestaat in formele vorm.

Gewoonlijk gebeurt identificatie door vergelijking van nieuwe gegevens met referentiemateriaal (in dit geval zouden dit dan referentiebeschrijvingen zijn). Strikt genomen kan men voor lithostratigrafische identificatie beroep doen op:

 faciesanalogie (en dus ook sedimentgenetische overeenkomst), wat in boorstalen dikwijls moeilijk op afdoende manier te doen valt. Sommige argumenten zichtbaar in ontsluitingen, zoals primaire en secundaire sedimentaire structuren zijn in geroerde boorstalen niet en in ongeroerde meestal erg moeilijk correct waar te nemen, laat staan dat ze zouden opgenomen zijn in boorbeschrijvingen door derden opgemaakt op basis van aangeleverde stalen;  areale continuïteit, wat veronderstelt dat men met boringen het verloop van een quartairgeologische eenheden vervolgt tot in referentiestations en de geometrische en stratigrafische aansluiting aantoont;  eventueel op het invoeren van andere argumenten zoals stratigrafische en geomorfologische positie van het materiaal. Noodgedwongen dienden daarbij bepaalde modellen en randvoorwaarden ingevoerd te worden. Sommige auteurs, zoals Rutot en Lootens, hebben wel informele lithostratigrafische interpretaties naar voor gebracht. In het geval van Rutot blijken die vooral te berusten op lithologische analogieën met termen uit de stratigrafische tabel van 1900, zoals ‘Campinien’, ‘Moseen’ die in andere gebieden gedefinieerd geweest zijn en waarvan de introductie in dit gebied achteraf moeilijk verdedigbaar gebleken is. In het geval van de eigen interpretaties is teruggegrepen naar een referentiekader dat grotendeels terugwijst naar het werk van G. De Moor (diverse studies) en naar dat van Tavernier en G. De Moor (1974) waarin het geheel gesynthetiseerd geweest is. De ‘formele lithostratigrafische interpretaties’ en de quartair lithostratigrafische eenheden van de kaart vertegenwoordigen, bij gebrek aan formeel referentiemateriaal, alleen de opvattingen opgebouwd door de auteurs van onderhavige kartering. Hier werden een eigen lithostratigrafische kolom (tabel 8) en eigen identificeringsnormen (zie $ 4) gehanteerd. Daarbij werd getracht een grote flexibiliteit voor latere correlaties met andere classificatiesystemen in te bouwen door het gebruik van het concept ‘lithofacies in een stratigrafische context’. Vandaar dat het begrip lithofacies in een bepaald (paleo)geomorfologische en sequentiële positie van groot belang is voor het bepalen van de lithostratigrafische identiteit.

 Hoe groot is de betrouwbaarheid van de cartografische voorstelling?

Hiermee wordt bedoeld dat op een bepaalde plaats teruggevonden wordt wat op de kaart voor die plaats aangegeven staat ook al zijn daar geen waarnemingen gebeurd.

De graad van weergave op de kaart hangt in de eerste plaats af van de verticale en areale waarnemingsdichtheid en van de kwaliteit (onder andere nauwkeurigheid en volledigheid) van elke waarneming. Een groot probleem is hier dat de waarnemingsdichtheid voor de lagen beneden een drietal meter relatief zeer gering is terwijl de quartair lithostratigrafische opbouw over grote gedeelten, inzonderheid de kaartdelen met dik quartair dek, zeer complex is en zeer moeilijk modelmatig kan gesimuleerd worden.

De kartering gebeurt door min of meer beredeneerde extrapolatie van het waargenomen profieltype vanuit het beschikbare waarnemingspunt over een min of meer groot kaartvlakgedeelte in zijn omgeving over een afstand die bepaald wordt door de nabijheid en het profieltype van het naastliggende punt en door opties over de mogelijke maximale uitbreiding, de geometrische kenmerken, de afzettingsvoorwaarden en de geomorfologische of paleogeomorfologische positie van uniforme lithostratigrafische eenheden (voorzover die laatste uit de gegevens kunnen afgeleid worden). Hierbij blijven erosieve hiaten, afzettingshiaten, facieswisselingen, vertandingen, postsedimentaire erosie, enzovoort , allen gebonden aan de continentale afzettingsmechanismen en aan de desbetreffende paleotopografie, het definiëren van modellen over dat potentieel uitbreidingsareaal van quartaire sedimenten en hun reële uitbreiding bemoeilijken. Een andere vorm van optieneming is nodig in het geval van onvoldoende diepe boringen (zie $9.5.(6)).

In de lithostratigrafische tertiairkartering in Vlaanderen kan men op een min of meer verantwoorde wijze een model invoeren over het verloop van ononderbroken, faciesconstant en monoklinaal gedachte geologische lagen. Eens men de geometrische kenmerken ( helling, dikte en hoogteligging, zoals afgeleid uit een beperkt aantal driehoeksboringen) van die lagen met parallelle grensvlakken en het reliëf van het oppervlak van het tertiair substraat Carthografie 71

kent, kan men tot kartering overgaan, zelfs met een gering aantal boorpunten. Voor het Quartair is dit wegens de vele hiaten, facieswisselingen, beperkte uitbreidingen, enzovoort niet mogelijk zonder een groot aantal boringen. Het aantal bruikbare gegevens is, vooral in de gebieden met dik quartair onvoldoende om zulke kartering niet met onvermijdelijke onzekerheid te belasten. Rekenkundige interpolatie tussen waarnemingspunten is hier om bovenvermelde reden ook niet zonder meer toepasselijk. Bovendien maken de grote diversiteit en de zeer onregelmatige uitbreiding van de continentale quartairstratigrafische eenheden die een gevolg zijn van hun afzettingswijze zelf en van de latere erosieprocessen, zelfs de potentiële uitbreiding moeilijk simuleerbaar. Fluviatiele afzettingen zouden in theorie tot op een zekere hoogte in het reliëf of bedolven paleoreliëf kunnen voorkomen.

Bij de kwaliteitscontrole dient ook voor ogen gehouden dat de quartairkartering niet, zoals de tertiairkartering, de kartering van de ontsluitingszones van de lithostratigrafische eenheden voor ogen heeft, maar een veel complexere profieltypekartering nastreeft.

Conclusies • Alle kaarten die hier gepresenteerd worden dienen beschouwd te worden als semi-conceptuele kaarten, ook de lithoprofieltypekaart. Hiermee wordt bedoeld dat bij de kaartopmaak rond de discrete en soms schaarse waarnemingspunten, interpolaties en extrapolaties zijn gebeurd om de uitbreiding, hoogte of dikte van lithostratigrafische eenheden te bekomen met technieken die veelal niet kunnen steunen op principes van continuïteit van de lagen en op zekere, min of meer gefundeerde wetmatigheden in de geometrische kenmerken van uniforme gesteentelagen (dikte, helling, enzovoort), zoals dit meestal het geval is voor de mariene tertiaire afzettingen in Vlaanderen, terwijl erosieve hiaten, afzettingshiaten, snelle facieswisselingen, beperkte afzettingsarealen gebonden aan de afzettingsmechanismen en de paleotopografie de studie van de quartaire sedimenten bemoeilijken. • De karteringskwaliteit is maar voor een klein deel afhankelijk van de huidige kaartopmaak en van het interpretatiewerk van de auteurs vermits die voor het grootste deel gebeurd is op grond van bestaande beschrijvingen van derden. Hetzelfde geldt voor de lokalisatiegegevens van vele waarnemingspunten. • Zowel bij de lithologische opdeling van de beschikbare quartairgegevens als bij de lithostratigrafische interpretatie van de lithosequenties dienden zekere opties over de lithostratigrafische kolom en identificatiekenmerken en ook over de potentiële uitbreiding van deze continentale sedimenten en de voorgestelde quartairgeologische eenheden. • Voor de lithostratigrafische interpretatie zijn inderdaad een referentiekader en identificatienormen nodig. Beiden dienen uitgewerkt te worden op basis van de inventarisatie van de quartairgeologische opbouw. Gezien de grote complexiteit van de quartairgeologische opbouw dient die door iteratief en gedetailleerd werk te gebeuren. Inventarisatie op basis van het beschikbare verslagmateriaal is maar een eerste en zeer onvolledige benadering. Ze zal veel en aandachtig bijkomend veldwerk vergen dat noodgedwongen over lange termijn zal lopen indien geen mogelijkheid tot systematisch terreinwerk geboden wordt en zolang de studie van toevallige ontsluitingen en boringen nagenoeg het enige hulpmiddel vormt. Een gedeelte van het gebruikte materiaal is door eigen waarnemingen met boringen en ontsluitingen bekomen. Het heeft in de eerste plaats gediend voor de inventarisatie van de opbouw en het opmaken van zo volledig mogelijke waarnemingen en beschrijvingen en verder ook voor het uitwerken van het hier gehanteerde quartairlithostratigrafisch referentiekader (tabel 8). • Vermits de opdracht niet voorzag in de mogelijkheid om eigen controleboringen op het terrein uit te voeren konden de betrouwbaarheid van deze semi-conceptuele karteringswijze en de vooropgestelde lithostratigrafische kolom niet rechtstreeks getest worden. Controleboringen is een van de eerst aanvullingen die bij verder uitwerking van de quartairkartering zouden moeten mogelijk gemaakt worden des te meer dat de complexiteit van de quartaire afzettingen niet toelaat betrouwbare verspreidingsmodellen op geometrische basis zoals voor de monoklinale tertiaire sedimenten voorop te stellen.

Er is wel een zekere vorm van controle toegepast door versnijden van gegevens van verschillende bronnen en auteurs. Zo zijn de quartairkaarten vergeleken met de bodemkaarten, met de ‘quartairlithologische kaart’ (R. Marechal, 1994), met de resultaten van de geo-electrische prospecties in het zuidelijk deel van de Vlaamse Vallei (G. De Moor, 1963) en in het Leiedal (G. De Moor, 1965a, 1965b).

Vermelden we tenslotte enkele suggesties: • Het uitvoeren van een gedetailleerde inventarisatie van de quartaire afzettingen door nieuw systematisch terreinonderzoek met boringen en op een schaal die toelaat lithostratigrafische eenheden te karteren op het niveau van de gehanteerde lithostratigrafische kolom. • Het uitwerken van een formele en wetenschappelijk aanvaarde lithostratigrafische kolom met identificatienormen zodat een en geïntegreerd onderzoek door verschillende onderzoekers mogelijk wordt. De uitwerking van dat referentiekader is zelf afhankelijk van de inventarisatie en zal een iteratief onderzoek vereisen van lange duur.

72 Carthografie

• Het implementeren van mogelijkheden voor continuïteit in de systematische opname van alle permanente en vooral tijdelijke ontsluitingen door bevoegde medewerkers te laten opnemen. Hier vooral kan een relatief kleine investering door de gemeenschap tot belangrijke wetenschappelijke aanwinst, inzicht en consolidatie leiden die ook voor de toepassingen van de quartairgeologische kennis van groot nut zal worden. • Het nut van gelijklopend geomorfologisch onderzoek met inbegrip van de reconstructie van paleotopografieën. Bij de tertiairkartering is het erosief reliëf van oppervlak van de tertiaire formaties de expressie van de aanpassing van de differentiële weerstand van de gesteenten aan de erosieprocessen: bij de kartering van continentale quartaire afzettingen spelen het reliëf en de paleotopografieën een bepalende rol op het voorkomen en de vormingsprocessen van de quartaire afzettingen zelf.

