Yolitia 6

Page 1

YOLITIA Revista en lengua náhuatl Núm.6, diciembre 2017

Ipan TOALTEPEH “En nuestro pueblo...”

www.vitepoxteco.org www.vitepoxteco.org Editorial Tepoxteco


¿Ken moa tepeh? Yejyektsin so... ¡Ximomachti!


Tlayekananih 1.Lengua Náhuatl: Mtro. Victoriano de la Cruz Cruz, profesor-inves gador Independiente e ITESO 2. Lengua Náhuatl: Mtra. Delfina de la Cruz de la Cruz, profesora de la Universidad Autónoma de Zacatecas y KANA. 3. Lengua Náhuatl: Mtra. Ofelia Cruz Morales, profesora del Ins tuto de Revitalización de la Lengua Náhuatl (KANA). 4. Lengua Náhuatl: Mtra. Catalina Cruz de la Cruz, profesora del Ins tuto de Revitalización de la Lengua Náhuatl (KANA).

Director General Mtro. Victoriano de la Cruz Cruz

Diseño y es lo Mtro. Victoriano de la Cruz Cruz

Imagen de Portada Mtro. Victoriano de la Cruz Cruz

Todos los derechos reservados @ De la Cruz Cruz, Victoriano. @ Editorial Tepoxteco @ Revista Electrónica Yoli a

Esta Revista no cuenta con ningún po de patrocinio. Es una publicación gratuita y sin fines de lucro

Revista Electrónica Yolitia www.vitepoxteco.org


www.vitepoxteco.org Tlazcamatiliztli Revista Electrónica Yolitia “Agradecimientos”

Tlaskamatilistli Piyali, innochimej, tlauel tlaskamati ipampa tikajxitiaj inin tekitl tlen naui. Melauak nimechtlakamatilia ika nochi noyollo. Ipan inin yolitia #6 tikajsis sekin tekitl tlen sekin amatl tlen pano ika totlajtol. ipan ni tlaltepaktli tomexijko iuan sekin kiualikakej koyomej kastiyaj.Naman onkaj miyak kuesolli. Naman amo tikmatij tlne panos ika nochi totlajnamikilis, maske achi titlajkuiloaj. Tlauel tlaskamati nochi maseualmej tlen techpaleuijkej ika se amatl. Pedro Cabrera , Catalina Cruz, Ilwikamina Cruz, Primitivo Manzano, Cruz Alejandra, Marisol Rodriguez. Un agradecimiento especial a Cruz Alejandra Lucas Juárez por escribir en la lengua totonakú y a Primitivo Manzano por las refleciones realizadas de la cultura Tuún Savi. Tlaskamati innochimej. “Muchas Gracias”

Mtro. Victoriano de la Cruz Director de la Revista Electrónica Yolitia

www.vitepoxteco.org


yolitia

ÂżTlen panos ipan inmoaltepetsin keman inmikisej?

yolitia www.vitepoxteco.org


Kaltlamachtiloyaj tlen Nauatlachamanaltianij

“Inin kanajya moaxka” “Este espacio es tuyo”

“Nauatl teyolchikaua ipampa chamani mojmostlaj”


T na traducción milenaria Pedro Cabrera Capoltitlan - - - - -

2

-

8

aseuallajlamijkayotl nauas hicontepec Catalina Cruz de la Cruz - - - - - 15 LAS COSTUMBRES PROGRESISTAS DEL PUEBLO DE SAN LUCAS MUNICIPIO DE COCHOAPA EL GRANDE, GRO

3 Primitivo Manzano Moreno -

-

- - - 19

4

antujni Cruz Alejandra Lucas Júarez - -

5

bra de eadtro: antujni ika aseualtol Marisol Rodriguez Rodriguez - - - - 26

6

hkinon youiyayah hicometepetl Iluikamina Cruz - - - - - - - - -

32

Poesia Akgpuchokgo - - - - -

38

7

-

- 23


Una tradicción milenaria Pedro Cabrera Capoltitan n mokei uit mochiua itech in ome tona t en in majt akt i uan se metst i, in konetsitsin youej iuan nin tetajtsitsin ki uikaj in t amana tsin t en kit a iaj ninchantsin, ki uikaj itech se icht i no ika se nai oj kimauikaj kua i ki yekt a iaj maj amo kan tsayaniti ne ojt i uan xinis in t amana tsin, nejnemiskej kampa in pitsauak ojt i uan kout ajkopa, uan ue is se ajsis kampa katej akin tech kuaatekijkej teopan kuak ti pi imej ti katkaj no ijkon tech ixpano tijkej itech okseki teochiua is.

En a comunidad de Tatoxcac Zacapoaxt a Pueb a, un pob ado de aproximadamente 12000 habitantes, una comunidad que se encuentra a as fa das de a montaña denominada Tomaqui o que en náhuat significa guía de tomate, as mujeres en a actua idad acuden a mo er su nixtama y a preparar as hojas de mazorca para e aborar unos de iciosos tama es hechos de mo e y un gran pedazo de carne y más si es para os invitados, que en estas fechas acuden a mencionado pueb ito desde diversas partes de país dependiendo de donde estén trabajando as personas ya que en estas épocas acuden a a fiesta de Todos Santos, una tradición mi enaria que se viene transmitiendo de generación en generación. Se festeja e dos de Noviembre os niños acompañan a sus padres con a ofrenda, que se prepara con una bo sa de icht e o de p ástico a go que sea resistente ya que e camino es entre veredas y montañas que tiene uno que caminar para poder egar a a casa de os padrinos de Bautizo, confirmación o comunión según sea e caso.

tech inin xo a mochiua in kua tsin chiua is, no se kin ka panoti in sijtsitsin, kojko tsitsin, uan sekin teuampomej, se kinuiki ia in t amana tsin t en mochiuak tochantsin se kin uantiti seki tama tsitsin uan yejuan tech makaj nin t amana tsin t en yeuan kichiukej, sekin tama tsitsin ika mo i, uan se makomit ika t ao ato tsin stak uan yauik, uan no ijkon se pantsin Chichi tik kuak se ki totonia kua tsin yemania kua tsin ajuiak ika anis uan no se ki uantij in pantsin youa tik uan no t amati kemej se miket akatsin.

