Ond´o sol facheaba ó amañecer Vida e obra de Avelina Valladares Núñez

Page 1


Xosé Luna Sanmartín (A Estrada, 1965), curso u estudios de Maxisterio e licenciouse en Xeografía e Historia pola Universidade de Santiago de Compostela. Na actualidade é mestre no CEIP de Lalín. Como escritor, no ano 1999 publica A Estrada Románica (Ed. Fouce), traballo que pretende "divulgar a orixinalidade, a calidade e grande cantidade de igrexas románicas existentes no concello da Estrada", e As cometas da vida (Ed. Fervenza), que obtivo o 1° Premio do 11 Certame de Relato Curto Roberto Blanco Torres.



1ª edición: marzo 2000

© Xosé Luna Sanmartín Edita:

© Edicións Fouce Departamento de Publicacións de SAC S.L. Rúa Serafín Pazo, nº 8, 1º 36680 - A Estrada Tlf./Fax: 986 59 00 1O Cuberta: Paulo Porta Martínez Maquetación: Luis Nodar Fotografía autor: Gonzalo García Revisión Lingüística: María Maceira Porto ISBN:84-95429-05-5 Depósito Legal: P0-135/00 A Estrada-Galiza-2000

Imprenta: Meligraf Rúa Galicia, 26 15800 - Melide


Publicación de Estudio e Investigación da Asociación Cultural "A Estrada "

sol facheaba o amanecer

Ond~o A

-

Vida e obra da cantora da Ulla

Avelina Valladares Núñez Xosé Luna Sanmartín


Quixera manifestarlle a miña gratitude ás seguintes persoas e institucións:

A qona Carmen Domínguez del Campo, viúva de D. Carlos Ferreirós Espinosa, e aos seus filias, por me permitiren o acceso á biblioteca do casal de Vilancosta e por poñer nas miñas mans a obra de Avelina Valladares Núñez. A dona Aurora Marco, profesora da Universidade de Santiago, pioneira no estudio e na divulgación da vida e obra de Avelina Valladares Núñez.

A D. Florián Ferrero, director do Arquivo Histórico de Zamora, a D. Francisco Queija, bibliotecario do Instituto Padre Sarmiento e a D. Manuel Rosende, cura de San Vicente de Berres, palas facilidades dadas nas miñas pescudas.

Os xornais e revistas utilizados na elaboración deste libro foron cedidos polo Museo de Pontevedra (El Ancora, Eco de Galicia de Buenos Aires... ), Instituto Padre Sarmiento de Santiago (El Eco de Galicia de La Habana, El Ciclón de Santiago ... ), Biblioteca Xeral de Santiago (Almanaque Gallego, El Correo de Galicia ... ), e coleccións particulares. A todos eles, gracias.


à memoria de Avelina Valladares Núùez, a cantora da Ulla A todas as mulleres de A Estrada



ÍNDICE XERAL LIMIAR ................................. .................. .............................................. 13 I. O SÉCULO DE AVELINA VALLADARES, CONTEXTO HISTÓRICO E LITERARIO ........................ .......... ................................ 15 Contexto histórico ....................................................................... 17 Contexto literario .......................................................................... 22 Notas .................. ....................................... ... ....... ...................... 25 11. APUNTAMENTOS BIOGRÁFICOS .................. ................ .......... 27 Retrato de familia ......................................................................... 30 A educación de Avelina ............................................................... 33 Muller e escritora ..................................................................... 35 A súa obra ...................................................................................... 37 A morte da poeta ..........................................................................43 1925, na lembranza da cantora da Ulla .................................... .. .45 Notas ....................... .. ...... ............................................... ........... .48 Ill. ANÁLISE SEMÁNTICA DA OBRA DE AVELINA VALLADARES ......................................................... 51 Galicia... . .......... ................................. ... ........ ............................ 53 A Ulla... . ...... .............................................................................. 56 A emigración... . ... ................................................................ ..... 60 A orfandade... .. ............ ...... ....................................... .. ............. 64 A relixión... .. ......... ... ..... ............................................................ 66 O xacobeo... . .......................................................... .................... 71 A familia... .. .............. ................ .................................................. 7 4 A amizade... ............................................................................... 77 Tres artigos en prosa..................................................................... 81 IV. O GALEGO DE AVELINA VALLADARES .............................. 83 V. A EDICIÓN DA OBRA LITERARIA DE AVELINA VALLADARES .................................................................. 87 Notas dos apartados III, IV e V

............................................. 90


VI. POEMAS EN GALEGO ............................ .................................. 93 A Ulla ( 1879) ......................................................................... .95 Diálogo entre un peregrino que se dirige a Compostela y un labriego (1879) ......................................................................... 98 A pobre orfiña (s. d.) ................................................................ 104 Miña joya (1883) ..................................................................... 106 Ós qu'emigran (1889) .................... ......................................... 109 VII. POEMAS EN CASTELÁN .......................................................... 111 La ausencia (1844) ............................. ............ ...................... .... 113 Cuita inesperada (1845) ........................................................... ll5 Adiós a una selva Trova (1845) ............................................... 116 La partida (1845) ............. ......................................................... 117 A mi querida tía G .. (1846) ..................................................... 119 A mi amiga Catalina Fernández (1846) ................................... 121 Mi aldea (1848) .. ....................................................... ...... ......... 122 Epigrama (1848) ....................................................................... 125 Al amigo D. Domingo Díaz Robles (1849) ............................. 126 Himno a S. M. la reina ... (1849) ............................................... 128 A unas flores. Soneto ( 1851) ................................................... 130 Emanaciones del alma (1853) .................................................. 131 La tórtola (1857) ...................................................................... 133 Ayer y hoy (1858) ................................................................ 135 Carta a la misma Antonia Lareo (1858) ............. ..................... 137 Improvisación (1858) ........ .... ................. .......................... ........ 140 A S.M. la Reina . (1858) ........................................................ 141 A una estrella (1864) ................................................................ 142 A mi querida hermana Segunda en su ingreso ... (1864) .......... 143 A mi querida hermana Segunda (1864) ................................... 145 A San José (1864) ................................................................ 147 A mi ahijado Laurentino Espinosa Valladares ... (1866) ......... 148 A mi ahijada Amparito Velón Valladares (1868) .................... 150 A María de la Saleta ... (1874) .................................................. 152 A María en el mes de sus flores (1878) ..................................... 154 A mi respetable amigo Ilmo. Sr. D, Gumersindo ... (1879) ...... 156 Al Apóstol Santiago. Soneto (1879) ........................................ 157 A mi querido hermano político Angel Velón Taboada ... (1879) .... 158 A la memoria de mi buena amiga Susana Sierra (1879) ............ 160 Himno al Apóstol Santiago (s. d.) ........................................... 162 A Galicia (1881) ...................................................................... 165 Recuerdo de una tarde . (1881) .............................................. 167 Brindis (1883) ...................................... ...................... ... ....... 169 Un recuerdo a Villajuán (1887) ............................................... 170


A Luisa Zunina (1889) ........ .... ... ............. ....... ..... .... ........... ..... 172 Gozos para una novena (1894) .... .... .. .. .......... .. .... .. .. .. .. .. .. .... 174 A mi nueva sobrina ... (1895) .......... .. .. .. ................................ ... 176 Gozos en la novena de San Román ... (1898) .................... ...... 177 A mi querida hermana Luisa ... (1898) .. .. ............ .. .......... .... .... 179 A los R.R. P.P. redentoristas (1898) .. ............ .. ............ .. ...... . 180 Súplica a Ja Virgen Santísima . (1898) .................................. 181 En el álbum de la Srta Juventina Oca (1899) ...... ........ .. .... ...... 182

VIII. TEXTOS EN CASTELÁN .... .. ........ .... .. ........ .. ...... ........ .. .. ......... 183 Comunicación a la Sociedad de Amigos ... (23-VI-1858) ...... ... 185 El ochavo milagroso (1885) .............................................. .. .. .. 187 Exposición al Eminentísimo Cardenal Sr. García Cuesta (1878) .................. .. .. .. .. .......... .. ........ .. ...... .. .... .. ............ 189 IX. ARTIGOS SOBRE AVELINA VALLADARES ........ .. .......... .... 191 A mi queridisima (Sic) Madrina, por Laurentino Espinosa Valladares (2-VI-1902) .. ...... .. ... ... .... ....... .... ... .. ..... .. ... ... ... ... .. .. . 193 Carta aberta a Avelina Valladares, por Eduardo L. Posobón (18-IIl-1893) .......... .... .............................................. .. 195 Avelina Valladares (biografía), por Manuel Castro López (25-X-1897) .......... .......... .... .... .. ............... .... ... .............. 197 Artigo necrolóxico, por Manuel García Barros (l 9-IV-1902) ... 200 Artigo necrolóxico, por Waldo Álvarez Insua (15-IV-1902) ..... 201 Artigo necrolóxico (20-IV-1902) .... .. .......... .......................... ... 203 X. DOCUMENTOS ...... ..... ..... ...... ... .... ..... ...... ..... ............ ........ .......... ....205 Copia da acta de bautismo .. ........................ .. .... .. .. .. .. .......... .... 207 Os cinco poemas escritos en galego do caderno manuscrito C .....208 Dous artigos de José Luces Miranda, "LA VILLA DE LA ESTRADA" ........... .......... .. ... ......... ...... .... .... ..... .. ... ......236 Marcial Valladares, Del apóstrofo en la escritura gallega ......... 239 Cabeceiras dalgúns xornais onde a autora publicou a súa obra .... 241 Cabeceira do libro inédito Memorias de Familia .... .................... 243 Copias do certificado de defunción ............ .. ...... ...... .... .... .. .... ... 244 Fotografías do casal de Vilancosta .............. .. .. .......... .. .. .. .. .... .. ... 247



Cal bretema qu 'envolve o cotarelo Ond'o sol facheaba o amañecer, Asi, tamen á min de loito un velo Circundoume de supeto o nacer. Avelina Valladares Núñez


Na y-alma d'esta latexa a orixinalidade, o sentimento o "quid divinum" d 'un arte instintivo, qué Jan d-ela unha das mulleres escolleita antr-o millar da nasa raza que é a muller galega. Antón Losada Diéguez

Avelina Valladares, con ser gloria de Galicia, es además, una gloria estradense. Y dan una sensación de grandeza los pueblos que saben honrar sus glorias. Manuel García Barros

Una mujer del temple de Concepción Arenal, del genio de Rosalía de Castro y de la intuición de Emilia Pardo. Waldo Álvarez Insua

Una de las buenas poetisas de su tiempo, cuya innata modestia le impidió el brillar como merecía. Manuel Amor Meilán

Por sus virtudes, por su genio, por su sinceridad y hasta por su misma modestia, merece estimación mayor. Manuel Castro López.

Hai por fortuna, poetas en Galicia que saben cantar e encantar coas armonías que despertan n' os "desleigados", os recordos máis queridos. Eduardo Posobón


LIMIAR Parafraseando ao máis grande poeta norteamericano, Walt Whitmanl, poderiamos dicir que nas túas mans, amiga e amigo lector, non repousan unhas follas, senón que treme unha muller. Unha muller humilde, sensible, bondadosa, cun espírito libertador e cunha forte dose de rebeldía que a levou -sendo unha señorita dunha das familias fidalgas con máis avoengo de Galicia- a superar os prexuízos existentes e mesturar a súa escrita en castelán cun feixe de poemas escritos en galego, nunha época na que a nosa lingua estaba aldraxada e os galegos tiñan vergonza de falar aos señores como falaban á súa nai ou aos seus fillos. Por todo isto e por moito máis que acontecerá cando vos mergulledes na súa obra, Avelina Valladares é digna de toda clase de eloxios e, por suposto, é merecente de ser coñecida e recoñecida como unha das mulleres que participou no rexurdir das nosas letras. A primeira parte do libro deriva da investigación directa sobre documentación de arquivos e da análise de varios artigos que sobre a vida da nosa poeta foron publicados en distinto xomais. Tamén foi de grande utilidade á hora de reconstruír a vida da nosa escritora, as Memorias de familia, obra inédita do seu irmán, Marcial; e, asemade, o traballo da profesora Aurora Marco: Escritoras do XIX. Lembranza de Avelina Valladares , publicado na revista Grial (nº 84, Vigo, 1984, pp. 213-226). En canto á segunda parte, correspondente á edición da obra da escritora, debemos especificar que existen, que saibamos nós, tres cademos (que no sucesivo denominaremos A, B, C) que levan por título AVELINA VALLADARES Y SUS POESÍAS VILANCOSTA 1902. Os tres conteñen a obra da escritora e diversos artigas sobre a vida e morte da poeta. Os tres comezan cun artigo titulado : A mi queridisima (Sic) madrina, asinado por Laurentino Espinosa Valladares2, o 2 de xuño de 1902; o que nos leva a pensar que o sobriño e afillado de Avelina foi o recopilador da obra da súa tía madriña. Feita unha 13


análise, polo miúdo, dos tres cadernos atopamos as seguintes diferencias: O caderno A, mecanografado en papel normal, foi descuberto pola profesora da Universidade de Santiago, Aurora Marco, na biblioteca do Instituto Padre Sarmiento de Santiago. Os cadernos B e C achámolos na biblioteca do casal de Vilancosta, propiedade dos herdeiros de Avelina Valladares. O B está mecanografado en papel vexetal, moi coidado, e con lixeiras diferencias, en canto á escrita, co A . Namentres que o C é un manuscrito (cun formato similar aos libros de actas) que posúe unhas características ortográficas, nos poemas escritos en galega (especificados no apartado A Edición da obra literaria de Avelina Valladares), distintas ás dos A e B. Por exemplo o poema titulado Aos que emigran aparece nos cademos A e B como Os qu 'emigran (sen ningún til), mentres que no manuscrito C aparece como Os qu 'emigran (con acento circunflexo). Nin que dicir ten que a edición da obra, en galega, fíxose seguindo o caderno manuscrito C. O obxectivo do presente traballo non é outro que o de divulgar a vida e a obra da cantora da Ulla3, como a chamou -co gallo do centenario do seu nacemento- un dos máis afervoados admiradores e defensores da memoria da nosa poeta, Manuel García Barros. Se o conseguimos darémonos por satisfeitos. E xa para rematar este curto limiar, tan só quixera pedirvos, amiga e amigo lector, que recibades estes versos de Avelina Valladares Núñez, non polo moito que valen senón polo moito que significaron e significan. Xosé Luna Sanmartín A Estrada, agosto de 1999

14


l. O SÉCULO DE AVELINA VALLADARES, CONTEXTO HISTÓRICO E LITERARIO



Ond'o sol facheaba ó amañecer

O profesor Francisco Rodríguez sinala que "resulta especialmente perxudicial para explicar ou interesar a alguén na literatura galega, partir da premisa ( ... ) de que se pode es tu dar literatura, sendo analfabeto en historia ou facendo ostentación de ignorancia ou despreocupación filosófica".4 Estando de acordo con esta frase cómpre, xa que logo, ter en conta que no século XIX ocorreron na Galicia unha serie de feitos históricos que van deixar unha grande pegada nunha xeración de mulleres e homes -nos que encadramos a Avelina Valladares- que cos seus versos primeiro e coa súa prosa despois, van contribuír ao renacer da nosa lingua. Parécenos imprescindible, pois, antes de adentrármonos na vida e obra da cantora da Ulla, facermos unha breve reseña do contexto histórico e literario, no que vai ter un grande protagonismo a familia Valladares.

CONTEXTO HISTÓRICO

Anteriormente ao nacemento de Avelina Valladares, vai ter lugar un acontecemento clave na historia contemporánea de Galicia: a Guerra de Independencia, na que vai participar, activamente, José Dionisio Valladares, pai de Avelina. Nos primeiros días de 1809, os mariscais Soult e Neys, aproveitándose do tratado de Fointenebleau, asinado entre Godoy e Napoleón, perseguiron ata o porto da Coruña ao exército inglés de J. Moore. Galicia foi ocupada por Francia. Cántanos o profesor X.R. Barreiro Femández que "se o exército español, coa axuda do exército inglés, perderon Galicia, o pobo recuperouna"6. Efectivamente, axiña xurdiu un movemento de rebelión antifrancés. Comeza a grande epopeia nacional de liberación da Terra. Os señores dos lugares, os cregos e os fidalgos -temerosos de que as reformas do novo poder puxesen en perigo a fonte das súas riquezas e 17


Ond'o sol facheaba ó amañecer

privilexios: os señoríos-, convocan á guerra contra o francés. Fórmanse, por toda Galicia, alarmas e trozos, partidas de guerrilleiros compostas por campesiños e dirixidos por un fidalgo, un militar retirado ou un crego. José Valladares, sorprendido pola invasión napoleónica na universidade de Santiago, houbo de alistarse voluntariamente no batallón de cadetes desta universidade. Serviu neste batallón e nos rexementos de infantería da liña de Zamora e de Santiago. Alcanza o grao de Tenente (28-3-1813) no 6º batallón do rexemento de zapadores-minadores . Participou en moitos ataques e accións: Durango (31-10-1808), Espinosa (10-11-1808), Ponte San Paio os días 7 e 8 de xuño de 1809, Medina del Campo, Alba de Torres ...... Os días 9 e 19 de febreiro de 1811 participa nas accións na ponte de Évora e no campo de Santa Engracia, onde foi feito prisioneiro. Fúgase o 16 de marzo seguinte e preséntase ao exército de Galicia, sendo destinado ao rexemento de infantería da liña de Santiago. O 10 de novembro de 1813 participa no ataque a S. Juan de Luz, onde cae ferido; restablecéndose na vila de Tolosa. Con semellante curriculum7 non é de estrañar que José Valladares sexa condecorado con 9 cruces pola participación nas distintas accións e que obteña o seu retiro (19-2-1815) con dereito a uso de uniforme e goce de foro militar, alcanzando o 3 de xuño de 1815 o grao de Capitán de Infantería. A Guerra propicia un rexurdimento da conciencia nacional galega, xa que todas as clases tiveron que unirse para defender Galicia; o galego vaise utilizar na propaganda política e como lingua de comunicación cos campesiños. Mais esta conxuntura bélica, como nos conta Villares Paz, a penas cambiou o Antigo Réxime: "fidalgos e clérigos conseguiron hexemonizar un campesiñado orientado á loita contra os franceses, pero non á abolición dos señoríos, dos desmos ou da Inquisición". s José Valladares terá ao longo dos anos que seguen á constitución de 1812 un importante peso nas decisións político administrativas. É nomeado, con data 5 de marzo de 1820, xuíz interino de 1º instancia do partido do Barco de Valdeorras pola Xunta Suprema de Goberno de Galicia, época na que escribe unhas Aportaciones para la Formación del Código Civil en la parte rural, en lo tocante a Galicia. No mesmo ano participa no Arreglo de los Partidos Judiciales; elexido Comandante da Milicia Nacional de Valdeorras, formou o plano deste partido e rectificou, en virtude do

18


Ond'o sol facheaba 6 amañecer

compromiso dos xefes políticos, os límites de Ourense e Villafranca. No ano 1826 fai o Arreglo de Corregimientos y Alcaldías Reales. E, en xullo de 1834, sendo Procurador Xeral e Deputado a Cortes (cargos que repetirá en 1835 e en 1843), " ... escribió y elevó con fecha 29, curiosa memoria sobre Organización de Ayuntamientos Rurales en Galicia, al gobernador civil de la provincia de Pontevedra a fin de que esta autoridad la dirigiera al Ex. Sr. Secretario de Estado y Despacho de interior... "9 Nesta memoria José Valladares pedía que o trazado dos novos Concellos (R.D. de 23 de xullo de 1835) tivese en conta as parroquias como célula a partir da cal se chegara a establecer unha nova entidade. Segundo o estudio de X. Fariña JamardolO é moi posible que a devandita memoria influíse na delimitación dos novos Concellos. Segundo X.C. Garrido Couceiro, " ... Ponse de relevo tanto por Valladares ( ... ) como polo gobernador a necesidade de encaixar a realidade social existente no modelo institucional imposto. Así a necesidade de ter en conta a singularidade da poboación de Galicia, e a imposibilidade de aplicar na provincia ao pé da letra do R.D. dá orixe a multitude de conflictos ... "11 Deste xeito, por exemplo, no Val do Ulla, o espacio físico ao que pertencen os Valladares, e que está reflectido nos poemas de Avelina e Marcial, queda "esnaquizado polas distintas divisións administrativas".12 Tres anos despois de que fora proclamada raíña Isabel IJ13 ten lugar o Levantamento de 1846; contaba Avelina Valladares con dezaseis anos e coincide coa súa estadía en Zamora, onde seu pai exercía de Intendente. O levantamento, que comezou o comandante xeneral interino Miguel Solís o 2 de abril de 1846 na cidade de Lugo, e que se estendeu logo a Santiago, Pontevedra, Vigo e Tui, foi -como demostrou o historiador X.R. Barreiro Fernández- algo máis que un pronunciamento no que van intervir tres grupos políticos: • Os progresistas (militares, mediana e pequena burguesía, oficios artesanais), que teñen como obxectivo cambiar o réxime político que lles permitira voltar ao poder. • Os moderados (militares e terratenentes galegas), que perseguen a caída de Narváez mais non querían un cambio de réxime. 19