6.2 Isohypsenkaarten Na de stratigrafische interpretatie van de waarnemingsgegevens kent men de totale dikte van de daar aanwezige quartaire afzettingen in de overeenkomstige waarnemingspunten evenals het peil van de basis van het quartair dek, tenminste voor zo ver de volledige quartaire sequentie waargenomen werd. Isohypsen zijn lijnen op een kaart die punten verbinden die op dezelfde hoogte liggen. Het patroon van de isohypsen geeft een pseudo-driedimensioneel beeld van het reliëf. Isohypsen worden bekomen door fictieve punten met een vaste hoogteligging te verbinden door vloeiende lijnen. Door het tracé van die lijnen te bewerken tracht de cartograaf het reliëfsbeeld zo getrouw mogelijk weer te geven. Die fictieve punten worden bekomen door interpolatie tussen nabijgelegen puntenparen waar de hoogte effectief gemeten bekend is. De hoogten worden aangegeven tegenover een nulvlak, in dit geval het TAW- nulvlak (N.G.I.).

6.2.1 Het reliëf van de basis van het quartair dek (fig. 11) De isohypsen van de basis van de quartaire afzettingen zijn lijnen op de kaart die punten verbinden waar de basis van de quartaire afzettingen op eenzelfde hoogte voorkomt. Ze beschrijven aldus ook het reliëf van het bovenvlak van het tertiair substraat. De isohypsen van de basis van het Quartair werden voor het grootste deel van het kaartblad Tielt getekend met een gelijkhoogteverschil van 10 m behalve voor de laagste thalwegen en de hoogste gedeelten waar een interval van 5 m gerespecteerd werd om aldus het verloop van de hoogte-extremen beter te doen uitkomen. De basis van de quartaire afzettingen vertoont op het kaartblad Tielt maximale hoogteverschillen tot meer dan 60 m tussen de top van de cuesta van Tielt (tot +45 m) en de diepst ingesneden pleistocene thalwegen ten zuiden van de bedolven cuesta van Tielt gelegen onder de rug van Landegem (tot -17,5 m). Tussen de topzone van het interfluvium-

+25

+20

+25

+20 +45

0 -1 5

+5 0

+20

+15 +1

Fig. 11: Isohypsen van de basis van de quartaire afzettingen

-15

5 +2

-1

-10

5 +2

+25 0

-10 -15

-10

+15

+25

+10

-10

-15

5 -1

-10

+20

-10

+25

+10

+20

-15 +15

+10 0

+20

+25

-1 0

-15

+30

-15

+10

+15 +45

+10

5 km Carthografie 73

terras van Kruishoutem en de nabijgelegen thalwegen van diepste insnijding in het tertiair substraat bereikt het totale hoogteverschil zelfs 75 m. Plaatsen waar de hoogte van de basis van het quartair dek boven +40 m ligt vindt men te Egem, te Tielt (Poelberg) en te Aarsele en ook op de noordrand van het interfluviaal terrasplateau te Kruishoutem. Langs de kaartrand zelf reikt het oppervlak van de tertiaire formaties er tot op hoogten van bij de +60 m. Dit bedolven paleoreliëf vertoont ook een veel grotere reliëfsenergie dan het huidige reliëf wat zich onder andere uit in de grotere steilte van de hellingen en van de lengteprofielen van de thalwegen die zich vanuit de bodem van de Vlaamse Vallei naar de interfluvia toe uitstrekken. De vervlakking ven het huidig oppervlak is vooral een gevolg van latere opvulling van de paleothalwegen wat tevens gepaard gegaan is met verdere denudatie en verlaging van de omgevende hogere gebiedsdelen. Dit reliëf van de basis van de quartaire afzettingen is geen isochroon oppervlak: het is niet in zijn geheel gevormd op éénzelfde ogenblik. Zijn ouderdom verschilt van plaats tot plaats. Sommige delen, zoals het substraatoppervlak onder het plateauterras en onder de geïnverseerde terrasresten van het niveau van Meulebeke dateren zelfs uit het MiddenPleistoceen. In de thalwegen van diepste insnijding dateert het grotendeels uit het pre-Eemiaan, het Eemiaan en het Weichseliaan. Hier vooral is het ontstaan als gevolg van opeenvolgende fasen van insnijding en opvulling waarbij nieuwe insnijdingen zich ten dele doorheen de voorafgaande opvulling tot in het tertiair substraat kunnen voorgedaan hebben. Buiten de Vlaamse Vallei in het ‘boven-pleistocene’ Leiedal kan de erosie door rivierwerking en hellingsprocessen zoals afspoeling, bronwerking en afschuiving de reliëfsvorming van het oppervlak van de tertiaire formaties zelfs tot in het Holoceen bewerkt hebben. In vele van de interfluviale zones is de denudatie gedurende het BovenQuartair eigenlijk spasmodisch en van plaats tot plaats ongelijktijdig doorgegaan. Plaatselijk en tijdelijk traden ook stabilisatiefasen op, maar het gehele proces resulteerde er uiteindelijk in een residuele verlaging waarbij differentiële erosie en klimaatsgebonden wisselingen van de erosiegevoeligheid van de gesteenten voor de nodige differenciëring zorgden. Dit bracht mee dat er behalve structurele reliëfsvormen zoals cuesta’s ook overblijfselen van cyclische reliëfsvormen, zoals terrassen, achtergebleven zijn. Dat diachroon reliëf is evenmin monogenetisch vermits het ontstond onder de variërende zeespiegelstanden en gedurende de wisselende klimaatomstandigheden van het Midden- en Boven-Quartair (De Moor, 1963). Differentiële weerstand van zandsteenbanken, kleilagen en zand tegen erosie onder verschillende klimaatsomstandigheden heeft bij de uitbeiteling van het erosiereliëf een belangrijke rol gespeeld (De Moor, 1963; G. De Moor en Pissart, 1992). Dit uit zich onder andere door het feit dat de cuesta’s uitgeërodeerd in weerstandbiedende lagen van het tertiair substraat zelfs tot in het bedolven reliëf aan de basis van de quartaire deklagen in de diepe Vlaamse Vallei merkbaar zijn, zoals de cuesta onder de rug van Landegem. Ingevolge de lage ligging van dit oppervlak en de onderduiking van de tertiaire lagen in noordelijke richting is dat lager in de Vlaamse Vallei gelegen fragment van de cuesta van Tielt er echter meer noordwaarts gelegen dan in de interfluviale heuvelzones (De Moor, 1963). Men kan 3 grote zones onderscheiden:  Door het zuidoostelijk deel van het kaartblad Tielt lopen de diepe uitgeschuurde thalwegen van het brede bovenpleistocene Leiedal. De uitschuring van het zuidelijk deel van de Vlaamse Vallei, van het Leiedal en van de secundaire uitlopers is jonger dan het terrasniveau van Meulebeke. De diepe delen beneden +5 m TAW zijn waarschijnlijk uitgeschuurd na het Neediaan: nabij de noordoostrand van het kaartblad Tielt werden resten van Neediaan dalbodems gevonden op hoogten rond het peil +10 m TAW (Tavernier en G. De Moor, 1974).

In het zuidelijk deel van de Vlaamse Vallei ten noorden van Deinze komen twee consequente geulen van diepste uitschuring voor, namelijk een die het tracé van de Kalevallei volgt en een tweede die min of meer dat van de Leievellei aanhoudt. De bedolven rug van Landegem, die de cuesta van Tielt in de Vlaamse Vallei reflecteert onder de rug van Landegem (G. De Moor, 1963) heeft de westelijke tak afgebogen naar de oostelijke tak langs een korte subsequente thalwegsectie, waarschijnlijk door aftapping van een westelijke thalweg die te Landegem doorheen de cuesta brak. Op de deelkaart Nevele komen noordwaarts van de rug van Landegem tussen Merendree en Vinderhoute opnieuw thalwegen voor beneden -15 m TAW.

Op het zuidoostelijk deel van de deelkaart Deinze komt onder het vlakke lage interfluvium tussen Schelde in het zuidelijk deel van de Vlaamse Vallei Leie (vlak van Nazareth) een deel van een ander thalwegstelsel van diepste uitschuring voor. Het behoort tot het afwateringssyteem van de boven-pleistocene Schelde (G. De Moor, 1963). Noordwaarts loopt deze tak samen met de Leiethalweg en doorbreekt de bedolven cuesta tussen Drongen en Gent, dit is reeds buiten het kaartblad Tielt.

Ten zuiden van Deinze, in het boven-pleistocene Leiedal komt een brede thalweg van diepste uitschuring voor. De thalweg reikt er evenwel niet dieper dan -10 m TAW, terwijl noordwaarts Deinze de thalweg beneden -15 à -17,5  m TAW ligt.

Op de westkant van het diepe consequente thalwegenstelsel dringen enkele subsequente thalwegen het interfluvium binnen. De twee belangrijkste zijn die van de Poekebeek ten noorden van Deinze en die van de Mandel ten

74 Carthografie

zuiden van Deinze. Deze beide thalwegen liggen tot vrij ver stroomopwaarts in het interfluvium op peilen beneden 0 à -5 m TAW. De aanzet van hun vertakkingen zoals die in de obsequente Devebeek is eveneens nog tot op 0 m TAW ingesneden.  De noordrand van het terrasplateau van Kruishoutem vormt een gebied waar de basis van de quartaire afzettingen snel stijgt tot hoogten rond +60 m TAW, die weinig lager liggen dan het actueel oppervlak.  Aan de westkant van het boven-pleistocene Leiedal en het samenvloeiingsgebied van de thalwegen van diepste uitschuring in het brede en diep uitgeruimde zuidelijk deel van de Vlaamse Vallei is het quartair dek over het algemeen zo dun dat het reliëf van de basis van de quartaire afzettingen weinig verschilt van het huidig reliëf zodat de hele morfostructuur door differentiële erosie in het oppervlak van de tertiaire formaties bepaald is. Het desbetreffende cuestareliëf is er alleen door dunne hellingssedimenten bedekt tenzij in de belangrijkste subsequente uitlopers van de Poekebeek en van de Mandel en in de depressie van Ardooie waar een wat dikker quartair dek voor wat afvlakking gezorgd heeft.

6.2.2 Isohypsen van de basis van het Eemiaan (fig. 12) Marien Eemiaan, gekenmerkt door de aanwezigheid van duidelijk halophyle schelpen zoals Cardium edule, werd alleen aangetroffen op het meest noordelijke deel van de deelkaart Nevele, namelijk op korte afstand ten zuiden van Landegem, en verder tussen Merendree en Vinderhoute. De basis van het Marien Eemiaan ligt er op peilen tussen -10 tot -17,5 m TAW. Het ontbreken van onbetwistbare vindplaatsen van Marien Eemiaan meer zuidwaarts op dit kaartblad en de uitbreiding van fluviatiel Eemiaan ten zuiden van Deinze evenals het voorkomen van marien Eemiaan verder zuidwaarts in het Scheldedal (De Moor, 1963) laten vermoeden dat in het Leiedal de mariene incursie minder ver zuidwaarts geweest is dan in het Scheldedal. Tevens suggereert de kaart dat in het zuidelijk deel van de Vlaamse Vallei (meer bepaald onder het vlak van Nazareth waar ook geen fluviatiel Eemiaan bekend is alhoewel de insnijdingsdiepte daartoe geen bezwaar vormt) de uitruiming na de afzetting van de Eemiaansedimenten zeer actief geweest is. Fluviatiel tot perimarien Eemiaan, gekenmerkt door de aanwezigheid van Theodoxus fluviatilis en van Corbicula fluminalis (De Moor en M. Lootens, 1975), komt vrij algemeen voor in de diepe delen van het Leiedal ten zuiden van Deinze. De basis die er samenvalt met die van het quartaire dek, ligt er tussen de peilen -10 en -5 m TAW. Het feit dat ten zuiden van de rug van Landegem, in tegenstelling tot wat ten noorden van Gent gevonden werd, geen Saaliaan sedimenten in de diepe thalwegen herkend werden, laat vermoeden dat een belangrijk deel van de uitschuring en van 21/3 54W

-15

21/2 53E

-15

21/1 53W

-10 -15

-10

-5

-15

-10

-1

-5

21/8 69E

-10

-10 5 -1

21/6 68E

21/5 68W

-10

-5 lithosoom met fijn facies (continentaal) zandig facies (marien)

5 km

Fig. 12: Isohypsen van de basis van het Eemiaan Carthografie 75

de uitruiming van het boven-pleistocene Leiedal pas na de afzettingsfase van de fluvio-periglaciale Saaliaansedimenten gebeurd is.

