2 Geluk & pech

2

Geluk & Pech

Niets is zo goed of zo slecht als het lijkt. Leesexemplaar

Leesexemplaar

Geluk en pech zijn tweelingen. Ze zijn beide bewijs van het feit dat elk resultaat in het leven mede wordt aangestuurd door andere krachten dan alleen individuele inspanning.

Scott Galloway, professor aan New York University, heeft een idee dat hiermee samenhangt en dat erg belangrijk is om te onthouden als je oordeelt over succes – zowel dat van jou als dat van anderen: ‘Niets is zo goed of zo slecht als het lijkt.’ Bill Gates ging naar een van de weinige middelbare scholen ter wereld die een computer hadden. Het verhaal over hoe Lakeside School, net buiten Seattle, überhaupt een computer kreeg is opmerkelijk. Bill Dougall was marinepiloot tijdens de Tweede Wereldoorlog die later wis- en natuurkundeleraar werd. ‘Hij vond dat boekenkennis zonder ervaring in de echte wereld niet volstond. Hij besefte ook dat we iets van computers moesten weten als we gingen studeren,’ herinnert voormalig Microsoft-oprichter Paul Allen zich. In 1968 deed Dougall het verzoek aan de Lakeside School Mothers’ Club om de opbrengst van de jaarlijkse rommelmarkt – ongeveer 3.000 dollar – te gebruiken om een Teletype Model 30-computer te leasen, die verbonden was met een General Electric mainframe-terminal, voor computer-timesharing. ‘Het hele idee van timesharing was pas in 1965 uitgevonden,’ vertelde Gates later. ‘Dit was iemand met een behoorlijk vooruitziende blik.’ De Leesexemplaar meeste universiteiten hadden geen computer die ook maar in de verste verte kon tippen aan de computer waar Bill Gates toegang toe had in de tweede klas van de middelbare school. En hij kon er geen genoeg van krijgen.

33

de psychologie van geld

Bill Gates was dertien jaar oud toen hij in 1968 klasgenoot Paul Allen ontmoette. Allen was al net zo geobsedeerd door de schoolcomputer als hij, en ze konden het meteen goed met elkaar vinden.

De computer van Lakeside was geen onderdeel van het algemene curriculum van de school. Je kon er naast de reguliere lessen mee aan de slag. Bill en Paul konden met het ding spelen wanneer ze wilden en hun creativiteit de vrije loop laten – na school, tot ’s avonds laat, in de weekenden. Ze werden al snel computerexperts. Allen herinnerde zich hoe Gates hem tijdens een van hun lateavondsessies een Fortune-tijdschrift liet zien waarop stond: ‘Hoe denk je dat het is om leiding te geven aan een Fortune 500-bedrijf?’ Allen zei dat hij geen idee had. ‘Misschien krijgen we ooit ons eigen computerbedrijf,’ zei Gates. Microsoft heeft nu een nettowaarde van meer dan een biljoen dollar. Even een snelle berekening. Volgens de vn waren er in 1968 grofweg 303 miljoen middelbareschoolleerlingen in de wereld. Ongeveer 18 miljoen van hen woonden in de Verenigde Staten. Ongeveer 270.000 van hen woonden in de staat Washington. Iets meer dan 10.000 van hen woonden in de regio Seattle. En ongeveer 300 van hen gingen naar Lakeside School. Je begint met 303 miljoen en je eindigt met 300. Een op de miljoen middelbareschoolleerlingen ging naar een middelbare school die de combinatie van geld en een vooruitziende blik had om een computer te kopen. Bill Gates was toevallig een van hen. Gates is uitgesproken over wat dit heeft betekend. ‘Als er geen Leesexemplaar Lakeside was geweest, was er geen Microsoft geweest,’ vertelde hij aan de eindexamenklas van 2005.

Gates is verbluffend intelligent, werkt als een bezetene en had als tiener al een visie op computers die zelfs de meest doorgewin-

34

geluk & pech

terde managers niet konden begrijpen. Hij had ook een start van een op een miljoen door naar Lakeside School te gaan.

Dan wil ik je nu iets vertellen over Gates’ vriend Kent Evans. Hij ondervond een evenredige dosis pech, het tweelingzusje van geluk.

Bill Gates en Paul Allen werden bekend door het succes van Microsoft, maar in de Lakesidetijd had dit clubje computergenieën nog een derde lid.