8


Kua tsin se moixuetskitia se kue ita nejnemis kampa in ojt i pitsauak, kut ajkopa se mo ijyotia kua tsin chipauak ejekat uan kachi kua tsin kua mixteyini uan tech totsont i motsakui ia in mixtsin, kachi kua tsin se kipia se yeknejnemis amo kan se mo kuit auiteki se mo tsint a ia ojt i kuak peua kiaui chikauak uan peua t a aua ika in sokit kampa to tekakt i, ue is se mo t akentis ika to nai oj uan ijkon amo ti apachtiaskej se mo t akentia tokuako uan to ajko kopa.

Es a costumbre que se tiene en esta comunidad de visitar a os padrinos, tíos, abue os y amistades en esta época, y evar es su ofrenda en vida, egar y comer con e os unos ricos y de iciosos tama itos de mo e, o frijo , acompañado de un jarro de café, ato e de maíz b anco o azu , también un de icioso pan de muerto de esos rojitos que a ca entar os se ab andan para saborear os con su rico sabor a anís y por supuesto no podía fa ta a hoja dra en forma de muñeco o redondo.

Es muy divertido ya que tienes que caminar por veredas entre árbo es y montes, disfrutando de a bonita natura eza, respirando aire fresco y se pone más divertido cuando esta nub ado y a brisa te acaricia e rostro, os cabe os se cubren de partícu as de gotas a caminar, es como caminar por as nubes, bueno e objetivo es egar bien con os padrinos con a gran hazaña de no darse un sentón en as veredas ya que se vue ve muy resba oso e camino cuando empieza a arreciar a ovizna, también se supera este momento cubriéndose con un hu e, si se puede desde a cabeza o a partir de os hombros. Bueno después de haber visitado a os padrinos de os niños, os papás regresan

Satepa se kin ka panoto akin tech kua atekijkej kauk tikatkaj tipi imej, to tetajtsitsin mokuepaj kua tsin yo paktiuitsej kin uantikej seki yo ixpajtsin t en kin uantik nin kompa ejtsin, amokan mo ixuitiaj t en miak tama tsin kikuajkej uan miak pantsin itech in eyi o naui ka mej kampa teka panojkej, kua tsin pakij in konetsitsin uan in tetajtsitsin paxa otoj. Se kua tsin mikei uit t en se kin nexti ia tokoneuan uan nijin konemej kin nexti iskej ni pipi uan, Nejua ni youi t en in A tepet Kuet axkoapan ni paxa oti uejka kampa kate nijin xo a nikchiuati nijin mikei uit . tech se xo a pan Tetoxkak, Zakapoa oyan

9


Kuet axkoapan, kampa katej kemej se xikipi i uan mat aktsont i neminij, in xo a pan katej itsint an tepet itokai Tomaki oj, t en in itokai kijtosneki kampa yetok in xiumekayo t en in tomat , in siuamej youej t apeyanatij nin nixtama tsin t en ika kichiuaskej nin tama tsin uan no ijkon kiajuachiaj in isuat .

T en kit a i iskej se ueyi nakat t en kin uantiskej ne nin teka panojkej, t en ua askej nijin Mikei uit , itech in tona mej uitsej t en ne katej uejka uan youej t amajseuatij itech in ueyi mikei uit , t en monexti ijtiu iuan in konetsitsin uan no ue is momachtiskej uan amo kie kauaskej.

10

a egres de haber visitado a sus compadritos y mejor si hubo un yo ixpa que es invito e casero para a buena digestión ya que por o menos se visitan de tres a cuatro casas durante un día, pero muy contentos os niños y adu tos.

Es una tradición muy bonita que se continúe enseñando a os hijos y estos a sus futuras generaciones, en o persona viajo desde a ciudad de Pueb a hasta a sierra norte Zacapoaxt a, para cump ir con esta bonita tradición.


Zacapoaxtla, Pueb a

TLAHCU LOHQU / V

11

Revista Electrรณnica YOLITIA www.vitepoxteco.org


sekin t amant i ue is tikintepotstokas san kena xikixtoka t en kineki moyo o. – Significado “Ciertas cosas pueden capturar tu mirada pero sigue so o a as que puedan capturar tu corazón “ Proverbio Sioux

Not 12


Ximomachti Nauatlajtolli miki

tlajtol

aprende la lengua nรกhuatl Yolitia totlajtol www.vitepoxteco.org 13


APRENDE NÁHUATL

Naman

“Es ahora”

V Ofrece:

C Guadalajara y zona metropolitana

C Servicios de traducción Servicios de interpretación

INFORMES FB: Victoriano tepoxteco tepoxteco4@gmail.com 38


Maseuallajlamijkayotl nauas Chicontepec Catalina Cruz de la Cruz Maseua aj amijkayot nauas Chicontepec

P

an ni t a tepakt i onkaj miak pi a tepetsitsin t en sani oaj nahuat o sekinok maseua sani i uan nojkia kipia maseua aj amijkayot . Naman nikaj tikititasej se kentsij t en se pi a tepetsin t en itokaj Chicontepec. Chicontepec ika nahuat kiijtosneki chicometepet uan chicome kiijtosneki “siete”, tepet “cerro” siete cerros. pan ni t ajkui o ist i tikitasej, ¿kenijki tekitij? ¿kenijki moyoyontiaj? uan ¿t en maseua ajamijkayot kipiyaj?. Kejni ken onkaj pi a tepetsitsin t en sani oa maseua sani i nikaj pan pi a tepetsitsin t en Chicontepec ya sani oa nahuat . Sampampa ika ni onkaj se kua ant i pampa ayojkanaj nochimej sani oaj, sani oa nahuat san t en uejueyij uan pi tetejtsitsin, konemej sani oaj san casti at ajto i uan nahuat kikuamachi iaj san axkanaj ue ij kikuapaj. Pano ni t amant i pampa ininchaj inintatajuaj axkanaj kinojnotskej, axkanaj kinnexti ijkej nahuat ininkoj-