6.2.3 Isohypsen van de basis van het Continentaal Weichseliaan (fig. 13) Enkel in het oosten van het kaartblad, waar het tertiair substraat opduikt en de quartaire sedimenten een geringe dikte hebben, volgt de basis van de Weichseliaanafzettingen, met inbegrip van de dekzanden, min of meer het huidige reliëf. Aan de basis van de Weichseliaansedimenten, andere dan hellingssedimenten, komen hier hoofdzakelijk lagen voor behorend tot de afzettingen van Dendermonde, van Oostakker of van Eke. Jongere Weichseliaansedimenten, zoals die behorend tot de afzetting van Gottem rusten meestal op een van deze lithostratigrafische eenheden en worden niet afzonderlijk beschouwd. In de interfluviale heuvelgebieden van Centraal West-Vlaanderen en op het terrasplateau van Kruishoutem en hun flanken bestaat het Weichseliaan hoofdzakelijk zoniet uitsluitend uit hellingsafzettingen; lokaal komt daar op de hoogste delen ook niveo-eolische leem voor waarvan de uitbreiding op het kaartblad Tielt evenwel zo beperkt is dat löss niet afzonderlijk weergegeven is. De fluvioperiglaciale Weichseliaansedimenten van de afzettingen van Dendermonde, van Oostakker en van Eke vormen het allergrootste deel van de opvulling van het boven-pleistocene Leiedal en van het zuidelijk deel van de Vlaamse Vallei. In het Leiedal zelf en in het westelijk deel van het zuidelijk deel van de Vlaamse Vallei vertoont de basis van de Weichseliaansedimenten een min of meer trogvormige allure met een consequent gerichte tamelijk bochtige as min of meer centraal in het boven-pleistocene dal gelegen. Daarlangs ligt de basis rond het peil -10 m TAW en vanaf die as loopt de basis van de Weichseliaansedimenten geleidelijk op naar de voetzones van de dalflanken. In noordoostelijke richting sluit daar een zone op aan die langs de huidige Leievallei verloopt en waar de basis van de Weichseliaansedimenten noorden oostwaarts daalt tot -15 m TAW, wat daar diepe insnijding in de eo-weichseliaan uitschuringsfase (Tavernier en G. De Moor, 1974) laat vermoeden. Ook langs de Kalevallei en aan beide zijden van de rug van Landegem daalt de basis van het Weichseliaan plaatselijk tot op -15 m TAW. In het ruggen- en kommengebied van Hansbeke ligt de basis van het Weichseliaan over het algemeen tussen 0 en +5 m TAW en vertoont de allure van een klein bultig randplateau waarvan de bulten in het huidig reliëf reflecteren, en waartussen ook kleine korte bedolven dalhoofden voorkomen waarin het reliëf van de basis van het Weichseliaan tot beneden -5 m TAW reikt en die op de Vlaamse Vallei aansluiten.

21/4 54E

-1

21/2 53E +5

-1

+10

21/1 53W

-15

0 -1

-10

69W

+10

-5

Fig. 13: Isohypsen van de basis van het Continentaal Weichseliaan binnen de Vlaamse Vallei, het Leiedal en hun vertakkingen 76 Carthografie

-1

-10

-5

-10 0

-5

-15

-10

-5

-10

-10 -15

0 -5 21/7

21/5 68W

-15

isohypsen uitbreidingsgrens

5 km

In de grote zijdalen van de Mandel en van de Poekebeek en ook onder het Vlak van Nazareth op het zuidoostelijk deel van de deelkaart Nevele en Deinze komt Weichseliaan voor tot in de diepste delen van de thalwegen van maximale insnijding (zie $ 9.2.2.). In de Mandelvallei en langs de Poekebeek ligt de basis van het Weichseliaan minder diep tussen +5 en 0 à -5 m TAW.

6.2.4 Isohypsen van de basis van het pre-Saaliaan (fig. 14) 21/1 53W

21/2 53E

21/3 54W

21/4 54E

21/7 69W

21/8 69E

+35 21/5 68W

21/6 68E

> +30 > +35

isohypsen uitbreidingsgrens

Fig. 14: Isohypsen van de basis van het pre-Saaliaan

5 km

De basis van de sedimenten van het terrasniveau van Meulebeke aan de westkant van het boven-pleistocene Leiedal schommelt tussen +30 en +35 m TAW in het zuiden (Meulebeke) en +25 à +30 m TAW noordwaarts van Aarsele, waar ze verder aansluiten op de grintvoorkomens aan de top van de cuesta Oedelem - Zomergem (G. De Moor, 1963, 1965; Tavernier en G. De Moor, 1974). Elders zijn deze afzettingen verdwenen door opruiming in latere erosiefasen. Op basis van morfologische argumenten kan de aanwezigheid van resten van dit niveau vermoed worden langs de oostzijde van het Leiedal ten zuiden van Kruishoutem op een peil rond +30 à 35 m TAW. De basis van de niet herwerkte sedimenten van het terrasniveau van Kruishoutem ligt rond +60 m TAW;

Carthografie 77

6.2.5 Isohypsen van de basis van de diachrone hellingssedimenten (fig. 15) Diachrone hellingssedimenten komen algemeen voor over gans het cuestagebied van Centraal West-Vlaanderen. Hun dikte is echter gering (zie profiel Aalter, Aarsele en omleiding Tielt) zodat, alhoewel ze veelal de totaliteit van de quartaire afzettingen uitmaken, het peil van de basis varieert van +10 m tot boven +50 m TAW en er samenvalt met de paleotopografie van het tertiair substraat behalve waar pre-Saaliaan terrasresten aangetroffen zijn. Het grootste deel van deze hellingsedimenten is er gedurende het Weichseliaan door verplaatsingen over korte afstand op zijn plaats gebracht: congelifluxieprocessen hebben er een doorslaggevende rol bij gespeeld. In de diep ingesneden thalwegstelsels werden geen duidelijke sporen van hellingsedimenten aangetroffen; er zijn evenwel aanwijzingen (profielen 1 en 3) dat er op de hogere delen van het bedolven reliëf en in de huidige hellingsvoetzones lange de dalflanken vertandingen van dergelijke sedimenten met fluvioperiglaciale en niveofluviale sedimenten ontwikkeld zijn. +15

+25

+15

+20

+35

+15 0

+2 5 +1

0 +15

+20

21/7 69W

21/8 69E

+10

+20

+45

+25

+40

+45

+20

+30

+45 +30

+30

21/4 54E

+15

+20

+15 +1 0

21/3 54W

+20

+10

+20

+10

+20

isohypsen uitbreidingsgrens

+15

+25

0 +1

5 km

Fig. 15: Isohypsen van de basis van de diachrone hellingssedimenten

6.3 Isopachenkaarten Isopachen van quartaire geologische eenheden zijn lijnen op de kaart die punten verbinden waar de desbetreffende quartaire afzettingen eenzelfde dikte hebben. Binnen het kaartvlak tussen twee opeenvolgende isopachen ligt een zone waarin de dikte van de desbetreffende geologische eenheid wisselt tussen twee extreme waarden aangegeven door de diktewaarde voor de twee isopachen. Over het algemeen kiest men ook hier voor een vaste beginwaarde en bepaalt men de waarde van de andere isopachen met behulp van een constant gelijkdikteverschil. Bij het opmaken van deze kaarten werd 0 m als referentiewaarde genomen en een gelijkdikteverschil van 5 m gebruikt. De isopachenkaarten worden geconstrueerd op analoge wijze als de isohypsenkaarten, gebruik makend van interpolatie tussen punten met gemeten dikte. De dikte van de voorgestelde geologische eenheid wordt in elk waarnemingspunt afgeleid uit de beschrijving, na interpretatie en afbakenen van de top- en basisdiepte van de beschouwde eenheid. Voor het kaartblad Tielt worden hier voorgesteld zowel de dikte van het totale quartaire dek als de dikte van een aantal afzonderlijke quartairgeologische eenheden.

78 Carthografie

6.3.1 Isopachen van het quartair dek (fig. 16) Deze diktekaart geeft de dikteveranderingen weer van het volledige quartaire dek. Ze bestaat dus uit een patroon van kaartvlakken waarbinnen de dikte varieert tussen twee bepaalde diktegrenzen. 21/1 53W

21/2 53E

21/4 54E 20 15

25 20

15 105 5

15 10 5

5 10 15

Fig. 16: Isopachen van het quartair dek

0 5 km Deze diktekaart toont een patroon dat sterk gelijkt op dat van de isohypsenkaart van de basis van het volledige quartair dek, naarmate de basis dieper ligt zoals in het zuidelijk deel van de Vlaamse Vallei, in het Leiedal ten zuiden van Deinze en in de uitlopers langs de Mandel, de Poekebeek en enkele minder belangrijke zijbeken, neemt de dikte van het quartair dek toe. Dit is een gevolg van de opvulling van de diepe bovenpleistocene thalwegen en van de denudatie van de interfluvia die aansluitend daarbij doorgegaan is. De dikteveranderingen tussen de hogere gebieden van Centraal West-Vlaanderen en van het interfluviale terras van Kruishoutem en de vlakke laagten van de Vlaamse Vallei en van het Leiedal gebeurt over het algemeen vrij snel. Dit is een gevolg van de overwegend fluvioperiglaciale opvulling van de diepe thalwegen. Er zijn twee zones waar deze overgang minder brutaal verloopt en de dikte van het quartair dek meer geleidelijk verandert: enerzijds in het overgangsgebied van het ruggen- en kommengebied van Hansbeke en anderzijds ook op de noordrand van het terrasplateau van Kruishoutem, waar onder het vlak van Nazareth de dikte noordoostwaarts geleidelijker afneemt. De vergelijking van het patroon van de isohypsen van de basis van het quartair dek (figuur 11) met dat van de isopachen van het quartair dek illustreert duidelijk het afvlakkingseffect dat de afzetting van het quartair dek hier gehad heeft en toont dat de residuele afzetting van het quartair dek hoofdzakelijk een opvullingsproces geweest is dat, behoudens op enkele uitzonderlijke plaatsen in de interfluvia, op de westzijde van het Leiedal en in het duingebied van Deurle, weinig of geen ophopingseffecten ten gevolge had. Globaal gezien kan men hier drie diktezones herkennen:  Het zuidelijk deel van de Vlaamse Vallei, het Leiedal en hun uitlopers in de Poekebeek en in de Mandelvallei, dat wil zeggen de uitlopers van het diep uitgeschuurd en boven-pleistocene thalwegenstelsel van de Vlaamse Vallei. In gans deze zone is het quartair dek meer dan 10 m dik, neemt snel centrumwaarts toe tot 15 à 20 m en bereikt boven de diepe thalwegen dikten van meer dan 20 m, en noordwaarts Deinze en ter plaatse van de zijtakken van de Scheldethalweg van maximale insnijding op de zuidoostrand van de deelkaart Deinze, zelfs meer dan 25 m. Er dient wel opgemerkt dat deze as van maximale dikte niet systematisch samenvalt met de holocene valleien en de alluviale vlakten van de huidige waterlopen. Toch zijn er plaatsen waar de diepste pleistocene insnijding, de grootste quartairdikte en de holocene vallei elkaar superponeren. Dit wordt duidelijk geïllustreerd op profiel 3 (Mandel te Oostrozebeke). Dit laatste profiel is ook interessant omdat het suggereert dat in dit zuidelijk gedeelte van de Mandelbeek de diepste insnijding pas laat in het Weichseliaan plaats gegrepen heeft en dat de Mandel stroomopwaarts Oostrozebeke pas laat zijn benedenloop gewijzigd zag. Carthografie 79

