zelf Zaden telen …
B A S I S B O E K V O O R Z A A D T E E LT IN DE MOESTUIN
Inhoud Intro Inleiding Waarom zaad winnen? Zeven goede redenen Zaadgoed en manipulatie Rassenveredeling Biologisch versus gangbaar zaadgoed Zaadvaste rassen versus F1-hybrides Gentech
Botanische basiskennis 9 10 12 12 12
Botanische indeling Soorten versus rassen Voortplantingsmechanismen van gewassen Een verschil in tijd Een verschil in bestuiving Kruisbestuiving tussen verschillende rassen
16 18 19 19 19 21
14 15
Biologische basiskennis Het zaad Hoe zaden groeien Waarom kiemen oude zaden minder goed? Maak je zaden beter houdbaar Zaadbaby’s De bloem Verschillende types bloemen De vrucht Puur of gekruist? Stuifmeel en bestuivers Vier manieren van bestuiving Stuifmeel Bestuivers Overige inheemse bestuivers Meer wilde bijen in je tuin
22 23 23 23 23 24 25 28 29 31 31 32 33 36 37
Benodigdheden Benodigdheden Emmers en bakjes in alle soorten en maten Papieren zakken Papieren enveloppen en loonzakjes Pennen en etiketten die niet vervagen of uitlopen Keukenzeven, andere zeven, gaas. Dienbladen, bakpapier, schalen, bakvormen Een goede binnenventilator Een grotere ventilator Glazen potten met luchtdichte deksels Een inmaaktrechter Silicakorrels
Aan de slag 38 38 38 38 38 38 40 40 40 41 41 41
Zaadteelt plannen Isolatieafstanden Kijk rond en observeer de bijen Zaden oogsten Zaden schonen Droge zaden Vochtige zaden in ‘droog’ vruchtvlees Vochtige zaden in vochtig vruchtvlees Zaden drogen en bewaren Droog je zaden Test je zaden Koel je zaden Tweejarige planten Winterhard Inkuilen Vorstvrije plek Drogen
43 43 44 45 48 48 49 50 52 52 53 53 54 54 54 54 55
Boonfamilie Fabaceae Oogsten Dorsen Kruisbestuiving waarnemen Isoleer in tijd en ruimte Sperzieboon Tuinboon Erwt Sojaboon Linze Asperge-erwten
Koolfamilie 59 62 62 63 63 64 65 65 65 65 65
Bietenfamilie Amaranthaceae Biet/snijbiet Zaad van biet schonen Spinazie
67 69 70 76
Brassicaceae Zaadwinning en -opslag Brassica oleracea Groene, oranje of paarse bloemkool! Broccoli en bloemkool Spruiten Boerenkool Palmkool Sluitkool Koolrabi Chinese kool Mosterd - Witte of gele mosterd - Indische bruine mosterd - Zwarte mosterd(kool) - Aziatische kooltypes Radijs Rammenas Koolraap Raap
79 82 82 82 83 83 83 83 83 84 85 85 85 85 85 85 86 87 87 87
Wortelfamilie Apiaceae Wortel Groen- en bleekselderij en knolselderij Peterselie Pastinaak
89 91 92 93 95
Slafamilie Asteraceae Kropsla Witlof en andijvie Aardpeer Schorseneer Haverwortel Zonnebloem Yacon
Komkommerfamilie 97 99 102 104 104 104 105 105
Uienfamilie Allioideae Ui Prei Knoflook
107
Cucurbitaceae Wie kruist met wie? Kruisbestuiving bij pompoenen Met de hand bestuiven Vrouwelijk en mannelijk Oogsten en schonen Komkommer Meloen Pompoen Courgette Pompoen: herken de verschillen
113 115 115 116 116 120 120 121 123 123 124
109 110 110
Tomaatfamilie Solanaceae Bloemen Aubergine Paprika en peper Tomaat Tomatenzaad schonen
127 129 129 130 132 133
Bijlagen Gewassentabel Relevante internetsites Zaaigoed initiatieven
136 140 140
8
Intro
