WATERBOUWKUNDIG MEESTERWERK IN BRABANT OVERZICHTSKAART ZUIDERWATERLINIE SCHAAL 1:500.000
De Zuiderwaterlinie De Zuiderwaterlinie is de oudste, langste én meest gebruikte van alle Nederlandse waterlinies. Deze loopt helemaal van Bergen op Zoom tot Grave. Een unieke ketting van 11 Brabantse en 1 Zeeuwse vestingstad en hun ommeland, verbonden door het typisch Nederlandse verhaal van verdedigen met het water. Waar vroeger de soldaten aan de grens stonden, vind je nu Brabantse gezelligheid tegen het decor van een rijke geschiedenis. Geniet van de gezellige historische vestingsteden, bezoek de stoere forten of ontspan in de bijzondere natuur.
INKIJKEXEMPLAAR
EEN DUIK IN DE GESCHIEDENIS VAN DE ZUIDERWATERLINIE
DE ZUIDERWATERLINIE IN DE VORIGE EEUW “Wij zijn neutraal!” Dat is het standpunt van Nederland als in 1914 de Eerste Wereldoorlog uitbreekt. Maar voor alle zekerheid komen er extra manschappen op strategische plekken in de Zuiderwaterlinie. “Wij zijn weer neutraal, hoor!”, klinkt het nog eens in 1940. Maar het mag niet baten. Nog één keer proberen de Nederlanders de vijand via het water tegen te houden, maar de Duitsers vliegen daar met hun gevechtsvliegtuigen vol bommen en parachutisten gewoon overheen. In 1952 wordt de Zuiderwaterlinie definitief opgeheven als militaire verdedigingslinie.
Water als bondgenoot en vijand Al sinds de Tachtigjarige oorlog - ruim 450 jaar geleden zette men in Brabant het water in als verdedigingsmiddel. De Zuiderwaterlinie is dan ook de oudste, langste en meest gebruikte waterlinie van Nederland. Na de strijd tegen de Spanjaarden deed deze linie dienst tegen de Fransen en Belgen, tot gevechtsvliegtuigen in de Tweede Wereldoorlog een eind maakten aan de Zuiderwaterlinie als militaire verdedigingslinie.
INUNDATIE ALS WAPEN
INKIJKEXEMPLAAR
Het is 1200, de middeleeuwen. De eerste vestingsteden verrijzen. Dikke muren moeten de bewoners tegen de vijand beschermen, maar wapens worden krachtiger en de vijand schiet steeds makkelijker over de muren heen. En zo begint water een belangrijke rol te spelen in het vergroten van de verdedigingszone. Met een sluis en beekjes zetten bewoners gecoördineerd grote stukken land onder water om de opmars van de Spanjaarden te stoppen. Deze techniek, inundatie genaamd, vormt later de basis voor de Nederlandse waterlinies.
Ga op pad en ontdek de Zuiderwaterlinie! Wandel het Zuiderwaterlinie Wandelpad via het knooppuntennetwerk. Onderweg vind je op elk knooppunt een plaatje met het Zuiderwaterlinie-symbool en de richting die je moet volgen. Onderweg volg je de groen-gele bewegwijzering tot het volgende knooppunt. De knooppunten vind je terug in de wandelgids.
HET GENIE VAN DE LINIE Na de Tachtigjarige Oorlog raken de verdedigingswerken in verval. Maar de dreiging uit het zuiden houdt aan. Daarom ontwerpt Menno van Coehoorn in de 17de eeuw één lange ketting van verdedigingspunten: de Zuiderwaterlinie. Het is de langste aaneengeschakelde linie van vestingsteden, forten en inundatiegebieden van Nederland.
Achterin deze gids lees je meer over het gebruik van de wandelgids, een verklarende woordenlijst en tips om te starten. Heb je het hele Zuiderwaterlinie Wandelpad uitgelopen? Het wandelcertificaat is een mooi aandenken aan deze prestatie! Scan de QR-code en download het certificaat via de website.