Vooral ten zuiden van Deinze is het verloop van de zone met meer dan 20 m quartair erg bochtig en vertoont allerlei uitlopers. Binnen het Leiedal komen er daar ook vrij talrijke kleinere vlekken voor waar de dikte meer dan 25 m bedraagt en zelfs de 30 m benadert (De Moor, 1965). Het gaat daar hoofdzakelijk om ophopingseffecten in het ruggengebied aan de westzijde van de Leievallei. Anderzijds komen er daar ook verspreid kleine zones voor waar de dikte minder dan 15 m bereikt. Het betreft hier gecombineerde effecten van bulten in het substraatoppervlak, insnijding van holocene valleisecties in afzettingsruggen of boven bulten in het substraatoppervlak. Wegens onvoldoende waarnemingsdichtheid wordt op de kaart waarschijnlijk maar een klein gedeelte van deze onregelmatigheden aangegeven.

 De noordrand van het interfluviaal terrasplateau van Kruishoutem en een noordoostelijke verlenging naar het vlak van Nazareth toe. Daar bedraagt de dikte van het quartair dek minder dan 10 m, op de hellingen en de hogere zones daalt ze zelfs beneden 5 m. De beperkte lössafzetting heeft hier nog geen echt ophopingseffect gehad.  Het ganse interfluviaal heuvelland ten westen van het Leiedal en het zuidelijk deel van de Vlaamse Vallei. Daar bedraagt de dikte van het quartair dek bijna overal minder dan 5 m, met uitzondering van een aantal vlekken in de depressie van Ardooie, van de dalen van Mandel en Poekebeek en van sommige van hun zijbeken. In de korte dalhoofden op de westkant van het Leiedal komen ook thalwegen van maximale insnijding voor die in de lagere delen met meer dan 10 m quartaire sedimenten opgevuld zijn. Het ruggen- en kommengebied van Hansbeke komt overeen met een zone waar op zeer korte afstand de dikte van het quartair dek wisselt van minder dan 5 m ter plaatse van de bulten, tot meer dan 15 m ter plaatse van de tussenliggende smalle, maar diep ingesneden kleine thalwegen van maximale insnijding. Ook hier dient men voor ogen te houden dat een dichter waarnemingsnet ongetwijfeld meer kleine vlekken en stroken met 5 -10 m quartair zouden doen uitkomen. Vooral in sommige depressies en beekdalen en ook langs sommige beekdalflanken mag lokaal wel wat meer dan 5 m quartair verwacht worden. Op de kam van de cuesta van Tielt in de omgeving van Egem - Koolskamp kan plaatselijk tot 7 m quartair aangetroffen worden terwijl in discrete punten binnen de Depressie van Ardooie ook meer dan 5 m quartair voorkomt (G. De Moor, 1978, mondelinge mededeling). De kaartschaal, het gering aantal waarnemingen en het feit dat er veel herwerkt materiaal voorkomt dat zich niet gemakkelijk laat onderscheiden van het substraatmateriaal in situ, laten echter niet toe deze kleine vlekken op een verantwoorde wijze aan te geven.

6.3.2 Isopachen van het Continentaal Holoceen (fig. 17 ) De maximale dikte van de alluviale varianten bedraagt over het algemeen minder dan 5 m; colluviale pakketten zijn meestal minder dan 1 à 2 m dik. 21/2 53E

21/8 69E

dikte tussen 0 m en 5 m dikte tussen 5 m en 10 m dikte tussen 10 m en 15 m

Fig. 17: Isopachen van het Continentaal Holoceen 80 Carthografie

5 km

In de holocene valleien van Mandel, Kale en Leie varieert de dikte meestal rond 5 m. In de overige beekvalleien van centraal West-Vlaanderen schommelt ze eveneens rond 5 m. Plaatselijk kan ze wel eens iets meer bedragen, dikwijls is ze ook minder dan 5 m. Ten noorden van Deinze neemt de dikte van de holocene alluvia in de vallei van de Kale en vooral in die van de Leie wel toe tot 5 à 10 m. In de alluviale vlakte van de Leie ten noorden van Deurle werd plaatselijk zelfs tot 10 m holoceen alluvium aangetroffen (P. Vande Weghe, 1987). In dit gebied treft men ook veenopvullingen van oude meanders en stroomgeulen aan die tot meer dan 7 m dik kunnen worden. Dat is onder andere het geval in grotendeels opgevulde meanders in de alluviale vlakte tussen Deurle en Baarle (G. De Moor, 1975, mondelinge mededeling).

6.3.3 Isopachen van Weichseliaan dekzanden en holocene rivierduinenzanden (fig. 18) Duidelijk herkenbare dekzanden komen slechts voor in de nabijheid van Huise - Lozer en van Kruishoutem - Marolle, nabij Astene, op de noordwestrand van de Leievallei ten noorden van Bachte en ook op de rug van Vinderhoute. De dikte van deze zanden overschrijdt de 5 m niet en is gewoonlijk zelfs minder dan 2 à 3 m. Het is niet uitgesloten dat sommige lage microreliëfsoneffenheden op het vlak van Nazareth en op dat van Tuttegem met lokale dekzandvorming zouden kunnen verband houden. Merkwaardige patronen met hoogtevariaties van enkele dm kwamen aan het licht bij de detailwaterpassing ten behoeve van de aanleg van de autosnelweg Antwerpen - Kortrijk - Rekkem in dit gebied. De dikte is echter te gering om met de bestaande gegevens hierover een uitspraak te doen. In het rivierduinengebied van Deurle kan de dikte van de eolische zanden tot 10 m bedragen en uitzonderlijk op sommige hoge duintoppen zeer plaatselijk zelfs meer dan 10 m. 21/1 53W

21/2 53E

21/3 54W

21/5 68W

21/6 68E

21/7 69W

dikte tussen 0 m en 5 m (dekzanden) dikte tussen 5 m en 10 m (rivierzanden) dikte tussen 10 m en 15 m (rivierzanden)

21/8 69E

5 km

Fig. 18: Isopachen van de boven-Weichseliaan dekzanden en de holocene stuifzanden (rivierduinen)

6.3.4 Isopachen van het fluvio-periglaciaal Weichseliaan (fig. 19) De dikte van de Weichseliaanafzettingen in de Vlaamse Vallei en in het brede boven-pleistocene Leiedal schommelt overwegend tussen 15 m en 20 m. Ten zuiden van Deinze valt de centrale trog in de basis van de Weichseliaansedimenten samen met een zone waar de dikte van het Weichseliaan toch nog meer dan 20 m bereikt. Die strook loopt zelfs door tot ver in de Mandelvallei. De grootste dikten aan Weichseliaansedimenten komen voor boven de opgevulde thalwegen ten noorden van Deinze en langs de oostrand van de deelkaarten Nevele en Deinze (Scheldethalweg van maximale insnijding). Daar bereikt de dikte van de Weichseliaanafzettingen meer dan 25 m. Opvallend is de dikteverspreiding van de Weichseliaansedimenten ter plaatse van het ruggen- en kommengebied van Hansbeke en de wijze waarop de cuesta van Tielt tussen Landegem en Baarle door een dunnere Weichseliaanstrook weerspiegeld wordt. Carthografie 81

Het is vooral ten zuiden van Deinze, langs de westkant van het Leiedal dat de Weichseliaansedimenten plaatselijk veel minder dik kunnen zijn dan de totale quartairdikte. De voornaamste reden daartoe is het belang dat de fluviatiel Eemiaanafzettingen daar behouden hebben. Ten noorden en ten oosten van Deinze daarentegen bestaat het allergrootste deel van het quartair uit Weichseliaansedimenten. Eemiaansedimenten zijn er maar plaatselijk bewaard gebleven. Dit illustreert de intense erosie die zich daar aanvankelijk en ook later gedurende het Weichseliaan moet voorgedaan hebben. Het is niet uitgesloten dat grotere getijwerking in dit estuarien gebied er voor afzettingshiaten gezorgd had. 21/2 53E

53W

5 21/1

21/4 54E

5 5

15 15

21/6 68E

21/5 68W

5 10

Isopachen uitbreidingsgrens

25 20

10 5

5 km

Fig.19: Isopachen van het fluvio-periglaciaal Weichseliaan

6.3.5 Isopachen van het Eemiaan (fig. 20) Eemiaansedimenten zijn alleen bekend in de westelijke helft van het zuidelijk deel van de Vlaamse Vallei en in het Leiedal ten zuiden van Deinze waar ze, vooral op de westkant, een belangrijke uitbreiding vertonen. De dikte van de zandige mariene Eemiaansedimenten (lithotype van de afzetting van Kaprijke) komen alleen voor in de diepste thalwegen van maximale insnijding ten zuiden van Landegem en ten noordoosten van Merendree. De effectieve vindplaatsen zijn er evenwel zeer beperkt. De dikte is overwegend minder dan 5 m. Alleen in de subsequente thalweg van maximale insnijding ten zuiden van de rug van Landegem bereikt hun dikte meer dan 5 m. Mogelijke oorzaken voor deze geringe uitbreiding en dikte werden reeds hierboven gesuggereerd. Fluviatiele en perimariene Eemiaanafzettingen komen wel op uitgebreide schaal voor in het Leiedal ten zuiden van Deinze, vooral langs de westkant van het brede boven-pleistocene dal. Hun dikte overschrijdt er op vele plaatsen 5 m en kan lokaal zelfs de 10 m overschrijden.