Kent Evans en Bill Gates werden beste vrienden in de tweede klas. Evans was volgens Gates de beste leerling van de klas. De twee voerden ‘belachelijk lange telefoongesprekken’, vertelt Gates in de documentaire Inside Bill’s Brain. ‘Ik ken het telefoonnummer van Kent nog uit mijn hoofd: 525-7851.’ Evans was net zo goed met computers als Gates en Allen. Lakeside had op een gegeven moment problemen met het handmatig opstellen van het schoolrooster – een ingewikkelde klus om honderden leerlingen alle lessen te laten krijgen die ze nodig hebben op tijdstippen die andere lessen niet in de weg zitten. De school gaf Bill en Kent – die welbeschouwd nog kinderen waren – de opdracht om een computerprogramma te ontwikkelen dat het probleem zou oplossen. En het werkte. En, anders dan Paul Allen, deelde Kent Bills zakelijke inzicht en grenzeloze ambitie. ‘Kent had altijd zo’n grote aktentas bij zich, zoals advocaten hebben,’ weet Gates nog. ‘We hadden het altijd over wat we over vijf, zes jaar zouden doen. Zouden we ceo worden? Waar zouden we echt iets kunnen uitrichten? Zouden we generaal worden of ambassadeur?’ Wat het ook zou worden, Bill en Kent wisten dat ze het samen zouden doen. Na deze mijLeesexemplaar meringen over zijn vriendschap met Kent, dwaalt Gates af. ‘We zouden zijn blijven samenwerken. Ik weet zeker dat we samen naar de universiteit zouden zijn gegaan.’ Kent had medeoprichter van Microsoft kunnen zijn, samen met Gates en Allen.

35

de psychologie van geld

Maar dat zou niet gebeuren. Kent verongelukte nog voordat hij eindexamen had gedaan tijdens het bergbeklimmen.

Er vallen elk jaar in de vs dertig, veertig doden bij het bergbeklimmen.9 De kans dat je in de Verenigde Staten omkomt in de bergen terwijl je op de middelbare school zit is ongeveer één op een miljoen.

Bill Gates had een kans van één op een miljoen dat hij op Lakeside terecht zou komen. Kent Evans had een kans van één op een miljoen dat hij nooit zou bereiken wat hij en Gates wilden bereiken. Dezelfde kracht, dezelfde omvang, maar een tegenovergesteld effect. Geluk en pech zijn beide manifestaties van de realiteit dat elk resultaat in het leven mede wordt gestuurd door andere krachten dan individuele inspanning. Deze twee krachten zijn zo vergelijkbaar dat je niet in de ene kunt geloven zonder in dezelfde mate in de andere te geloven. Ze bestaan omdat de wereld zo complex is dat wat je doet nooit 100 procent kan bepalen wat het resultaat is van wat je doet. Ze worden aangedreven door hetzelfde: je bent één individu in een spel met meer dan 7 miljard andere mensen en oneindig veel bewegende onderdelen. De toevallige impact van acties waar je geen controle over hebt kan meer gevolgen hebben dan de acties die je bewust onderneemt. Maar beide zijn zo moeilijk te meten en te accepteren dat ze vaak over het hoofd worden gezien. Voor elke Bill Gates is er een Kent Evans, die net zo goed en gedreven was, maar die aan de andere kant van de roulette van het leven terechtkwam. Als je geluk en pech het respect geeft dat ze verdienen, besef je dat financieel succes – zowel dat van jezelf als van anderen – nooit zo goed of zo slecht is als het lijkt.Leesexemplaar Jaren geleden vroeg ik econoom Robert Shiller, die de Nobelprijs voor Economie had gewonnen: ‘Wat zou je willen weten over investeren wat we nu niet kunnen weten?’

36

geluk & pech

‘De precieze rol van geluk bij succesvolle resultaten,’ antwoordde hij.

Ik vind dat een fantastisch antwoord, want niemand gelooft dat geluk geen rol speelt bij financieel succes. Maar omdat het moeilijk is om geluk te kwantificeren, en het onaardig is om te suggereren dat mensen hun succes eraan te danken hebben, is het negeren van geluk als factor bij succes vaak de standaardhouding.