Inleiding Dit boek is geschreven voor jou, tuinliefhebber met interesse om je eigen zaad te winnen voor volgend jaar. Misschien heb je al eens zaden uit je moestuin gewonnen, maar vraag je je af of dat zaad wel voldoende raszuiver en kiemkrachtig is, of hoe je dat kunt weten en verbeteren. Misschien wil je de kwaliteit waarborgen van de zaden die je over de jaren wint en wil je weten welke planten onderling eigenlijk kunnen kruisbestuiven. Of misschien wil je gewoon handige tips opdoen over het schonen van zaad. Daarover, en nog veel meer, gaat dit boek. In dit boek ga je een van de meest natuurlijke en tegelijkertijd meest fascinerende onderwerpen van tuinieren ontdekken. Zaad winnen is leuk en hoeft niet moeilijk te zijn, en dat zullen we je laten zien. Planten produceren al miljoenen jaren hun zaden en ze weten wat ze doen. Je moet ze alleen een beetje organiseren en dat is voor de ene plant wat makkelijker te regelen dan voor de andere. Maar als je een tomaat kunt telen, kun je ook tomatenzaden winnen. We raden je aan te beginnen met de makkelijkste zaadteelten: tomaten, bonen en erwten. Dit zijn ook populaire moestuingroenten en mede daardoor perfect voor beginners. Het telen van commercieel zaadgoed en het ontwikkelen van groenterassen is daarentegen weer een heel ander verhaal, waarbij veel specialis-
tische kennis en kunde komt kijken. Ook zullen we het verschil toelichten tussen biologisch en gangbaar zaadgoed, en wat F1-hybride en gentech zaden eigenlijk zijn. Dat zal behulpzaam zijn om het winnen van je eigen zaadgoed in het juiste perspectief te kunnen plaatsen. In de zaadgoedwereld bestaat er een onderscheid in methodiek en voorwaarden tussen beginners en experts. De kwaliteit van de gewonnen zaden is afhankelijk van veel factoren. Zo beĂŻnvloedt de isolatieafstand ten opzichte van andere rassen de kwaliteit van het geproduceerde zaad, en heeft ook de hoeveelheid planten die je teelt voor de zaadwinning invloed op het uiteindelijke resultaat. Met een grote plantenpopulatie, die beter past op een boerderij dan in een achtertuin, heb je meer kans op het beste zaad en zal de genetische diversiteit in zaadvaste rassen beter gewaarborgd kunnen worden. Zaadtelers gericht op commerciĂŤle, veredelings- of zaadbankdoeleinden moeten een zeer hoge kwaliteit en zuiverheid van het zaadgoed kunnen garanderen, wat ook nauwgezet gecontroleerd wordt. Als moestuinier wil je natuurlijk ook een mooie kwaliteit bereiken, maar ben je meestal niet in staat om aan dezelfde voorwaarden te voldoen, en is dit waarschijnlijk ook minder noodzakelijk. Doel van de zaden die jij wint is immers je eigen oogst opnieuw te kunnen uitzaaien en zo jaar na jaar het wonder van de natuur ten volle te kunnen beleven en volgen. De aanwijzingen in dit boek zijn dus primair gericht op amateurzaadwin9
ners, zodat je goede zaden kunt telen op een kleine oppervlakte voor eigen gebruik, die prima in orde zijn om te delen met je vrienden of op een zadenruilbeurs. Je bereikt waarschijnlijk niet het hoogste niveau voor wat betreft raszuiverheid of genetische variatie die vereist is voor commerciële zaden, maar als je een toevallige kruising kunt verdragen zul je niet teleurgesteld raken. In de meeste gevallen zullen de aanwijzingen in dit boek zaad opleveren met voldoende zuiverheid voor eigen gebruik, om te leren en gewoon voor je plezier.