6.3.6 Isopachen van het pre-Saliaan (fig. 21) De dikte van de restanten van de pre-Saaliaan afzettingen is overal minder dan 5 m. De resten van de afzettingen van het terras van Meulebeke zijn nergens meer dan 1 à 2 m dik; meestal zelfs minder dan 1 m. Te Meulebeke - Hulsveld liggen ze onder een zandige laag van ongeveer 1 m die essentieel bestaat uit zand uitgeblazen uit het terrasmateriaal en eolisch heen en weer verplaatst aan het oppervlak. Gedurende droge voorjaarsperiodes kan dit uitwaaiings en eolisch afzettingsproces duidelijk waargenomen worden (G. De Moor, mondelinge mededeling, 1965). Dit doet zelfs het vermoeden rijzen dat wat daar nog aan grint voorkomt ten dele een ‘desert pavement’ zou kunnen zijn. Te Kruishoutem kan de terrasafzetting van het niveau van Kruishoutem wel dikten tot meer dan 3 m bereiken. Hier ligt het terras bewaard onder löss. Ontsluitingen hebben duidelijk de bewaarde fluviatiele structuren getoond. Het grint82 Carthografie

21/1 53W

21/2 53E

21/3 54W

21/5 68W

21/8 69E

21/6 68E 5

dikte tussen 0 m en 5 m (continentaal) dikte tussen 5 m en 10 m (continentaal) dikte tussen 10 m en 15 m (continentaal)

dikte tussen 0 m en 5 m (marien) dikte tussen 5 m en 10 m (marien)

5 km

Fig. 20: Isopachen van het Eemiaan 21/1 53W

21/2 53E

21/3 54W

21/4 54E

21/7 69W

21/8 69E

21/5 68W

21/6 68E

Fig. 21: Isopachen van het pre-Saaliaan

5 km

pakket is in dit gebied zo belangrijk dat het gedurende de jongste oorlogen voor militaire bouwwerken geëxploiteerd geweest is en dat het bij de aanleg van de autosnelweg Antwerpen - Kortijk - Rekkem (ex-E3) in de jaren ‘65 - ‘70 op verschillende plaatsen ontgonnen geweest is. Talrijke putten op het terrasplateau rond Kruishoutem getuigen er nog van (G. De Moor, 1967). Carthografie 83

6.3.7 Isopachen van de diachrone Jong-Quartaire hellingssedimenten (fig. 22) De dikte van het diachroon hellingssediment in de interfluvia aan beide kanten van het Leiedal bedraagt zelden meer dan 5 m tenzij op sommige plaatsen in de Depressie van Ardooie en langs sommige beekdalflanken. In de Depressie van Ardooie waar de sedimenten eerder het karakter van een periglaciaal pedimentafzetting hebben, kan in de dikkere vlekken het sediment een meer uitgesproken fluvioperiglaciaal karakter hebben. Langs de voetzones van de randhellingen van de interfluvia waar ze overigens vertanden met de fluvioperiglaciale afzettingen van de boven-pleistocene dalbodems, kan hun dikte wel tot 10 m oplopen. Zoals reeds eerder vermeld wordt het onderscheid daar echter te onduidelijk voor afzonderlijke kartering. 5

21/1 53W

21/2 53E

21/4 54E

21/3 54W

21/5 68W

21/6 68E

21/7 69W

21/8 69E

5 5

10 5

5 5

isopachen uitbreidingsgrens

5 km

Fig. 22: Isopachen van de diachrone Jong-Quartaire regolitisch hellingsmateriaal

6 4 Lithosequentiekaarten De kaartvlakken op deze kaarten stellen zones voor waarbinnen voor de desbetreffende quartairgeologische eenheid een bepaald lithofacies of een bepaalde lithosequentie aangetroffen wordt. Ze worden afgelijnd op basis van clustering van waarnemingspunten met dezelfde informatie betreffende die eenheid. De argumentatie voor die clustering berust hoofdzakelijk op kwalitatieve interpretatie. De voorgestelde eenheden en lithosequenties kunnen omgelezen worden naar informele lithostratigrafische eenheden (zie tabel 8).

6.4.1 Lithosequenties van het fluviatiel Holoceen (fig. 23) Op het kaartblad Tielt werd de verspreiding van drie lithosequenties in kaart gebracht:  Het kleiig lithofacies (lithotype k) domineert de alluviale dalbodems van de grotere holocene valleien van de Leie, de Kale en de Mandel; toch zijn er hier ook bepaalde zones waar andere lithotypes of lithosequenties overwegen. Dit k- lithotype domineert ook in de dalbodems van de kleinere beekvalleien in Centraal West-Vlaanderen, ten minste in het hele gedeelte gelegen ten zuiden van de subsequente vallei van de Poekebeek. In die dalbodem van de Poekebeek, gelegen aan de voet van de cuesta van Lotenhulle (zanden van Vlierzele), domineert het zandig lithotype K. Dit verspreidingspatroon suggereert een direct verband met de dominerende lithologie van het tertiair substraat dat ten zuiden van de Poekebeek veel kleiiger (klei van Anderlecht, zand van Ieper, klei van Ieper) is dan ten noorden (zand van Vlierzele).  Het zandig lithotype K domineert in de dalbodems van de subsequente Poekebeek en in de meer noordelijk gelegen beekvalleitjes die eveneens in een gebied met zandig eoceen substraat vloeien. Ook in de dalbodem van de

84 Carthografie

Ringbeek overwegen zandige secties. Dit zandig lithotype komt lokaal ook voor in de dalbodems van de holocene Leievallei meer bepaald is dit het geval op plaatsen waar kleine zijbeken (zoals de Tichelbeek nabij Machelen) in de Leievallei uitmonden. Die kleine beekvalleitjes hoofdzakelijk afkomstig van het vlak van Tuttegem waar de zanden van de afzetting van Eke dagzomen, hebben door regressieve erosie zanden aangevoerd en als puiwaaiers op de rand van het mondingsgebied afgezet. Profiel 8 levert daar duidelijk voorbeeld van. Merkwaardig is wel dat meer stroomopwaarts in deze kleine beekvalleien wel het k-type domineert. Ook in de alluviale depressie ten zuiden van Vinderhoute, op de uiterste noordoostrand van de deelkaart Nevele, en in de hellingsvoetcolluvia op de uiterste zuidoosthoek van kaartblad Tielt domineert het lithotype K. Het is niet uitgesloten dat de zandige alluvia die gekarteerd zijn centraal in de grote alluviale kom van Ooidonk - Vosselare put in feite tot het organoklastisch complex zou behoren. Discrete boringen uitgevoerd tegenover Deurle (G.â&#x20AC;ŻDeâ&#x20AC;ŻMoor, 1988), toonden dat er in de alluviale kommen ook plaatsen voorkomen waar zandige profielen vertanden met het kleiig facies. Waarschijnlijk gaat het hier om bedolven oeverwallen. De schaarste aan gegevens laat evenwel niet toe tot cartografische voorstelling over te gaan. ď&#x201A;&#x17D; De lithosequentie 'v (klei op veen) wordt op vele plaatsen aangetroffen in de dalbodem van de Mandelbeek tussen Oostrozebeke en Wakken, ook in de dalbodem van de Vondel- en Zeverenbeek, in de grote bocht van de Rekkelige en op meer verspreide plaatsen in de Kaledalbodem stroomafwaarts Deinze. In de dalbodem van de Leie stroomafwaarts Deinze werd dit type veel minder vermeld. Het werd er wel aangetroffen in de opvulling van enkele afgesneden stroomgeulen of meanders. 21/2 53E

21/8 69E

zandige sequentie kleiige sequentie kleiige laag op venige laag

5 km

Fig. 23: Lithosequenties van het fluviatiel Holoceen

Carthografie 85

6.4.2 Lithosequenties van het tardiglaciaal-eoholoceen complex (fig. 24) De kaart toont dat er aanwijzingen zijn dat dit complex bijna overal aangetroffen wordt langs de lopen van de Mandel, Zeverenbeek, Kale en Leie. Het voorkomen suggereert ook dat de tardiglaciale-eoholocene insnijdingen bijna volledig het actuele valleipatroon geboetseerd hadden. De overloopgeulen van Wakken en Gottem tussen Mandel en Leie zouden toen reeds uitgeschuurd kunnen geweest zijn. Rond Deinze zou toen reeds een breed complex samenstromings- en bifurcatiecomplex kunnen bestaan hebben. 21/1 53W

21/2 53E

21/5 68W

21/6 68E

21/3 54W

organisch-klastisch complex

21/8 69E

5 km

Fig. 24: Lithosequenties van het het tardiglaciaal-eoholoceen complex

6.4.3 Lithosequenties van dekzanden en rivierduinen (fig. 25) Dekzanden en rivierduinen hebben slechts een geringe uitbreiding op dit kaartblad. Dekzanden komen voor nabij Huise - Lozer en Kruishoutem - Marolle tegen de zuidrand van het kaartblad Deinze, waar het reliëf sneller gaat oplopen naar het interfluviaal terrasplateau van Kruishoutem toe. Men treft ze ook aan nabij Astene. Op de oostrand van de Leievallei zouden het daar ook lage embryonnaire rivierduinen kunnen zijn. Verder komen ze ook voor aan de westkant van de Leievallei ten noorden van Bachte en ook ter plaatse van de rug van Vinderhoute tussen Merendree en Vinderhoute. Grote en relatief uitgestrekte rivierduinen worden aangetroffen tussen Deurle en Sint Martens Latem op de oostkant van de alluviale Leievallei.

6.4.4 Lithosequenties van niveo-eolische, niveo-fluviale en fluvio-eolische afzettingen (fig. 26) Figuur 26 geeft het voorkomen aan van de verschillende lithotypes van het niveo-fluviaal / fluvio-eolisch complex (afzetting van Gottem): • het lemig lithofacies g komt vooral voor op de ruggen ten zuiden van Deinze, op het vlak van Dentergem en ook in de depressie van de Moerstraat. Noordwaarts worden de ruggen zandiger zijn wat een toenemende invloed van fluvio-eolische afzettingsmechanismen suggereert; • het zandig lithofacies G komt vooral voor op de ruggen ten noorden van Deinze, op de rug van Zulte - Olsene en op de randen van de ruggen aan de westkant van de Leievallei ten zuiden van Deinze. Wat dit laatste betreft is het niet uitgesloten dat daar vermenging met sedimenten van het Weichseliaan substraat een rol gespeeld heeft, eventueel bij de insnijding van de eo-holocene valleien; • het niveo-eolisch facies n komt voor op de noordrand van het terrasplateau van Kruishoutem en op het vlak van Dentergem. Wat dit laatste betreft dient evenwel rekening gehouden met het feit dat het hier om een iets meer leemhoudend g-facies zou kunnen gaan dat in de beschrijvingen als ‘leem - limon’ geïnterpreteerd geweest werd. 86 Carthografie

21/1 53W

21/2 53E

21/3 54W

21/5 68W

21/6 68E

21/7 69W

21/8 69E

Fig. 25: Lithosequenties van de boven-Weichseliaan dekzanden en de Holocene stuifzanden 21/1 53W

21/2 53E

5 km

21/3 54W

G 21/5 68W

21/6 68E

G n

g G

21/8 69E

g G

g G G G g n

zandige niveo-fluviale afzettingen lemige niveo-fluviale afzettingen lemige niveo-eolische afzettingen

n 0

5 km

Fig. 26: Lithosequenties van niveo-eolische, niveo-fluviale en fluvio-eolische afzettingen