15

koneuaj. Nojkia pan ne pi a tepetsitsin maseua mej tequitij pan mi i; t akamej youij mi aj, inijuantij tokaj, kitokaj et , chi i, ayojt i uan sekinok t amant i t akua ist i. Nojkia t akamej t ameuaj, t aixuitekij, t achijnoaj, pixkaj, kuasakaj uan sekinok t amant i tekit . Noke siuamej mokauaj pan ka i kichiuaj inintekij, inijuantij tisij, t axamaniaj, t axka oaj, t apakaj, at akui, asejse oaj, t achikueniaj uan kejne sekinok t amant i tekit kichiuaj. Sekij maseua mej kichiuaj seyok t amant i pi tekitsitsin keman axkanaj youij mi aj o axkanaj kichiuaj tekit . Sekin t akamej axkanaj youij mi aj pan inijuantij t anamakaj uan ika yanopa mopano tijtiyouij, sekij t akamej tekit ika kampeka uan kichiuaj ueuejt akat t en t ayekana ika t akua i pan se t aixpia i. Sekin t akamej uan sekij siuamej tekiti kichiuaj t akotont i, t aochpana ist i, t achiui ist i, so tet a ananij kejni tekiti sekin maseua mej. pan ne pi a tepetsitsin maseua mej t en pi tetajtsitsin uan pi tenantsitsin moyoyontiaj ika mantajyoyomit . Se pi tetajtsin


mokejtia mantajka tsoj uan mantajkamixaj. Ne yoyomit san t anauatiaj ma kinchij-chiui ikaj pampa axkanaj kinamakaj t a-chijchiua ia. Tenantsin mokentia yoyomit t en itokaj kecht amit , ni t aijtsoma i t en t apoua ist i, nojkia kipia miak t amant i ixnezkayot , ika echkapan ket amit nopaya kiuika yoyomit chipauak. Seyok t en mo-kentia tenantsin ya kueyit ; kueyit ni se yoyomit ueueyak, koyauak, kipia t apoj-ostekt i, nojkia kipia kiijtsoma iaj se eyi istoj uan yanopa mokentia tenantsin. nijuantij Nojkia kitekiuiaj uarachij inijuantij axkanaj momajtokej kitekiuisej tekakt i pampa ixt apankej san ika ininikxi o uarachij.

ma kinchijchiui ikaj. Namaj kejni moyoyontiaj nochimej t en moska tijtiyouij. Maseua mej t en pi a tepetsitsin t en Chicontepec kipiaj miak maseua aj amijkayot , namaj nikaj tikitasej kampeka t en e at amana ist i o t amanaj. Ni kampeka mochiua nochipa kemaj onkajya e ot o sint i se ik. Ni kampeka kichiuaj pampa kit askamati iaj totiotsij t en itokaj chicomexochit pampa kua i t axitintok. Ni tonatij chane uan sekin t akamej t en kipa euisej nitonatij yajkej nimaj mi aj konkuij e ot uan sekin ika ikuayo. Noke yajkej mi aj ichaj chanej ajsij tekipanouanij uan peua mopa euiaj ika t akua i, kikuaj et akua i, t axka i ika istat , arros uan sekinok t akua i.

Tetajmej uan tenamej t en namaj ayojkanaj mokentiaj mantajka tsoj, mantajkamixaj, kuecht amit uan kueyit , namaj t akamej mokentiaj panta oj uan kamixaj t achijchiua i, uan siuamej t anauatiaj ma kinchijchiui ikaj ininyoyon. Namaj inijuantij kitekiuiayajya tekakt i uan uarachi. Konemej t en namaj nojkia moyoyontiajya ika yoyomit t akoua i pampa inijuantij ayojkanaj t anauatiaj

Nojkia t achijchiuaj, kichiuaj se keski maxo-chit ika sempoua i uan koyo i ixouiyo ni ika t achijchiuaj t aixpan kampa t at a isej kemaj nochi e tosa. Nojkia kichiua se arkoj ika i imonaria uan kit a iaj se naui o makui i maxochit uan kiketsaj sejse e ot ika ikuayo arkoj inajnakast a kampa panosej maseua mej kemaj ka akisej ka ijtik. pan ni e ot amana a ist i kikuij

16


chikuase sint i uan kisansejkotia iaj ejeyij, kini piaj, kinyoyontiaj ika t axka yoyomit , teipaj kit a ui iaj kost i t en kichihchijtokej ika xochit .

Ni kinitaj kense konemej se siuapi uan se okichpi . Okichpi itokaj Chikomexochit , siuapi Makui xochit , inijuantij nojkia kint a iaj t aixpan. Sekij maseua mej kitekpichoaj sint i t ajko ka i, uajkapan ue is se t ajko metroj uan yaua tik, nikaj nojkia kit a iaj xochit uan se keski kante aj. Nomaseua poyouan nauas t aue t ane tokaj uan kint epanitaj pampa kijtoaj ne konemej ne sejka ken tojuantij, nojkia se maseua i sampampa nojkia kinitaj kejse totiotsitsitsin yeka kit epanitaj pampa inijuantij kichiuaj ma moska ti pi sintsin t en

ika mot amakaj mojmost aj. pan ni tonatij t atsotsonaj ika vio ij semi uit uan nojkia mijtotiaj. Kemaj ka akijya kisenkui iaj mijtotiaj uajka chikomexochit uan makui xochit kinmakti iaj omej konemej se siuapi uan se okichpi pampa inijuantin nojkia pi se tsitsin, inijuantij kinmajkuij nopa sint i pampa kinnauaj, kinijtoiaj uan kinka akiaj, toauimej uan t akamej nojkia mijtotiaj. Pan ni maseua aj amijkayot axkanaj t ayekana kat iya t akat , ni kichiua t akat t en kichiua kampeka o se ueuet akat pampa ya kijtoa se keski t ajto i uan motiochiua. Kejni kichiuaj sekij maseua mej nauas t en Chicon.

Tosintsin ipan altepetl Chicon

17


programa en náhuatll yo litia tot

Yolitia Totlajtol “El renacer de la palabra”

Conduce: Victoriano Tepoxteco

Domingos 8:00am

Jalisco Radio 95.3 fm Guadalajara 107.1 fm Cuidad Guzmán 630am Guadalajara


LAS COSTUMBRES PROGRESISTAS DEL PUEBLO DE SAN LUCAS MUNICIPIO DE COCHOAPA EL GRANDE, GRO Escrito por Primitivo Manzano Moreno Re atado por Regino Gómez Gonzá ez

C

uando era niño, entre 1990 y 1992, ya tenía uso de razón; recuerdo que por usos y costumbres se festejaba a os santos de a ig esia; se pedía mucho dinero para as festividades, dado que, como en cua quier otro pueb o, se daba cerveza no só o a as bandas de música vecinas, sino a os mismos pob adores, porque aquí tomaban mucho (se refiere a pueb o de San Lucas Municipio de Cochoapa e Grande, Guerrero.); cada mayordomo gastaba más de setenta mi pesos. Para juntar e dinero emigraban en busca de trabajo en otros estados, como Sina oa, More os, Chihuahua y Sonora, entre otros ugares, evándose a sus hijos; en muchas ocasiones morían en os campos agríco as, o os adu tos se accidentaban, todo por reunir capita económico y regresar a pueb o para gastar o en as festividades que por usos y costumbres se tenían que evar a cabo. Posteriormente, muchos vecinos se dieron cuenta de que con esas actividades en campos agríco as sí ahorraban dinero, por o que entonces muchos de e os decidieron no vo ver a San Lucas, porque si regresaban se tenían que gastar todo o acumu ado durante casi medio año de