Als ik zeg: ‘Er zijn een miljard beleggers in de wereld, zou je dan verwachten dat tien van hen voornamelijk door geluk miljardair zijn geworden?’ Dan zou je antwoorden: ‘Ja, natuurlijk.’ Maar als ik je vervolgens vraag om die beleggers – in hun aanwezigheid – aan te wijzen, zul je daar waarschijnlijk voor terugdeinzen. Als je het succes van anderen toeschrijft aan geluk, kom je jaloers en rancuneus over, zelfs al weet je dat het zo kan zijn. En je eigen succes aan geluk toeschrijven is misschien te demoraliserend om te accepteren. Econoom Bhashkar Mazumder heeft aangetoond dat er onder broers meer correlatie is op het gebied van inkomen dan op dat van lengte of gewicht. Als je vermogend en lang bent, is de kans dat je broer ook vermogend is groter dan dat hij ook lang is. Ik weet dat de meesten van ons intuïtief wel weten dat dit klopt – de kwaliteit van het onderwijs dat je hebt genoten en de deuren die dat voor je opent is in de vs sterk verbonden aan de sociaaleconomische status van je ouders. Maar wijs je twee rijke broers aan en ik zal je twee mannen aanwijzen die denken dat het resultaat van dit onderzoek niet op hen van toepassing is. De term mislukking – dat kan alles zijn, van een faillissement tot het niet halen van een persoonlijk doel – wordt al evenzeer misbruikt.Leesexemplaar

Hebben mislukte bedrijven niet genoeg hun best gedaan? Zijn slechte investeringen niet goed genoeg doordacht? Zijn grillige carrières het gevolg van luiheid? Soms wel, natuurlijk.

Maar hoe vaak? Dat is moeilijk te achterhalen. Alles wat de

37

de psychologie van geld

moeite van het nastreven waard is heeft minder dan 100 procent kans op succes, en pech is gewoon wat je krijgt als je aan de verkeerde kant van die vergelijking terechtkomt. Net als bij geluk, wordt het verhaal bij pech te moeilijk, te rommelig en te complex als je probeert te ontleden in hoeverre een resultaat een bewuste beslissing was of pech.

Stel, ik koop een aandeel en vijf jaar later heeft het nog niks gedaan. Misschien heb ik een slechte beslissing genomen, maar misschien heb ik wel een goede beslissing genomen die me een kans van 80 procent bood om geld op te leveren en zat ik toevallig aan de kant van de 20 procent die pech had. Hoe weet ik welke van de twee het is? Heb ik een fout gemaakt of heb ik gewoon de realiteit van pech ondervonden? Het is mogelijk om statistisch te bepalen of bepaalde beslissingen verstandig waren. Maar in de praktijk van alledag doen we dat gewoon niet. Het is te moeilijk. We hebben liever simpele verhalen, die duidelijk zijn, maar vaak ook akelig misleidend. Na jaren te hebben doorgebracht in het gezelschap van investeerders en managers uit het bedrijfsleven, realiseer ik me nu dat de mislukking van een ander meestal wordt toegeschreven aan slechte beslissingen, terwijl we onze eigen mislukkingen meestal toeschrijven aan domme pech. Als ik over jouw mislukkingen oordeel, geef ik waarschijnlijk de voorkeur aan een mooi, simpel verhaal over oorzaak en gevolg, omdat ik niet weet wat er in je hoofd omgaat. ‘Je hebt een slecht resultaat behaald, dus dat moet wel het gevolg zijn van een slechte beslissing,’ is het verhaal dat voor mij het meest logisch is. Maar als ik over mezelf oordeel, kan ik een ingewikkeld verhaal verzinnen om mijn eerdere beslissingen te rechtvaardigen en slechte resultaten toe te schrijven aan pech. Leesexemplaar

Het omslag van Forbes prijst geen arme investeerders die goede beslissingen hebben genomen, maar die toevallig pech hebben gehad. Het prijst vrijwel zeker rijke investeerders die redelijke of zelfs roekeloze beslissingen hebben genomen en die toevallig ge-

38

geluk & pech

luk hadden. Ze hebben dezelfde munt opgegooid die op de andere kant terechtkwam.

Het gevaarlijke hiervan is dat we allemaal proberen te leren wat er wel en niet werkt met geld.

Welke investeringsstrategieën werken en welke niet?

Welke ondernemingsstrategieën werken en welke niet?

Hoe word je vermogend? Hoe vermijd je dat je arm wordt?

We proberen dit te leren door successen en mislukkingen te observeren en te zeggen: ‘Doe wat zij gedaan heeft; vermijd wat hij gedaan heeft.’ Als we een toverstokje hadden, zouden we precies kunnen achterhalen welk deel van deze resultaten is veroorzaakt door acties die herhaalbaar zijn, en welk deel door willekeurige pech en geluk. Maar we hebben geen toverstokje. We hebben hersenen die van gemakkelijke antwoorden houden zonder veel neiging tot nuancering. Het kan vreselijk moeilijk zijn om te bepalen welke eigenschappen we zouden moeten ontwikkelen en welke we beter kunnen vermijden. Ik zal je nog een verhaal vertellen over iemand die, net als Bill Gates, enorm succesvol was, maar wiens succes moeilijk toe te schrijven is aan geluk of aan bepaalde vaardigheden. Cornelius Vanderbilt had net een reeks zakelijke deals gesloten om zijn spoorwegimperium uit te breiden. Een van zijn zakelijk adviseurs fluisterde hem in dat hij met elke transactie waar hij mee had ingestemd de wet overtrad. ‘Mijn god, John,’ zei Vanderbilt, ‘je denkt toch niet dat je een spoorwegbedrijf kunt runnen als je je aan de statuten van de staat New York houdt?’10 Leesexemplaar