Intro
We gaan er overigens vanuit dat je de beginselen van het ecologisch moestuinieren al onder de knie hebt, in wat voor vorm dan ook: met een meer ‘standaard’ eco-vruchtwisseling, in bakken, op je balkon, met combinatie teelten, in een permacultuurtuin of wellicht nog anders. In dit boek vind je dan ook weinig specifieke teeltaanwijzingen voor de groenteteelt die voorafgaat aan de zaadteelt. Daarvoor verwijzen we je naar het Handboek Ecologisch Tuinieren van Velt, of een ander goed moestuinboek. Ervaren zaadtelers en andere professionals zullen je eerste stappen in de zaadwinning respecteren en aanmoedigen zolang je één belangrijke regel in acht neemt: ruil je zaden alleen als ze zuiver, kiemkrachtig en correct geëtiketteerd zijn. Ben je hier niet zeker van, gebruik de zaden dan zelf en blijf leren en telen totdat je zeker bent van je zaak. En dat zal niet lang duren! We hopen dat je veel voldoening en plezier zult beleven aan het winnen van je eigen zaadgoed. 10
Waarom zaad winnen? Iedereen heeft zo zijn eigen redenen om zaad te winnen. Wat beweegt jou om zaden te winnen? Gewenste eigenschappen behouden Zaden afkomstig van grote zaadhuizen zijn veredeld op uniforme rijping, lange houdbaarheid en een perfect uiterlijk, soms ten koste van smaak, voedingswaarde en geleidelijke afrijping. Veel prachtige landrassen (dat zijn rassen die door (moes)tuiniers en boeren van oudsher vermeerderd en in stand gehouden zijn) zijn niet meer op de markt verkrijgbaar; sommige zijn zelfs helemaal verdwenen. Als je je favoriete, lekkerste rassen wilt behouden, win dan de zaden van je lievelingsplanten. Voedselsoevereiniteit Zaden winnen is een sleutel tot controle over onze voedselvoorziening. Met voedselsoevereiniteit wordt bedoeld dat wij als (moes)tuiniers, boeren en consumenten zelf kunnen bepalen welke rassen er verbouwd worden en beschikbaar zijn en dat we dit recht niet volledig uit handen geven aan zaadgoed- of andere multinationals. Door zelf zaden te winnen bieden we tegenwicht aan de groeiende monocultuur van zaad- en voedselgewas-
sen en het helpt ons tevens ons recht te behouden om zaden te winnen. De professionele landbouw is afhankelijk geworden van de commerciële zaadindustrie. Deze zaden zijn vaak F1-hybrides, en veelal gepatenteerde ‘bedrijfsgeheimen’ die niet goed door anderen vermeerderd kunnen worden omdat deze F1-hybrides niet zaadvast zijn. Zaadvaste rassen behouden in grote lijnen hun eigenschappen van de ene op de andere generatie, maar hybride rassen zullen bij vermeerdering allerlei verschillende uiterlijke kenmerken vertonen en blijven niet raszuiver. Door te weten hoe je zaad kunt produceren, worden kwekers onafhankelijker. Biodiversiteit behouden Wist je dat 75% van onze voedselbiodiversiteit in de afgelopen 100 jaar is verdwenen? Elk ras dat verloren gaat, houdt een verschraling in van de genetische variëteit in onze voedselgewassen, wat uiteindelijk het aanpassingsvermogen aan stresssituaties zoals ziekten en klimaatverandering reduceert. Zaadwinning bevordert de diversiteit doordat rassen behouden blijven en beschikbaar gemaakt worden voor kwekers. Heb je zaden van een onbekende of bijzondere bloem of groente? Dan zouden jij en vele anderen met jou op een dag wel eens heel blij kunnen zijn dat jij dat ras in stand hebt gehouden door er zaad van te winnen.
streek. Als je rassen en eigenschappen wilt selecteren die het best aangepast zijn aan jouw specifieke klimaatcondities kun je die alleen verkrijgen door zelf zaden te winnen. Natuurlijk bestoven planten die aangepast zijn aan lokale omstandigheden maken meer kans om stress, zoals ziekte of klimaatverandering, te overleven. Goed voor je portemonnee Bespaar geld door je eigen zaden te winnen en te ruilen met andere zaadwinners. Houd er wel rekening mee dat ervaring met zaadgoed winnen en zeker met moestuinieren beslist een vereiste is, voordat er werkelijk sprake is van besparingen. Zaad ruilen vergroot het aantal rassen dat je tot je beschikking hebt, zonder een cent te besteden! Zaad winnen is leuk! Zelf zaden winnen kan zeer bevredigend zijn. Je plant zien ontwikkelen van bloem tot zaad is een boeiende manier om de gehele levenscyclus van de natuur te beleven van zaad tot zaad. En ook nog eens heel leuk voor kinderen. Ja, waarom eigenlijk niet? Je planten doen zoveel moeite om zaden te maken, waarom zou je ze verspillen?
Maatgesneden eigenschappen Het beste lokale en regionale voedsel wordt gekweekt met rassen die ontwikkeld zijn voor die specifieke 11
Het zaad Er zijn honderden plantenfamilies en hun zaden zien er allemaal anders uit, maar alle zaden bestaan uit dezelfde onderdelen B onenkiem pj e Het deel dat op een rijstkorreltje lijkt is de wortel. De fijne, gevederde delen aan de bovenkant zijn de eerste echte bladeren. Van hieruit zal alles gaan groeien: nog meer wortels, de overige bladeren, de stengel, de bloemen, de peulen en de zaden.
Biologische basiskennis
We nemen de boon als voorbeeld om de verschillende onderdelen te beschrijven omdat de verschillende onderdelen van de boon goed te zien zijn en de boon makkelijk te kweken is.