Ond'o sol facheaba ó amañecer

• Os galeguistas (profesionais libres e universitarios), militaban á esquerda do progresismo moi próximos aos republicanos. O obxectivo do levantamento sería, para eles, conseguir para Galicia un poder autonómico, unha especie de federalismo. O 15 de abril reunidas en Santiago todas as tropas constitúese, co apoio dalgúns intelectuais, a efémera Xunta Superior de Gobemo de Galicia, da que é presidente Pío Rodríguez Terrazo e secretario Antolín Faraldo. Os manifestos e as proclamas (a meirande parte delas escritas en castelán) amósannos un discurso anticolonialista que se vai converter nunha das bandeiras do nacionalismo galego: "Galicia, arrastrando hasta aquí una existencia oprobiosa, convertida en una verdadera colonia de la corte, va a levantarse de su humillación y abatimiento". Estamos <liante da primeira revolta galeguista do século XIX. Mais pouco duraría o soño independentista; o Xeneral Concha, enviado polo gobemo a Galicia para reprimir a revolta, vence ao exército de Salís en Cacheiras, moi preto de Santiago. O Capitán Xeneral Villalonga deu a orde de xulgar aos rebeldes. O xuízo celebrouse nunha taberna co tribunal ameazado por Villalonga; o resultado foi o esperado: Salís e once oficiais foron fusilados, o 26 de abril de 1846, no adro da igrexa de Paleo, na localidade de Carral, vila preto da Coruña. Os intelectuais que o apoiaran víronse forzados a exiliarse a Portugal. O primeiro levantamento galeguistaI4 foi machacado pero a súa semente agramará con forza nas mulleres e nos homes da xeración posterior, que queren dignificar a lingua e a cultura galega; neste proceso de Renacemento Literario do noso idioma, neste Rexurdimento, será no que xurda a obra poética en galega de Avelina Valladares Núñez. Correndo o ano 1853, a nosa poeta foi testemuña da fame que golpeou toda Galicia; e tamén foi testemuña, dende o seu fogar de Vilancosta, das voces procedentes do Banquete de Conxo, en conmemoración dos Mártires de Carral. No ano 1858, celébrase en Santiago a Exposición Agrícola Industrial y Artística de Galicia, Avelina e o seu irmán Marcial participan con sendos artigas no xornal La exposición Compostelana e como expositores na Exposición agrícola industrial y artística de Galicia. Namentres, Marcial fai unha exhaustiva e acertada análise (que vai coincidir con parte da historiografía actual ) das causas da

20


Ond'o sol facheaba

oamañecer

crise da nosa agricultura: " ... Agregarle a esto la exuberancia de nuestra población, incapaz de sostenerse, si una parte no emigra, como anualmente emigra ( ... ) agregad los foros, subforos y hasta terceros foros que pesan sobre la propiedad inmueble y sacan del labrador cuantiosas rentas, cuyo importe va a consumirse fuera del territorio; y agregad, si os place, la falta de comunicaciones, y explicadas tendreis las causas de algunos de los males que abruman aun en la actualidad a nuestra agricultura y nuestra industria agrícola ... "15 Avelina infórmalle á Sociedade de Amigos de Santiago, presidida por Antonio Casares, da existencia de dúas plantas que poderían ser vantaxosas para o país e tamén da existencia dun tubérculo que se podería comercializar: " ... Otro de los cultivos que tal vez pudiera presentarse con seguridad de buen éxito, es el de la Gualda que, además de contribuir a la beneficiosa alternativa de cosechas y sin exigir más cuidados que los que requiere el centeno, sé por experiencia que la produce buena nuestro suelo ... "16 A situación socioeconómica de Galicia é descrita deste xeito tan clarificador polo historiador Ramón Villares: "Propiedade feudal, baixo forma e matiz foral, e a ausencia de individualismo agrario son as dúas caras dunha mesma moeda; a permanencia dunha agricultura tradicional, a "uso de bo labrego", durante todo o século XIX. Non debe extrañar, por tanto, que esteamos diante dunha poboación emigrante, unha economía que non sae do paso de carromato e unha sociedade ruralizada .. :·17 Tampouco é de estrañar que se a esta situación (como acorre no período 1867-1873) se lle engade un aumento de impostas

21


Ond'o sol facheaba

oamañecer

(invención do imposto de capitación) e o forzoso alistamento ás quintas (por mor da guerra carlista) provoque que a resposta popular sexa de motíns e levantamentos en moitos pobos. Paradigmático é o caso da vila da Estrada que no mes de xullo de 1870 foi cercada polos labregos e as autoridades tan só conseguiron recrutar catorce persoas para defendela. Tivo que acudir o exército para liberala. O gobernador enviou á compañía do rexemento de Guadalaxara para restablecer a ordena comarca de Tabeirós e protexer o cobramento dos impostos. Nos derradeiros anos do século abrollará con forza a industria conserveira, namentres que o comercio ficará reducido ao ámbito local de feiras e mercados. O período caracterízase polo fenómeno do caciquismo que, segundo X.R. Barreiro Fenández, ten unha razón de ser: "... manter o sistema dunha Galicia ancorado socialmente no Antigo Réxime ( ... ) o labrador soio eisixe dúas cousas: Recoñecemento do seu señorío ( ... ) e dependencia social (...) A dependencia será encauleada no século XIX a algo moi concreto: o regalo do voto ó señor... "18

CONTEXTO LITERARIO

Avelina Valladares Núñez (1825-1902) forma parte dun grande elenco de poetas -liderados, coa súa escrita e personalidade, polas tres grandes figuras da lírica galega: Rosalía de Castro (18371885), Eduardo Pondal (1835-1917) e Manuel Curros Enríquez (18511908)- que contribuíron, en maior ou en menor medida, coa súa obra poética en galego a construír o noso país. Todos eles, cos seus versos, son os protagonistas do despegue definitivo das nosas letras; son, xa que logo, os protagonistas do que se deu en chamar o Rexurdimento19. A curta, pero interesante e transcendental obra en galego de Avelina Valladares, estaría encadrada no período do Renacemento Pleno, que o profesor Ricardo Carballo Calero20, na súa Historia da literatura galega, sitúa entre 1863, data da publicación de Cantares gallegos de Rosalía, e 1917, ano do pasamento do autor de Queixumes dos pinos. Avelina, ao igual que o resto de escritores deste período,

22


Ond'o sol facheaba ó amañecer

escribiu os seus poemas en galego con grande esforzo, ignorando o esplendoroso pasado lírico galego medieva121. "... Os galegos de hoxe -escribía Antón Losada Diéguez en 1925 co gallo do homenaxe que dende El Emigrado se lle tributaba á nosa poeta- non se decatan de todo o valor do traballo d-aqueles homes, d-aquelas mulleres qu-ainda sendo señores, escribían en galego, facendo erguerse do chan co-a luz do arte a fala omildosa, sinxela y-aldraxada, tan aldraxada como entoces o eran Galiza y-os galegos. Eran os tempos en qu-era mal crianza falar galego, en qu-os labregos tiñan vergonza de falar ós siñores como falaban á súa nai ou ós seus fillos. Tempos mouros xa pasados! Avelina Valladares foi un dos espirtos libertadores, como o seu hirman Marcial... "22 Os espíritos libertadores dos que falaba Losada Diéguez comezan o rexurdir no ano 1853, coa publicación de A gaita galega de Xoán Manuel Pintos (1811-1876), libro escrito en castelán, en latín e con moitas páxinas escritas en galego. É o momento no que nace o foro cultural do Liceo de la Juventud de Santiago de Compostela, e tamén xorde, a imitación dos xogos cataláns, os Juegos Florales da Coruña (1861), financiados polo próspero emigrante e mecenas Xosé López Cortón que un ano máis tarde, 1862, patrocinará o Album de la Caridad23, bilingüe, no que participarán os irmáns de Avelina, Marcial e Sergio. Asemade, Marcial Valladares vai presidir e inaugurar, na gala que se celebrou no teatro de Pontevedra a noite do 11 de agosto de 1861, os Juegos Florales de Pontevedra. Tivemos que esperar ata 1875 para que o ourensán Valentín Lamas Carbajal (1849-1906), director do semanario O tío Marcos da Portela, publique: Espiñas, toxos e frores, segundo libro en galego despois do Cantares gallegos de Rosalía. No 1888 publicará O catecismo do labrego, que se converterá nun auténtico best-seller. No caso da prosa de creación asistimos á publicación da primeira novela en galego; trátase de Maxina ou a filia espurea de Marcial Valladares, que aínda que saiu á luz en 1880 foi, como subliñou o profesor Anxo Tarrío Varela, escrita enteiramente no ano 187024. Tamén poderiamos destacar Beira da Barbaña (1894), de Álvarez de Nóvoa e A Tecedeira de Bonaval (1894), unha das tres novelas do historiador Antonio López Ferreiro (1837-1910) . Quedaría moi coxa esta breve reseña se non nomeamos a unha 23


Ond'o so/facheaba 8 amañecer

serie de intelectuais que, dende diversas ópticas, teñen como denominador común traballar arreo pola reconstrucción nacional de Galicia, aínda que deixaron moi pouco escrito en galega, como é o caso, entre moitos outros, de Manuel Murgufa25 (1833-1923) e Alfredo Brañas (1859-1900). Avelina Valladares Núñez viviu, pois, inmersa neste renacer das nasas letras, e cos seus versos -sobre todo os cinco poemas que posúe en galega- escritos entre os anos 1879-1889 aportou o seu pequeno, mais transcedental, gran de area para axudar ao rexurdimento das nasas letras, que é tanto como dicir ao rexurdimento de Galicia. Eis a arela da nosa poeta:

Joiña d'España, adorada Galicia Vergel d'os encantos d'os puros amores Esperta, qu'o tempo chegou d'ajusticia E a portas alleas non pides favores ...26

24


Ond'o sol facheaba

oamañecer

NOTAS 1 Walt Whitman (1819-1892) , no ano 1855 publicará Leaves of Grass (follas de herba) obra que corrixirá e ampliará durante toda a súa vida (chegará a 9 edicións) e que o converterá nun dos mellares poetas do século. 2 Laurentino Espinosa Valladares (1862-1936), fillo de Bernardo Espinosa e Luisa Valladares (irmá de Avelina); casou con Concepción Cervela Malvar e tivo cinco fillos, unha filla casaría con Antón Losada Diéguez. Laurentino, que chegou a se converter en alcalde de A Estrada no ano 1895, formaba parte do grupo de El Estradense formado entre outros por Miguel Losada, Antón Losada Diéguez, Gumersindo Otero, Manuel García Barros .. . 3 Manuel García Barros chama a Avelina Valladares: "a sublime cantora de estos poéticos valles" , Vid. "Luto", El Ancora, Pontevedra, nº 1705, 23-V1903. E tamén máis tarde, co gallo do centenario do seu nacemento, escribe: "Onte, vint é catro d'Outono, cumpreuse o pirmeiro centenario do nacemento da cantora da Ulla, a poetisa que pulsou a lira docemente cos encantos do val deleitoso que a veu nacer". Vid. El Emigrado, A Estrada, nº 172, 24-X-1925. 4 Francisco Rodríguez, Literatura galega contemporánea. Problemas de método e interpretación, Vilaboa-Pontevedra, Edicións do Cumio, Critério, nº 0,1990, p.7. 5 É ben sabido que o nome destes dous mariscais (baixo as formas Sul e Nei) foron, e seguen a ser, moi utilizados para bautizar os cans en Galicia. 6 Vid. Xosé Ramón Barreiro Fernández, Historia De Galicia (IV. edade contemporánea), Vigo, Galaxia, 1981 , p.234. 7 Da participación de José Dionisia Valladares na guerra contra o francés dános cumprida conta o seu fillo Marcial Valladares nas, aínda inéditas, Memorias de familia . A cabeceira desta obra pode verse na sección Documentos, p. 243 8 Vid. Ramón Villares Paz, A Historia , 4ª ed., Vigo, Galaxia, 1989, p.142. 9 Esta información obtémola das Memorias de familia de Marcial Valladares. 10 Xosé Fariña Jamardo, O nacemento dos municipios da provincia de Pontevedra, Ed. Deputación Provincial de Pontevedra, 1987, p. 36. 11 Xoán Carlos Garrido Couceiro, Manuel García Barros. Loitando Sempre, Ed.Fouce, Lugo, 1995, p.18. 12 lbidem. p.22. 13 Isabel II (1830-1904), filia de Fernando VII e María Cristina de Borbón, foi proclamada maior de idade no ano 1843, trala rexencia de Espartero, e reinará ata o ano 1868. Uns anos antes (1833-1840) ten lugar a primeira guerra carlista, que había de asegurala no trono en contra das ambicións do seu tío Carlos María Isidro. 14 Para máis detalles sobre o Levantamento de 1846, Vid. Xosé Ramón Barreiro Fernández, El levantamiento de I 846 y el nacimiento del galleguismo, Ed. Pico Sacro, Santiago de Compostela, 1977.

25


Ond'o sol facheaba ó amañecer

Este texto recollémolo das Memorias de Familia. Artigo que aparece recollido nas Memorias de Familia e no caderno manuscrito C, presumiblemente ordenado por Laurentino Espinosa, Cfr. p.185. 17 Ramón Villares Paz, op. cit., p. 146. 18 X.R. Barreiro Fernández, op. cit., p. 316. 19 Anxo Tarrío Varela ere que sen estes poetas menores (grupo no que estaría encadrada Avelina Valladares) sería pouco comprensible o período do rexurdimento. Vid. Literatura Galega. Aportacións a unha Historia crítica, 2ª Ed., Xerais, Vigo, 1998, pp. 128-129. 20 Cando o profesor Ricardo Carballo Calero no apartado correspondente aos Precursores da súa Historia da literatura galega contemporanea fala de Marcial Valladares Núñez, fai unha chamada (p.95) e dedícalle esta breve reseña á nosa poeta: "A irmá de Marcial Valladares, Avelina, nada tamén en Vilancosta, o 23 de outubro de 1825 e morta en marzo de 1902, cultivóu asimesmo a poesía galega. Fícannos dela algunhas composicións, antre as que figura a tiduada "A pobre orfiña", que pode se leer en Carré, Literatura gallega, páxs. 301-303; e a que leva como rubro "Diálogo entre un peregrino que se dirige a Compostela y un labriego", contida no tomo VIII do Heraldo Gallego. Ísta, firmada en Vilancosta, abril de 1879, é bilingüe. O peregrino fala en castelán. O labrego, en galego." 21 Os poetas do Rexurdimento non coñecían o pasado lírico galego medieval a pesar de que -como nos conta o profesor Anxo Tarrío Varela, Vid. Historia da Literatura Galega, op. cit., p.121-, xa no 1823 Lord Charles Stuart dera a coñecer algúns fragmentos dun cancioneiro inédito que hoxe en día coñecemos como Cancioneiro de Ajuda; a pesar tamén de que, dende 1875, se coñecía unha edición diplomática do Cancioneiro da Vaticana, divulgada por E. Monaci e de que, no 1880, Molteni publicara, en edición diplomática, parte do Colocci-Bracuti. 22 Vid. Antón Losada Diéguez, "Na súa memoria'', El Emigrado, nº 172, 24X-1925. 23 Chamado deste xeito porque os beneficios económicos do concurso irían parar ás institucións de caridade. 24 Vid. Anxo Tarrío Varela, op. cit., p.181. 25 Ricardo Carballo Calero cóntanos, na súa Historia da Literatura ... op. cit., p.141. : "Aunque Murguía non escribíu habitualmente en galego, il promovéu a obra galega de Rosalía, prestóu todo o seu apoio á de Pondal e mantivo con Curros unha constante e afervoada relación. Decote, Murguía estaba onde estaba Galicia, e onde estivo Murguía, Galicia estivo." 26 Cfr. Miña joya, p. 106. 15

16

26


Il. APUNTAMENTOS BIOGRテ:ICOS



Ond'o sol facheaba ó amañecer

Se che pergutan, meniña, se che perguntan de onde eres, dirás que de Vilancosta, en San Vicente de Berresl.

A meniña, Andrea Avelina María Teresa Gabriela, naceu o 23 de outubro do ano 1825, no costaneiro lugar de Vilancosta, na freguesía de San Vicente de Berres, pertencente ao Concello pontevedrés de A Estrada2. Ao día seguinte do seu nacemento -daquela adoitábase facer axiña por mor da forte mortandade infantil que asolagaba ao país- Avelina, tal e como quedou rexistrado na acta bautismal que atopamos no arquivo parroquial da igrexa de San Vicente, foi bautizada: "En veinte y cuatro de Octubre del año mil ocho cientos veinte y cinco, yo D. Juan de Bascuas, presvitero, de esta Parroquia de S. Vicente de Berres; con licencia de D. José Luis Barba de Figueroa su propio Cura, Bauticé solemnemente una niña que nació el día anterior, y le puse los nombres de Andrea, Abelina, María Teresa, Gabriela; hija legítima de D. José Valladares y Dª María Concepción Núñez, de esta vecindad y lugar de Vilancosta. Abuelos paternos: D. Bernardo, y Dª María Gomez, vecinos de Santa María de Graba. Matemos: D. José Núñez y Dª Teresa Morcego y Poblacion. Fueron Padrinos el abuelo materno y su hija Dª Grabriela; a quienes advertí el parentesco espiritual y mas obligaciones "3. Pilla dunha das familias fidalgas máis importantes e cultas de Galicia, era a sexta de dez irmáns: Petra, Jacoba, Marcial, Engracia, Sergio, Avelina, Luisa, Prima, Segunda e Isabel, fillos do matrimonio formado por José Dionisia Valladares e María de la Concepción Núñez. Todos eles naceron e viviron na casa familiar de Vilancosta, acompañados de dúas tías: Gabriela (madriña de Avelina) e Manuela. A familia tiña asemade dúas tías maternas: Josefa, esposa dun médico natural do Barco de Valdeorras, e Vicenta, viúva establecida en Santiago. O fogar da familia Valladares, onde sempre viviu Avelina agás a súa estadía en Zamora, a casa de Vilancosta, era coñecida polos

29


Ond'o sol facheaba

oamañecer

veciños como a casa grande: "Situada en una pequeña pendiente o cuesta de donde deriva sin duda el nombre que retiene ahora, consta de unos 13 vecinos colonos casi todos de nuestra casa, que los mismos dieron en apellidos la casa grande, no porque en efecto la sea en rigor de la palabra, sino porque, diferenciabase mucho de las que estes habitan"4.