DEELKAART ZUIDERWATERLINIE SCHAAL 1:200.000
INKIJKEXEMPLAAR
13 ETAPPES
1
BERGEN OP ZOOM - STEENBERGEN
2
STEENBERGEN - DINTELOORD
3
DINTELOORD - WILLEMSTAD
4
WILLEMSTAD - ZEVENBERGEN
5
ZEVENBERGEN - TERHEIJDEN
6
TERHEIJDEN - OOSTERHOUT
7
OOSTERHOUT VIA GEERTRUIDENBERG - RAAMSDONK
Etappe wandeling 18,9 kilometer
Etappe wandeling 21,7 kilometer
Etappe wandeling 19,3 kilometer
Etappe wandeling 21,4 kilometer
Etappe wandeling 23,4 kilometer
Etappe wandeling 21,7 kilometer
Etappe wandeling 22,3 kilometer
8
RAAMSDONK - DRUNEN
9
DRUNEN - VIA HEUSDEN - VLIJMEN
Etappe wandeling 21,4 kilometer
Etappe wandeling 25,8 kilometer
10 VLIJMEN - LITH
Etappe wandeling 24,1 kilometer
11 LITH - MEGEN
Etappe wandeling 20,6 kilometer
12 MEGEN - REEK
Etappe wandeling 24,1 kilometer
13 REEK - GRAVE
Etappe wandeling 17 kilometer
DEELKAART ZUIDERWATERLINIE SCHAAL 1:200.000
INKIJKEXEMPLAAR
ZIE VOLGENDE PAGINA VOOR VERVOLG VAN ETAPPE 1
OP ZOOM - STEENBERGEN 1A BERGEN Etappe wandeling 18,9 kilometer
INKIJKEXEMPLAAR
START- EN STOPLOCATIE ETAPPE 1
Startlocatie Bus Auto Stoplocatie
: : : :
Parallelweg, Bergen op Zoom Station Bergen op Zoom Q-Park P+R , Steenbergen Vestingstad Steenbergen (Nassaulaan)
BEZIENSWAARDIGHEDEN
1 2 3 4 5 6 7
Vestingstad Bergen op Zoom Waterschans Calandweg 34-40, 4612 PG Bergen op Zoom Gevangenpoort Lievevrouwestraat 60, 4611 JL Bergen op Zoom Markiezenhof Steenbergsestraat 8, 4611 TE Bergen op Zoom Ravelijn op den Zoom Korneel Slootmanslaan 3, 4611 CR Bergen op Zoom Fort Pinssen Fort Pinsenweg, 4661 RW Halsteren Fort de Roovere Schansbaan 8, 4661 PN Halsteren
BERGEN OP ZOOM - STEENBERGEN
Etappe
1A
Brabantse glorie aan het water
Soms vergeet je in Bergen op Zoom dat je in Nederland bent, zo Vlaams doen het middeleeuwse centrum en alle monumentale bouwwerken van deze stad aan. Met zo’n 800 monumenten om je heen proef je er van het roemrijke verleden van de stad. Geniet van het bourgondische leven, de leuke winkeltjes én de historische schatten.
Circa drie kilometer verderop ligt Fort Pinssen. Het fort dateert uit de 17de eeuw en beschermde de inundatievlakte rond Halsteren. Begin 19de eeuw verloor het fort haar functie en sindsdien is het een bolwerk waar het dynamische erfgoed en hoge natuurwaarden bij elkaar komen.
OVER DE LINIEWAL NAAR STEENBERGEN De Gevangenpoort, Bergen op Zoom
KUIEREN IN HET HISTORISCHE STADSCENTRUM In het centrum van Bergen op Zoom voel je de geschiedenis van de stad tot in elke hoek. Heb je zin in wat extra cultuur, bezoek dan de Lievevrouwepoort of het Markiezenhof. Deze trekpleisters liggen niet op de route maar zijn daarom niet minder de moeite waard.