Z aad h uid De zaadhuid beschermt het zaad tegen beschadiging, ziekte en schommelingen in vochtigheid.
22
Z aadlobben ( c ot y len ) Opslag van zetmeel dat als voedsel dient voor het kiemplantje, totdat het zaad gekiemd is. De zaadlobben zijn tevens de eerste blaadjes van het bonenkiemplantje.
Hoe zaden groeien Als zaden kiemen, groeien de wortels als eerste. Deze groeien altijd naar beneden, ongeacht hoe het zaadje in de grond ligt, en verankeren zich in de bodem door zijwaarts groeiende haarwortels. Vervolgens duwt de stengel bij sommige plantensoorten het hele zaadje omhoog de grond uit, dankzij het reservevoedsel dat opgeslagen ligt in de zaadlobben. Bij andere plantensoorten zoals bijvoorbeeld de pronkboon, blijven de zaadlobben onder de grond. Zodra het kiemplantje boven de grond komt, worden de zaadlobben, als ze ook boven de grond komen, groen en gaan ze door fotosynthese nieuw voedsel maken. Vervolgens verschrompelen ze en vallen ze van de plant, de echte bladeren ontwikkelen zich en de plant begint nu echt te groeien. Waarom kiemen oude zaden minder goed? In ieder zaadje zit nieuw leven dat voedsel nodig heeft. Hoe langer het zaad aan de plant rijpt, des te meer voedsel er wordt aangevoerd en opgeslagen. Oude zaden hebben soms meer tijd nodig om te kiemen. Ze zitten immers al een tijdje niet meer aan de plant en beschikken nog maar over een beperkte, kleine voedselvoorraad waardoor ze zich slapend houden, als een soort winterslaap. Dit wordt kiemrust genoemd. Om te ontkiemen moeten ze eerst uit hun kiemrust komen. Maak je zaden beter houdbaar Oogst je zaden van gezonde planten en laat de zaden zo lang mogelijk aan
de plant zitten. Zaden die voortijdig geoogst worden, zullen wel gaan groeien als je ze op de juiste manier zaait, maar zaden die de tijd hebben gekregen om veel reservevoedsel op te slaan, zijn het gezondst en blijven het langst kiemkrachtig. Om een zaadje lang levend te houden tijdens de opslag, moet je het meta bolisme van de babyplant vertragen zodat het haar reservevoedsel langzamer gebruikt. Zaden gaan in kiemrust als ze droog en koud worden bewaard. Dit is makkelijk te onthouden omdat het precies het tegenovergestelde is van wat zaden nodig hebben om te kunnen kiemen. Zaadbaby’s Als je een halfrijpe bonenpeul openmaakt zie je zachte, groene zaadjes zitten: dit zijn enkel de embryo’s die nog geen zaadhuid hebben. Als je ze in dit stadium eruit haalt zullen ze uitdrogen en doodgaan omdat het de zaadhuid is die ervoor zorgt dat de zaden niet uitdrogen tijdens het bewaren. Het zijn echter wel complete planten die je gelijk kunt uitzaaien. Behandel ze voorzichtig: ze hebben een vochtige, koele bodem nodig en ze zullen niet altijd gaan groeien maar het is interessant om te proberen. Waar dit goed voor is? Bijzondere rassen zijn door deze methode wel eens gered. Stel: je hebt een bedreigde bonensoort die nog niet rijp is en de vorst valt in. Ook al kun je geen bewaarbare zaden oogsten van deze plant, je kunt de onrijpe zaden wel binnen uitzaaien, ze als kamerplanten opkweken en op deze manier een bonenras beschermen tegen uitsterving! 23
Zo bestuif je de bloemen met de hand
♂
1
Start op een avond in de eerste helft van juli. Zoek in je pompoenveldje naar mannelijke en vrouwelijke bloemen die op het punt staan om de volgende dag open te gaan. Met een klein beetje ervaring herken je ze snel genoeg, ze zijn lichtgeel van kleur en nog stevig gesloten.