RETRATO DE FAMILIA

Non era raro que nun día calquera na cociña dos Valladares coincidisen 10 ou 12 xomaleiros ao almorzo ou á cea, ademais de dous ou tres criados e 12 ou 13 persoas da familia. Os adultos xantaban na mesa grande e os nenos ao carón, nunha mesa pequena, sendo motivo de ledicia e satisfacción cando lles deixaban ir á mesa grande. Velaí un breve retrato da familia de Avelina Valladares: O patrucio do casal de Vilancosta, o pai de Avelina, José Dionisio Valladares (1787-1864 ), fillo de Bernardo Valladaress, estudiou unha tempada no Seminario de Lugo, pasando logo á Universidade de Santiago, onde, como vimos no contexto histórico, ten unha destacada actuación na guerra contra o francés. José Dionisio obtén, en Madrid, o título de avogado, o 8 de abril de 1815. Casa, dous anos máis tarde, o 14 de outubro de 1817, con María de la Concepción Núñez Morciego6, natural de Medina de Rioseco. A voda foi oficiada por Pedro Morciego y Población, irmán da noiva, e tivo lugar na capela de Pedro Cisneros, conde de Ximonde. Ao pouco tempo de se casar, o novo matrimonio instalouse en Vilancosta. Comeza aquí unha esplendorosa e meteórica carreira xurídica, política e intelectual que rematará co retiro definitivo ao seu fogar de Vilancosta e que resumimos <leste xeito: Foi colaborador de Fontán7 no Mapa de Galicia e de Pascual

30


Ond'o sol facheaba

oamañecer

Madoz8 no Diccionario histórico-estadístico de España y posesiones de Ultramar. No período comprendido entre 1845 a 1850, ocupa o cargo político de Intendente na provincia de Zamora, lugar ao que vai vivir coa súa familia. Da época zamorana chegaron ata nós nove poemas de Avelina, todos eles escritos en castelán e de temática diversa, destacando o titulado Mi Aldea dedicado á escritora Carolina Coronado, e un Himno a S.M. la Reina, cantado no Teatro de Zamora. José Valladares é nomeado gobernador civil de Ourense e a familia retorna a Galicia. Por último retírase da actividade política e regresa, definitivamente, ao seu fogar de Vilancosta. No que respecta aos irmáns de Avelina, sabemos que Petra, a primeira filla do matrimonio, "que la muerte vino a arrancar del maternal regazo en el albor de su adolescencia"9, morreu en 1819, ao pouco de nacer; a mesma sorte correrían Engracia, que finou o 25 de setembro de 1823, cando viña de cumprir un ano, e Prima, xemelga de Segunda, que morreu pouco tempo despois. De dez irmáns quedaban tan só sete, cinco mulleres: • Jacoba (1819-1854), a maior, que leva o nome en memoria da acción de Santiago contra os franceses, e casa con Antonio Mª Blanco, presidente da municipalidade de Yedra. • Luisa que naceu o 29 de Nadal de 1827 e casou con Bernardo Espinosa o 16 de abril de 1860; a cerimonia foi oficiada por un primo deles José Benito Ramón Valladares, párroco de San Lourenzo de Vilatuxe. Froito <leste matrimonio nacería o que sería afillado de Avelina e á postre o recopilador da súa obra: Laurentino Espinosa Valladares. • Segunda, nada o 21 de setembro de 1830, vai ingresar no convento da Enseñanza de Santiago, motivo polo que Avelina lle dedica un poema. • Isabel, a irmá máis nova de Avelina, naceu o 11 de novembro de 1835, cando José Valladares ocupaba a praza de Procurador Xeral da xurisdicción de Tabeirós. Casou con Angel Velón y Taboada, "hijo de unas de las familias más distinguidas del país de Deza"IO. E dous homes: • O malogrado Sergio (1823-1855) quería ser médico e rematou -seguindo a tradición familiar- converténdose en avogado. Foi

31


Ond'o sol facheaba 6 amañecer

funcionario da Deputación de Pontevedra (oficial de Propios) e máis tarde visitador da "Renta de papel sellado en Zamora"ll, á que ten que renunciar por motivos de saúde. No campo das letras cultivou, sempre en castelán, a poesía. Colaborou nos gozos á Novena da Virxe da Guía, xunto co seu pai e co seu irmán Marcial; no Álbum de la Caridad publicou un Canto a SS. AA. RR. Los Duques de Montepensier. Colaborou asemade en xornais, sendo autor de varias memorias económicas moi aplaudidas. • E Marcial (1823-1903 ), o señor de Vilancosta, que exerceu de poeta, lexicógrafo e novelista e que sería merecente dun capítulo a parte, tanto pola súa importancia como pola presumible influencia en Avelina. É o máis coñecido e recoñecido dos Valladares, a Real Academia adicoulle o día das Letras Galegas de 1970. Seguindo a tradición familiar, aos 23 anos remata a carreira de dereito na Universidade de Santiago de Compostela. Comeza a escribir poesía en galego. A súa composición Suidades é de 1845, polo tanto, das máis antigas do noso Renacemento. Podemos considerar -sinala o profesor Ricardo Carballo Calero- que Marcial Valladares e Alberto Camino son, aquel ano auroral de 1845, os fundadores de Renacencia literaria. Marcial seguiu por un tempo a carreira administrativa, acadando a categoría de Xefe de Administración Civil. Mais, seguindo os pasos que noutrora dera o seu pai, aos corenta e cinco anos retírase ao casal de Vilancosta, onde fai vida de señor de aldea e conságrase, co acougo que lle permite a distancia do mundanal ruído, ás súas afeccións literarias. É o responsable da publicación por entregas da primeira novela galega do Rexurdimento, Maxina ou a filia espurea, publicada a partir de 1880 -annus mirabilis das nosas letras- na revista madrileña: La Ilustración Gallega y Asturiana, que dirixía Manuel Murguía. Como lexicógrafo, tira do prelo, no ano 1884, o seu Diccionario gallego-castellano, que puxo -en verbas de Carballo Calero- os fundamentos do estudio da nosa lingua. Esta valiosa obra contén máis de 10.600 vocábulos, 460 refráns, proverbios, dicires, fragmentos poéticos, 242 cantigas e un vocabulario científico. No ano 1887 remata a obra Elementos de Gramática Gallega. Xa anteriormente, no ano 1879, publicara Del apóstrofo en la escritura gallega e no 1892 escribe os Elementos de Gramática Gallega. Nos últimos anos da súa vida escribe dous novos traballos12 complementos do seu diccionario.

32


Ond'o sol facheaba ó amañecer

Poi colaborador de moitos periódicos da época, tanto no país como alén do mar, nalgún dos cales publicará tamén Avelina: La Exposición Compostelana (Santiago), Galicia Humorística (Santiago), O tío Marcos da Porte/a (Ourense), La Revista Popular (Pontevedra), A Monteira (Lugo), Galicia (A Coruña), La Ilustración Gallega y Asturiana (Madrid), El Eco de Galicia (Bos Aires) ... Tamén colaborou nas publicacións de etnografía e folclore de Antonio Machado Álvarez13.

A EDUCACIÓN DE AVEUNA

Sabemos que un mestre particular e o propio José Valladares foron os encargados das primeiras letras: "Un maestro de primeras letras que diariamente venía á damos lección en casa; sin perjuicio de las que á horas extraordinarias y en ratos desocupados nos daba nuestro propio padre, cada una de las cuales valía bien por cuatro de las que el maestro nos daba"14. E tamén sabemos, que rematados os estudios das primeiras letras e da gramática castelán, Marcial e Sergio tiveron, outro profesor particular na casa para entrar no estudio do latín, o clérigo Felipe Picáns. Namentres, Avelina e Isabel quedaban baixo as atencións docentes de Jacoba, a irmá maior, "reservada sin duda por el Hacedor para los deberes de la matemidad"15. O ambiente que se respiraba en Vilancosta era o propicio para dedicadle tempo á arte de escribir. Nunha noite calquera, nesas horas tranquilas que van dende que se remata de cear ata a hora de meterse na cama, a familia reuníase xunto á cheminea, coa nai e coas tías cosendo ou tecendo xunto coas criadas. Era entón cando os xoves escoitaban con avidez indecible lendas e cantos cheos de encantamentos que algún vello xomaleiro ou criado de calquera hóspede se entretiña a contadles cedendo ás súas esixencias.

33


Ond'o sol facheaba 8 amañecer

Avelina criouse, xa que logo, no seo dunha familia culta e nela atopou -aínda que as mulleres nesta época non tiñan as mesmas vantaxes cós homes para poder estudiar-, o ambiente idóneo para poder desenvolver as súas inquedanzas culturais e literarias. Non é difícil imaxinar a unha Avelina adolescente observando ao seu pai na grande biblioteca familiar, ou recitando cantigas debaixo do limoeiro, ou escribindo e consultando, ao mesmo tempo, algunha verba no diccionario do seu irmán, Marcial. O fogar de Vilancosta, a familia, van exercer, pois, unha grande influencia na obra aveliana, tanto na súa fonda formación cultural como relixiosa. As profundas conviccións relixiosas de Avelina van marcar a vida e a obra da nosa poeta. Na casa de Vilancosta, que posúe un fermoso oratorio, as ensinanzas relixiosas ocupaban boa parte do día. As dúas tías de casa, Gabriela e Manuela: "inculcaban en nuestras infantiles almas doctrinas de la moral más pura, humildad y reglas del buen vivir, sin olvidar el ejercicio de las prácticas religiosas; esto es, las oraciones de la mañana, las del toque á Ave-Marías, ni las nocturnas al acostarnos"16. Por outra banda, somos sabedores de que a familia veneraba á virxe da Guía e como veremos máis adiante, cando analicemos o significado da obra da nosa escritora, tanto o pai como os dous irmáns, Sergio e Marcial, teñen composto poemas relixiosos. Non é de estrañar que a relixiosidade sexa un dos pilares nos que se sustenta non só a poesía de Avelina, senón tamén a súa propia existencia. Dende o ano 1859 ao 1865, Avelina desempeña (nun primeiro momento baixo a dirección do seu pai e máis tarde ela soa) o cargo de Secretaria da Xunta Parroquial de Beneficencia de Berres. A súa actitude ética non pasou desapercibida polas señoras da Asociación de Beneficencia de Pontevedra que lle mandaron, o 2 de Nadal de 1863, ao gobernador da provincia unha instancia na que enaltecían o labor de Avelina á fronte da secretaría da Xunta parroquial de Berres e na que se fai mención aos esforzos, intelixencia e sentimentos humanitarios de Avelina cara aos máis necesitados: "Las que inscriben, señoras de la Asociación de Beneficencia de esta capital, han llegado á saber con tierna satisfacción que en la parroquia de San Vicente de Berres, ayuntamiento de La Estrada, correspondiente á esta provincia, existe organizada y

34


Ond 'o sol fa cheaba ó amañecer

reglamentada cual pocas, una junta tambien de Beneficencia, de la que es Secretaria hace ya tieml¡)O la señorita Dª Avelina Valladares; hija del ilustrísimo señor D. Jose Dionisia, gobernador civil jubilado, merced á los esfuerzos, inteligencia y sentimientos humanitarios de cuya señorita ha podido funcionar y funciona dicha junta en bien de los menesterosos y enfermos desvalidos de aquella misma parroquia, y, conviniendo que ejemplos de tan piadoso celo, actos de caridad cristiana, tan dignos de imitación no queden en olvido o pasen desapercibidos, antes si se generalicen( ... ) proponerla en su virtud al Excmo. Señor Ministro de la Gobernación para su ingreso en la orden civil de Beneficencia de Pontevedra"17. O 17 de febreiro de 1864, Avelina Va)Jadares é recompensada coa Cruz de Beneficencia de Segunda clase e o Diploma acreditativo, en recompensa dos seus humanitarios servicios.

MULLER E ESCRITORA

Pola súa condición de muller escritora, Avelina tiña que loitar cun ambiente hostil, dominado polos homes. A muller estaba chamada, daquela, a ser esposa e nai, e para iso a preparaban dende o berce. Non estaba ben visto, nesta sociedade decimonónica, que a muller escribise; lembrémonos do que nos dicía Rosalía de Castro na Carta a Eduarda: "Una mujer a quien ven todos los días ... ¿Puede discurrir y escribir cosas que a ellos no se les ha pasado nunca por las mentes?( ... ) Imposible; ¡si siquiera hubiese nacido en Francia o en Madrid.! ¿Pero aquí mismo? ... ¡oh!"18 Avelina Valladares -unha adiantada no seu tempo - non só escribía senón que ademais non chegou a contraer matrimonio; a renuncia a este sacramento válelle o calificativo do seu biógrafo, o director do Almanaque Gallego de Buenos Aires, Manuel Castro

35


Ond'o sol facheaba

oamañecer

López, de muller de ideas varonís: "Aunque de corazón bondadoso y dulce, tenía ideas varoniles: jamás se ha permitido amorosas relaciones, ni por más que respetaba mucho el matrimonio, ha querido casarse"19. A nosa poeta vai consagrar a súa vida, en corpo e alma, á súa familia, na que se converterá, xa que logo, na súa auténtica alma mater; era en palabras de Antón Losada Dieguez "un espirto familiar"20. Un dos corenta numerarios fundadores da Real Academia Galega, o poeta, narrador e ensaista, Manuel Amor Meilán ( 18671933 ), fai alusión, nunha breve biografía sobre Marcial Valladares, ao apego dos irmáns Valladares ao seu fogar de Vilancosta e tamén destaca -isto é o que queremos salientar- a valía e a innata modestia de Avelina: "(Marcial Valladares) estudió en la Universidad compostelana la carrera de derecho; pero su carencia de ambición, sus aficiones literarias y su entrañable apego al solar nativo, unido todo a la acomodada vida que en su hogar se disfrutaba, fueron causa de que se encerrase en su casa de Vilancosta, donde vivió ni envidioso ni envidiado, en unión de su hermana Avelina, una de las buenas poetisas de su tiempo, cuya innata modestia le impidió el brillar como merecía ''21. O director do primeiro xornal galego de América, El Eco de Galicia de la Habana, o estradense, Waldo Álvarez Insua22 escribe de Avelina: "Una mujer del temple de Concepción Arenal, del genio de Rosalía Castro y de la intuición de Emilia Pardo"23. No que respecta ao aspecto físico da nosa autora sabemos moi pouco, nunca se deixou retratar. Poi esto debido a que, como comentabamos anteriormente, non estaba ben visto que unha muller escribira e saíra nos xornais ou debido quizais, como subliña Manuel García Barros, á súa modestia: "Era tan modesta la pobre Avelina que, cuando el Eco de

36


Ond'o sol facheaba

oamañecer

Galicia de Buenos Aires publicó el retrato de su hermano D. Marcial (otra gloria gallega que aún nos queda) se hicieron vivas gestiones para obtener el suyo, pero no fué posible el hacerla retratar y acaso por un exceso de esta virtud permanezcan en la sombra muchos de sus trabajos dignos de ver la luz"24. Do seu aspecto físico escribe Manuel Castro López: "Llamaba en todas partes la atención por su viveza, por su simpática figura y por sus naturales disposiciones"25.

ASÚAOBRA

Da valía da autora e da importancia dos seus versos recollemos este anaco dun artigo cheo de profundo lirismo da autoría de Antón Losada Diéguez: "Algo se ten escrito d-ela, mais non todo o qu-ela se merecía. Bastaron algunhas pequenas frores dos seus versos espallados n-algún periódico, n-algunha revista, pra se decatar de todo o arrecendor do xardín qu-alá n-un recuncho da ulla, coidaba caladiña y agarimosamente o espirto craro e sereo de Avelina Valladares. Foi unha muller da ergueita caste de Rosalía de Castro e de Concepción Arenal. Omilde e sinxela, non quixo a pubricidade dos seus versos"26. Da súa obra escribía Waldo Álvarez Insua: "Escribió y deja inéditas innumerables poesías en castellano y gallego y algunas obras recreativas y de moral, que cuando sus herederos las den á la publicidad, le crearán una reputación y un nombre que no podrán entenebrecerlos (... ) La humildad esencialmente cristiana era su características, y parecíale un 37


Ond'o so/facheaba ó amañecer

pecado de vanidad no ya excitar la admiración sino darse cuenta de que su genio podía cautivar y sugestionar"27. Aínda que logo voltemos á súa escrita para facermos unha análise máis polo miudo, velaquí, de maneira estricta e gráfica, os poemas e os textos que chegaron ata nós de Avelina Valladares, así como a data na que foron escritos e os xornais ou revistas nos que foron publicados:

POEMAS EN GALEGO

Título do poema

Data na que foi escrito

Xornal de publicación

A Ulla

1879

El Eco de Galicia de B. Aires

Diálogo entre un peregrino que se dirige a Compostela y un labriego

1879

El Heraldo Gallego (Tomo VIII) Eco de Galicia de B. Aires

A pobre orfiña

?

El Compostelano (15-9-1928) Recollida por Vales Failde na súa obra "Rosalía de Castro" (1906) Recollida por E.Carré Aldao (1911) El porvenir de Santiago

Miñajoya

1883

Almanaque Gallego de B. Aires (1903) El Emigrado (7-5-1925)

Ós qu' emigran

1889

Eco de Galicia de B. Aires La Gran Patria de Santiago (13-4-1902)

38


Ond'o sol facheaba ó amañecer

POEMAS EN CASTELÁN Título do poema

Data na que foi escrito

Xornal de publicación

La ausencia

1844

Inédito

Cuita inesperada

1845

Inédito

Adiós a una selva Trova

1845

Inédito

La partida

1845

Inédito

A mi querida tía G...

1846

Inédito

A mi amiga Catalina Fernández

1846

Inédito

Mi aldea

1848

El Eco de Galicia da Habana

Epigrama

1848

Inédito

Al amigo D. Domingo Díaz Robles

1849

Inédito

Himno a S.M. la Reina Doña Isabel 11 ...

1849

Cantado no teatro de Zamora con música do Sr. García, secretario daquela intendencia.

A unas flores Soneto

1851

Inédito

Emanaciones del alma ...

1853

Inédito

La tórtola

1857

Inédito

Ayer y hoy ...

1858

Inédito

Carta a la misma Antonia Lareo

1858

Inédito

Improvisación

1858

Inédito

A S.M. la Reina Dña. Isabel 11 en su venida a Compostela

1858

Inédito

A Carolina Coronado

39


Ond'o sol facheaba 8 amañecer

A una estrella

1864

Inédito

A mi querida hermana, Segunda, en su ingreso de religiosa en el convento de la Enseñanza de Santiago

1864

Inédito

A mi querida hermana Segunda

1864

Inédito

A San José en la última enfermedad de mi Señor Padre

1864

Inédito

A mi ahijado Laurentino Espinosa Valladares en su niñez.

1866

Inédito

A mi ahijada Amparito Velón Valladares

1868

Inédito

A María de la Saleta y Sergio su madre y hermana mía Isabel

1874

Inédito

A María en el mes de sus flores

1878

Inédito

A mi respetable amigo Ilmo. Sr. D. Gumersindo Laverde Ruíz, catedrático de Literatura General y Española en la Universidad de Santiago

1879

Inédito

Al apóstol Santiago Soneto

1879

Inédito

A mi querido hermano político Angel Velón Taboada, en su muerte

1879

Inédito

A la memoria de mi buena amiga Susana Sierra

1879

Inédito

40


Ond 'o sol facheaba 8 amañecer

Himno al Apóstol Santiago

?

A Galicia

1881

Recuerdo de una tarde. A los Excmos Sres Marqueses de San Miguel d'as Penas

1881

El Correo de Galicia (27-7-1914) El Ciclón de Santiago (5-7-1887) Inédito

Brindis en la boda de mi ahijado Laurentino con Dona Concepción Cervela Malvar

1883

Inédito

Un recuerdo a Villajuán

1887

Inédito

A Luisa Zunina

?

Inédito

Gozos para una novena, no impresa aún, en honor de San Plácido mártir

1894

Inédito

A mi nueva sobrina Estrella Domínguez, mujer de Plácido

1895

Inédito

Gozos en la novena de San Román dedicado al mismo Santo

1898

Inédito

A mi querida hermana Luisa, contestando a unos versos suyos

1898

Inédito

A los R.R. P.P Redentoristas ...

1898

Inédito

Súplica a la Virgen Santísima del Perpetuo Socorro

1898

Revista del Perpetuo Socorro de Madrid

En el álbum de la Srta. Juventina Oca

1899

41

O Almanaque Gallego de B. Aires (1889) El Ancora de Pontevedra


Ond'o sol facheaba

oamañecer TEXTOS EN CASTELAN

Título do texto

Data na que foi escrito

Xornal de publicación

Comunicación a la Sociedad de Amigos del País de Santiago

23-06-1858

La Exposición Compostelana

El ochavo milagroso

?

(4-7-1858)

El Eco de Galicia da Habana (26-4-1885)

Exposición al Eminentísimo Cardenal Sr. García Cuesta, Arzobispo de Compostela

1878

Inédito

Falando da obra da nosa poeta e comparándoa coa do seu irmán Marcial, escribiu Losada Diéguez esta interesante reflexión: "Marcial Valladares era un forte traballador, un verdadeiro constructor. Tiña o sentido do investigador cheo de pacencia, e con outro ambente, e n-outros tempos tería de ser "ainda mais do que foi: un dos primeiros refacedores da cultura galega, e do folk-lore da nosa terra. O seu nome é mais conocido, anda mais nos libros, qu'o da súa hirmán Avelina, mais na y-alma d'esta latexa a orixinalidade, o sentimento o quid divinum dun arte instintivo, qué fan d-ela unha das mulleres escolleita antr-o millor da nosa raza que é a muller galega"28. Ao igual que lle acorría a outras escritoras da época, existe unha certa indiferencia perante a procura do triunfo que leva a nosa autora a dicir dos seus poemas: "Simples recuerdos de mi vida -decía hablando de sus versos la Srta Valladares- impresiones trasmitidas al papel sin reglas artísticas, harapos que no pueden constituir sus trajes que nada valen y sólo sirven para descansar en nuestra biblioteca de familia"29.