Carthografie 87

6.4.5 Lithosequenties van het fluvio-periglaciaal Weichseliaan (fig. 27) Op het kaartblad Tielt bestaat het Weichseliaan in het bovenpleistocene Leiedal en haar voornaamste uitlopers en in het zuidelijk deel van de Vlaamse Vallei grotendeels uit fluvioperiglaciaire afzettingen. Naar opbouw bestaat er enig verschil tussen de lithosequenties die onder de westelijke ruggen in het Leiedal ten zuiden van Deinze voorkomen, deze die langsheen de tracé’s van de waterlopen aangetroffen worden en de lithosequenties die in de randzones van het Leiedal en in het zuidelijk deel van de Vlaamse Vallei domineren. Langsheen de lopen van de Leie, de Kale en een deel van de Mandelbeek komt de lithosequentie f1 voor. Het is niet onmogelijk dat de bovenste zanden van de afzetting van Eke hier grotendeels weggeërodeerd zijn bij de insnijding van de eo-holocene valleien. Meer lateraal van de huidige waterlopen ten zuiden van Deinze komen belangrijke zones voor waar de lithosequentie F4 aangetroffen wordt. Het is niet uitgesloten dat dit toe te schrijven is aan verschuivingen van stroombeddingen en sedimentatiekommen gedurende bepaalde fasen van het fluvioperiglaciale opvullingsmechanisme. De mogelijke oorzaak van de opsplitsing van de afzetting van Oostakker in dit gebied werd reeds eerder in dit licht besproken. Het zou in elk geval aanduiden dat gedurende het vol-glaciaal het verwilderd karakter van de waterlopen veel meer uitgesproken was en dat debietswisselingen en stroomverleggingen gedurende bepaalde periodes dominerend optraden. Overigens domineert in het grootste deel van de Vlaamse Vallei en haar uitlopers de lithosequentie F2 met de klassieke opeenvolging van zanden van de afzetting van Dendermonde, het lemig complex van de afzetting van Oostakker dikwijls gereduceerd als lemige eenheid, en van de zanden van de afzetting van Eke. Er dient evenwel rekening gehouden met het feit dat onder het vlak van Tuttegem de afzetting van Oostakker door een meer zandig facies kan vertegenwoordigd zijn (zie profiel 1). Alleen tegen de westelijke dalwandvoet aan ten zuiden van Dentergem en in de Mandelvallei treft men de lithosequenties F en F1 aan. Het is evenwel niet uit te maken of het hier om een complex van zanden van de afzettingen van Dendermonde en van Eke gaat, vertandend met zandige hellingssedimenten en met zandige facies van de afzetting van Oostakker (type F) en nog minder of de onderliggende leemlaag wel degelijk tot de afzetting van Oostakker behoort (type F1). 21/1 53W

21/2 53E

21/5 68W

21/6 68E

fluvio-periglaciaal zand fluvio-periglaciaal zand op leem fluvio-periglaciaal zand op leem op zand fluvio-periglaciaal zand op leem op zand op leem

21/3 54W

21/8 69E

0 fluvio-periglaciaal leem op zand fluvio-periglaciaal leem op zand op leem

Fig. 27: Lithosequenties van het fluvio-periglaciaal Weichseliaan

88 Carthografie

5 km

6.4.6 Lithosequenties van het Eemiaan (fig.â&#x20AC;Ż28) Het mariene Eemiaan op het kaartblad Tielt is overwegend zandig ( lithotype E) en werd alleen aangetroffen aan beide kanten van de rug van Landegem, onder andere in de subsequente thalweg van maximale insnijding langs de zuidkant van de bedolven cuesta. Fluviatiel Eemiaan met een fijn facies (lithotype c) beslaat vrij grote oppervlakken in de diepere opvulling van het bovenpleistocene Leiedal ten zuiden van Deinze. 21/1 53W

21/2 53E

21/3 54W

21/4 54E

21/5 68W

21/6 68E

21/7 69W

21/8 69E

lithosoom met fijn facies (continentaal) zandig facies (marien)

5 km

Fig. 28: Lithosequenties van het Eemiaan

Carthografie 89

6.4.7 Lithosequenties van het pre-Saaliaan (fig. 29) Het pre-Saaliaan werd niet verder onderverdeeld zodat op de lithosequentiekaart maar één type van lithosequentie aangegeven staat (lithosequentie Y). 21/1 53W

21/2 53E

21/3 54W

21/4 54E

21/7 69W

21/8 69E

21/6 68E

21/5 68W

Y Y

Y fluvio-periglaciaal lithosoom uitbreidingsgrens

Fig. 29: Lithosequenties van het pre-Saaliaan

5 km

6.4.8 Het Diachrone Hellingssediment (fig. 30) Zandige hellingssedimenten (lithofacies H) domineren het gehele stroombekken van de Ringbeek en het gehele gebied ten noorden van de subsequente Poekebeek, waar het ondiep tertiair substraat uit zandige eocene lagen bestaat. In het gehele centrale deel van het heuvelig interfluvium van Centraal West-Vlaanderen domineert zandlemig tot kleiig hellingsmateriaal (lithofacies H). Dit is het gebied waar kleiige tot zeer fijnzandige eocene sedimenten op geringe diepte ontsluiten. In de oostelijke en vooral in de zuidelijke randzones van het interfluvium komen op vele plaatsen kleine vlekken met zandige hellingsedimenten voor langs beekdalflanken en nabij de grotere dalwandflanken. Wat deze laatste voorkomens betreft is een overgang naar fluvioperiglaciale en ook holocene puinwaaiersedimenten niet uitgesloten. Zandige hellingssedimenten komen ook voor op de noordkant van het interfluviaal terrasplateau van Kruishoutem. Ook hier is vertanding met fluvioperiglaciaal materiaal, fluvio-eolisch zand en dekzand niet uit te sluiten maar aldusdanig niet uit de beschikbare gegevens te duiden. Op sommige plaatsen is de gelijkenis met het substraatmateriaal zo opvallend dat een speciaal subtype ht ingevoerd werd (profiel 7).

90 Carthografie

21/1 53W

21/2 53E

21/3 54W

21/4 54E

21/5 68W

21/6 68E

21/7 69W

21/8 69E

jong-quartaire zandige hellingsafzettingen jong-quartaire lemige hellingsafzettingen jong-quartaire lemige op zandige hellingsafzettingen

Fig. 30: Het Diachroon jong-quartair regolitisch hellingsmateriaal

5 km

6.5 Lithoprofieltypekaart van het quartair dek 6.5.1 Inleiding. De lithoprofieltypekaart stelt de verspreiding voor van zones waarvan aangenomen wordt dat dezelfde opeenvolging van quartair-lithostratigrafische eenheden (zoals gedefinieerd onder §4, inleiding) voorkomt. In elk gekleurd kaartvlak treft men eenzelfde hoofdtype aan dat in de algemene legende voor de desbetreffende kleur gespecifieerd is. Deze kaartvlakken kunnen verder onderverdeeld zijn in het geval belangrijke varianten in de opeenvolgende lithosequenties optreden. Allen zijn door het lithoprofieltypesymbool op de kaart aangegeven. Op deze kaart zijn omwille van de leesbaarheid geen verdere aanduidingen over de dikte van de eenheden aangegeven. Daarvoor wordt naar de afzonderlijke isopachenkaarten verwezen. Procedure Voor het opmaken van deze kaart werd volgende procedure gevolgd: • definitie van het lithoprofieltype voor elke afzonderlijke boring of ontsluiting; • opstellen van de stippenkaart van boringen en ontsluitingen met identificatiecodes; • opmaken van een stippenkaart met het lithoprofieltype van alle boringen die het volledige quartaire dek doorsnijden; • opmaken van een kaart met de kaartvlakken van eerste orde door clustering van nabijgelegen boringen met eenzelfde volledig lithoprofieltype; • aanvulling door bijkomende kaartvlakken van eerste orde; • opmaken van een stippenkaart met aanduiding van de lithoprofieltypes van alle overige onvolledige boringen; • eliminatie van alle lithoprofieltypes waarvan het onderste niet - waargenomen deel gelijk verondersteld wordt aan dat van het kaartvlak van eerste orde waarbinnen het overeenkomstige waarnemingspunt voorkomt; • eventueel aflijnen en aanduiden van kaartvlakken van tweede orde door invoeren van bijkomende specificaties; • eventueel verbetering van de grenslijnen van kaartvlakken van eerste orde.

Carthografie 91

6.5.2 Lithoprofieltypekaart van het Quartair Op de deelkaarten Wingene, Tielt, Aalter en Izegem is de opbouw eenvoudig en komen weinig wisselingen voor. Op het grootste deel van deze deelkaarten is het quartair dek dun en nagenoeg volledig opgebouwd uit hellingssedimenten van de types h, H en ht. Alleen in de beekvalleien komt bovenop of uitsluitend holoceen beekalluvium voor (types kh, Kh, kH, h1). In de Poekebeekvallei komt een brede randzone voor met types F2 en KF2; ook tussen Bellem en Hansbeke domineert deze opbouw. In het Mandeldal overwegen de types F en F1 in de hellingsvoetzones langs de dalwand terwijl in de holocene vallei de types koF1 en kF1 overwegen. In de kleiige noordelijke zijdalen van de Mandel nabij Izegem vindt men de types F1, F2, kH en kh terug. Een complexe opbouw en snelle laterale wisselingen in die opbouw van verschillende lithoprofieltypes komt voor in de gebieden met dik quartair op de kaartbladen Nevele, Wakken en Deinze, maar vooral op deelkaart Dentergem. Op de westkant van het deelblad Nevele (21/4), meer bepaald in het gebied rond Hansbeke en ook in de overgangszone rond Poesele, komt dezelfde opbouw voor als op de oostkant van de deelkaart Aalter. In de ruggendriehoek Landegem - Bachte - Baarle overheerst het type GF2 op de ruggen en het type gF2 in de depressie van de Moerstraat; daar vondt men ook een zone met gF2E. Rond Vinderhoute vindt men gebieden met de lithoprofieltypes F2, F2E en KF2; ook DF2 wordt daar aangetroffen. In de Leievallei treft men op de valleirandschouders die de rand van het laagterras vertegenwoordigen het type f2 aan; in de alluviale vlakte zelf komen de types kof1, of1, vof1 en vf1 voor. Het duingebied van Deurne is eveneens duidelijk geĂŻndividualiseerd. De deelkaart Wakken (21/6) komt voor een groot deel dezelfde opbouw voor als op de deelkaarten Tielt en Izegem. Wel treft men hier ook het type HY aan waar de afzetting van Meulebeke aangetroffen wordt, en langs de rand van het Leiedal komen talrijke kleine vlekken met H voor, geassocieerd met een dalwandvoetzone gekenmerkt door de profieltypes F1 en F. Op het zuidelijk deel van deze deelkaart sluit de quartair lithostratigrafische opbouw sterk aan bij die op de westkant van de deelkaart Dentergem. In het ruggengebied overwegen GF tegen de randzone en gF maar vooral gF1c en GF1c op de ruggen zelf. Die opbouw onderlijnt de aanwezigheid van de fluviatiele Eemiaanafzettingen in de bodem van het opvullingspakket van het boven-pleistocene Leiedal. De valleitjes van de westelijke beekdalsliert zijn er vooral gekenmerkt door de types kF1c en koF1c. Langs de oostkant van de deelkaart Dentergem (21/7), meer bepaald op het vlak van Tuttegem, domineert het type F2. Hierdoor sluit de opbouw in dit gebied aan bij die op het vlak van Nazareth (deelkaart Deinze). Naar het westen en zuiden toe wordt de opbouw van het quartair dek veel ingewikkelder en de wisselingen in lithoprofieltype veel sneller en talrijker. Daar verschijnen ook reeds de types F2c en F4c die de aanwezigheid van de afzetting van Oostwinkel in de dalopvulling verraden. De complexiteit wordt verder nog in de hand gewerkt doordat de opbouw van het Weichseliaanpakket ingewikkelder wordt wat te zien is aan het opkomen van de lithosequentietypes F2, F4, en andere. Ook het feit dat de alluviale vlakte van de Leie daar passeert draagt er toe bij. In de alluviale vlakte van de Leie domineren daar de types kof1c in de alluviale kommen en of1c in de binnenbochtlobben. Te Zulte vormt de donk van het kasteel van Zulte een opduiking van het Weichseliaansubstraat (F2c). Op de lage rugzone tussen Zulte en Olsene domineert het type GF2c. Op de ruggen ten westen van de Leievallei vindt men gF2c en GF2c. Naar de westelijke randzone toe wordt de diepere opbouw terug complexer wat zich uit door het voorkomen van de types gF4c en gF4. Het is niet bewezen dat de types nF4c en bF2 op het vlak van Dentergem wel degelijk met de aanwezigheid van niveo-eolische lĂśss zouden overeenkomen. Op de deelkaart Deinze (21/8), meer bepaald op het vlak van Nazareth in het verlengde van het vlak van Tuttegem, domineert het lithoprofieltype F2. De alluviale zone van de Leie wordt gekenmerkt door het voorkomen van de types kof1 of Kof1c in de alluviale kommen, en of1 en of1c op de binnenbochtlobben. Op de Maeygemgoek komt waarschijnlijk of1 voor. Nabij Astene zijn er vlakken met DF2 en DF2c. Op de randhelling rond het terrasplateau van Kruishoutem domineert het type H. In de hellingvoetzone stroken KF2 en kF2 de aanwezigheid van beekalluvium en colluvium aangeven bovenop het laagterraszand. Alleen aan de topconvexiteit treft men de types nH en nY aan.