In West-Brabant lag vanaf 1583 de allereerste waterlinie van Nederland: de Linie van de Eendracht. Het was een kilometerslange reeks forten aan het water die de scheepvaart, de handel en het omliggende gebied beschermde. Op het vasteland werd de handelsroute tussen Zeeland en Holland beschermd door de West Brabantse Waterlinie; een ondoordringbare linie van forten, schansen en water die in 1628 werd aangelegd. Tot omstreeks 1800 hebben beide linies naast elkaar gefunctioneerd, en vandaag maken ze deel uit van de Zuiderwaterlinie.
INKIJKEXEMPLAAR
De maagd, zo noemden ze Bergen op Zoom ook wel. Die bijnaam verdient de stad aan haar bijzondere reputatie: van alle vestingsteden is zij het minst vaak ingenomen. Bergen op Zoom is het startpunt van het Zuiderwaterlinie Wandelpad. Met haar grote historische rijkdom is de stad de perfecte plek voor een kennismaking met het rijke vestingverleden van de streek. De Mozesbrug bij Fort De Roovere, Halsteren
De Grote Markt, Bergen op Zoom
ETAPPE 1 - KNOOPPUNTEN 20 – 42 – 43 – 92 – 98 – 99 – 93 – 01 – 69 – 88 – 67 – 01 – 63 – 60 – 08 – 39 – 49 – 48 – 14 – 12 – 13 – 16 – 17 – 18 – 87 – 88
De Lievevrouwepoort, die ook wel bekend staat als de Gevangenpoort, is met 450 jaar het oudste monument van de stad. Tot 1931 deed het gebouw dienst als gevangenis.
Midden tussen de gezellige winkels en horecagelegenheden ligt het Markiezenhof, een van de mooiste stadspaleizen van West-Europa. Gebouwd door de Heren van Bergen op Zoom is het Markiezenhof vandaag een museum en toeristenpoort. Je kunt er terecht voor meer informatie over onder andere het vestigingverleden en immaterieel erfgoed van de stad, een tijdelijke tentoonstelling of voorstelling.
Menno van Coehoorn ontwierp in 1698 een liniewal van 5,5 kilometer tussen Bergen op Zoom en Fort De Roovere. Daarvan is nog één kilometer bewaard gebleven, tussen Fort Pinssen en Fort De Roovere. Altijd al met droge voeten door het water willen lopen? Dan is Fort De Roovere een must-see! Een van de grootste forten van de West Brabantse Waterlinie is intussen helemaal opgeknapt. Je vindt er de wereldberoemde Mozesbrug, theater-uitkijktoren Pompejus en de Poterne (een secundaire poort in een fort of vesting) die is voorzien van een zeefdrukgravure over het Beleg van 1747 van de vestingstad Bergen op Zoom.
ONNEEMBARE VERDEDIGINGSWERKEN AAN DE RAND VAN DE STAD Bij het verlaten van het centrum wandel je langs het Ravelijn op den Zoom, een verdedigingswerk uit de 18de eeuw. Vanuit dit ravelijn bewaakte Bergen op Zoom haar reputatie als onneembare vestingstad.
Tip: maak vanuit Bergen op Zoom de oversteek naar de Zeeuwse vesting Tholen. Achter in dit boekje bij ‘Extra bezienswaardigheden buiten de route’ lees je er meer over.