19

trabajo, y varios de e os mejor decidieron quedarse a radicar en otras ciudades de estado y de país. Por cada fiesta patrona se daba mucha cerveza, casi no comían, no tomaban ato e b anco de maíz, pero sí cerveza; en e año 2002 hab é con a gunos amigos de mi generación que sa ieron a estudiar y venían a pueb o, a gunos con profesión y otros que no terminaron sus estudios, como yo; nos pusimos de acuerdo para empezar a hacer conciencia en e sentido de que ya no se gastara mucho en cada fiesta, ya que os egresos que generaban as fiestas patrona es era motivo para que a gente emigrara y e pueb o se estaba quedando so o. Muchos pensamos que a veces os gastos eran innecesarios; muchos niños y jóvenes no terminaron sus estudios, pues tenían que trabajar para ahorrar dinero y gastar en as fiestas patrona es. Los padres de fami ia se evaban a sus hijos a otras ciudades, a gunos se vo vían cho os, drogadictos o a cohó icos, y cayeron en as garras de a de incuencia; otros sí trabajaban, pero no terminaban sus estudios. Las costumbres y tradiciones de os pueb os son bonitas, as fiestas nos unen, nos hacen hermanos, pero siempre y


só o gastamos ochocientos pesos; únicamente e mayordomo gasta de mi a mi quinientos pesos; sin embargo, hoy en día todos os radicados en T apa, A poyeca, Buena Vista de a Cañada de a Montaña de Guerrero y otras ciudades apoyan de manera vo untaria, porque se dieron cuenta que ya es poco o que se aporta para as festividades; se compra un casti o, se pinta a ig esia; dejamos de gastar más de setenta mi pesos, y San Lucas se está vo viendo a pob ar; se dejó de pedir a os ugareños tanto dinero para as fiestas. Me da gusto que e pueb o ya no gaste mucho, a gente viene a as fiestas, os gastos son compartidos, a cerveza só o se reparte a as bandas de música de correspondencia, estamos trabajando para que no se derroche e dinero en bebidas a cohó icas, que mejor se gaste en comida, ato e, f ores, arreg o de a ig esia y atención a as hermandades.

cuando no se afecte a a gente, a os pob adores, a nuestros paisanos y menos sus bo si os. Afortunadamente, en e año 2012 me e igieron comisario; con e poder de autoridad municipa convoqué a cuatro reuniones con os señores principa es (ancianos) y es pedí ayuda, pero fueron os que más se opusieron para reorientar os gastos y as festividades patrona es de pueb o; también pedí a ayuda de sacerdote, de organizaciones de derechos humanos en T apa, y poco a poco se hizo conciencia con os señores principa es y uego con os pob adores. Se ogró estab ecer que só o fueran cuatrocientos pesos de cooperación por persona; es decir, disminuyó a aportación ob igatoria; de siete fiestas ogramos unir dos por año, puesto que se festeja e Día de os Fie es Difuntos, San sidro, San Marcos, a Virgen de a Concepción, a Virgen de Guada upe, San Lucas santo de pueb o y e carnava ; o que se hizo fue unir as fiestas: San Marcos con San sidro, en e mes de abri ; San Lucas, a Virgen de Guada upe y a Virgen de a Concepción, en diciembre; e carnava , por no poderse mover de a fecha de ca endario, se dejó en febrero, y e Día de Muertos, en noviembre; estas dos ú timas sin tantos gastos, cada fami ia rea iza su propio consumo. Por as dos fiestas a año que se festejan

“Es así como se reorientaron as festividades de este pueb o, sin conf ictos, sin cambiarnos de re igión, sin dividirnos” ...y por e o mucha gente dejó de emigrar a otras ciudades en busca de dinero para as fiestas, porque antes muchos regresaban, pero otros ya no. Sin embargo, as practicas ancestra es como

20


antepasados. e pedimento de uvia, ceremonias de as Naman tikintemoaj tlen bodas en as comisarías, e kena trueque, curar con tlatlepanittaj “De esta manera se fomenta nuestra medicina tradiciona , rezar a os ído os en e Kiihtoaj: tlalli iuan eluikatl identidad cu tura en esta zona de a cerro por a guien por enfermedad, porque montaña de Guerrero...” tenga suerte; o por si a guien tuvo un ma sueño también se e reza para evadir e ... practicando costumbres de os invasores anuncio de una desgracia, esas sí se practican “Ahora buscamos personas responsables” hace más de quinientos años y también sin pero sin tantos gastos, so o se ocupan ve as, ATTE. El cielo y la tierra o vidar as nuestras, dado que a pesar de casi f ores si vestres, copa como e incienso, medio mi enio de que egaron os Españo es aguardiente y a veces huevo de ga ina o de en esta zona de a cu tura madre muchas guajo otes y a gente sí se cura. costumbres y enguas sobreviven y auguramos un porvenir donde nuestros hijos y nietos “Aquí en nuestros pueb os de a también conserven nuestra sabiduría que es montaña de Guerrero de a nación a riqueza como herencia cu tura de nuestros Tu´un Savi (mixteco) si se puede antepasados. rea izar a práctica ancestra de curar

lengua

y prevenir desgracias..” ___________________ porque si o evamos a cabo en a ciudad de T apa, Guerrero donde radica a mayor parte de nuestros hermanos originarios y nos ve a po icía oca , nos sancionan, nos intimidan, nos evan preso y debemos pagar una mu ta, porque nos acusan de brujos, pero considero que todo eso pasa por fa ta de identidad de as autoridades, de que desconocen as costumbres de os pueb os, sin embargo esperemos que poco a poco hagan conciencia y nos dejen de perseguir, de extorsionar, de acusarnos de brujos, sino a contrario que se fomente, se preserven, se practiquen as costumbres que nos heredaron nuestros

ÑA ND ' XA'A V KÓ ÑUU SAN LUCAS / Costumbres progresistas de San Lucas

Ximokuitlaui motlal

Ndatu'un yi xa'a ña kana vikó “santo” va, ta ku vikó nima, ta ku ndi'i ka nuu vikó yiyo ñuu, ta yatyi, na tata xi ndoo ka ta yatyi kuiya kua'an 1990 a 1992 ka, saá xa ni takuí ini yu, ra iyo in “costumbre” ña tava na viko ta kunda ini yu ndasaá kuiya yatyi ka ki ña na tava na vikó yo'o, ta na tava vikó ra xini ñu'u sakuta'an ndi'i na ña'a nduku na xu'un, nduku na ndixi, ta kan kiña kixa'a ki'in yu ki'va xi'in vikó ra ña sandi'i na xi'in xu'un ki