42


Ond'o sol facheaba

oamañecer

E esto é o que opina o seu primeiro biógrafo, Castro López, da súa obra: "A nuestros ojos, y por más que en literatura se crea que una cosa es el escritor y otra sus obras, Avelina Valladares, por sus virtudes, por su genio, por su sinceridad y hasta por su misma modestia, merece estimación mayor que esos literatos que no han dado ni dan un sólo paso que no sea en busca de lo que a ellos pueda convenirles personalmente"30.

A MORTE DA POETA

Facendo propia a cantiga composta polo seu irmán Marcial:

En Vilancosta nacín e nela penso morrer decote lle tuven lei e xuro non lla perder31 Avelina Valladares Núñez faleceu ás tres da mañá do 17 de marzo de 1902, aos 76 anos de idade, na súa casa de Vilancosta. "Alá no calado cimeterio de Berres car-o frolido val, á sombra da eirexa que fai voar as súas badeladas por aquelas veigas, regatos e piñeirales que tanto amou, durme o corpo de Avelina Valladares. O seu espirto está no Ceo. N-aquela casiña de Vilancosta, entre dous alciprestres mirando ó Pico Sacro, como seres protectores, follas de rosiña muchas conservando todo o seu cheirume, están os seus versos, moitos d-eles xa pubricados, outros que o han ser ou non, mais que non perden a súa forza por que han servir pra guiar ás novas ponlas do vello arbre familiar no amor ó Ben e no amor a Galiza"32. Ao funeral , oficiado por 32 sacerdotes, acudiron familiares , 43


Ond'o sol facheaba ó amañecer

entre os que se atopaban o seu irmán Marcial, que morrería un ano máis tarde, e o seu afillado e recompilador da súa obra Laurentino Valladares Núñez, veciños e amigos como Manuel García Barros que escribiu, o mesmo día do enterro, unha necrolóxica da súa mestra e amiga, na que sinala a importancia da obra, da escritora e da persoa: "Que las aguas del poético Ulla corran impregnadas de tristeza, que la florecillas de sus riberas abran sus corolas saturadas de melancolía y que los lindos pajarillos de nuestros bosques no canten sino tristezas! Más nó, no lloreis pobres pajarillos, sacudid vuestras lágrimas de rocío, campanillas, violetas y margaritas de los bosques, que vuestra cantora no ha muerto sino que vive y vivirá eternamente en sus obras en vosotros y en el corazón de todos los que las hemos amado. No cayó con las hojas secas en el otoño sino que subió a la gloria en la época del año en que todo es vida, luz y armonías. Alzad, pues, vuestras corolas, flores de variados matices; remontad arriba vuestro vuelo pájaros de pintadas plumas, y cesen vuestras expresiones y vuestros cantos, de dolor; glorificad a Dios al ver que en el cielo están los ángeles de enhorabuena"33. Laurentino Valladares Núñez, escribía dous meses despois da súa morte (2 de xuño de 1902): "Yo te quería: te quería tanto, que no hallo frases con que demostrar la magnitud de este cariño, ni ideas dignas de exponer mi pensamiento: y sin embargo siento remordimientos por no haberte querido más; por no evitarte, aun a costa de mi vida, las penas que alguna vez sentiste. Fuiste la mujer del Evangelio, y serás ejemplo que yo enseñe a mis hijos; por que tu imagen no será borrada, por el tiempo, de mi corazón"34.

44


Ond'o sol facheaba ó amañecer

1925, NA LEMBRANZA DA CANTORA DA ULLA

No ano 1925, co gallo do Centenario do Nacemento da nosa poeta, o concelleiro Otero Abelleira defendeu unha moción sobre a necesidade dunha homenaxe a tres persoeiros das nosas letras: Avelina Valladares, Marcial Valladares e Waldo Álvarez Insua. Esta moción é compartida e apoiada por Manuel García Barros que dende El Emigrado escribe, a falta de cinco meses e pico para o Centenario, un artigo baixo o suxerente titulo de Por los olvidados, no que aplaudía a moción de Otero Abelleira e precisaba que mentres Marcial Valladares e W. Álvarez Insua eran xa coñecidos pola súa obra, de "Avelina Valladares, en cambio, ningún objeto material tenemos que nos la recuerde. Por eso su nombre suena para muchos a vacío. Y esto no es justo"35 . El Emigrado, cóntanos García Barros, tivera a intención de ir publicando as poesías de Avelina na sección poética establecida na primeira páxina do xomal, mais pola longa extensión dos seus versos non é posible por incompatibilidade coa imprenta.

García Barros propón: "Nosotros, con la poca autoridad que tenemos, pero animados del mejor deseo, nos permitimos proponer lo siguiente: Que para conmemorar la fecha del centenario de Avelina Valladares, se editen sus obras, siquiera las escritas en idioma gallego, que son las que más nos interesan. Que se dé su nombre a una calle de la Villa. Que oficialmente, se celebre un acto fúnebre en la parroquia de Berres al final del cual, se coloque solemnemente una corona de flores sobre la tumba de la poetisa. Creemos que no puede pedirse menos. Las agrupaciones estradenses de Cuba y Buenos Aires, siempre atentas a los latidos de la patria, habrán de ayudamos. A ella y a nuestra Corporación municipal, queda hecho, respetuosamente, el llamamiento"36. E finaliza o devandito artigo dicindo:

45


Ond'o sol facheaba

oamañecer

"Avelina Valladares, con ser gloria de Galicia, es además, una gloria estradense. Y dan una sensación de grandeza los pueblos que saben honrar sus glorias" . Cando chega a data do Centenario do Nacemento da nosa escritora, 24 de outubro de 1925, tan só a homenaxea El Emigrado, que se magoa de que a nosa autora non teña o recoñecemento que se merece: "Onte, vintecatro d 'Outono, cumpreuse o pirmeiro centenario do nacemento da cantora da Ulla, a poetisa que pulsou a lira docemente cos encantos do val deleitoso que a veu nacer. Nosoutros ben quixéramos celebrar dinnamente ista data memorabre e pra iso levántamol-a vos co millar xeito que nos foi <loado, sin que lográsemos de que fose oída por ninguén. O EMIGRADO facendo canto pode facer, adicalle o número d 'oxe reproducindo algun dos traballos que no seu tempo lle foron adicados37, e dous orixinales, un d' Antón Losada, o fervente galeguista, e outro de Laurentino Espinosa, sobriño da poetisa, o home honrado no que inda reviven fondamente as tradicións da familia. Pequena ofrenda a nosa de quen non ten mais que dar, pero que da o que tén co-a mais sana y-a mais nobre das intencións "38. E rematamos estes apuntamentos biográficos co mellar retrato que atopamos de Avelina Valladares; un retrato feito coas verbas de lembranza que Antón Losada Diéguez lle adica á poeta da Ulla, o día do centenario do seu nacemento. Así era Avelina Valladares Núñez:

46


Ond'o sol facheaba ó amañecer

"Lémbrome da pirmeira ves que vin a Avelina Valladares tempos vellos de ledicias mozas! - n-aquela casa de Vilancosta chea de saúdade, inesquecibre, n-aquel paisaxe enmeigado ... A limpa e nobre frente, os craros e lumiosos ollos, un falar todo sosego e dozura, qu-era feitizo dos nenos, y-ademiración dos grandes. Asi era Avelina Valladares ... Ainda hoxe despois de tantos anos a míña impresión d-aquela grande muller está viva no fondo azul da súa mirada e n-o sereo ritmo do seu falar"39.

47


Ond'o sol facheaba ó amañecer

NOTAS 1 Fermín Bouza Brey, Achegos pra a bibriografia de Marcial Valladares como etnógrafo, en Boletín de la Real Academia Gallega, p. 19. 2 Para información sobre a orixe e a formación do concello da Estrada, Vid. Pedro Varela La Estrada , Tipografía de El Eco de Santiago, 1923, pp. 29-32. E tamén véxanse os dous artigos de José Luces Miranda: "LA VILLA DE LA ESTRADA", El Eco de Galicia, nº 154, 7-VI-1885 enº 176, 8-XI-1885; ambos reproducidos na sección Documentos, p. 236. 3 Arquivo parroquial da igrexa de San Vicente de Berres, folio nº 173 do libro de bautismos. Cfr. Documentos, p. 207 . 4 Información obtida das Memorias de Familia. 5 O avó de Avelina, Bernardo Antonio Valladares, era natural de Santa María de Graba, parroquia pertencente á antigua xurisdicción de Trasdeza e ao partido xudicial de Lalín. Cóntanos Marcial Valladares nas Memorias de Familia, que don Bernardo descendía dunha das casas ricas de Galicia: "del lugar de la Somoza de Olives, refundida en la de Recarey de Pousada; casa de la que deriva su tercer abuelo D. Jaime Valladares, padre de D. Pablo canónigo de Santiago en 1713, y de D. Alonso, padre a su vez de D. Bernardo y D. Juan Antonio Valladares, canónigos asimismo de Santiago el 1ºen 1729 y en 1749 el 2º.)". 6 María de la Concepción Núñez Morciego é filia de José Núñez e Teresa Morciego y Población. 7 Cóntanos Marcial nas Memo rias de Familia : "Auxilió mi padre en 1829 al amigo Doctor Fontán en su carta geográfica de Galicia, carta que grabada luego en París, logró al fin ver la luz pública en 1847". 8 Pascual Madoz (1806-1870), avogado, gobernador de Barcelona durante o bienio progresista, foi ministro de facenda (xuño de 1855) e presentou o proxecto de lei de desamortización civil e eclesiástica. Autor do Diccionario geográfico-estadístico histórico de España y sus posesiones en Ultramar (16 vols; 1845-1850). Segundo Fermín Bouza Brey, op. cit., p. 21, foi José Dionisio o colaborador de Madoz no seu diccionario e non o seu filio Marcial como se dixo no centenario do diccionario e como indican as biografías de Amor Meilán e o diccionario Bio-bibliográfico de Escritores, vol. III p. 444. de Antonio Couceiro Freijomil). 9 Información obtida das Memorias de Familia. 10 Ibidem. 11 lbidem. 12 Os dous novos traballos aos que nos referimos son o "Nuevo suplemento al Diccionario Castellano"do 1896 e, o "Nuevo Apéndice al Diccionario Gallego-Castellano ", do ano 1902. 13 A propósito de Antonio Machado Álvarez, cóntanos Ricardo Carballo Calero no estudio, publicado pola Universidade de Santiago co gallo do 17 de maio de 1970, titulado, O Señor de Vilancosta. Loubanza de don Marcial

48


Ond'o sol facheaba{) amañecer

Valladares Núñez: "Machado Álvarez, como se sabe, pai dos famosos poetas Antonio e Manuel Machado Ruiz, nacera en Santiago, aínda que axiña o levarán a Sevilla, de cuia Universidade foi o seu catedrático. Na libraría de Antonio Machado Álvarez, moi vencellado aos escritores galegas, o Machado en cuia Biblioteca de las tradiciones populares españolas foi publicado o Cancionero popular gallego (1885 -1886) de Pérez Ballesteros, e para cuia Colección de enigmas y adivinanzas (1883) aportóu materiás Valladares, leron a Rosalía os fillos do etnógrafo Antonio e Manuel, i esa leitura deixóu a súa pegada na lírica de ambos, sendo o máis brillante testemuño de tal feito a admirable canción da espiña dourada do cantor de Soria, inspirada na canción do cravo, se cadra de ouro, da poetisa galega". 14 Memorias de familia. 15 Ibídem. 16 Ibídem . 17 Ibídem . 18 Rosalía de Castro, Obras completas, Ed. Aguilar, p. 154. 19 Cfr. na sección Textos sobre Avelina Valladares, p. 198. 20 Vid. El Emigrado, A Estrada, nº 172, 24-X-1925 21 Vid. Amor Meilán, Manuel, Biografías gallegas, sobre Marcial Valladares, apartado (CLI). Estas biografías foron publicadas en diversos periódicos gallegos entre 1923 e 1924, baixo o pseudónimo de Manuel Malina Mera. 22 Para ter máis información sobre este persoeiro, Vid. Olimpio Arca Caldas, WALDO ÁLVAREZ INSUA, Estradense, Emigrante, Escritor. 23 Cfr. na sección Textos sobre Avelina Valladares, p. 201. 24 Cfr. Ibidem . p. 200. 25 Cfr. Ibidem . p. 198. 26 Vid. El Emigrado , A Estrada, nº 172, 24-X-1925 27 Cfr. Textos sobre Avelina Valladares, p. 201. 28 Vid. El Emigrado , A Estrada, nº 172, 24-X-1925 29 Cfr. Textos sobre Avelina Valladares, p. 202. 30 Cfr. /bidem. p. 199. 31 Vid. Fermín Bouza Brey, op. cit. , p. 19. 32 Vid. El Emigrado, A Estrada, nº 172, 24-X-1925 33 Cfr. Textos sobre Avelina Valladares, p. 200. 34 Cfr. Ibídem. p. 194 35 Vid. Manuel García Barros, "Por los olvidados", El Emigrado, A Estrada, nº 156, 7-V-1925 . 36 lbidem. 37 Refírese á xa aludida biografía que fai Manuel Castro López e que reproducimos na sección Textos sobre Avelina Valladares, p. 197. 38 Vid. El Emigrado , A Estrada, nº 172, 24-X-1925 39 Ibídem.

49



III. ANÁLISE SEMÁNTICA DA OBRA DE AVELINA VALLADARES



Ond'o sol facheaba ó amañecer

GALICIANA OBRA AVELIANA

Galicia, a súa comarca e a súa aldea foron obxecto de inspiración e tema central de varios dos poemas da poeta da Ulla. Na composición A mi amiga Catalina Fernández, escrita no ano 1846 cando Avelina estaba coa súa familia en Zamora, amasa a súa amargura e o seu penar por estar lonxe da terra. A morriña está presente na vida zamorana de Avelina e así o reflicte na súa escrita. Reparemos senón nestes versos da terceira estrofa: De mi patria al separarme, Lleno de amargura el pecho, Maldecía en mi despecho Del hado el fatal poder Ah mil veces el recuerdo De sus mágicos jardines Váse allá en sus confines Más de un suspiro a perder. ..1

En 1881 escribe un poema de loanza á patria, titulado A Galicia2. Comeza a primeira estrofa amasando calé o seu obxectivo no referente á súa patria, Galicia: Alza tu noble, inmaculada frente, Adorada Galicia, patria mía

E, a continuación, a nosa poeta pídelle a Galicia que saia do seu letargo, ou sexa que esperte: Sacude la letárgica atonía Que apaga de tus fibras el vigor

Porque os tempos son chegados: Llegó la hora: de tus senos brotan Sublimes genios, luminosos faros

Estamos <liante dunha composición na que a autora bota man 53


Ond'o so/facheaba o amañecer

de distintos elementos clásicos, ben sexan personaxes mitolóxicos, como é o caso do deus Apolo: De Apolo en los bellísimos jardines Apolo (fillo de Zeus e de Leto e irmán xemelgo de Artemisa) é o máis belo dos deuses de panteón helénico, o do día e a claridade. Ben de lugares con fonda raizame na antigüidade clásica, como é o caso do Campo de Marte: Y, en el campo de Marte paladines

Campo que tivo, na antigua Roma, tres funcións: unha militar, era o lugar onde o exército entrenaba, outra política, escollíanse alí aos xefes, e por último unha relixiosa xa que había unha parte do Campo que quedaba reservada ao culto. E tamén, na terceira estrofa, cita a cidade de Helos, reparade ne la: Helos, del mar en crispadas olas Con ímpetu arrogante izar la lona Y del Callao en la apartada zona Tu fama inmarcesible vindicar. .. Helos é unha cidade do Peloponeso (no golfo de Laconia) que foi destruída por Esparta no século VIII A.C. e os seus habitantes foron reducidos á escravitude. No ano 1883 escribe Miña joya3; neste poema califica a Galicia de xoia de España: Joiña d'España, adorada Galicia, Vergel d'os encantos d'os puros amores ... Para a poeta no seo de Galicia atópase o mellor: ¿lñoran acaso, qu 'aquí n 'o téu seo en armas e en letras criouse o millar?...

54


Ond'o sol facheaba 6 amañecer

E, ao igual que facía no poema A Galicia, pídelle a Galicia que esperte, que non pida favores, que os tempos son chegados: Esperta, qu 'o tempo chegou d 'a justicia E a portas alleas non pides favores,

Que esperte, que non estea abatida: Esperta na prenda, prendiña, arrequece, Que loito d'abondo trougueche abatida

Que esperte, que non durma decote: Esperta, non coiden que dormes decote ...

Que esperte, que debe recibir as boas novas: Esperta Galicia. ¿Non ves, n 'arreparas Que ja velosmente traspasan fronteiras Ilustres heraldos traguendo albizaras ...

Que esperte, que enxaugue as bágoas: Esperta, e d' os ollas enjuga as bagoíñas, Con que desfogabas teu negro pesar, Chorando de cote, chorando á soiliñas, Sin tregoas chorando; d'alba o lüar. ..

E remata o poema como o principiou, pedíndolle a Galicia que esperte, que non pida favores, que os tempos son chegados: Joiña d'España, adorada Galicia: Verjel d'os encantos d'os puros amores, Esperta, qu 'o tempo chegou d 'á justicia E á portas alleas non pides favores.

Cando Avelina tiña 23 anos, corría o ano 1848, escribe un poema sobre aterra que a viu nacer, Vilancosta. O poema titúlase Mi aldea4 e dedícallo á autora de Amor de los amores, á poeta de Almendralexo, Carolina Coronados:

55


Ond'o sol facheaba

oamañecer Si por la sed devorada Ansías ardientemente Límpida, abundosa fuente En que tu ardor mitigar, Corre al bosque silencioso Do el corazón se dilata Y arroyos verás de plata En mi aldea resbalar. Si al deslizarse la noche Envuelta en negro crespón Sientes recuerdo o ilusión De alguna trova de amor,

AULLA NA OBRAAVELIANA

Manuel García Barros, nado no lugar de Ulla, pertencente á mesma freguesía de San Vicente de Berres, vai tratar persoalmente aos irmáns Avelina e Marcial Valladares. As tertulias e a amizade con Marcial (que lle regala un exemplar do seu diccionario) e con Avelina van ser moi enriquecedoras e van ter unha extraordinaria influencia na escrita de García Barros, xa que a través deles comezaría a escribir en lingua galega. No poema A miña terra García Barros amósanos a grande importancia e o influxo <lestes dous xenios:

En Vilancosta, no teu mais costaneiro lugar ó mundo dous xenios deche: ¡ben te podes alabar! Dous xenios que no teu seo

56


Ond'o sol facheaba¿¡ amañecer

se preciaron de nacer e no teu seo viviron en- el quixeron morrer. Dous xenios á quen Galicia moito deudora !!'está, e, co tempo, inda quen sabe, si os seus afans premiará. A Marcial e Avelina sempre se han de recordar hastra que en Berres non quede unha lengua pra jalar. ..6

Ao igual que ocorría co tema da relixiosidade, o tema da terra, a terra da Ulla (sempre testemuña dos quefaceres da familia de don José Dionisio ), ocupa e preocupa aos irmáns Valladares. Eis o cantar de Marcial Valladares:

Adiós, campía da Ulla; as costas che vou virando; a miña marcha hoxe é certa a volta sabe Dios cando.

O poeta galego Gumersindo Laverde Ruíz7, amigo da familia Valladares, dedícalle o poema titulado Al río Ulla a Avelina e a Segunda; nel conta como a beleza desta terra sería inútil se non habitaran nela os Valladares.

AL RÍO ULLA8 A mis queridos amigos Dª Avelina y Dª Segunda Valladares Terso rielando por el valle asomas y ostentas en tus márgenes serenas soberbias quintas de primores llenas, sotos umbríos, pintorescas lomas.

57


Ond'o sol facheaba

oamañecer Con vago susurrar suaves aromas, selva, pradera y mies ríndete amenas, donde miel, innúmeras colmenas, uvas cercados cien, y dulces pomas.

La aurora brisas plácidas te envía, Míranse en tu cristal frescas zagalas, Regálante aves mil con sus cantares ... Mas para mí ese Edén yermo sería si no anidase entre sus verdes galas la familia ejemplar de Valladares. Aterra da Ulla está, tamén, presente na escrita de Avelina. A Ulla deulle á poeta a visión do Edén terreal, o ritmo dos seus versos, a paisaxe da súa poesía. O poema A Ulla, escrito no ano 1879 e dedicado ao seu amigo, o mencionado poeta Gumersindo Laverde Ruíz, é un dos cinco poemas que ten en galego, nel fai unha lírica descrición D 'este val deleitoso9 ... Un val no que se respira tranquilidade: Libre da farándula das vilas Qu 'a mais dunha cabeza, henche de vento ... Un val do que todos quedan namorados: ¡ Ulliña! Quén te veu que, namorado D 'a hermosura qu 'encerras non quedase...