OP ZOOM - STEENBERGEN 1B BERGEN Etappe wandeling 18,9 kilometer
START- EN STOPLOCATIE ETAPPE 1 Startlocatie Bus Auto Stoplocatie
: : : :
Parallelweg, Bergen op Zoom Station Bergen op Zoom Q-Park P+R , Steenbergen Vestingstad Steenbergen (Nassaulaan)
BEZIENSWAARDIGHEDEN 8 9 10 11
Inundatiegebied Het Laag Inundatiegebied Cruijslandse Kreken Vestingstad Steenbergen Vogelkijkhut De Roode Weel Kruislandsedijk, 4651 RD Steenbergen 12 Inundatiepunt Blauwe Sluis Kruislandsedijk 27, 4651 RH Steenbergen
INKIJKEXEMPLAAR
BERGEN OP ZOOM - STEENBERGEN
Etappe
1B
Verrassend veelzijdige vesting
Ook het gebied van de Cruijslandse Kreken maakte in de 17de en 18de eeuw onderdeel uit van de West Brabantse Waterlinie. De inundatiesluis bij De Blauwe Sluis zorgde voor de toevoer van het vloedwater van de Steenbergse Vliet naar deze inundatievlakte. De omgeving is tegenwoordig een waar paradijs voor vogelliefhebbers. Je spot onder meer de bruine kiekendief, waterral, watersnip en steenuil bij de vogelkijkhut De Roode Weel. Dit is een wiel (plas) ontstaan door een dijkdoorbraak vlak bij de Blauwe Sluis. Misschien niet op de route maar zeker een bezoekje waard.
Steenbergen kreeg haar stadsrechten in 1272 en heeft een verrassend historisch hart. Ook buiten het centrum is het goed toeven in natuurgebieden met slikken, kreken, geulen en veel ruige vegetatie. Net als Bergen op Zoom maakt Steenbergen deel uit van de West Brabantse Waterlinie en dus de Zuiderwaterlinie.
STUIVERTJE WISSELEN TUSSEN SPAANSE EN STAATSE TROEPEN
Inundatiegebied Oudlands Laag, Steenbergen
INKIJKEXEMPLAAR
De vesting Steenbergen beheerste de landweg tussen de Zeeuwse en de Hollandse eilanden. De ligging en zwakke verdedigingswerken leidden tussen 1572 en 1622 tot de ene belegering, verovering en herovering na de andere. Op 18 juli 1622 veroverden drie compagnieën Spanjaarden de vestingstad voor een laatste keer. Enkele maanden later kon prins Maurits Steenbergen ontzetten en trok hij op zijn beurt met een enorme legermacht de vestingstad binnen. De sfeervolle haven, Steenbergen
Markt, Steenbergen
ETAPPE 1 - KNOOPPUNTEN 20 – 42 – 43 – 92 – 98 – 99 – 93 – 01 – 69 – 88 – 67 – 01 – 63 – 60 – 08 – 39 – 49 – 48 – 14 – 12 – 13 – 16 – 17 – 18 – 87 – 88
De herovering van Steenbergen werd in het hele land uitbundig gevierd. Na 1626 - dankzij de aanleg van Fort Henricus (meer informatie over dit fort vind je terug in etappe 2) - werd Steenbergen een echte onneembare vesting. Steenbergen heeft een kleine gezellige binnenstad. De perfecte uitvalsbasis om het buitengebied te verkennen. De omgeving kenmerkt zich door polders, natuur, sluizencomplexen en verdedigingslinies.
INUNDATIEGEBIEDEN BIJ STEENBERGEN Onderweg naar Steenbergen doorkruis je een van de twee inundatiegebieden, waar je kunt wandelen en fietsen. Het Laag is een natuurgebied ten zuiden van Steenbergen dat bestaat uit twee delen: het Halsters Laag en het Oudlands Laag. Toen de vijand naderde, gingen de sluizen bij het Sint Pieters en Elders redoute open en stroomde het water naar binnen. Zo stond Het Laag tijdens de Tachtigjarige Oorlog twintig jaar blank. Tegenwoordig biedt Het Laag een afwisselend landschap vol loofbos, weide, akkers, houtwallen en natte natuur.
LANGSTE PICKNICKTAFEL VAN NEDERLAND Heb je nog wat tijd over? Breng dan zeker een bezoek aan de langste picknicktafel van Brabant, die ligt aan de Blauwe Sluis. De lange picknicktafel heeft een dubbel doel, het is namelijk ook een vissteiger en aanlegsteiger voor boten. De Blauwe Sluis, Steenbergen