21


va ku ña sindi'i na yuvi vitin, ra in kuiya nda in una “ciento” ku ña sindi'i na vitin. Sava ñuu ra ndeé ni kana vikó ra na mitu'un va ku na, ra na sisiki va ku na xu'un tyi koó ña kuxi se'e na, sava na yiyo ta'an inka ñuu xiyo tyi xa na ka'an tyikáa o'o ndiee xi'in na ra xa va'a o'o kana viko ñuu na, ra na nda'vi koó ta'an kán ra nda'vi va kana vikó ra xaku ndaa va ña'a sava na'a. vitin kusii ñini yu tyi va'a va kana vikó ñuu yu, koó kani ta'an ndi vitin tyi na yuvi ra o'o o'o va ta kixa'a ndiko na ña kana viko, sava tu ku na ta koó ka na ndiko va.

ña “50, 60 nda 70 mi ” ku ña sindi'i ñi na yivi ña kana vikó, ta ndi'i tava vikó saá ra tava na se'e na ve'e “escue a” kua'an na tyuun tatu ní “Sina oa” xi'in Chihuahua” sava na kutyuun na tava na xu'un, sava tu na kùtyíñu na, sava tuku na ndo'o na tundo'o xi'in se'e na saá ra kunda'vi va na.

“Saá ni tani na yuvi ra, Kikoyo na kua'a na, kua'a na ñuu yo'o kua'an na ta koó ka na ni ndiko...” ...tyi vi'i ku xu'un kaya na ta xiín ka na ndiko na tava na vikó tyi vi'i ku xu'un sandi'i na ra va'a ka kaya na ña xixi na xi'in se'e na, va'a va vikó tyi ña sakuta'an mií yo kuña, so kua'a ni na kuatyi kú na vasa ka'vi na “escue a”. Kuiya 2012 tava na yu xiyo yu ta tyiñu, ra xaki'in yu kumi “reunión” xi'in na tata xikua'a ña nakuta'an yu'u ndi ndanama ña kana vikó, ta o'o in ndi nasakuta'an ndi tava ndi vikó tyi ta in na yuvi ra vi'i va kuña ta saá a ndàasi ka ve'e na ku'un na tyuun tatu, o'o o'o in na yuvi nasakita'an yo xu'un katyi yu xi'in na, ra na tata na'no ni kandixa na, saá nakuta'an yu xi'in ta sutu, na “Derechos Humanos” xi'in sava ka na ka'vi, ra ni kandixa ka yu kivi xikoò yu ta tyiñu, vitin ra kua'a va vikó nasakuta'an ndi ra o'o va ku ña taxi ndi “cooperación” ta na ñuu va ku na taxi ndi'i xu'un, vitin ra na kita'an ndi'i na ñuu ra nda mí ka ndoo na ra taxi na xu'un ta xi va'a va kana vikó vitin, vitin ra komi “ciento”

Ndatu'un ra: Rufino Gómez Gonzá ez Tiaa ra: Primitivo Manzano Moreno Ta ka ka´yi ña´a Tu´un Savi: Laurencio Gá vez A arcón Datos: Primitivo Manzano Moreno de origen Na savi (mixteco) de a región de a Montaña de Guerrero. Es Licenciado en Educación Secundaria con Especia idad en Españo , Maestría en Educación con ínea de formación en Preesco ar. Actua mente docente de a Escue a Norma Regiona de a Montaña. Compi ador de ibro “La piedra de tiempo” re atos de os Na Savi (mixtecos) de Cochoapa e Grande y Met atónoc, Gro. Laurencio Gá vez A arcón Ta Savi de Tototepec, municipio de T apa de Comonfort, Guerrero, es Licenciado en Educación Primaria, docente en una Escue a Primaria en T apa. Traductor de numerosos artícu os dentro de magisterio.

22


Santujni Ta ak'ukxi hkgo h: Cruz A ejandra Lucas Juárez*

A

kgatunu kachikinin tanu tanu paskuananikgoy xninkan. Uyama ki htamaku uu x akaskinka xpa akata minkgoy kinata ankan wanti nikgonita'. Makxtum kinkaatatawi apa akgoyan. Unu ta ichuwinan xa ant a paskuanankgoy santujni wanti amakgo h kkachikin kKgoyum i akgapaskan Huehuet a. Uma tapaskuan x a ninin akxni tsukuy x i puxamanajatsa octubre chu kgasputa x i akgtuy noviembre. Ta ichuwinan xtakakni ninín, xataway, xa ant a takaxt awanan chu taatamakxtumikan ti na h kaki htamaku amakgo h nachuna xatunt an chu tunit an nat awaya uyama ki htamaku. Xpaskuajkan ninin Puxumanajatsa octubre: Uyma ki htamaku putum tsukukgokan makgapastukgkgokan wantu na it awakgokan iwat ituxama', akum pakg hcha, chi ianchu, pasas, ku antu, iway, kayitas chu choco ate. Anta kxpuitat Kgoyom tawi a putamawan, ki hxtum anan tu tamak akaskin ksantujni. Wantiku makgninankgoy icha i', putsakgoy xmakgtayananinkan. Puxumakaw octubre: Akxni makgninankgokan, na akxni tamawakgokan

23

kga hpuxum chu paks wantuku na ikaxt awanankgokan icha i'. Wa chixkuwin ankgoy kkakiwin putsakgoy x i htampankan, makgapitsin katamawakgoy. Na akxnitiya uyma ki htamaku takaxt awanan kpusantu. Puxumakawitu octubre: Lanchiyó x a akgskgatan chu kamanan kakaxt awanankan kpusantu, wa ikan wantuku x akan x akgatikgoy xwakgoy akum: axux, sekgna, makg htukun, isakgsin, nipxi, mantarina, mánta chu tu paksi mastá katuxawat aa uyma ki htamaku. Katukuwa wa ikgokan, nachuna t awakan akgchi i h, wati, arrus, htukita, kapen, kaxti anchu. Laa tsisa mankuwa wi ikan kapen chu kaxti anchu chu paksi ikga hsakgsin. Wa wati chu akgchi i h, tastunutku wi ikan xpa akata uu akxni minkgoy kinka akgapaxia hnankgoyan aktsu akgskgatan. X i akgtum noviembre: Akxni tastunuy t akgkan kampana, akxni xa ankgoy xa akgskgatan chu minkgoy xa aktatajni. Wantu xa kawi inikan kpusantu nawatiya axux, sekgna, kaxti anchu, chuchut, wati, pu ak ha', kuchu' chu xaxun. Akxni chinkgoy aktatajni apekwa kga hputekgoy, waxa