Para Avelina Valladares, a Ulla, aterra que a viu nacer, é como unha nai: Es naiciña amorosa, en 'o teu colo Sempre alivio o pesar sempre atopou ... Tamén para Marcial Valladares, Galicia, como deixou escrito no apartado ós lectores da súa novela Maxina, é nosa nai: "foron as súas brisas as primeiras que respiramos, os seus campos os que primeiro vimos e estes os que antes que ningúns outros nos brindaron cos seus productos ... "10 O binomio Terra-Nai empregado polos irmáns Valladares foi

58


Ond'o sol facheaba 8 amañecer

usado posteriormente, evidentemente con outros matices, por Manuel García Barros que escribe: " Muller galega: Mira a Galicia. Ela e tua nai. Ela foi quen puxo nos teus beizos a surrisa enfeitizada dos seus vals frolecidos, nas tuas meixelas o frescor garimoso das suas ribeiras, nos teus ollos os refrexos irisados do seu céo, dos seus regatos, das suas fontes, das suas miñáns orballadas, na tua fronte a esprendidés prodixiosa das suas paisaxes ... "11 Para a nosa escritora, a Ulla é un val que debe ser inspiración dos poetas: ¡Que moito pois t'alaben os poetas E viajeiros terriña cobizada,. .. 12

Un val onde hai meniñas trigueiras (entre louras e morenas), puras como o frío da mañá. A Ulla é para Avelina a alfa e a omega, o principio e o fin. É, en suma, a onde acoden os anxos do ceo para gozar dos seus encantos: Desleigad'o-1-os tolos que te deijan, Ulliña, po-1-o ouro seducidos Pr 'o fin á ti volver arrepentidos E fartos den 'o alleo traballar! ¡Ay! N'é milagre, non, que me namores Se nacin por fortuna n 'ó teo seo, Can d 'os angeles mismos den d 'o ceo Viñeran teus encantos disfrutar.13

Estes versos de exaltación da Ulla chegaban, alén do mar, ata os corazóns dos nosos emigrantes como ben nos amosa unha carta aberta, escrita o 18 de marzo de 1893 en Bos Aires, por Eduardo Posobón, a Avelina Valladares, na que lle di : "Sófrese tanto fora d'a nosa casa, pásanse tantas n'esta América, cansase tant'un de traballar n,o alléo, sin porducto, que n'e milagreo verter bagoas de sangre cando d'eses lados nos chegan como lanzas de craro sol que nos alumean s'a escura noite de esta longa pelegrinación po-1-o mundo,

59


Ond'o sol facheaba

oamañecer

versiños como d 'A Ulla ... Hay por forturna, poetas en Galicia que saben cantar e encantar co'as armonías que despertan n' os "desleigados", os recordos mais queridos. ( .... ) Así cantade cantade sémpre, poetas e demais qu'e escribides pra Galicia e recibirédes ven da nosa pequena patria, pois os vósos escritos farán que moitos non poidámos aturar as suidades e levémos os osos o pé d'a pia donde nos botaron a primeira ves o sal n'a boca."14 A nosa escritora non se esquece dos que deixan a nosa terra; coñece moi ben o problema da emigración sobre o que ten escrito nun dos seus máis fermosos poemas, Os qu 'emigran.

A EMIGRAClC)N NA OBRA AVELIANA

Como ben sinala o historiador Xosé Ramón Barreiro Fernández a emigración do século XIX non pode ser cuantificada, entre outras causas porque ata 1880-1890 non houbo unha estatística oficial fiable. Luis Obelleiro, e o mesmo Barreiro Fernández, sinalan como houbo sempre unha emigración clandestina a través de Portugal e tamén en barcos que cargaban fóra dos portos o contixente humano, evitando <leste xeito os controis sanitarios e, ao mesmo tempo, pagar os cánones portuarios (cada armador tiña que depositar, ata 1873, 320 reás de fianza por cada emigrante). López Taboada fala dunha saída de 500.000 galegas na segunda metade do S.XIX e Bustelo sinala que, en todo o século XIX, emigraron ao redor de 900.000 galegos. Se ben nun primeiro momento, primeira metade do S. XIX, a meirande parte dos emigrantes eran homes en idade activa procedentes de todos os concellos e bisbarras de Galicia, nun segundo momento, segunda metade do século, incorpóranse a esta lacra social da emigración as mulleres e os nenos: "Un noventa por cento dos nosos paisanos, que apenas saben

60


Ond'o sol facheaba

1)

amañecer

ligar as letras do alfabeto e con moita dificultade pór o seu nome, aos 12 anos de idade, marchan a América en busca de porvir ( ... ). Case tódolos nosos males teñen a orixe na emigración, e en especial na dos nenos, que cada día medra ..."15 O tema da emigrac1on está tratado, especificamente, por Avelina,no poema que leva por título Os qu 'emigran16, escrito pola nosa poeta no ano 1889. Nesta composición atopámonos coa Avelina máis rebelde e crítica. Fai unha radiografía da emigración dende o lado (complicidade) das mulleres. Son versos que amosan a dor, o sufrimento, a tristura, a angustia e a soidade das nais que contemplan con impotencia como o seu mundo se ve rachado dun día para outro e teñen que desprenderse dos seus seres máis queridos, dos fillos e dos maridos. No poema vese claramente como Avelina comprende (e mesmo, por medio dun exercicio de empatía, comparte) o sentir <lesas mulleres desesperadas. Avelina, consciente da sangría, que está a provocar o fenómeno da emigración nos nenos do noso país, consciente de que Galicia está a quedar sen rapaces, escribe na primeira estrofa do poema: Eu coido, coido qu 'e imán O qu 'encerra Ultramar feiticeiro Pois roubándonos vai zalameiro Unha á unha as prendiñas d'amor. Inda bén á jalar non comezan Os rapaces d 'a nasa Galicia, Cando ja, con meigosa caricia Lles amostra un porvir sedutor.

O porvir sedutor era amosado por contratadores americanos que percorrían Galicia louvando as vantaxes da emigración co único obxectivo de captar emigrantes que moitas veces, como se demostra polos contratos que tiñan que asinar (... Eu, ... ... , confórmome co salario estipulado, aínda que sei e cónstame que é moito máis o que gañan os xornaleiros libres e os escravos da illa de Cuba ... ), ían aos países como verdadeiros escravos a cambio da pasaxe; e outras veces eran enganados17.

61


Ond'o sol facheaba ó amañecer

Eis, a cuarta estrofa do poema: A Ultramar non vayás, meus meniños, Ond'andrómenas18 hay noit'e e dia Pr'os incautos cazará porfia Ofrecendolles ouro á rodar E, dempois que d 'aca vos arrancan, ¡Malpocados! pra sempre quezais, ... ¡Ai d'os fillos que s 'hachan sin pais! ¡Ai d 'os pais á quen mata o pesar!

A nosa poeta describe todo o que os emigrantes deixan na terra (estrofas 6, 7 e 8), diríxese ás que para ela son as que están a sufrir a emigración, dende a soidade e a tristura máis profunda, as nais. Velaí algúns anacos referentes á tristura e soidade das mulleres: Non U 'importa que nais coitadiñas Afligidas se queden chorando, Ó mirar que d'o niño escapando Os filliños d 'a alma lles van (. .. )

De soiliñas n 'o mundo quedar E soiliñas n 'o mundo morrer. ..

As mulleres son, para Avelina Valladares, as que sofrenen silencio; son o lado máis escuro e cruel da emigración: ¡Quen poidera, naiciñas d 'a alma, Despaciño contarvos á solas O que pasa d'o mar entr'as olas, O que pasa d 'o mar milis alá! ¡Canto triste mortal desengaño! ¡Canta doce ilusion po-l-o vento! ¡Cantos dias d 'amargo tormento! ¡Cantas noites de negra suida!

Na mesma liña de lembranza do sufrimento das nais dos emigrados ten escrito un poema no ano 1908, 18 anos despois de que Avelina escribira o seu, Manuel García Barros, titulado Ós Americanos19:

62


Ond'o sol facheaba ó amañecer

n 'esquezades as vosas naiciñas que morrendo de pena quedaron y ó Señor de cotio lle piden que vos volva outra ves ós seus brazos.

E voltando ao poema de Avelina Valladares, cántanos do mesmo o seu biógrafo, o xa mencionado Manuel Castro López: "Verdaderamente sentida y conmovedora es la poesía (... ) la hemos leído muchas veces, y siempre, así horas de tristezas como en momentos de satisfacción y alegría, nos ha emocionado ... "20 O sentimento de solidariedade, de comprensión, de complicidade, mesmo de idealización da figura da nai, amasado por Avelina Valladares, con estas mulleres, esposas e nais dos emigrados, é compartido por Rosalía de Castro, que escribe no ano 1880 (cinco anos antes de que Avelina escribira Ós qu 'emigran): "A ernigrazón i o Rei arrebátanlles de contino o amante, o hirmán, o seu home, sostén da familia de cote numerosa: i así, abandonadas, chorando o seu desamparo, pasan a amarga vida antre as incertidumbres da esperanza, a negrura da soidade i as angustias dunha perene miseria. 1 o máis desconsolador pra elas é, que os seu homes vanse indo todos, uns porque llos levan, i outros porque o exempro, as necesidades, ás veces unha cobiza, anque disculpabre, cega, fannos fuxir, do lar querido, daquela a quen amaron, da esposa xa nai e dos numerosos fillos ... "21 Por todo isto, Avelina Valladares aconsella, dende o máis profundo da súa alma, aos nosos nenos: A Ultramar non vayás pois meniños Ond'andrómenas hai noit'e, e dia Pr 'os incautos cazar a porfia Ofrecendolles ouro á rodar ...

63


Ond'o sol facheaba 6 amañecer

A ORFANDADE NA OBRA AVELIANA

A realidade socio-cultural decimonónica, tan chea de prexuízos, non permitía os fillos fóra do matrimonio. O tema da orfandade foi moi utilizado ao longo da historia da literatura moderna e contemporánea en multitude de obras. Lembremos -como subliñou o profesor Anxo Tarrío Varela no seu estudio literario sobre Maxina- o "caso da propia Rosalía de Castro, filla espuria, bautizada en secreto no Hospital Real de Santiago e apartada de seus pais, por seren unha muller solteira e un cura que non podían, naquela sociedade, facer público o seu "pecado" ... "22 E non esquezamos que o mesmo Marcial Valladares na súa novela Maxina ten como tema principal, xunto coa violación de Otilia, o da orfandade. Maxina, filla espuria, críase nunha casa de labradores. Apartábase, deste xeito, Marcial Valladares, do costume que existía nas burguesías urbanas do século de mandar á inclusa os fillos non nacidos en matrimonio lexítimo. Estes antecedentes puideron influír en Avelina Valladares á hora de elaborar un fermoso e ben traballado poema, escrito en galega, do que non sabemos a data na que foi escrito, aínda que eremos que sería no intervalo que iría entre os anos 1879 e 1889. Trátase de A pobre orfiña23, onde a nasa escritora: "demostra toda a escollida sentimentalidade que no seu corazón había, y-a grandeza da súa alma de poeta". 24 Na primeira estrofa do poema a orfiña dános canta da súa situación de soidade e de falta de cariño: Orfiña quedei n 'o mundo Desqu 'á lus d 'o mundo vin Nunca agarimo sentin D 'os pais que me deron ser. ..

Nas seguintes estrofas a orfiña vainas enumerando todas as tristuras que ten que padecer nesta terra:

64


Ond 'o sol facheaba {) amañecer

Limpo ou lijoso mamei Alleo leite ¡coitada! En 'o berce adormentada Fun por alleo ron-ron. Tenras miradas de nai, Sonrisas, doces biquiños, Falagos, meigos cariños Non houbo pra min ¡ai! non ... Dende o día do seu nacemento non hai esperanza para ela e así o recoñece:

Cal bretema qu 'envolve ocotare/o, Ond'o sol facheaba o amañecer, Asi, tamen á min de loito un velo Circundoume de súpeto onacer. .. Nas dúas últimas estrofas do poema, Avelina pregúntase que será da pobre orfiña e, unha vez máis, vol ve amosar a súa profunda fe; a orfiña non atoparía o consolo neste mundo terreal senón entre os anxos e Deus:

¿A ond'irás en busca de consola, Orfiña trist 'orfiña, a ond 'irás? ... Acá abaijo n 'o hai, n 'o ceo solo Entr'os anges de Dios o atoparás.

A poeta remata cunha súplica ao noso Señor; Avelina pídelle a Deus, que rache o tellado e abra as nubes para levar <leste mundo á pobre orfiña.

Rampé Señor ese tellado argente Prond'o sol, sin cair belos camiña Abrí as nubes e baijá esprendente A tirar d'este mundo a pobre orfiña.

65


Ond'o sol facheaba 6 amañecer

A RELIXIÓN NA OBRA AVELIANA

Como xa dixemos a familia Valladares era, toda ela, profundamente relixiosa. Veneran nun altar da igrexa de Berres á Virxe da Guía, que -segundo escribiu Laurentino Espinosa- "era la patrona de nuestra familia y el Ama y Señora de nuestra casa ... "25 Velaí <lúas boas mostras, en forma de cantigas, que fan alusión a esta Virxe:

En Berres os Valladares de Vilancosta festexan a Madre Virgen da Guía, amparo dos que a desexan. 26 De Vilancosta pra a iglesia a xente corre a porfía que hai misa a Nosa Señora, Nosa Señora da Guía.27

Sabemos -polos achadegos de Fermín Bauza Brey- que José Dionisia Valladares tamén era poeta e que participou nun libriño relixioso28, xunto con Marcial e Sergio, cun gozo á Novena a la Santísima Virgen de la Guía. O estribillo de D. José dicía así:

"Salve, torre de David, faro que al cielo nos guía, salve, salve, madre mía, llévame a puerto feliz" E comezan as estrofas de oito versos dun romance en i:

En el mar de nuestra vida Donde soplan vientos mil, Ciego el hombre no conoce Rumbo firme que seguir. .. ... Os Gozos, asinados por Sergio, teñen por estribillo:

66


Ond'o so/facheaba ó amañecer

Amparadnos de la Guía Virgen madre soberana. Di a primeira estrofa:

Matinal, lúcida estrella, rosa insigne nacarada; fuente límpida, incansable de asequible, cordial agua; tesoro de piedad lleno y excelsa virtud sin tacha; consuelo de atribulados, del católico esperanza... ¿Por que non participa Avelina oeste libriño? O interrogante ten moito que ver co que analizamos no apartado titulado: Muller e Escritora29. Avelina, a pesar de non participar nestes Gozos Á Novena da Virxe da Guía co seu pai e cos seus irmáns, ten escrito outros gozos, como os da novena de San Plácido30, do que extraemos a seguinte estrofa, que amosa a súa profunda fe oeste Santo:

Niño aún ya rebelabas De tu alma las grandezas, Despreciando las riquezas Del mundo fascinador Y, cifrando en la virtud El más preciado tesoro, Hasta las rejas de un coro Llévate tu excelso amor. .. O estribillo, feito para recitar polo coro, di:

Plácido, ejemplar dechado De inagotable humildad Ante tu imagen postrado Imploro hoy tu piedad. Tamén escribiu Avelina, no ano 1898, os Gozos para a No vena de San Román31:

67


Ond ·o sol facheaba

oamañecer

Os Gozos, asinados por Sergio, teñen por estribillo: Busco el camino del cielo,· Sed mi guía y protectora. Rendido vengo,· mi anhelo Es vuestro amparo, Señora.

E dan principio con esta octavilla, combinación métrica na que están escritos: Entre el erial de la vida, entre espinas, entre abrojos, con el llanto de mis ojos ví correr mi juventud. En mi derredor pasaron del mundo las pompas vanas; verdad creí sus livianas horas de torpe inquietud.

Marcial Valladares, en fin, escribe os seus gozos en romance octosílabo en a, e ao cabo de cada oito versos intercala como estribillo estes outros dous: Herido por angélica visión Del infiel abandonas la bandera, Y, aspirando a perfecta conversión, Juras servir a Dios con fe sincera....

O 20 de abril de 1898 viñeron facer Misión á parroquia de Berres os Irmáns Redentoristas do Convento de Astorga: o Pai Adolfo e o Pai Benjamín. Non se celebrara outra misión na parroquia dende o ano 1762. Os pais estiveron ata o día 30 aloxados na casa do párroco Ramón Barreiro Castro. Deixaron confesados a todos os fregueses, mesmo aos anciáns e enfermos que non puideron acudir á igrexa de San Vicente. Como lembranza da Santa Misión deixaron un fermoso cadro da Virxe do Perpetuo Socorro. Por este motivo, Avelina dedícalle neste ano de 1898 aos Padres Redentoristas os seguintes versos:

68


Ond'o sol facheaba 8 amañecer

Yo quisiera en armónicos acentos Ensalzar vuestro celo y vuestro ardor, Apóstoles benditos del Señor Que el alma aliviais en sus tormentos ... 32

E tamén, neste mesmo ano, compón unha Súplica a la Virgen Santísima del Perpetuo Socorro33, publicada na Revista do Perpetuo Socorro de Madrid. No poema comeza pedindo desculpas polo seu atrevemento: Perdón, Virgen querida, si hoy me atrevo Tu nombre a pronunciar: Perdóname si mísera a Tí elevo Ayes de mi penar. ..

E remata suplicándolle á Virxe que a libre do maligno (de Satán) e que a eleve con ela; unha vez máis a nosa poeta confía no divino, neste caso na Virxe do Perpetuo Socorro, para gozar da paz individual: Líbrame de las garras infernales Del astuto enemigo Y a gozar las dulzuras eternales Elévame contigo.

Co gallo do ingreso da súa irmá, Segunda, no Convento da Ensinanza de Santiago rógalle, nun poema que lle dedica, que lle pida a Deus por ela: Y cuando encendido esté Tu pecho en divino fuego, En cambio humilde, te ruego, Que pidas a Dios por mí... 34 No mesmo ano de 1864, a tristura entra na Casa Grande de Vilancosta, o seu pai, José Dionisio, está na cama gravemente enfermo; Avelina implóralle a San Xosé, na derradeira enfermidade do seu pai, auxilio: Glorioso Patriarca que elegido Para esposo de la Virgen fuiste

69


Ond 'o sol facheaba

oamañecer

Y de padre amoroso del Ungido El Sacrosanto nombre mereciste, Hoy para el mío, al padecer rendido, Tu auxilio imploro. Y pues, siempre oiste La voz del que te pide con amor, Concédeme en tu fiesta este favor.35 No arquivo da igrexa parroquial de San Vicente de Berres existe un libro no que aparece unha ringleira, por lugares, de persoas ás que selles impuxo o escapulario36 da Santísima Virxe do Carme. No lugar de Vilancosta, con data 9 de xullo de 1877, aparecen os nomes de Segunda, Marcial e Avelina. A devoción Mariana dos Valladares non atinxe, pois, soamente á Virxe da Guía, á do Carme e á do Perpetuo Socorro; Avelina lémbrase, asemade, no mes das flores , no mes de maio, da Virxe María, á que lle adíca un fermoso e apaixonado poema, escrito no ano 1878: Y, pues del mundo

En desconcierto, Eres el Puerto de salvación, Salva a tu pueblo Que hacia su ruina Ciego camina, Sin reflexión. Y a la que humilde Flor incolora Pone señora Hoy a tus piés Sitio en tu reino Dale benigna Pues, aunque indigna, Tu hija es.37 Con motivo da morte do seu irmán político Angel Velón Taboada, no ano 1879, Avelina compuxo unha elexía cargada de fondo sentimento, no que remata pedíndolles aos seres queridos mortos que pidan polos que neste mundo triste quedan:

70


Ond'o sol facheaba ó amañecer

Seres queridos que del mundo huisteis, Por que el mundo falaz no os merecía Y las nubes rasgando, allá os fuisteis. De Dios a la mansión nunca sombría. Rogad por los que aquí tristes quedamos Cruzando de la vida el mar a solas. Frágil es el esquife en que bogamos Y podrá sumergirnos en las olas. 38

O XACOBEO NA OBRA AVELIANA

Coa temática Relixiosa - Xacobea posúe, a nosa poeta, tres composicións. Dúas de loanza ao Apóstolo Santiago e a terceira, unha das máis traballadas, canta un alto no camiño dun peregrino que vai cara a Compostela e para a falar cun campesiño, de seguro, da comarca de Tabeirós. A primeira composición leva por título Al Apóstol39; é un soneto de loanza ao Apóstolo, escrito no ano 1879. A segunda estrofa di así: Ya que con Dios tu valimiento es tanto Que tu ruego no deja sin victoria, Eleva al cielo la doliente historia Que hoy te revela mi incesante llanto ... A segunda composición, que non está datada, é un Himno Al Apóstol Santiago 4º. Trátase dunha pregaria estructurada en seis estrofas nas que a nosa poeta canta as fazañas e heroicidades do Apóstolo Santiago; entre cada unha das estrofas intercala o seguinte estribillo, que canta o coro:

71


Ond'o sol facheaba 8 amañecer

A tus plantas Apóstol querido Hoy se agrupa con tierno fervor Pueblo inmenso a ofrecerte rendido Corazones henchidos de amor. O terceiro poema, coa temática xacobea, é o Diálogo entre un peregrino que se dirige a Compostela e un labriego 4 I. Estamos <liante dun dos poemas máis elaborados da nosa autora. O poema está escrito en bilingüe; o peregrino fala en Castelán namentres o labrego contesta en galego. Velaí o encontro de ambos personaxes: Peregrino Salud, buen hombre. ¿Que re is Enseñará un peregrino De compostela el camino Si, cual creo le sabeis? Labriego Honra en face-lo terá Hoj, o labrego, Señor; Que, Dios diante o seu labor Non por eso atrasará ... O peregrino amósase ansioso e nervioso por chegar a Compostela e, dese xeito, poder cumprir a súa promesa: Una promesa á cumplir Vengo al Aposto! sagrado Que el ruego de desgraciado Diz se complace en oír Y mientras no deposite En su seno mi oracion, La lucha del corazon incesante se repite ... O campesiño trata de animalo e calmalo, pois Compostela xa está moi preto:

72


Ond'o sol facheaba ó amañecer

Calme, Sr. a ansiedá E fara, fara esa pena, Qu 'unha jornada pequena Resta d 'aquí a ciudá...