Mijn eerste gedachte toen ik dit las, was: dat is de houding waardoor hij zo succesvol was. In de tijd van Vanderbilt hielden wetten geen rekening met spoorwegen. Dus zei hij: ‘Bekijk het maar,’ en deed hij evengoed wat hij wilde.

39

de psychologie van geld

Vanderbilt was enorm succesvol. Daarom is het verleidelijk zijn minachting voor de wet – die notoir en cruciaal was voor zijn succes – als diepe wijsheid te zien. Deze strijdlustige visionair liet niets tussen hem en zijn plannen komen!

Maar hoe gevaarlijk is die analyse? Niemand die bij zijn volle verstand is zou flagrante misdadigheid aanbevelen als eigenschap voor ondernemers. Je kunt je gemakkelijk voorstellen hoe het verhaal van Vanderbilt heel anders had kunnen uitpakken – als dat van een outlaw, wiens kersverse bedrijf bezweek onder de rechtszaken. Dus hebben we een probleem. Je kunt Vanderbilt met net zoveel enthousiasme prijzen vanwege het overtreden van de wet als je Enron kunt bekritiseren omdat het hetzelfde deed. Misschien had de ene geluk met het omzeilen van de lange arm, terwijl de ander aan de kant van de pech belandde. Het verhaal van John D. Rockefeller is vergelijkbaar. De manier waarop hij regelmatig de wet ontdook – een rechter noemde zijn bedrijf ooit ‘niet veel beter dan een ordinaire dief’ – wordt door historici vaak omschreven als sluwe zakelijkheid. Misschien was het dat ook wel, maar wanneer verandert een verhaal van, ‘Je liet je er niet door gedateerde wetten van weerhouden om innovatief te zijn,’ in, ‘Je hebt een misdaad begaan’? Of hoe weinig zou je aan het verhaal hoeven veranderen, waardoor het verhaal van ‘Rockefeller is een genie; probeer van zijn succes te leren,’ overgaat in ‘Rockefeller was een misdadiger; probeer van zijn zakelijke mislukkingen te leren.’ Heel weinig. ‘Wat kan mij de wet schelen?’ zei Vanderbilt ooit. ‘Heb ik niet de macht dan?’Leesexemplaar

Die had hij en het werkte. Maar je kunt je gemakkelijk voorstellen hoe dit de laatste woorden hadden kunnen zijn van een verhaal met een heel andere afloop. De grens tussen stoutmoedig en roekeloos kan vaag zijn. Als we pech en geluk niet de positie geven die hun toekomt, zijn ze vaak onzichtbaar.

40

geluk & pech

Benjamin Graham staat bekend als een van de grootste investeerders aller tijden, de vader van het waardebeleggen en een vroege mentor van Warren Buffett. Maar het merendeel van Grahams succes als investeerder was het gevolg van het feit dat hij een enorme hoeveelheid geico-aandelen bezat, waarmee hij, zoals hij zelf toegaf, vrijwel elke diversifiëringsregel overtrad die hij in zijn beroemde teksten had beschreven. Waar loopt hier de grens tussen stoutmoedig en roekeloos? Ik weet het niet. Graham schreef over zijn geico-mazzel: ‘Een gelukje of een buitengewoon schrandere beslissing – weten we wat het verschil is?’ Niet echt. Zo denken we ook dat Mark Zuckerberg een genie is omdat hij in 2006 Yahoo!’s bod van 1 miljard dollar om Facebook over te nemen afsloeg. Hij zag de toekomst en hield voet bij stuk. Maar mensen bekritiseren Yahoo! net zo goed omdat het zelf het overnamebod van Microsoft afsloeg – die dwazen hadden hun winst moeten nemen toen ze de kans kregen! Welke les kunnen ondernemers hieruit trekken? Ik heb geen idee, omdat geluk en pech zo ongrijpbaar zijn. Er zijn zoveel van dit soort voorbeelden. Talloze meevallers en mislukkingen zijn te danken aan leverage. De beste (en de slechtste) managers laten hun werknemers zo hard mogelijk werken. ‘De klant is koning’ en ‘Klanten weten niet wat ze willen’ zijn beide geaccepteerde ondernemerswijsheden. De grens tussen ‘inspirerend gedurfd’ en ‘roekeloos dwaas’ kan flinterdun zijn en alleen achteraf waar te nemen. Pech en geluk zijn dubbelgangers. Dit is niet gemakkelijk op te lossen. Bepalen wat geluk is, wat Leesexemplaar vaardigheden zijn en wat pech is, is een van de grootste problemen waar we mee te maken krijgen als het gaat om de beste manier om geld te beheren.