x akgatikgoy x ikgotnankgo xaxun akxni xkinkatawi akgonku, nawa ikan makgskgot chu imajinin. X i akgtuy noviembre: Akxni uyma ki htamaku tit awakan iwat wa uyma sakgsipin wantu makgpitsikan, katawakan inakumparini', wantiku i akgapaskan o xta i akatsu. Katsinin katawakan chu na akxni t awakan misa anta kputaknun, kat awanikan kinataankan wantiku nia hti' amakgo h. Wa iwat ta akgpa i cha i cha i', ni akxtuma iwat wi ikan wantu kawi inikan akgskgatan chu akgkgo on. Lakgskgatan kawi inikan wantu akgsakgsi' chu nima ni hkaka. Wa akgkgo on kawi inikan wantu ak hkaka chu nakawi inikan kuchu, xaxun xpa akata wa x akgatikgoy xwakgoy aa x amakgo hku'. Takga htawakga Lu x akaskinka nakga htawakganikgoyaw kinata aninkan wantiku nikgonita' wa xpa akata kinka akgapaxia hnankgoyan chu ki ikaknitkan. Uyma takga htawakga wa t awakgoy ki aktatajnikan. Akxni matsukikan aktsu takga hawakga akxnitiya paksa tawi init iwat, makgskgot chu imajinin. Uyma ninin xakga hikgokan, kaki hanikan pi naminkgoy wayangoy, pi ay ikga hkga himakgoka xchukan. Uma takga htawakga ki hxtum inkan ata x a akgskgatan chu x a aktatajni akxni akgatunu kxki htamakukan. Tuku wamputun paks wantu wi ikan

24

kpusantu Wa tuku paks wi ikan kpusantu pakswa x akan tinikgonitรก, xpa akata pi xki htamakukan chu takaknimakgo h. Takaxt awanan kpusantu xpa akata pi makgasata' chuna xtat away chu chuntia kin chu t awayaw, nachuna na ikatsikgoy ninin pi *ka akapastakkan chu ka akgkatsankan. Ka akgatayakan wanti na hti amakgo h chu kamaxkikan takaknit nakinkakga hmaktayakgoyanchi taniku wi akgocha xpaakata pi akxni akinin nana hti amaw nawan ni apekua nakinkamapatinikanan. Kawi inkan imajinin pi ka ka imasiyanikan taniku wi x iwatkan nachuna xmakgskgotkan xpa akata kasta anka nawayankgoy. Lant an taatamakxtumiyaw wanti na hti amakgo h Laktatajni wankgoy pi nit an xa kgamanankgan akatsu kpusantu xpa akata uyma ki htamaku minkgoy xkuxtakan tiku nikgonita' chu x itamaxkitkan takakni'. Chu nachuna wankgokan pi nit an tuku akinin t awayaw o wantu t awkgoy amakgapitsin. Makgosoyaw g obos, pi makgasata nixt awakgokan ta at ajat o ka na aksakgkgoy chu naka ixokgonikan wa nima uu xast an. Nit an nakgaxpata ntat akgni, na nit an na amakgasitsiya xpa akata tuwa mparnasitsikgoy ninin. Lant a makikan pusantu Wantiku makikoy pusanto, wa aktatajni, nat atni xma ananin chiki. Pu hna wa


mapanukan iwat, akum wati chu amaktum machichikan pa t an nawakan chu nachuna katawakan kumpari. Wanima iwat na ht an, tiyakan pusantu chu makgankan. Wantiku ankgoy tawaninankgoy iwat wa nat atni. Akxni skan skaknit ikaxt awan makgankan, wanima maktikan xanat pusantu makikan chu t an amakgtum nachamparkan, chu i htampan makgankan kkakiwin. Lakunt a aktanu ha oween xpaskuajkan ninin Uyma ha oween, akxni chi h uynu kkachikin aktanu h kintapaskuankan x a santujni'. Uyma paskua, ni unu x a', xa akatanu kachikin. Wanti t akg makgtanukgo wa akgkgawasan aktsuman aknat atnin wanti wi akgo h kpuitat chu aktsu kachikin ni makgtanukgo xapaskua ha owen. Katuwa tamawakgoy ant a ta akganu, imapankgan chu nachuna ta akgatsokgkgoy aktsuman. Wa uyma akkamanan kga hkgahikgoy asta nachan katsisni, nankgoychi makg htinankgoy aktsu imapankgan, iwat chu ikga hsakgsin k'akgatunu chiki.

Conc usiĂłn Uyma takana ha x a santujni' uu x akaskinka unu kxpu atamatkan itutunaku, xpa akata takana ay pi chi wanti nikgoy amakgtum mimpa akgoy. Uyma takana ha ankga hinku tat awati ha unu k aktsu kachikinin. Lajkamanan katsiti hamakgo hku pi nix ita akg-

25

makganat kintakana hakan. Akxni aa chachin uyma santujni, paks takgastokgpa ayaw ant a ti amawku kkaki htamaku chu ti nikgonita', wa chaa ikwa x i akaskinka ankga hin natat awati ha akgatunu kata. *T awakgo h kga htawakganin xa ak CES K Centro de Estudios Superiores ndĂ­genas Kgoyom


26


Obra de Teatro: Santujni ika maseualtlajtol Coordinado por: Marisol Rodríguez Rodríguez*

Tein tikchiujkej achtopa tech nejin tajkui o tikixta ia tein tikchijke ipan mikei uit, tejuan tiknemi ia ke nochi nejin uejkautanemi i is tein tech nexti iaj touejkaujtatajmej maj tiknechikokan. jkon notikchiujkej nejin taixtanemati ti is ten Santujni uan xanto o, keye tik nekiaya tik nexti iske ton mochiua tech in a tepemej, no tikchiukey keye tikitakej ke nijin po iujtok keye tejuan keme tiokichpipi mej uan tisiuapipi mej amo tik chikaujtok, ijkon teuan tikpia okse tanemi is ten a tepemej keme in totonaco uan in nahuat, uan ijkon teuan no tik nextian ten in maseua mej tik chiua tech tochan. Nochi nejin tekiyo tikchiujke tein timomachtia nikan ka tamachti oyan Centro de Estudios Superiores Kgoyom inuan tamachtianij tein nikan tapa euiaj. Keniuj tikchiujkej Nejin tanemi i is yo ik ika nejin mikei uit, tein tejuan tikneki maj amo po iui nochi tein tech machtiaj totatajuan, yejika tikchiujke nejin tanemi i is. Tikijkui ojke se obra de teatro uan tikixnextijke in tona