E, asemade, amósase amable e hospitalario co peregrino que vén de lonxe: E, s 'a él non s 'opuxera

Descanso e algo tomar Folgara de que pausar A miña casa viñera Ell'aquela d'o Loureiro Qu 'anque d 'humilde fachada Ten ainda unha tellada Pra U'ofrecer o romeiro ...

E, seguramente para facerlle a velada máis levadeira, o campesmo nárralle unha historia na que lle vai contando como se atoparon os restos do Apóstolo Santiago na catedral de Santiago: Parece qu 'homes sabidos Botandos 'á majinar Chegaron á adiviñar Ond'estaban sepelidos D 'o Sant 'Aposto le os osos...

Coa autorización do Cardeal escomezaron as escavacións na catedral: A ver si se descubría O Tesauro apetecido, Tanto tempo alí escondido, Según a historia decía. E por fin, despois de moitos días: Sin preguiza traballando, Ja con paredes topando, Ja sufrindo mil reveses Por fin ¡Dios sea loado!

73


Ond 'o sol facheaba 6 amañecer

Descubriron o tesouro e o Apóstolo amosou o seu grande poder cun milagre:

6 cego, casi sin vida, Vista e salú devolveu A partires dese momento, o lugar foi visita obrigada dos fieis e o Prelado mandou construír unha capela no lugar onde apareceron os sepulcros: D 'ali facer levantar Capilla de gran valía, Onde lámparas, noit 'e e día Alumean sin cesar. .. Logo de tan marabillosa historia o peregrino non pode senón exclamar: De vuestro relato amigo, Por Dios que estoy admirado, Y el instante afortunado En que os conocí bendigo ...

A FAMILIA NA OBRA AVEUANA

Ben sabido é -demos cumprida conta nos apuntamentos biográficos- que os Valladares formaban un auténtico clan e que Avelina era a alma mater do mesmo, dedicándose en corpo e alma, durante toda a súa vida, ao coidado do seu fogar de Vilancosta. Non é de estrañar, pois, que de toda a obra poética que posúe a nosa escritora, un total de corenta e sete composicións, nove deses poemas estean dirixidos e dedicados a membros da súa familia e outros moitos teñan en menor medida referencias familiares. Os poemas familiares son os que seguen: • A mi querida hermana Segunda ... (1864), co gallo do ingreso de Segunda no Cenobio da Ensinanza de Santiago de Compostela que

74


Ond'o sol facheaba

oamañecer

coincide co empeoramento do seu pai José Dionisia. • A mi ahijado Laurentino Espinosa Valladares en su nznez. Poema escrito no ano 1866 e dedicado ao seu sobriño e afillado, Laurentino, que no futuro será o que faga a recopilación dos poemas da súa tía madriña. Tamén a Laurentino lle dedica no ano 1883, co gallo do seu casorio, un Brindis... (1883). • A mi ahijada Amparito Velón Valladares (1868). • A María de la Saleta ... (1874). • A mi querido hermano político Angel Velón Taboada, en su muerte (1879). • A mi nueva sobrina Estrella Domínguez... (1895). • A mi querida hermana Luisa ... (1898) . • A mi querida tía G .. (1846) Irnos reparar neste último poema que Avelina lle dedica á súa tía Gabriela42 , un poema escrito no ano 1846, cando a nasa poeta tiña 21 anos, durante a estadía da familia en Zamora. A poeta non se esquece da súa terra nin, por suposto, da súa tía e madriña de bautismo, Gabriela. Avelina, separada da súa tía, que segue a vivir no fogar de Vilancosta, dende hai un ano, pídelle á aura43 (aliento, soplo):

Aura de abril sonriente, Blando y amoroso viento, Que deixe o verjel (harta con flores e árbores froiteiras) e que escoite a súplica:

Deja el verjel un momento; Oye mi súplica ardiente. Mais a continuación, rachando co desenvolvemento lineal da composición, non nos canta o contido da súplica senón que fai unha fermosa descrición da súa terra, para explicarmos a quen vai dirixida a mesma:

Allá en la margen orlada Del manso límpido Ulla, Donde la tórtola arrulla, Hoy por mi no escuchada

75


Ond 'o sol facheaba 8 amañecer

Donde en los prados verdosos De lindas rosas cubiertos Pájaros mil bulliciosos Allá ... tal vez a la sombra Del limonero florido, E fai unha loanza dos valores da súa tía madriña:

Hay una prenda adorada Que mi infancia acarició; Un ser tierno de quien yo Lloro infeliz alejada Hay una mujer que allí Por su virtud resplandece Y al corazón que padece Prodiga dulce consuelo ... Entón é cando a poeta sente envexa dese vento suave e refrescante (a aura) que a levaría ata os brazos da súa madriña:

Quien, aura, cual tú pudiera Volar a mi tierra hermosa Si alas de ágil hermosa El cielo me concediera Entonces oh Dios cruzara, Anhelante y presurosa Esa distancia enojosa Que de mi bien me separa Y en sus brazos cariñosos, De amor el alma extasiada, Recibiera enajenada Ósculos44 mil amorosos ..... . A súplica, anunciada dende o principio da composición, vén agora, case ao cabo do poema; fixádevos:

En las márgenes del Duero Tus alas, aura, despliega; Visita mi tierra amena Y besa la faz serena Del Angel, de aquella tierra por quien pide.

76


Ond'o so/facheaba oamañecer

AAMIZADE NA OBRAAVELIANA

En efecto, a amizade xogou un papel primordial na vida da nosa creadora, e é por iso que algunhas das súas composicións reflicten o tema da amizade e mesmo algunhas das súas poesías van ser dedicadas a amigas e amigos da autora e da súa familia. No ano 1849 cando Avelina Valladares tiña vintecatro anos escribe un poema dedicado, ao poeta ferrolano, Domingo Díaz de Robles45. A autora, coñecedora dos éxitos do seu amigo Domingo no eido das armas, xa que Díaz de Robles seguiu a carreira militar e participou na primeira guerra carlista como oficial, escribe:

Pero ya oigo cantarte Glorias por tí conquistadas Ora en el campo de Marte, Tremolando el estandarte Ante las huestes armadas, 46 E tamén coñece e gaba o seu labor no eido das letras:

Ora las letras por guía Tu gran talento luciendo Es la suave armonía Que canta a tu poesía El orbe entero, aplaudiendo ... Baixo o íntimo título de Emanaciones del alma47 a nosa escritora escribe un fermoso poema, datado no ano 1853, no que abre o seu corazón e amósalle, á súa amiga Concepción Losada, á que lle dedica a composición, un desengano amoroso. O problema de Avelina é a fuxida para sempre do amor, encarnado no bello sol:

El bello sol de aquella edad querida Que amor y encanto por doquier respira Del horizonte en que mi vida gira, Por siempre, amiga despiadado huyó... 77


Ond'o sol facheaba ó amañecer

A ausencia de amor levan á nosa poeta a un estado de tristura e dor:

Por eso tristes mis cantares suenan Del manso Ulla en la ribera amena; Que no le es dado al corazón que pena El dulce néctar del placer gustar Vanas quimeras con mentido halago Ya no fascinan mi abatida mente; Sus alas destructoras en mi frente El genio del dolor vino a posar. A fonda tristura pola fuxida do amor transfórmase en melancolía:

Y en vano los recuerdos de ventura Evoca el corazón en su agonía, Que antídoto a su cruel melancolía No encuentra en la memoria del placer. .. Deséxalle á súa amiga que nunca padeza eses males de amor:

En el cielo nacarado, siempre hermoso, La estrella de tu amor luzca serena; Que nunca en tu frente de azucena Su huella el dolor llegue a estampar. .. E se algún día se <lera o caso de que a súa amiga sufrira algún desengano amoroso, Avelina ofrécelle o seu amor de amiga, a súa amizade:

Más, si en horafatal, destino adverso Te muestra sus rigores algún día (. ..)

Recuerda que en las márgenes del Ulla Dejaste apasionado un pecho amigo, Y ven tus penas a partir conmigo; Ven a mi seno a respirar amor. De 1858 son os poemas Ayer y hoy48 e Carta a la misma

78


Ond'o sol facheaba

oamañecer

Antonia Lareo49, ambos poemas están dedicados á súa amiga Antonia Lareo. No primeiro deles Avelina é consciente da melancolía que ten que padecer a súa amiga por estar lonxe de Santiago de Compostela: Pobre amiga, que en las playas Del mar, suspiras a solas (. .. )

Quien te alejó del Sarela En cuya margen frondosa Corrió tu infancia dichosa Embriagada en la ilusión ...

Nas seguintes tres estrofas, a poeta contrapón a felicidade do ayer: Ayer la brisa apacible, Del país de tus amores, Aromas de bellas flores Te regalaba doquier(. .. )

coa desilusión e a desgracia do hoy: Hoy veleidoso el destino Robándote el patrio suelo, Deja negro desconsuelo En tu seno virginal(. .. )

E remata o poema ofrecendo, unha vez máis, a súa amizade: Más triste a solas no llores De la fortuna el desvío Si tu llanto el llanto mío, Venlo en mi seno a verter. ..

A segunda composición é unha Carta a la misma Antonia Lareo, a nosa escritora escríbelle á súa amiga para explicarlle que un amigo da familia, un tal Andrés, vaille facer unha visita: Sabrás que el amigo Andrés Aunque no lleva levita, Hacerte va una visita ...

79


Ond'o sol facheaba

oamañecer

E asemade lévalle unhas viandas de parte da familia Valladares: De chorizos arrugados Creo que es una docena Y jamón para la cena Del próximo carnabal... En toda a poesía a nosa poeta fai gala dun exquisito e sutil sentido do humor: Ahí tienes cara amiga, Lo que el bueno D. Andrés Va poner hoy a tus pies... E despídese da amiga <leste xeito tan simpático e orixinal: Queda a tu disposición Aunque con un dedo atado Por haberlo ayer cortado En descuido criminal Y te saluda amorosa, Sirenita de esos mares, Avelina Valladares, Siempre cumplida y leal. No ano 1879 dedícalle dous poemas ao seu amigo, o xa mencionado poeta Gumersindo Laverde Ruíz; o primeiro deles é un pequeno soneto5 e o segundo leva por título A UllaSl, un dos mellores poemas da nosa autora, escrito en galego e do que xa demos conta no apartado: A Ulla na escrita Ave liana. Ternos que lembrar que Gumersindo Laverde Ruíz dedícalle tamén a Avelina e á súa irmá Segunda o poema Al río Ulla, do que xa falamos anteriormente. No ano 1899, cando a nosa poeta tiña 74 anos, escribe un poema titulado En el álbum de la Srta. Juventina Oca52, última composición do poemario; a autora amósase cansa:

º

Versos amiga me pides Cuando a mi numen ya frío No alienta el vital rocío De la grata inspiración ... 80


Ond'o sol facheaba 6 amañecer

O poema foi publicado en vida da autora no Almanaque Gallego de Buenos Aires e tamén en El Ancora de Pontevedra.

TRES ARTIGOS EN PROSA

Chegaron ata nós tres artigos en prosa da autoría de Avelina, coa seguinte temática: O primeiro deles leva por título Comunicación a la Sociedad de Amigos del País de Santiago53; este artigo foi remitido á Sociedade de Amigos presidida por Antonio Casares o 23 de abril de 1858, co gallo da Exposición agrícola industrial y artística de Galicia que tería lugar en Santiago de Compostela do 24 ao 27 de xullo de 1858. O artigo foi publicado no número 10 de La Exposición Compostelana, xornal creado por motivo da exposición pola sociedade de amigos, que saiu á luz o 4 de xullo de 1858. Neste artigo Avelina, infórmalle á Sociedade de Amigos de Santiago -a que convoca a exposición- da existencia de <lúas plantas que poden ser vantaxosas para o país, a rubia ou granza e a gualda, xa que, como nos indica a nosa escritora, cun pequeno custo e con poucos coidados (os mesmos que o centeo) serían proveitosas para os nosos labradores. Efectivamente, Avelina, sabía moi ben que estas <lúas plantas herbáceas, a rubia ou granza e a gualda, eran moi apreciadas en Cataluña e no resto de Europa pola súa utilización na incipiente industrial textil. A raíz desta planta, seca e pulverizada, servía para tinguir as Indianas54que necesitaban a color amarela (tamén chamada gualda) que daba a gualda e a color alaranxada ou vermella que daba a rubia ou granza. As industrias de indianas eran moi abundantes en Cataluña, onde o industrial e técnico Canals y MartíSS, filio do fundador dunha das primeiras fábricas de indianas, era un experto coñecedor destas plantas. Avelina Valladares envíalle á devandita Sociedade mostras dunha planta coñecida polo nome defreijos, moi abundante nos soutos e campos da ribeira esquerda do Ulla e que ten unhas raíces

81


Ond'o sol facheaba

oamañecer

comestibles co obxectivo de que a analicen e determinen se sería bo facer plantacións das mesmas. O artigo El ochavo milagroso56 publicado no xornal que dirixe o estradense Waldo Álvarez Insua, El Eco de Galicia de la Habana, fala do mundo das supersticións. As supersticións, para Avelina Valladares, son un método para embaucar aos seres humanos: " ... una de ellas la del ochavo milagroso, cuyas supuestas virtudes contra los maleficios extravían la razón del hombre, de tal manera que, olvidando las leyes del cristianismo, se obceca hasta el extremo de depositar su fe y su confianza en el hábil embaucador que, con paparruchas y estupendas relaciones de acontecimientos prodigiosos agota el bolsillo del pobre creyente ... " O terceiro artigo en prosa que conservamos da nosa escritora é unha Exposición al Eminentísimo Cardenal Sr. García Cuesta57, arzobispo de Compostela no que Avelina, no nome dos fregueses de San Vicente de Berres, lle pide ao arcebispo que permita, durante a coaresma e as vixilias do ano, poder utilizar o equivalente en aceite de unto de porco.

82


IV. O GALEGO DE AVELINA VALLADARES



Ond'o sol facheaba 8 amañecer

Avelina Valladares Núñez é unha desas poetas galegas da segunda metade do S.XIX que, ignorando o seu esplendoroso pasado lírico medieval, tiveron que construír a súa escrita -a diferencia doutras linguas peninsulares como é o caso do castelán e portugués, cunha dilatada e longa tradición culta (coñecemento dos seus clásicos, diccionarios, gramáticas, ensino escolar ... )- a partires da lingua falada polos labregos e botando man, na meirande parte das veces, sobre todo no que atinxe á sintaxe e ao léxico, do castelán e, outras veces, as menos, do portugués. Por todo isto debemos valorar, aínda máis, o grande esforzo de Avelina que coa súa escrita elevou, xunto con outros homes e mulleres, a Galicia ao Rexurdimento. O galego de Avelina é practicamente o mesmo que utilizou o seu irmán Marcial e que ten como elementos máis salientables, que o diferencian da normativa actual vixente, entre outros, os rasgos gráficos e as características do léxico, ambas obxecto donoso estudio.

Rasgos gráficos: 1. En relación coa ortografía, a nosa poeta emprega as seguintes grafías, hoxe en día en desuso: 1.1 Utilización do g, j para representar a fricativa palatal xorda lf /,que hoxe grafiamos, na nosa normativa, con x. Exemplos: genio, gentes, joiña, lonje, justicia ... 1.2 Utilización do y grego, por mor do influxo castelán. Exemplos: Joya, rayosa, muy, prayas, ¡Ay! ... 1.3 Utilización do h naquelas palabras que en galego non o levan. Exemplos: T'hencheron , hombréiros, que s 'hachan sin pais ... 2. En relación coa acentuación, Avelina Valladares empregou tres clases de acentos gráficos: 2.1 Agudo C) para clasificar as palabras segundo acento e tamén como diacrítico. Exemplos: Diálogo, católica, baldón, arríscate, ...

85


Ond'o sol facheaba

oamañecer

2.2 Grave (') que marca a abertura vocálica, como en catalán e francés, e tamén, nalgunha ocasión, diferencia e verbo de e conxunción. Exemplos: Esperta, arrequece, decote, oprobeo ... 2.3 Circunflexo (")para marcar a contracción da preposición a co artigo o/a: 6, a, os, as. Exemplos: Ós qu 'emigran, o amañecer, ofilio, o que se acerca ... Outras particularidades gráficas salientables na escrita de Avelina serían o uso dos apóstrofos58: D 'este val, d 'a farándula, s ,opuxe ra, d España .. . e a utilización do guión tanto coa segunda forma do artigo como con calquera dos alomorfos de pronome persoal (obxecto directo): Corre-l-o pensamento, ¡desleigado-l-os tolos que de deijan, po-l-o ouro seducidos, senti-los ... Características do léxico:

Castelanismos: son moi abundantes na escrita da nosa poeta e, xunto coa grande cantidade de vulgarismos, deturpan bastante o galega: conocer, volver, tuvo, iban, decía, Dios, adios, ardilla, capilla, nadie, mismos, sencillo ... Vulgarismos: soila, soiliñas, pra, millar, adimiren, malencolía... Dialectalismos: non son moi numerosos na obra de Avelina: lus, louco ... Hipergaleguismos: loucomotora, hourizonte, leución, direución.

86


V. A EDICIÓN DA OBRA LITERARIA DE AVELINA VALLADARES



Ond'o sol facheaba 6 amañecer

Das tres opcións que podiamos tomar á hora de editar a obra da escritora estradense (lembrade: cadernos A, B, e C), escollimos, para esta primeira edición a máis fiel, o caderno manuscrito C59. Cremos que o recollido neste caderno (sobre todo o que máis nos interesa, que son os poemas en galego) é o que máis se achega á escrita orixinal de Avelina. Ir máis alá -facendo unha primeira edición crítica (normativizada)- suporía manipular e trastocar, en boa medida, o texto orixinal60. Respectamos, xa que logo, nos poemas escritos en galego, os rasgos gráficos (puntuación, acentuación, apóstrofos, guións ... ), mesmo no caso en que poida existir algún claro erro, e as características do léxico (castelanismos, vulgarismos, hipergaleguismos ... ); asemade respectamos o uso das maiúsculas que inician cada verso de acordo co costume da época. Pensamos que, malia as molestias que o lector poida padecer á hora de enfrontarse á lectura dos poemas escritos en galego, paga a pena facer a edición dos que consideramos orixinais para comprendermos o grande esforzo de Avelina por escribir nunha lingua que estaba renacendo e que aínda tiña moito camiño que percorrer. O único troco que fixemos -despois de moito pensalo- con respecto ao caderno manuscrito, é que cambiamos a orde orixinal. Deste xeito, en vez de seguir a orde do manuscrito (distintos artigas biográficos e necrolóxicos sobre a nosa poeta, textos en prosa de Avelina e as súas poesías seguindo unha orde cronolóxica), puxemos en primeiro lugar, por razóns de interese, os cinco poemas escritos en galego, a continuación as composicións en castelán, os tres textos en prosa, para rematar cos artigos61 biográficos e necrolóxicos sobre Avelina Valladares. Somos conscientes de que queda pendente, pois, realizar unha edición crítica da obra da Cantora da Ulla, unha actualización segundo a normativa vixente que facilite a lectura dos poemas en galego. Ogallá que este libro sirva de estímulo para que alguén se interese polo tema; Avelina Valladares Núñez ben o merece.