92 Carthografie

7 BIBLIOGRAFIE

Ameryckx, J. (z.d.) - Bodemkaart van België: Verklarende tekst van het kaartblad Wingene 53W. Gent, Centrum voor Bodemkartering, 54 p., 5 fig., 4 tab.

Baak, J. A. (1936) - Regional petrology of the Southern North Sea. Wageningen, Veenman, 127 p. Belgische Geologische Dienst, Archief kaartbladen 21/1-8, Brussel. Blanchard, E. (1906) - La Flandre. Paris, 530 p. Briquet. A. (1906) - Contribution à l’étude des origines du réseau hydrographique du Nord de la Belgique. Bull. Soc. belge Géol., XX, 72-82.

C D

Cornet. J. (1903) - Etudes sur l’évolution des rivières belges. Ann. Soc. Géol. Belgique, XXXI, 261-500. De Moor, G. (1963) - Bijdrage tot de kennis van de fysische landschapsvorming in Binnen - Vlaanderen. Tijdschr. Belg. Ver. Aardr. Stud., 32, p. 329-443. De Moor, G. (1964) -Isopachenkaart van het Jong-Kwartair. in: Survey van West-Vlaanderen (edit. R. Maréchal e.a.). Gent, R.U.G., Geologisch Instituut, 1 kaart. De Moor, G. (1964) - Verslag over de geologische gesteldheid te Kruishoutem. Gent, Comité voor Bodemstudie, RUG, 10 p., 5 fig., 4 bijl. De Moor, G. (1964) - Kaartblad Dentergem. Verslag der handboringen verricht bij de geologische en geotechnische voorstudie van de E-3 weg. Gent, RUG, Geologisch Instituut, 22 p., 1 kaart. De Moor, G. (1964) - Kaartblad Deinze. Verslag der handboringen verricht bij de geologische en geotechnische voorstudie van de E-3 weg. Gent, RUG, Geologisch Instituut, 18 p., 1 kaart. De Moor, G. (1965) - Fysisch-geografische excursie in Binnen-Vlaanderen: Cuestagebied van Noordelijk WestVlaanderen. Gent, RUG, Geol. Instit., 16 p. De Moor, G. (1965) - Verslag van de handboringen en van de studie van ontsluitingen uitgevoerd voor de survey van West-Vlaanderen: kaartbladen Moorsele, Wervik, Geluveld, Izegem, Poeselare, Harelbeke, Kortrijk, Zwevegem en Wakken. Gent, RUG, Geologisch Instituut, 52 p., 9 kaarten. De Moor, G. (1968) -Korte nota in verband met de geo-elektrische prospectie in de Leievlakte. Gent, RUG, Geologisch Instituut, Centrum voor Hydrogeologisch Onderzoek, 4+4 p., 3 kaarten De Moor, G. (1968) - Tweede nota in verband met de geo-elektrische prospectie in de Leievlakte. Gent, RUG, Geologisch Instituut, Centrum voor Hydrogeologisch Onderzoek, 8 p., 4 fig. De Moor, G. (1972) - Cartographie sémi-détaillée de l’épaisseur et de la succession lithostratigraphique des sédiments quaternaires dans le Nord-Ouest de la Belgique. Monteal, 24th Intern. Geol. Congress, Abstr.p.366-368, 3 kaarten (poster). De Moor, G. (1973) - Toepassingsmogelijkheden van de lithostratigrafische principes (Hedberg, 1972) op de Kwartaire afzettingen in Vlaanderen. Nat. Com. Kwart.-Stratigrafie, Brussel, 14 p. De Moor, G. (1973) - Hydrogeologisch onderzoek te Bachte-Maria-Leerne. Gent, RUG, Geologisch Instituut, 32 p., 6 fig., 4 tab. De Moor, G. (1974) - De afzetting van Dendermonde en haar betekenis voor de Jong-Kwartaire evolutie van de Vlaamse Vallei. Natuurwet. Tijdschr. 56, p. 45-75, 3 fig. De Moor, G. (1978) -Terrassenmorfologie en fluviatiele evolutie in het Noord-Franse deel van het Scheldebekken. Verslag NFWO. Gent, RUG, Laboratorium Fysische Aardrijkskunde, 24 p., 5 tab. De Moor, G. (1979) - Cuesta’s en rivierterrassen in Centraal West-Vlaanderen, Biol. Jb. Dodonea, 47, 32-33. De Moor, G. (1979) - De Vlaamse Vallei., Biol. Jb. Dodonea, 47, 29-31. De Moor, G. (1979) - Terrasenstratigrafie en Rivierevolutie in het Scheldebekken. Biol. Jb. Dodonea, 47, 31-32.

Bibliografie 93

De Moor, G. (1980) - Periglacial deposits and sedimentary structures in the Upper-Pleistocene infilling of the Flemish Valley (N.W. Belgium). Biul. Peryglac., 28, 275-288. De Moor, G. (1983) - Cryogenic structures in the Weichselian deposits of Northern Belgium and their significance; Polarforshung, 53(2), 79-86, 5 fig. De Moor, G. (1995) - De zanden van de Vlaamse Vallei. in: “Grondstoffen in Vlaanderen” (Edit. F. Gullentops), Brussel, Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, 8 p., 3 fig., 2 tab., 4 foto’s. (in druk). De Moor, G. en De Breuck, W. (1962) - Premiers résultats d’une prospection électrique dans la Vallée Flamande; Bull Soc. belge Géol., LXXI, 518-543. De Moor, G. en De Breuck, W. (1964) - Geo-elektrisch onderzoek bij de geologische overzichtskartering van WestVlaanderen. Natuurwet. Tijdschr.,46, p. 215-240. De Moor, G. en De Breuck, W. (1969) - De freatische waters in het Oostelijk Kustgebied en in de Vlaamse Vallei. Natuurwet. Tijdschr., 51, p. 3-68. De Moor, G. en De Breuck, W. (1975) - Essai d’une cartographie lithologique des formations supérieures et son application aux Flandres. in: Colloque national Géologie et Géotechnique urbaines. Bruxelles, Comité belge de Géologie de l’ingénieur, 25-44, 4 fig. De Moor, G. en De Decker, M. (1981) - Sedimentkenmerken van strandzanden op de Belgische kust. Natuurwet. Tijdschr., 63, 49-80, 3 fig. 5 tab. De Moor, G. en Geets, S. (1973) - Sedimentologie en lithostratigrafie van de eocene afzettingen in het zuidoostelijk gedeelte van de Gentse agglomeratie. Natuurwet. Tijdschr., 55, 129-192, 8 fig., 8 tab. De Moor, G. en Germis, A.M. (1971)- Hydromorphologie du bassin de la Molenbeek (Melle). BEVAS, 40(1), 29-68, 12 fig. 1 tab. De Moor, G. en Heyse, I. (1974) - Lithostratigrafie van de kwartaire afzettingen in de overgangszone tussen de Kustvlakte en de Vlaamse Vallei in Noordwest-België. Natuurwet. Tijdschr., 56, 85-109. De Moor, G. en Heyse, I. (1976) - Kwartairgeologie en geomorfologie in noordwestelijk Vlaanderen. Overdruk uit: Werkstukken, Nat. Centr. Geomorf. Ond., Leuven, 16, p. II1-II71. De Moor, G. en Heyse, I. (1976) - Dépots Quaternaires et géomorphologie dans le Nord-Ouest de la Flandre. Compte rendu de l’excursion du 23 oct. 1976, Bull. Soc. belge Géol., p. 37-47. De Moor, G. en Heyse, I. (1978) - De morfologische evolutie van de Vlaamse Vallei. De Aardrijkskunde, 4, p. 343-3 De Moor, G. en Heyse, I. (1979) - Morphology of Würm-Tardiglacial and Holocene deposits in the Flemish Valley (North Belgium). Acta Univ. Oulu, A, Geol. 3, 121-131. De Moor, G., Heyse, I., Verbruggen, C. en Kiden, P. (1986) - Flemish Valley Paleohydrology, Excursion on 1 oct. 1986. Inqua Eurosiberian Subcommission for the study of the Holocene. Gent, State University Gent, 16 p., 21 fig. 1 tab. De Moor, G., Heyse, I. en De Groote V. (1978)) - An outcrop of Eemian and Early Weichselian deposits at Beernem (N.W. Belgium. Bull. Soc. belge Géolog., 87 (1), 27-36, 3 fig. De Moor, G. en Lootens, M. (1975) - Afzettingen met Corbicula Fluminalis in het Leiedal tussen Deinze en Sint Baafs Vijve. - Natuurwet. Tijdschr., 57, 165-184, 3 fig., 1 tab. De Moor, G. en Mostaert, F. (1986) - Weichselian chronostratigraphic subdivisions in Belgium. Inqua working group for a chronostratigraphic subdivision of the Weichselian/Vistulian glacial. Copenhagen, Geological survey of Denmark, 13 p., 19 tab. De Moor, G. en Pissart, A. (1992) - Het Reliëf. In: Geografie van België. Nationaal Comité voor Geografie, Brussel, Gemeentekrediet, p. 129-215. De Moor, G. en Vandevelde, D. (1995) - Kwartairgeologische kaart van België, Vlaams Gewest, Kaartblad Brugge (1/50000). Gent, Universiteit Gent, Lab Fysische Geografie; Brussel, Ministerie Vlaams Gewest, Departement Economie, afdeling Natuurlijke Rijkdommen en Energie , 1 kaart + verklarende tekst, 144 p., 47 fig., databank 8 vol. De Moor, G. en Vandevelde, D. (1995) - Kwartairgeologische kaart van België, Vlaams Gewest, Kaartblad Lokeren (1/50000). Gent, Universiteit Gent, Lab Fysische Geografie; Brussel, Ministerie Vlaams Gewest, Departement Economie, afdeling Natuurlijke Rijkdommen en Energie , 1 kaart + verklarende tekst, 206 p., 62 fig., databank 8 vol.

94 Bibliografie

Denys, L., Verbruggen, C. en Kiden, P. (1990) - Palaeolimnological aspects of a Late-Glacial shallow lake in Sandy Flanders, Belgium. Hydrobiologia 214, p. 273-278.