26

Tiknemi ijke tikixnextiske se obra de teatro ika nochi tein tejuan tikitaj mochiua tona ika tona iteche toa tepemej. jkon tiknemi ijke tikchiuaske keyej miakej tein kichiuaj tataman obras de teatro amo kixnextia tein panoua nikan, yejuan kixnextia tanemi i is koyokopa. Keniuj tikchiujke nejin obra de teatro Tikijkui ojke ome obras de teatro ika mexikano, totonako uan españo se tepitsin notikijkui ojke ika ing es, tejuan nikan ka tamachti oyan timomachtiaj tataman tajto uan yejika titajkui ojkej tataman. Keman tejuan timatanke ika in tajkui o tipeukej timomachtiaj tein techixpanti ijkej, sekimej tein titajtoua mexikano timomati ijke totajkui o ika totonako, sekimej tein tajtoua totonako momati ijke nintajkui o ika nahuat uan oksekin momati ijkej nintajkui o ika ing es o kaste ano, nochin kixpejpenkej ika toni tajto kixnextiskia in obra de teatro. Tikchatoya ika paki is in tona para tikixnextiskej nejin obra uan ijkuak ejkok mikei uit nochin timoue itstoyaj, nochin tikchiujke kua i ijkuak tipanokej, itech nejin tekit moitak keniuj


tejuan titekitij kemej iknimej uan timopa euiaj keman amo tikmatij keniuj tikchiuaskej teisa. jkon tikchiujkej nejin obra de teatro tein tikixnextijke nikan ka tamachti oyan.

maj tona ika tona tejuan timoe kauakan de in uejkautanemi i is tein toa tepekonemej.

n tanauati tein tejuan tiknekia tikixnextiskej yejua in kemej tikijtojke achtopa, maj tikitakan keniuj tokniuak kichiua in mikei uit uan keniuj nikan kampa toa tepemej kineki po iuis nejin uejkautanemi i is.

Nochin tein titapa euijke itech nejin obras de teatro sekimej timochikchiujkej kemej tenamej, ueytatajmej, ueyinanajmej, tepi uan, tetiouan, tetokaiuan, ijkon kemej tejuan tikitaj chijchiujtokej in ka yetouanij. jkon kemej tikixpejpenkej toamayoj ijkon tikixnextijkej itech to obras, sekimej tein kixpejpenkej ninamayo de ueyinana kichiujkej ninamayo kemej yaskia me au ueyinana o takixpejpenkej ninamayo de tetat ijkon kemje tikinitaj totajuan kichiujkej nintaixnexti is. Sekin uetskakej, sekin kua aniyaj, sekin sayoj tajtojkej uan moixnextij kemej kinekiskiaj kichiuaskej nitaixnexti is. Nochin kitemojke nin taken tein kuikej nejon tona .

Keniuj katka in taixnextianuj

Toueyitatajuan techpa euiaj maj tiknechikokan nochi in uejkautanemi i is uan tejuan kipia ke tikpiaske uan maj amo po iui, tejuan timo ia komo po iui nochi nejin tanemi i is tejuan tipo iuiskej, yejika tejuan tiknemi ijkej tikchiuaske amo sayoj par tejuan ta para okseki topipi ikniuan tein kixmati nejin tanemi i is uan maj techpa euikan ika isentoka is. jkuak peuak in obras peuak tikixnextiaj tein totajuan kichiuaj ijkuak ejko mikei uit, tonan peua kichiua tama uan totat tachijchiua santoixpan, tikixnextijke keniuj axkan in pipi mej ijkuak mokuepaj de ueyia tepemej kua kij okseki tanemi i is, uan akmo kinekij tapa euiskej ika nejin uejkautaixmati ti is. Tiknekej tikteixmai tiskej ke in nochi tataman tepostanojnotsa oni kipia se ueyi nekuejmo o para tejuan tein timoska tijtokej, yejua kichiua

Toni technexti ij Tejuan timo iaj ke kemej pipi mej kipia ke technexti is miak taixmati ti is nejin obras de teatro, keyej maski nikan tikchijchiujkej uan amo titamachtianij para nejin nemachti is pero tein tejuan tikixnextijkej yejua tein panoua tona ika tona nikan toa tepeuan, ijkon kemej panotiuj in tona mej ijkon timoe kautiouij de nochi in uejkautaixmati ti is.

28


*Redactado por: Estudiantes de CES K Centro de Estudios Superiores ndígenas Kgoyom Coordinado por: Mariso Rodríguez Rodríguez


Oaxaca

Monte Albรกn,

30


yowiyayah Chikometepet Ihkinohkinoyowiyayah Chikometepetl wikamina Cruz

W

ahkahkia ne masewa meh t en chinanko Ahuatit a Arriba onkayaya se kuaoht i kampa san nehnemiyayah o ipan kawayo yowiyayah tiankis ne a tepek Chikometepet . Kema se ahkaya yowiyaya nonekiyaya kistewas t awe kua kantzi wan kemantzi axt e kikuatewahyayah, sekih kistewayayah 5:30 o 6:00 san kema t anestiwa a. pan tonatih domingo miyakih kistewayayah as 6:00 wan asiyayah echka as 9:00, ni kema san kua i nehnemiyayah. Sekih tetameh t achiwah san nehnemiyayah se hora wan t ahko. muere una lengua Kema seCuando ahkaya kinekiyaya yas Chikometepet san monekiyaya ixtemos se tepet wan asiti ipan las cosas divinas, chinanko Ateno, teipa Limontit a. Kema estrellas, sol y luna; t aawetziyaya axkana we iyayah panoseh ipan a t e m i t las . Tecosas i p a p ahumanas, noyayah wan sampa nehnemiyayah ipan kuaoht i, kinpanohyayah pensar y sentir, wakaxmeh, mi a, tepexit wan kuatit ameh, no se reflejan ya t awe t ama wi ko nehnemiyayah. Kema san en nehnemiyayah ese espejo.miyakih kiwikayayah se emeta kampa kitemitiyayah ame ko t en kipanoyayah, omeh o eyih masewa meh yowiyayah san mosani Cuando muerewitiyowiyayah una lengua t en kinpanoyaya, t en tekit kichiwah o seyok lo que haykimachi en el mundo, t amanttodo i, ihkino axkana iyayah t a siyowih.mares Kema panoyayah Limontit a wan t awe y ríos, t atemiyaya panoyayah ipan kuawit apano ti i animales y plantas, wan nika t en kuawi t, san kuawiyontoyah, nipanokni san kema niyahki pampa kema se piensan, ni pronuncian timokuapkeh ipan at tipanokeh, t awe atisbos nimowicon iyaya pampay tsonidos awe mo iniyaya, nimot e que iyaya niwetztewas. no existen ya. Se achiyok tinehnemiyayah tiasiyahya ne