89


Ond'o sol facheaba ó amañecer

NOTAS (aos apartados III, IV e V)

Cfr. A mi amiga Catalina Fernández, p. 121. Cfr. A Galicia, p. 165. 3 Cfr. Miñajoya, p. 106. 4 Cfr. Mi Aldea, p. 122. 5 Carolina Coronado (Almendralexo 1823, Palacio da Mitra, preto de Lisboa, 1911). En 1843 publica un tomo das súas poesías, que se reeditan en 1852 cun prólogo do escritor madrileño, filio dun alemán, Juan Eugenio Hartzenbusch (1806-1880). Predomina nas composicións de Carolina Coronado o tema amoroso, impregnado de misticismo, e a evocación á natureza. Casa co diplomático norteamericano Justo Horacio Perry, establécese en Madrid convertendo a súa casa nun dos centros da vida literaria madrileña. Ao fracasar a revolución de 1866 deu asilo aos progresistas, entre os que se atopaba Castelar. 6 Publicado en El Estradense, A Estrada, nº 2, 22-XII-1906. 7 Gumersindo Laverde Ruíz (1840-1890), aparece citado na Historia da literatura galega contemporánea do profesor Ricardo Carballo Calero, dentro da nómina dos diádocos (denominación que reciben os escritores galegas de finais do S. XIX, sucesores de Rosalía de Castro, Curros e Pondal). 8 Gumersindo Laverde Ruíz, Antología, 1951, p. 56. 9 Cfr. A Ulla, p. 95 10 Vid. Marcial Valladares, Maxina, Edición de Anxo Tarrío, Margarita Neira e Blanca Roig-Rechou, 3ºed, Xerais, Vigo,1997, p. 66. 11 Vid. Manuel García Barros, Falernos na nasa Pala, A Estrada, Tip. La Artística, 1930, pp. 7-8. 12 Cfr. A Ulla, p. 95. 13 /bidem. p. 95 14 Cfr. Textos sobre Avelina Valladares, pp. 195-196 15 Publicado en Gaceta de Galicia, 15-V-1879. 16 Cfr. Ós qu 'emigran, p. 109 17 El Eco de Galicia da Habana, dirixido polo estradense Waldo Álvarez Insua, publicaba (véxase o nº 571, 3-VI-1893) un artigo titulado ¡¡1500 hombres engañados!! no que se denunciaban os fraudes que estaban a padecer os nosos emigrantes. 18 Andrómenas: enredos, trampas, mentiras ... ¡Déjese de esas andróminas, señorito; a cenar y a camal (Unamuno). A orixe desta palabra vén probablemente de Andrómeda, personaxe mitolóxico grego. 1

2

90


Ond'o sol facheaba 6 amañecer

Publicado en El estradense, A Estrada, nº98, 24-X-1908. 20 Vid. Manuel Castro López, "Avelina Valladares", Almanaque Gallego, Bos Aires, 1898, pp. 33-35. Esta biografía está recollida na sección Textos ... p. 197. 21 Vid. Rosalía de Castro, Follas Novas, 6ºEd. Castrelos, Vigo, 1978, p. 14. 22 Vid. Maxina, op. cit., p. 22. 23 Cfr. A pobre Oifiña, p. 104. 24 Antón Losada Diéguez, El Emigrado, A Estrada, 24-X-1925. 25 Laurentino Espinosa, El Emigrado, A Estrada, 24-X-1925. 26 Fermín Bouza Brey, op. cit., p.19. 27 lbidem. 28 Toda a información que fai referencia á obra relixiosa da familia de Avelina atopámola en Fermín Bouza Brey, op. cit., pp. 20-23. 29 Cfr. Mullere Escritora, p. 35. 30 Cfr. Gozas para la novena de San Plácido, p. 174. 31 Cfr. Gozas en la novena de San Román, p. 177. 32 Cfr. A los Padres Redentoristas, p. 180. 33 Cfr. Súplica a la Virgen del Perpetuo Socorro, p. 181. 34 Cfr. A mi querida hermana Segunda ... , p143 . Deste poema atopamos outra versión no libro Memorias de familia, Cfr. p. 145. 35 Cfr. A San José en la última enfermedad de mi señor padre, p. 147. 36 Trátase dun pano bordado que se leva pendurado ou cosido á roupa como signo de devoción. 37 Cfr. A María en el mes de sus flores, p. 154. 38 Cfr. A mi querido hermano político ... , p. 158. 39 Cfr. Al Apóstol Santiago, p. 157. 40 Cfr. Himno al Apóstol Santiago. p. 162. 41 Cfr. Diálogo entre un peregrino que se dirige á Compostela ... , p. 98. 42 Cfr. A mi querida tía Gabriela, p. 119. 43 Nome dado ás filias de Bóreas ou de Eolo que personifican os ventos suaves (represétase ás veces montadas en cisnes). 44 Do lat. Osculum, Bico. 45 Domingo Díaz De Robles (Ferro!, 1812-Madrid, 1867) foi vicepresidente da Academia Literaria e fundador e director da revista semanal El idólatra de Galicia e, asemade, autor de doce poesías escritas en galego. Para máis información sobre este escritor, Vid. Ricardo Carballo Calero, Historia da Literatura Galega Contemporánea, p. 83. 46 Cfr. Al amigo D. Domingo Díaz Robles, p. 126. 47 Cfr. Emanaciones del Alma, p. 131 . 48 Cfr. Ayer y Hoy, p. 135. 49 Cfr. Carta a la misma Antonia Lareo, p. 137. 50 Cfr. A mi respetable amigo Sr. Laverde Ruiz, p. 156. 19

91


Ond'o sol facheaba

oamañecer

Cfr. A Ulla, p. 95. Cfr. En El álbum de la señorita Juventina Oca, p. 182. 53 Cfr. Comunicación á la Sociedad de Amigos del país de Santiago, p. 185. 54 Tela de fío ou algodón, ou de mestura de ambos, estampada por un só lado. 55 Canals y Martí foi nomeado en 1765 director xeral de tintes e conseguiu un espectacular auxe no cultivo da rubia ou granza; en 1779 publicou, "Colección de lo perteneciente al ramo de la rubia o granza en España ... " , estudio que ía sobre as diversas materias tintóreas e a súa utilización. 56 Cfr. El Ochavo milagroso, p. 187. 57 O arcebispo Carlista García Cuesta ten visitado o casal de Vilancosta. 58 É de supoñer que Avelina coñecía o traballo do seu irmán Marcial, Del apóstrofo en la escritura gallega publicado en La Ilustración Gallega y Asturiana, nº 11 , Madrid, Tomol, pp. 123-124. Cfr. Sección Documentos, p. 239. 59 Cfr. Na sección Documentos, os cinco poemas escritos en galego, tal e como aparecen no caderno manuscrito C, pp. 208-235. 60 As posibles manipulacións que poden existir como resultado da transcrición dos poemas en galego, sobre todo no que respecta á acentuación, débese á non claridade dos mesmos; para calquera dúbida véxanse os poemas orixinais na sección Documentos, pp 208-235 . 6l Para reproducir algúns destes artigas apartámonos do caderno manuscrito e botamos man dos xornais onde foron publicados. 51

52

92


VI. POEMAS EN GALEGO



Ond'o sol facheaba 8 amañecer

..Jl 1Jlla D'este val deleitoso n'un recuncho Loucuras d' outro tempo recordando, As horas docemente vou pasando, Sin sentir que se van pra non volver.

E, libre d'a farándula d'as vilas, Qu'á mais d'unha cabeza henche de vento Deijo ahora corre-l-o pensamento, Vagar n' o campo que me veu nacer. Por eso, ó pé d' os freijos e ameneiros, Adistraeme ouservar como marchando, Mil remuiños d' espuma levantando, O río fachendoso bai ó mar, Ou, n'as herbas sentada d'a pradeira, Como as ráns garrulean n'a sua orela E o escaliño cai, que n'a sedela, Morde o ancelo e rebrinca pra escapar. ¡Vlliña1 ¡Ouén te veu que, namorado D'a hermosura qu'encerras non quedase E suidades ¡coitado! non levase No seu peito o adios cando che doul Ti m~liño pra todos atesouras; Ti ó triste non negas un consolo Es naiciña amorosa, e n' o teu colo Sempre alivio o pesar sempre atopou.

A ti de lonje chegan en bandadas Chisperreados alegres pajariños, Pra n' os bosques e soutos os seus niños En tr' as pólas d' os árbores facer;

95


Ond'o sol facheaba 6 amañecer

E tamén entr' os tojos e as carpazas, N' os bujos, laranjales, límoeiros, os d'acá mesturados, fallangueiros, Cal se nunca estiveran sin se ver.

e

Dá genio ó espertar n'as mañanciñas, En que, ledos á Dios eles glorian, Escoitar ternos cantos que !!'envían Merlos, tordos, currucas, verdeiróns, Carriciños, chincheiros, papo-rubios, Quqos, chascos, bubelas, anduriñas, Ciayos, patos, maceiros e ruliñas, Paspallás, carniceiras, gorrións.

O sirín e o pardillo atrás non quedan, D'o jiljero namoran os gorgeos, Co-aqueles seus graciosos contoneos Mirando, ja pr'aqui, ja pr'acolá. E, á seu cabo, a montesa laberquiña, Suspendida n' o aire estribillando, Vai seus cantos tamén repinicando, Sin celos conocer, nin vanida. Aqui ónse denoite en todos sitios . Resonantes atrujos, cantinelas: Son os mozos que van pr'as espadelas Co-as mozas ó seran paliquear, N 'a man levan de palla bós fachucos Que con mistos acenden n'o camiño E subrazo, ademais, longo sachiño Pra ó <leño tentador arrenegar. ¡Que moito pois ralaben os poetas E viajeiros terriña cobizada, Po-1-o Pico Sagrado coronada Con sobervios palacios d'arredor, S'hai jardins n ' o teu seo arrecendentes, Regueiros e fontiñas paroleiras, Piñeirales e frescas carballeiras Ond'a sombra buscar po-1-o calor! ¡S'hai meniñas trigueñas avisadas, De feituco corpiño rechamante,

96


Ond'o sol facheaba 6 amañecer

Blancas d'azules olios sin amante E puras corno a sira d'a rnañán! ¡S'hai nas veigas douradas espiguiñas Pradeiras de rosas variadas, N'os viñedos as uvas encolgadas, Ricas froitas rodando po-1-o chan! ¡N'as festas ... ... ! Ede ver globos pintados, Refulgentes estrelas arrojando, Fortes bombas n' as nubes estoupando E foguetes con luces de color, Ciaiteiriños as gentes atraendo, Qu'en rnoreas acoden as ruadas, e o fondiño a hucha ataviadas Sinque o ataque polilla nin valor. ¡Desleigad'o-1-os tolos que te deijan, Vlliña, po-1-o ouro seducidos Pr'o fin á ti volver arrepentidos E fartos de n' o alteo traballar! ¡Ai! N'e rnilagre, non, que me namores Se nacin por fortuna n' ó teu seo, Can d' o os angeles mismos den d' o ceo Viñeran teus encantos disfrutar.

97


Ond'o sol facheaba

oamañecer

Diálogo entre un peregrino que se dirige a Compostela y un labriego Peregrino Salud, buen hombre. ¡Quereis Enseñar á un peregrino De Compostela el camino Si, cual creo, le sabeisl Labriego Honra en face-lo terá Hofo la brego, Señor; Que, Dios <liante, o seu labor Non por eso atrasará Mais de fatiga rendido Ouservo está sua mercé. Sin duda de lonfa pé Cumple algun voto ofrecido E, s'a él non s'opuxera Descanso e algo tomar Folgara de que pousar A miña casa viñera El!'aquela d'o Loureiro Qu'anque d'humilde fachada Ten ainda unha tallada Pra !!'ofrecer ó romeiro E Rosa, miña muller, Esperta com'unha ardilla, Pronto avía unha tortilla Con limpeza e con jacer. Peregrino Admito la caridad Que ejercer quereis conmigo Y Dios recompense, amigo, Vuestra generosidad Descanso, sí, hoy anhelo, Pues ha dias que viajando Por tierras extrañas ando En congojoso desvelo.

98


Ond'o sol facheaba 8 amañecer

Vna promesa á cumplir Vengo al Aposto[ sagrado Que el ruego del desgraciado Diz se complace en oír Y mientras no deposite En su seno mi oracion, La lucha del corazon Incesante se repite. Por eso con fé ardorosa El gozo interior ansío De que toque el bordón mío La basílica famosa . Labriego Calme, Sr, a ansiedá E afüra, füra esa pena, Qu'unha jornada pequena Resta d'aquí a ciudá. A descansar vamos, pois, Qu'e noite e ja pr'as cortellas Baijan d' o monte as ovellas, As bestas, vacas e bóis. Vamos que, mentras n'o lume Prepara a cea a muller, Rezaremos, si quixer, O rosario de costume Cearase, e a camiña Limpa, ben que sin bordados Nin colchons alporizados, Que non hai n' a casa miña E o qu' o sol madrugadeiro Doure a crista d' a montaña, Os dous en doce compaña Sairemos po-1-o quinteiro. Eu historias narrarei, Pra que non sinta o camiño E, c'un e e' outro contiño De seguro o distrairei A proposito; ¡noticia Non ten d' o acontecemento Qu'hoj' embarga o pensamento D'a católica Cjalicíal

99


Ond'o so/facheaba

Escoite, pois, qu' o suceso D'interés e non escaso E, según dicen, o caso Anda entre gente de peso. Peregrino Que le escucho desde luego, Puesto que á mi patria toca. Pendo ya de vuestra boca: Hablad, amable labriego.

Labriego Parece qu'homes sabidos, Botandos'á maginar Chegaron á adiviñar Ond' estaban sepelidos D'o Sant'Apostole os osos E de dous mais que con el, Predicando contr' o infiel, Deron a vida gozosos Ledos inmediatamente Vanse junt'éi Cardenal, Quen mandou n'a catedral Traballar caladamente, A ver si se descubría O Tesouro apetecido, Tanto tempo alí escondido; Segun a historia decía. De noite, c'as portas chousas, Pra que nadie maliciase E, atrevido, non tomase Por meiguería estas cousas. Estudiadiña a leucion; Por baijo terra os canteiros Abriron grandes carreiros N'unha e n'outra direucion. Estas esculcas guiaban Sacerdotes ilustrados Que, n'antigüedá versados, Sabían ben prond'andaban

100

oamañecer


Ond'o sol facheaba

oamaíiecer Pasaron dias e meses

Sin preguiza traballando, Ja con paredes topando, Ja sufrindo mil reveses Por fin ¡Dios sea loado!, En forza de cachear, Conseguiron atopar O tesauro cobizado, E d' esto señales dou ¡Vn portento milagroso Con qu' o apostole glorioso Seu gran poder amostrou. O caso foi ben sonado, D' este modo acontecido: Cego, mudo, sin sentido, De súpeto desmayado Quedou un sencillo obreiro Que co' a millor intencion A aquela Santa mansion Pudo chega-lo primeiro. Ó ve-lo así, compungidos, Os demais, por el pedían Ós Santos que ali dormían N'as sepulturas metidos; E Dios, qu'a súplica oyeu De tanta jente afligida, Ó cego, casi sin vida, Vista e salú devolveu. Este milagre alentou O corazón d' o Prelado Que, c' o Cabildo ó seu lado Ó sitio tal s'acercou, Onde, n'a terra postrados, Todos de placer choraban E contritos adoraban Os sepulcros atopados, Era o hachado asombroso E-o que público se fijo Cada quen podía quixo Visita-1-o fervoroso E con devoción tocar As reliquias dos Santiños Medallas e rosariños Que non paran de bicar.

101


Ond'o sol facheaba ó amañecer

Dós osos ¡canto polviño Ciardou a nai dolorida Que co- a fe mais encendida, Lle dá o filio enfermiño! Hoj'aquel recuncho cerca Vnha reija de madeira, Pechada de tal maneira, Qu'atras dice o que se s'acerca. Mais cóntase qu' o Prelado, Qu' e de moito entendemento Agarima o pensamento, Sin duda por Dios guiado, D'ali facer levantar Capilla de gran valía, Onde lámparas, noíte e día Alumean sin cesar. Se certo o rumor sair, Qu'a pes juntos creo eu N'os anos do jubeleu Á compostela acudir Con esquisitas ofrendas, Veremol-as romerias D'aqueles felices días Qu'historian as lecridas A catedral parcerá Entonces un forrnigueiro e, n' ela, o botafumeiro fachendoso cruzará. Peregrino De vuestro relato amigo, Por Dios que estoy admirado, Y el instante afortunado En que os concocí bendigo Nunca imaginar pudiera Me regalase el destino Por mi guia, un campesino Que tanta instruccíon tuviera Virtud, talento, nobleza, Dones de simpar valor, Al Supremo Creador Plugo daros con largueza

102


Ond'o sol facheaba ó amañecer

Vso de ellos, indulgente, Conmigo habeis hecho hoy Y otra gracia a obtener voy Del campesino elocuente Incógnito, á quien habeis Dado hospedaje y solaz, Os brindo con mi amistad. ¡La vuestra me concedeisl Labriego ¡E pois nonl o qu'eu quería Eso mismo era, señor, Pero 6 probe labrador Adiantarse n'aquecía. Peregrino No os humilleis; tiernos lazos Vnen ya nuestra existencia. Yo, Marqués de la clemencia, Tiendo al labriego los brazos. Labriego Ja que tal sorte pra min Troujo Dios n 'este momento, Direy louco de contento, "Seiqu'en bóas pallas nacín E anqu o dichoso traves De comprender non acabo Eu, labrego, sempre esclavo Serei do señor M arqués.

103


Ond 'o sol facheaba 8 amaíiecer

A pobre orfiña Orfiña quedei n'o mundo Desqu' á lus d' o mundo vin Nunca agarimo sentin D'os país que me de ron ser. Prendida d' o seu amor, Vidiña da süa vida, A negra morte estrevida Non m'os deijou conocer. Limpo, ou lijoso mamei Alteo leite ¡coitada! E n'o berce adormentada Fún por alteo ron-ron. Temas miradas de nai, Sonrisas, doces biquiños, Falagos, meigos cariños Non houbo pra min ¡ai! non. Amantes fálas, consolos Qu' outras á bon do alcanzaron Tan lonje de min anclaron Qu'á senti-1-os non cheguei. Escarriada, sin ventura Sin haber, sin acomodo Orfiña soila de todo N'a terra quedei, quedei.

11 Por eso o corazon se m ' estremece E cheo de mortal malencolia Todo arredor de min feo aparece Nada solas me dá nin alegria. Cal bretema qu' envolve o cotarelo Ond'o sol facheaba oamañecer,

104


Ond'o sol facheaba 6 amañecer

Asi, tamen á min de loito un velo Circundoume de supeto 6 nacer.

En balde prá sparce-1-o pensamento Corro á's'scoitar d'o campo os pajariños Que, tolos rebuldando de contento Cibicada carrejan pr' os filliños. ¡Dichosos eles qu 'anqu'ali chitando, D'a orfandá non comprende á amargura E miran pra seus país ledos cantando Sin coidarse d'a miña desventura! ¡Ai! Quen n'o peito seu non tuvo mágoas Nin da vida n' o mar probou escollos, Mal se decata d'as alleas báguas ¡Boite!! ... Non sabe o qu'e telas n'os olios.

¡A ond'irás en busca de consolo, Orfiña trist' orfiña, a ond'irás! ... Acá abaijo n' o hai, n' o ceo solo Entr' os anges de Dios o a toparás. Rompé Señor ese tellado argente Prond' o sol, sin ca ir bel os camiña Abrí as nubes e baijá esprendente A tirar d' este mundo a pobre orfiña.