Geets S. en De Breuck, W. (1982) - De zware-mineraleninhoud van Belgische mesozoïsche en cenozoïsche afzettingen;-D. Onder-Eoceen. Natuurwet. Tijdschr., 64, 3-25. Geets S. en De Breuck, W. (1991) - De zware-mineraleninhoud van Belgische mesozoïsche en cenozoïsche afzettingen;-G. Neogeen. Natuurwet. Tijdschr., 73, 3-37, 16 fig., 5 tab. Geets S., De Breuck, W. en Jacobs, P. (1985) - De zware-mineraleninhoud van Belgische mesozoïsche en cenozoïsche afzettingen;- E. Midden- en Boven-Eoceen. Natuurwet. Tijdschr., 67, 3-25, 8 fig., 5 tab. Geets S. en De Breuck, W. (1986) - De zware-mineraleninhoud van Belgische mesozoïsche en cenozoïsche afzettingen; - F. Eo-Oligocene overgangslagen en Oligoceen. Natuurwet. Tijdschr., 68, 75-128, 17 fig., 15 tab.

HACQUAERT, A. (1938) - Artesische put te Eeke. Natuurwet. Tijdschr., 21, 91-92. HEDBERG, H.D. (ed.) (1976) - International Stratigraphic Guide - A Guide to Stratigraphic Classification, Terminology and Procedure. Wiley - Interscience Publication, 200 p. HEYSE, I. (1979) - Bijdrage tot de geomorfologische kennis van het Noordwesten van Oost-Vlaanderen (België). Verhand. Kon. Acad. Wet. Lett. en Sch. Kunsten België, Kl. Wet., XLI, 155, 257 p.,43 fig., 17 k., 12 diagr., 3 tab., + bijlagen. Heyse, I. en De Moor, G. (1979) - Fysische aspekten van Binnen-Vlaanderen. Verslag van de excursie van 26 oktober 1977. De Aardrijkskunde, 2, p. 25-49. Huybrechts, W. en Verbruggen, C. (1994) - Rivierlandschappen in Vlaanderen; Geomorfologische Ontwikkeling. Landschap, 11/2, p.13.

Jacobs, P., De Ceukelaire, M., De Breuck, W. en De Moor, G. (1995) - Toelichtingen bij de Geologische Kaart (1:50.000), kaartblad Tielt (21), Bestuur Natuurlijke Rijkdommen en Energie, Belgische Geologische Dienst, Gent, Geologisch Instituut R.U.G., 42 p. 6 tab.

Laboratorium Fysische Aardrijkskunde, Archief boorverslagen kaartbladen 21/1-8, Rijksuniversiteit Gent, Geologisch Instituut. Lambrecht, J. (1980) - Het Mandelgebied tijdens het Kwartair - Leuven, K.U.L., Licent. verhandeling (Promot. F. Gullentops), 322 p., 89 fig. Lootens, M. (1974) - Morfografische kartering in het Mandel-Leie gebied. Leuven, KUL, Werkstukken Nat. Centrum Geomorf. Onderzoek, XIV, 56-64 Lootens, M. (1976) - Bijdrage tot de kennis van de geomorfologie van het Mandel-Leie gebied. Doctor. proefschrift, RUG, Fac. Wetensch., 143 p. , 1 vol. bijl. Lootens, M. (1977) - Zware mineralensamenstelling van de kwartaire afzettingen in het Leiedal (zone Deinze Sint Baafs Vijve), Natuurwt. Tijdschr., 59, 39-50. Lootens, M. (1978) - L’évolution morphologique de de la Lys et de la Mandel, Bull. SOBEG, 47, 151-160. Lootens, M. (1987) -Heavy minerals as a stratigraphical tool for the Eemian and Post-Eemian deposits in the Lower Lys valley (Belgium). Geol. en Mijnb., 66, 139-145, 3 fig., 5 tab. Laboratorium Toegepaste Geologie en Hydrologie. Archief kaartbladen 21/1-8. Rijksuniversiteit Gent, Geologisch Instituut.

Marechal, R. (1973) - Principes van moderne stratigrafische nomenclatuur. Collegenota’s, RUG, Geologisch Instituut, Laboratorium voor Aardkunde, 71 p. Marechal, R., De Moor, G. en De Breuck, W. (1969) - Applications de la prospection géo-électrique dans la cartographie du Quaternaire en Flandre. Bull. Soc. belge Géolog., 78(1), 31-38, 2 fig.

Bibliografie 95

Marechal, R., De Moor, G., De Breuck, W. en Verheye, W. (1964) - Geologie - Survey voor het streekplan WestVlaanderen. Rijksuniversiteit Gent, Geologisch Instituut, 54p. Meiresone, D. (1977) - Het ruggenpatroon in de randzone van de Vlaamse Vallei te Landegem. Licentieverhandel., RUG, Fac. Wetensch., 56 p., 12 fig. Mourlon, M. (1896) - Les mers quaternaires en Belgique d’après l’étude stratigraphique des dépôts flandriens et campiniens et leurs relations avec les couches tertiaires pliocènes. Bull. Acad. Roy. Belge, 3° sér., xxxii, 671-711.

Paepe, R. (1965) - On the presence of Tapes senescens in some borings of the Coastal Plain and the Flamish Valley. Bull. Soc. belge Géol. 74, p. 249-254. Paepe, R. en Vanhoorne, R. (1976) - The Quaternary of Belgium in its relationship to the stratigraphical legend of the geological map.- Toelichtende Verhandelingen voor de Geologische kaart en Mijnkaart van België, 18, Brussel, 38 p.

Rutot, A. (1885) - Explication de la feuille de Wacken. - Hayez, Bruxelles, 49 p. Rutot, A. (1891) - Le puits artésiens de Zulte. Bull. Soc. belge Géol., V, 12-13. Rutot, A. (1897) - Les origines du Quarternaire de la Belgique. Bull. Soc. belge Géol., 11, Mém., 140 p. Rutot, A. (1899) - Sur le creusement de la vallée de la Lys. Bull. Soc. Géol Belgique, 13, 94-101.

Stevens, Ch. (1938) - Le Relief de La Belgique. Mém. Instit. Géol. Université Louvain, 12, 33-429. Sys, C. (z.d.) - Bodemkaart van België: Verklarende tekst van het kaartblad Dentergem 69W. Gent, Centrum voor Bodemkartering, 99 p., 11 tab. Sys, C. (z.d.) - Bodemkaart van België: Verklarende tekst van het kaartblad Deinze 69E. Gent, Centrum voor Bodemkartering, 91 p., 6 tab. Sys, C. en Vandenhoudt, H. (z.d.) - Bodemkaart van België: Verklarende tekst van het kaartblad Aalter 54W. Gent, Centrum voor Bodemkartering, 83 p., 1 fig., 7 tab. Stevens, Ch. (1936) - Le coude de capture de Wacken. Bull. Soc. Roy. belge Géogr., 60, 111-116.

Tavernier, R. (1936) - Het Paniseliaan van Loo-ten-Hulle. Natuurwet. Tijdschr., 18, 6-8. Tavernier, R. (1943) - De Kwartaire afzettingen in België. Natuurwet. Tijdschr., 25, p. 121-137. Tavernier, R. (1946) - L’évolution du Bas-Escaut au Pléistocene supérieur. Bull. Soc. belge Géol., IV, p. 106-125. Tavernier, R. (1946) -Aperçu sur la pétrologie des terrains post-paléozoïques de la Belgique. In: La géologie des terrains récents dans l’Ouest de l’Europe. Bruxelles, Hayez, 69-91. Tavernier, R. en De Moor, G. (1969) - Paleomorfologisch kader en kwartaire afzettingen in Binnen-Vlaanderen. Belqua- excursie van juni 1969. Gent, RUG, Geologisch Instituut, Laboratorium Fysische Aardrijkskunde, 8 p. Tavernier, R. en De Moor, G. (1974) - L’évolution du bassin de l’Escaut. In : “L’évolution quaternaire des bassins fluviaux de la Mer du Nord méridionale”, Cent. Soc. géol. Belg., Liège, p. 159-233. Tavernier, R. (1948) -Les formations quaternaires de la Belgique en rapport avec l’évolution morphologique du pays. Bull. Soc. belge Géol., LVII, 609-641. Tavernier, R. (1954) - Le Quaternaire. In: Prodrome d’une description géologique de la Belgique, Liège, 565-589. Tavernier, R., Marechal, R. en De Moor, G. (1961) - Kaart van de Kwartairgeologie. In: Survey voor het Gentse, het Meetjesland, het Land van Waas en de Vlaamse Ardennen, Gent, RUG., 53 p. Tavernier, R. en Marechal, R. (1959) - De bodemassociatiekaart van België. Natuurwet. Tijdschr., 41, p. 161-204. Tavernier, R. en Vandenhoudt, H. (z.d.) - Bodemkaart van België: Verklarende tekst van het kaartblad Aalter 54W. Gent, Centrum voor Bodemkartering, 79 p., 3 fig., 9 tab.

96 Bibliografie

Van De Weghe, Ph. (1987) - Het Kwartair in de Leievallei te St Martens Latem. Licentieverhandeling, RUG, Fac. Wetensch., 55 p. Verbruggen, C. (1971) - Postglaciale landschapsgeschiedenis van Zandig Vlaanderen. Doctor. Proefschrift, Rijksuniversiteit Gent, 440 p. Verbruggen, C. (1971) - La Morphogenèse de la Vallée Flamande. Brèf aperçu et quelques aspects nouveaux. Hommes et Terres du Nord, 1, p. 61-68. Verbruggen, C. en Van Dongen, W. (1976) - De geokronologie van het Postpleniglaciaal in Zandig-Vlaanderen op basis van pollenanalyse en 14C- onderzoek. Natuurwet. Tijdschr., 58, p. 233-256. Verbruggen, C., Denys, L. en Kiden, P. (1991) - Paleo-ecologische en geomorfologische evolutie van Laag- en Midden-België tijdens het Laat-Kwartair. De Aardrijkskunde, 3, p. 357-376. Verbruggen, C., Denys, L. en Kiden, P. (in druk) - Palaeoecological events in Belgium during the last 13000 years, with special reference to Sandy Flanders. In: Palaeoecological events in Europe during the last 15000 years-patterns, processes and problems, J. Wiley en sons. Chichester. Verheye, J. (1986) - Bijdrage tot de kennis van het eoceen van de streek van Aalter.- Licentiaatsverhandeling, Universiteit Gent, Faculteit Wetenschappen, 124 p.

Zagwijn, W.H. (1961) - Vegetation, climate and radiocarbon datings in the Late Pleistocene of the Netherlands. Part  I: Eemian and Early Weichselian, (Memoirs Geological Foundation Netherlands), 14, p. 14-45. Zagwijn, W.H. (1975) - Indeling van het Kwartair op grond van veranderingen in vegetatie en klimaat in: Zagwijn, W.H. en Van Staalduinen, C.J. (eds.): Toelichting bij geologische overzichtskaarten van Nederland, Haarlem, p. 109‑114. Zagwijn, W.H. (1985) - An outline of the Quaternary stratigraphy of the Netherlands. Geologie en Mijnbouw 64, p. 17-24. Zeuwts, L. (1984) - Lithologische en hydrogeologische studie van de oppervlakkige lagen in het gebied van de Nieuwe Kale te Wondelgem-Evergem. Licentiaatsthesis, Rijksuniversiteit Gent, 107 p.

Bibliografie 97