Hace más de veinte años a gente de Ahuatit a Arriba a única manera de egar a a cabecera municipa de Chicontepec era so amente caminando o a caba o. Para egar hasta a á desde muy temprano habría que sa ir sin desayunar nada, a gunos sa ían a 5:30 o 6:00 de a mañana. Los domingos a mayoría sa ía a as 6:00 am., para egar a as 9 aproximadamente, todo dependía de modo de caminar. Según a gunos señores caminaban hora y media so amente. Anteriormente viajar a Chicón era cuestión de bajar desde e cerro ya sea por veredas o por a carretera en ma estado hasta egar a a comunidad de Ateno, después a Limontit a. Cabe mencionar que en época de uvias e acceso era un verdadero prob ema ya que se tenía que cruzar varios arroyos hasta egar. Después se seguía a vereda, cruzando potreros, mi pas, barrancos y montes enfrentándose a todo tipo de pe igro. Para hacer más cómodo e viaje a gente evaba una bote a de agua que enaba en os pozos que pasaba, viajaban de dos o tres personas que iban p aticando ya sea de temas persona es, de trabajo o de cua quier cosa, de esa manera e camino era mucho más agradab e. Más ade ante pasando Limontit a cuando e rio crecía se cruzaba sobre un puente co gante hecho de madera, que para mi suerte so o una vez a crucé con tanto miedo que produce ya que se tamba eaba y no sabías si cerrar os ojos y caminar sosteniéndose en os a ambres y que sea o que Dios quiera si egabas a caer por a gún error.

31


chinanko Teponast a, momachi iyaya sesek ehekat pampa echkaya Chikometepet , wan nika ipan mosiahkawayayah masewa meh pampa konitewayaya at ipan se ame tzi. Nika pewayaya sampa nehnemiyayah wan tipanoyayah se omeh ka meh itoka Paraje, La Came ia, teipa tiahsiyahya La G orieta, nika san e toya se ixtemo is oht i, ni san tet kitemi toyah. Teipa asiyahyah masewa meh Chikometepet kampa kisah teposkawayohmeh t en a tepet Chicontepec. ka paki ist i wan mayant i asiyahyah.

Pasando más de media hora de camino, después de sobrevivir aque tormento se egaba a a comunidad de Teponast a, se sentía e aire fresco como avisando que Chicón está cerca y para reponer energías a gente acostumbraba beber agua en e pozo que se encontraba de paso. De ahí comenzaba e ú timo esfuerzo para egar a rancho E Paraje, después a a Came ia y fina mente a a G orieta y de ahí so o era cuestión de bajar aa vereda re enas de piedra hasta egar a fin a sitio de as camionetas de transporte rura mixto de a cabecera municipa . Es una gran fe icidad e haber egado con bien y ahora más hambriento.

Foto. 1. Vereda antes de lle ar a la comunidad Teponastla. Foto. 2. Vereda antes de lle ar al rancho la Camelia.

Nochih asiyayah ipan se ame i t en kiyawa saktokeh ika tet , nika konitewayayah at , mometzpahpakayayah, mixamiyayah wan sekih mosiahkawayayah se kentzi. Teipa yowiyayah t akowatih wan kema t ahkotona e iyaya mokuapayahya sampa ika ne kuaoht i.

32

A primer ugar que se egaba era pasar a enar as bote as de agua en e pocito de Chicontepec, avarse a cara, os pies y a descansar un poco. De ahí en ade ante hacían as compras necesarias y a más tardar a a una de a tarde a gente regresaba a sus casas por a misma vereda.


Foto. 3. Subida antes de llegar al rancho la Camelia

Foto 3: El cerro Ixcacuatitlan.

33



Humberto Ak'abal nació en Momostenango, Guatemala en 1952. Poeta guatemalteco de la etnia Maya K'iche. **Mayuli** Are jampa at k’o wuk’, man wetam taj jawi chi’ kakanaj wi ri uwach ulew.

Mayuli Cuando estás conmigo no sé dónde queda el mundo..

35


CHICONTEPEC

Esta es mi tierra


Ciudad de MĂŠxico

Bellas Artes,


Akgpuchokgo Cruz Alejandra Lucas Juárez Kinkachikin xtachuna tantum chokg kkgastin, xputatsekgni mpapa', tsinka apatux kx akan chiwix. Kx akgastap kga htuchokgo akachi h kinkachikin. Laa uku' xakgsawat akgapun nima maskgawiwi kkatuxawat. Laa kumu tant uwa pi am tasiyu aa ntsiswan, tatsukni nima maa akgachichokgxwani mpuk hni', xax ipan xmasakg xpipi ekg, x huku' tamanixni', xchixit xtakgaya, katiyatna ntani muk hun ikakanka a chichini chu sin.

Akgpuchokgo*

Mi pueb o es un caraco en a montaña, escondite de a una, orquídea en e rostro de a piedra. Nació mi pueb o en e ojo de un río y es ahora cántaro de paraíso que refresca e mundo de a mi pa. Es parvada de uciérnagas a caer a sombra, beso que sonroja as nubes, nido perpetuo para as mariposas, madriguera de sueños, trenzas de xtakgaya**. tierra con o or a so y uvia. *Akgpuchokgo: Nombre en totonaco de un pueblo.

**Xtakgaya: Nombre en totonaco de una montaña.

38


Mi tierra querida

Zapotitlan de MĂŠndez Puebla

39


Tonalamatl

YOLITIA

“Los pueblos indígenas de México son las que asumen una identidad étnica con base en su cultura, sus instituciones y una historia que los define como los pueblos autóctonos del país, descendientes de las sociedades “mexicanas” como una nación multicultural fundada en sus pueblos.”

¿Tú eres del pueblo? Revista Electrónica Yolitia Revista Yolitia1

www.vitepoxteco.org

YOLITIA


Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.