♀
2
De volgende ochtend zullen de bloemen opengaan en zullen de bijen meteen beginnen met stuifmeel te verzamelen en dit te verspreiden in hun vlucht van bloem naar bloem. Om dit te voorkomen sluit je de bloemen de avond ervoor af door rond de top van de mannelijke èn vrouwelijke bloemen wat plakband te plakken. Schildersplakband voldoet normaal gesproken prima, als er niet teveel dauw is, maar je kunt in principe ieder type tape of een touwtje gebruiken. Sommige mensen gebruiken wasknijpers om de bloemen te sluiten. Het geeft niet als je de bloemblaadjes van de mannelijke bloemen wat beschadigt. Sommige zaadwinners doen om de vrouwelijke bloemen liever een fijn gaasnet, omdat het van belang is dat de vrouwelijke bloembladeren juist niet beschadigen.
117
Komkommerfamilie
3
Haal ’s ochtends tussen 10 en 12 uur het plakband of touwtje van de mannelijke bloemen af en haal de bloemblaadjes weg. In het hart van de bloem zie je het pluizige, gele stuifmeel op de helmknoppen zitten. Die verzamel je in een bakje. Je kunt dit bijvoorbeeld met een penseeltje doen. Je kunt ook de mannelijke bloemen plukken en die vervolgens rechtstreeks in contact brengen met de vrouwelijke bloemen. Gebruik bloemen die toch zelf open zijn gegaan niet, zodat je zeker weet dat je raszuiver stuifmeel gebruikt.
118
4
Zoek vrouwelijke bloemen op die goed gesloten zijn gebleven. Deze bloemen pluk je niet: ze moeten immers aan de plant blijven zitten om de vrucht te kunnen laten groeien. Open voorzichtig de bloembladeren zonder ze te scheuren, want ze moeten straks weer dicht. De stempel in de vrouwelijke bloem ziet er veel vleziger uit dan de mannelijke bloemdelen. Breng zo voorzichtig mogelijk stuifmeel van een paar mannelijke bloemen op de stempel door de mannelijke bloem te plukken en de helmdraden tegel de stempel te houden. Ook kun je het stuifmeel met een penseeltje opbrengen. Stel je voor dat je een bijtje bent dat bijna niets weegt. Dit duurt maar een paar seconden, en je hebt ook niet veel stuifmeel nodig om een vrouwelijke bloem te bestuiven. Om inteelt te voorkomen kun je het beste stuifmeel van verschillende ouderplanten van hetzelfde ras gebruiken op elke bloem.
Belangrijke tip Gebruik bij handbestuiving verschillende mannelijke bloemen die je van verschillende planten afhaalt (wel van hetzelfde ras natuurlijk). Komkommers, meloenen en pompoenen zijn van nature kruisbestuivers, en dat houdt in dat ze beter groeien als er een genetische diversiteit is doordat genen van verschillende planten worden gemengd. Gebruik je stuifmeel van dezelfde plant, dan kunnen de zaden mogelijk inteeltverschijnselen gaan vertonen: ze zullen dan zwakker worden en minder goed bestand zijn tegen stress. Bij zelfbestuivers zoals tomaat werkt dat weer anders, maar voor kruisbestuivers is het beter als genetisch materiaal wordt uitgewisseld.
5
Sluit de vrouwelijke bloemen weer voorzichtig met tape, touwtje of gaas, zodat een bijtje toch niet onverhoeds stuifmeel binnen brengt. Na een paar dagen zullen de bloemblaadjes met de tape van de bloem afvallen en binnen enkele dagen daarna zal het kleine pompoentje beginnen te groeien. Alle zaden in die pompoen zullen nu raszuiver zijn. Het is belangrijk om de handbestoven vruchten te markeren met een lintje of iets anders. Het duurt nu namelijk nog weken voor de pompoen rijp is. De kans dat de andere pompoenen (die dus niet handbestoven zijn) kruisbestoven zullen zijn is erg groot, en aan de buitenkant kun je het verschil niet zien! Deze pompoenen kun je rustig opeten, maar het zaad is dan dus waarschijnlijk niet raszuiver.
119
“Een plant heeft een zaadje nodig om opnieuw een plant te kunnen maken” Moestuinier
In dit boek ontdek je een van de meest natuurlijke en tegelijkertijd meest fascinerende onderwerpen van tuinieren: zaad winnen. Als je een tomaat kunt telen, kun je in feite ook tomatenzaden telen en de finesses daarvan leer je hier. Dit basisboek vertelt je de kunst van het telen, schonen en bewaren van zaden van de meest voorkomende moestuingroentes. Daarmee kun je je eigen oogst opnieuw uitzaaien en zo, jaar na jaar, het wonder van de natuur ten volle beleven en volgen.
“Een zaadje heeft een plant nodig om opnieuw zaad te kunnen vormen” Zaadwinner
UI TGE V ERIJ JA N VA N ARKEL