Maar er zijn twee dingen die je op weg kunnen helpen.

41

de psychologie van geld

Wees voorzichtig met wie je prijst en wie je bewondert. Wees voorzichtig met wie je minacht en wie je niet wilt navolgen.

Of wees gewoon voorzichtig met veronderstellen dat alle resultaten kunnen worden toegeschreven aan inspanningen en beslissingen. Na de geboorte van mijn zoon schreef ik hem een brief waarin onder andere het volgende staat:

Sommige mensen worden geboren in een gezin dat onderwijs aanmoedigt; andere gezinnen zijn ertegen. Sommigen worden geboren in een florerende economie die ondernemerschap aanmoedigt; anderen worden geboren in tijden van oorlog en armoede. Ik wil dat je succesvol wordt, en ik wil dat je het verdient. Maar besef wel dat niet alle succes het gevolg is van hard werken, en niet alle armoede het gevolg van luiheid. Houd dit in gedachten als je over mensen oordeelt, ook over jezelf.

Richt je daarom minder op specifieke personen en casestudies en meer op algemene patronen. Een specifieke persoon bestuderen kan gevaarlijk zijn, omdat we de neiging hebben naar extreme voorbeelden te kijken – de miljardairs, de ceo’s of de gigantische mislukkingen, die het nieuws beheersen – en extreme voorbeelden zijn, gezien hun complexiteit, vaak het minst toepasbaar op andere situaties. Hoe extremer het resultaat, hoe kleiner de kans dat je de lessen ervan kunt toepassen op je eigen leven, want de kans is groter dat het resultaat is beïnvloed door uitersten van geluk en pech. Je stuit eerder op bruikbare tips als je naar meer algemene Leesexemplaar patronen van succes en mislukking kijkt. Hoe gangbaarder het patroon, hoe beter toepasbaar het kan zijn op jouw leven. Proberen de investeringssuccessen van Warren Buffett te kopiëren is moeilijk, omdat zijn resultaten zo extreem zijn dat de rol van ge-

42

geluk & pech

luk in zijn levenslange loopbaan waarschijnlijk groot is. En geluk is niet iets wat je op betrouwbare wijze kunt evenaren. Maar beseffen dat mensen die controle over hun tijd hebben over het algemeen gelukkiger zijn is een algemene waarneming waar je iets mee kunt doen.

Mijn favoriete historicus, Frederick Lewis Allen, heeft zijn loopbaan gewijd aan het beschrijven van het leven van de doorsnee Amerikaan – hoe hij leefde, hoe hij veranderde, wat voor werk hij deed, wat hij ’s avonds at, enzovoort. Er zijn meer lessen te trekken uit dit soort brede observaties dan uit het bestuderen van de extreme figuren die vaak het nieuws beheersen. Bill Gates zei ooit: ‘Succes is een slechte leraar. Het verleidt slimme mensen ertoe te denken dat ze niet kunnen verliezen.’ Als de dingen heel erg goed gaan, besef dan dat het nooit zo goed gaat als je denkt. Je bent niet onoverwinnelijk, en als je erkent dat je je succes dankt aan geluk, dan moet je ook geloven in die tegenhanger van geluk: pech, die de situatie net zo snel weer kan doen omslaan. Maar andersom werkt het net zo. Ook mislukking kan een waardeloze leraar zijn, omdat ze slimme mensen laat denken dat hun beslissingen vreselijk zijn, terwijl ze soms alleen maar de meedogenloze realiteit van pech weerspiegelen. Als je te maken krijgt met mislukking, gaat het erom je financiële leven zo te organiseren dat zo nu en dan een slechte investering of een gemist financieel doel je niet volledig wegvaagt, zodat je kunt blijven spelen totdat het geluk weer jouw kant op valt. Maar hoezeer we de rol van geluk bij succes ook erkennen, belangrijker is dat we onszelf in het geval van pech vergeven en Leesexemplaar ruimte maken voor begrip als we oordelen over mislukkingen.

Niets is zo goed of zo slecht als het lijkt.

Laten we nu naar de verhalen kijken van twee mensen die te veel op hun geluk vertrouwden.

43