105


Ond'o sol facheaba ó amañecer

~liña joya

Joiña d'España, adorada Cjalicia, Verjel d' os encantos d' os puros amores Esperta, qu' o tempo ch ego u d' a justicia E á portas alleas non pides favores. Ja a loucomotora de gozo asubía Teu chán pintoresco garbosa 6 cruzar, Ond'as laberquiñas de noite e de dia A alma enajenan con doce cantar. Esperta, na prenda, prendiña arrequece, Que loito d'abondo trougueche abatida E en carro dourado risona se mece Alá n'o hourizonte j'aurora de vida. Esperta, non coiden que dormes decote Os que te chamaron de parvos mansion Parviños son eles e afellas qu· o mote Merecen en pago d'injusto baldon. ¡lñoran, acaso, qu'aquí n'o téu seo En armas e en letras criouse o millor? ¡Mariños agudos, chuvidos d'o ceo Ou' en crimas leijanos t'hencheron d'honor? ¡Cjentís escolares, d' eterna memoria Ou'as aulas deijando, colleron o aceiro E, emberbes ainda, libraron con gloria A naí cariñosa d'o jugo extranjeiro? ¡lñoran tes nenas de corpo esbeltiño, De fdlas azelmas, mirar feitizoso; Branquiñas cal neve de pelo rojiño Morenas que dicen donaire e o noso? ¡Erjidos sin conto en qu'o gusto se perde; Fontelas rujindo n· os bosques, n' os soutos; Argentes regueiros, d' o monte entr' o verde, Saltando espumosos erguidos petoutos?

106


Ond'o sol facheaba ó amañecer

¡ Pobiños roales en todo paraje, D'o mar n'beiriña cen vilas rayosas Qu'afeitas á oír brüa-1-o oleaje, N'as prayas se dormen en leito de rosas? Esperta, Cjalicía. ¡Non ves, n'arreparas Que ja velosmente traspasan fronteiras Ilustres heraldos traguendo albizaras Que ledas ch'envian nacions forasteiras? ¡Ai! Sinto n'a alma non sei qu'alegria, Non sei qu'adiviño de teu esprendor, Pois sin remedia-1-o, de noite e de día Contigo soñando estou, meu amor. Si, que me doeron e <loen de veras Os tristes laidos d'a tüa opresion; Mais cala, rulíña, que, tras penas feras Víslümase á hora d'a reparacion. Esperta e d' os ollos enjuga as bagoíñas Con que desfogabas teu negro pesar, Chorando decote, chorando, á soiliñas, Sin tregoas chorando d'a alba ó Iüar. Noma is ja d' oprobeo, noma is de tristura De magoas pasadas non fagas lembranza E teus recunchiños de grata verdura Alegres sauden ó sol d'a bonanza. Arríscate ajiña, sacude os hombreiros Desata as a u guiñas qu' encerran virtú, E en fatos á das acudan viajeiros Pr'o corpo e pr'a alma buscando salú. Maníficos tempros Dios inda en ti conta. ¡Á que nomealos ahora eu á qué, Se lonje, á moi lonje por sorte remonta A sona d'a tüa católica fé? Correndo correndo, cal lostregos, veñas De gente acrutado-1-os trens a porfia: Teu chán adimiren os que te desdeñan E pensan a·inda qu'es terra baldía.

107


Ond'o sol facheaba

Joiña d'España adorada Qalicia, Verjel d' os encantos d' os puros amores, Esperta, qu' o tempo ch ego u d' á justicia E á portas alleas non pides favores.

108

oamañecer


Ond'o sol facheaba 6 amañecer

Os qu ·emigran Eu coido, coido qu' e imán O qu' en cerra Vltramar feiticeiro Pois roubándonos vai zalameiro Vnha á unha as prendiñas d'amor. Inda bén á falar non comezan Os rapaces d'a nosa Cialicia, Cando ja, con meigosa caricia, Lles amostra un porvir sedutor. Non ll'importa que nais coitadiñas Afligidas se queden chorando, Ó mirar que d' o niño escapando Os filliños d'a alma !les van. ¡Cantas veces con eles no colo, As bagullas d' os olios ca indo, Iban ¡ai! o grauciño esprimindo Pra farta-1-os o menos de pan! Mais non son os traballos pasados En criar esas prendas queridas, Nin pribanzas abondo sufridas O que fai o seu peito doer o qu'as mata e o prejajo roedor Oue d' a mente non poden botar, De soiliñas n' o mundo quedar E soiliñas n' o mundo morrer ...... A Vltramar non vayas, meus meniños, Ond'andrómenas hay noit'e día Pr' os incautos cazar á porfia Ofrecendolles ouro á rodar E, dempois que d' aca vos arrancan, ¡Mal pocados! pra sempre quezais, ... ¡Ai d' os fillos que s'hachan sin país! ¡Ai d' os país á quen mata o pesar! A Vltramar non vayas, que s'alguns D' a fortuna os regalos admiten, Outros mil en sudor se derriten Pra d'a fame siquera escapar E agarimo en ninguen atopando, Por alleos decote rodeados, ¡Virgen Santa d'os Desamparados!

109


Ond'o sol facheaba ó amañecer

Que de queijas lles hás d' escoitar. Non vayás, qu'adios mimos d'a terra Adios campos e verdes soutiños, Onde, ledos, buscabades niños Por placer d' estraga-1-os dempois; Adios tróulas de juntos pastores Co-a fancenda po-1-as Carballeiras, En qu'a brincos facíades randeiras, Follatiños guindandolle ós bois. Adios cantigas melancoliosas N'as esbrugas de noite ó seran Currunchiños d' encentador chán Fonteliñas qu'amor despertas, Adios gaitas d'alegres rüadas, Espresivas muiñeiras tocando, Castañetas n ' o aire soando D' o dengoso bailar ó compás. Adios; ¡ai! anaquiños d'a vida Pobres nais qu'angustiadas de morte, Maldecís a fatídica sürte Qu'ós filliños de vos aleijou ¡Quen poidera enjuga-1-os regueiros Que de bagoas teredes botado! ¡Quen poidera correr! ¡Dios amado! Ós braciños que tanto bicou! ¡Quen poidera, naiciñas d'a alma, Despaciño contarvos á solas O que pasa d' o mar entr'as olas, o que pasa d'o mar mais alá! ... ¡Canto triste mortal desengaño! ¡Canta doce ilusion po-1-o vento! ¡Cantos dias d'amargo tormento! ¡Cantas noites de negra suida! A Vltramar. non vayás pois meniños Ond'andrómenas hai noife, e dia Pr'ós incautos cazar á porfia Ofrecendolles ouro á rodar E dempois que d'aca vos arrancan ¡Mal pocados! pra sempre quezais! ... ¡Ai! d'os fillos que s'hachan sin pais! ¡Ai! d'os país á quén mata o pesar! 110


VII. POEMAS EN CASTELÁN



Ond'o sol facheaba ó amañecer

La ausencia Sin paz mi alma enlutada Ni consuelo en mi dolor; Del bien que adoro alejada, Sólo hallo espectros de horror. Y en vano en vano ¡ay! intento Buscar en esta mansión Vn alivio a mi tormento, Vn reposo al corazón. Muda la naturaleza Se muestra ante mi dolor Sin encantos, sin bellezá, Sin las galas del amor. Y cual país solitario Que el huracán asoló, Silenciosa, como osario Triste la contemplo yo. Ni me brindan con su aroma Flores del mimoso Abril, Cuando fresca Aurora asoma Cuajada de perlas mil. Ni acallar puedo en mi mente Pensamientos que en tropel Agólpanse bruscamente Vertiendo amargosa hiel. · Nada en el mundo hay risueño Que dé tregua a mi penar; Fueron mis dichas un sueño Y huyeron al despertar. Huyeron, si, mas no huyó Del alma el duro sufrir, Ni la pasión que enlutó Mi un tiempo feliz vivir

113


Ond 'o sol fa cheaba 6 amañecer

Volad, volad ilusiones Que en mi delirio forjé, Cuando en dulces emociones Sueños de amor halagué.

Volad ... y al bien que aún adoro Con ardiente frenesí Decid que en continuo lloro Paso mis días aquí.

114


Ond'o sol facheaba ó amañecer

Cuita inesperada Es un sueño, una ilusión La ventura en esta vida; Es una hoja caída; Vna sombra no más es; Dormir en risueña calma Y despertar zozobrando; Es vivir ... agonizando; Es gozar ... morir después.

U

115

V


Ond'o sol fa cheaba 6 amañecer

Adiós a una selva Trova Adiós adiós, selva hermosa Testigo de los suspiros Que exhalé Cuando mi suerte azarosa En tus sombríos retiros Contemplé. Adiós florestado un día Henchida de amor el alma Se miró Y donde la lira mía Mil veces en dulce calma Resonó. ¡Adiós! El destino cruel A partir de ti condena Sin piedad A la que constante, fiel Consuelo diste en su pena Y ansiedad. Cjratos recuerdos mi mente De tu encantada hermosura Cjuardará Y siempre ¡ay! intensamente Lejos de ti, con ternura Cjerminará. Y jamás, selva, querida Olvidaré aquellas horas De ventura En que contemplé embebida Tus bellezas seductoras, Tu dulzura

116


Ond'o sol facheaba

oamañecer

La partida Triste es vivir abrigando Vna pasión ignorada Que con furia despiadada Hiere nuestro corazón. Triste vivir cual la flor Que crece en la selva oscura, Ni nadie ve su hermosura Ni produce una ilusión. Y, aumenta este gran dolor

El partir en fatal hora Lejos del bien que se adora Con loco y ardiente amor. Lo aumenta si; y esa alma Que a amar llega con exceso Morirá por el gran peso Que le causa este dolor. Y es fuerza ¡oh Dios! el seguir Del fatídico destino El azaroso camino En que sólo veo hiel. ¡Y es fuerza el obedecer Las condiciones tiranas Y las leyes inhumanas Que nos impone cruel! ¡Partir sin una esperanza Que halague el alma sensible! ¡Ah! es muy duro, es terrible, Es sin consuelo morir Es llorar continuamente En dolorosa opresión; Apretar el corazón Que apenas puede latir.

117


Ond 'o sol facheaba 8 amaĂąecer

En vano este atroz recuerdo Quiero alejar de la mente; Lo tengo incesantemente Delante para penar. Y por doquiera me sigue Y me atormenta y tortura Y acrecienta la amargura De mi terrible penar. Si de mi vida el destino Es llorar sin un consuelo, ÂĄPor quĂŠ me condena el cielo A tan pesado vivir? Si he de dejar de mi tierra La belleza seductora, La pena que me devora Me dice mejor morir.

118


Ond'o sol facheaba

oamañecer

4 mi querida tia (i... Aura de Abril sonriente, Blando y amoroso viento, Deja el verjel un momento; Oye mi súplica ardiente. Allá en la margen orlada Del manso límpido Vlla, ·Donde la tórtola arrulla, Hoy ya por mi no escuchada, Donde en los prados verdosos De lindas rosas cubiertos, Entonan dulces conciertos Pájaros mil bulliciosos; Allá ... tal vez a la sombra Del limonero florido, Hay un ser por mi querido Que la mente sólo nombra Hay una prenda adorada Que mi infancia acarició; Vn ser tierno de quien yo Lloro infeliz alejada Hay una mujer que allí Por su virtud resplandece Y al corazón que padece Prodiga dulce consuelo ... ¡Quien, aura, cual tú pudiera Volar a mi tierra hermosa! ¡Si alas de ágil mariposa El cielo me concediera Entonces ¡Oh Dios! cruzara, Anhelante y presurosa Esa distancia enojosa Que de mi bien me separa Y en sus brazos cariñosos, De amor el alma extasiada, Recibiera enajenada Ósculos mil amorosos Mas, ya que el destino fiero, Impasible a mi anhelar, A solas me hace llorar.

11 9


Ond 'o sol fa cheaba ó amañecer

En las márgenes del Duero, Tus alas, aura, despliega; Visita mi tierra amena Y besa la faz serena Del Ángel, de aquella tierra por quien pide La cuitada Que distante De su amante Corazón, No halla alivio Su desvelo, Ni consuelo Su aflicción.

120


Ond'o sol facheaba ó amañecer

A. mi amiga Catalina fernández Tú que del Duero embelleces Las márgenes seductoras; Tú que feliz no lloras, Ni sabes lo que es pesar. Tú que de amiga me diste El nombre dulce y hermoso, Deja que halle algún reposo En tu amistad mi penar. Deja se duerman mis cuitas Y que, en tu amor extasiada, Vivir crea enajenada En un mundo de ilusión. Y que pulsando la lira Abandonada, mohosa; Cante embelecida y gozosa Nuestra inocente pasión. De mi patria al separarme, Lleno de amargura el pecho, Maldecía en mi despecho Del hado el fatal poder. ¡Ah! Mil veces el recuerdo De sus mágicos jardines Váse allá en sus confines Más de un suspiro a perder. Pero tú eres, tú sola Hoy mi recuerdo halagueño; Tú, tierna amiga, el beleño Que calma mi triste mal. Bendición dí, a aquel día Que nuestras almas se amaron Y que unánimes juraron Vna amistad eternal.

121


Ond'o sol facheaba

~¡aldea

A Carolina Coronado Si en las alas del destino Cruzas el mundo viajera, Aúnque valles por doquiera, Seductores hallarás, Si uno de célico encanto, De belleza indescriptible, Arroba tu alma sensible, Que esa es mi aldea sabrás. Si en el calor estival, Buscando plácidas sombras, Anhelas quizás alfombras De claveles con afán, No te desalientes, no: Hallarás a tí vecinas Cien graciosas campesinas Que mi aldea te dirán. Si por la sed devorada Ansías ardientemente Límpida, abundosa fuente En que tu ardor mitigar, Corre al bosque silencioso, Do el corazón se dilata Y arroyos verás de plata En mi aldea resbalar. Si al deslizarse la noche Envuelta en negro crespón Sientes recuerdo o ilusión De alguna trova de amor, Escucha: oirás entonces Como en la verde enramada Alegre trova a su amada En mi aldea el Ruiseñor.

122

oamañecer


Ond 'o sol facheaba 6 amañecer

Y al despertar de la aurora, Al reir de la mañana, Entre nubes de oro y grana Sobre un cielo de zafir, Como mil aves cantoras, Su lira dando a los vientos Entonan tiernos acentos De mi aldea sin salir. Aquí tranquilo marchando, Verás caudaloso río, Allá antiguo caserío De gran señor titular Y en el cercano horizonte También el Pico sagrado, Del romero visitado En mi aldea descollar. Y la rugiente cascada, De roca en roca saltando Nítida faja formando En constante ebullición; Mientras ornan aromosas Cundidoras pasionarias, Las florestas solitarias De mi aldea en la región . Cabe la copa del cedro Bajo impermeable tejido Do tiene también su nido, El mirlo se oye cantar Y sentada allí a la sombra Verás como embriagadoras Huyen fugaces las horas De mi aldea en el solar. Si en las alas del destino Cruzas el mundo algún día, Cialicia la patria mía Con amor te acogerá Y en sus floridos vergeles, En sus mágicos recintos,

123


Ond'o sol facheaba ó amañecer

Que embalsaman los jacintos, Allí mi aldea estará. ¡Ah! Corre do ella a gustar La incomparable delicia: Corre a mi amada Cialicia Que es de amores el edén Surca ese mar proceloso, Que apaga mi débil voz, Hiende el espacio, veloz: A mi aldea vuela, ven.

124


Ond'o sol facheaba 6 amañecer

fpigrama Intentó con galanteos Don Antón enamorar A Paca, sin reparar Más que en su loca pasión Paca, que de un fiel marido No quiso la frente armar, Dijo al galán: " no ha lugar, Perdone V. Dn. Antón".

125


Ond'o sol facheaba

Al amigo D. Domingo Diaz Robles No buscaré, no, en mi lira Acentos para cantar La que lozana hoy se mira Rosa que mañana expira, Del aquilón al bramar. Notas de grata impresión Buscaré con mano inquieta Que canten en dulce son Las hazañas del campeón, Los laureles del poeta. Pero ya oigo cantarte Cilorias por tí conquistadas Ora en el campo de Marte, Tremolando el estandarte Ante las huestes armadas. Ora las letras por guía Tu gran talento luciendo: Es la suave armonía Que canta a tu poesía El orbe entero, aplaudiendo. Y recuerdos a tu mente Lleve también el cantor De amante hermosa que ausente Llora tal vez tristemente De su destino el rigor.

De amor fugaces momentos Recuérdente mis canciones Que, aunque de duros acentos, Hijas son de sentimientos En que no caben ficciones. Mas si este pobre estro mío Quiso tributarte un don

126

o amañecer


Ond'o sol facheaba 6 amañecer

Que tu consideres frío Tan sólo una cosa ansío; Vn generoso perdón. Y, si alcanzarlo consigo, Llena de agradecimiento Pregonaré por doquier Que caridad, ornamento Es, así bien de tu ser.

127


Ond 'o sol facheaba ó amañecer

nimno a S. ~. la l!eina Doña Isabel 11, la noche del 10 de Octubre de 1849 Coro Hoy tu nombre Isabel, Reina Amada, Es la vez que placeres augura Y la brisa en la noche callada Isabel por doquiera murmura.

Ya la estrella de unión sacrosanta Sus fulgores dilata en el cielo Y el proscripto, ya libre, en el suelo De su patria, nacer mira al sol Hoy henchido de gozo al que ayer En prisiones lloraba infelice La benéfica mano bendice De la madre del pueblo español. Coro Hoy tu nombre Isabel, Reina Amada, Es la vez que placeres augura Y la brisa en la noche callada Isabel por doquiera murmura.

11 Nuestra bella sin par soberana Que en su pecho bondad sólo abriga, Olvidando maléfica intriga, Cienerosa al culpado amnistió Y Amnistía los mares surcando Veloz corre apartadas regiones Y Amnistía sus mágicos dones De uno al otro confín extendió

128


Ond'o sol facheab a ó amañecer

Coro Hoy tu nombre Isabel, Reina amada, Es la vez que placeres augura Y la brisa en la noche callada Isabel por doquiera murmura.

111 Saludemos la que hoy en el trono De Castilla, virtudes ostenta Y glorioso recuerda sustenta De la augusta primera Isabel Astro hermoso de luces radiante Que del orbe el espacio circunda Siempre el cielo clemente difunda Cjracias mil en tu regio dosel. Coro Hoy tu nombre Isabel, Reina amada, Es la voz que placeres augura Y la brisa en la noche callada Isabel por doquiera murmura.

IV De Isabel el feliz natalicio Sin congoja celebra el Íbero, Impedido de amor placentero Y entre vivas de unión fraternal Cesen ya los rencores, los odios Sólo Hermanos desde hoy nos llamaremos Y el perdón a la vez imitemos De esa Reina de nombre inmortal. Coro Hoy tu nombre Isabel, Reina amada, Es la vez que placeres augura Y la brisa en la noche callada Isabel por doquiera murmura.

129


Ond 'o sol facheaba

A unas flores Soneto ¡Qué dulce encanto para mí teneis, Flores queridas de fragancia pura Que aspirar afanosa la dulzura De vuestro aroma con amor me veis? ¡Qué mágica influencia poseeis Que, ahuyentando dolores y amargura La calma suspirada, la ventura Compasivas al pecho devolveis? De un adiós me recordais tierno acento; Por eso ¡Ay! flores del vergel cercano Amaros he hasta el postrer momento Amaros he, que procurara en vano Las prendas olvidar el pensamiento Que triste hoy contempla en país lejano.

130

oamañecer


Ond'o sol facheaba

oamañecer

emanaciones del alma A Mi buena amiga Concepción Losada Dulces acentos en mi tosca lira Conchita mía, buscarás en vano Que del dolor la asoladora mano Sus cuerdas ¡Ay! en hora aciaga hirió El bello sol de aquella edad querida Que amor y encanto por doquier respira Del horizonte en que mi vida gira, Por siempre, amiga despiadado huyó. Ya más sus rayos no veré divinos Al despertar, con la naciente aurora, Ni de la tarde en la postrera hora, Me sonreirán desde su trono azul Ni del Otoño en la serena noche, Cual en un tiempo de sin par fortuna Veré tranquila parecer la luna Envuelta en pliegues de ligero tul. Por eso tristes mis cantares suenan Del manso Vlla en la ribera amena; Que no le es dado al corazón que pena El dulce néctar del placer gustar Vana químeras con mentido halago Ya no fascinan mi abatida mente; Sus alas destructoras en mi frente El genio del dolor vino a posar. Y en vano los recuerdos de ventura Evoca el corazón en su agonía, Que antídoto a su cruel melancolía No encuentran en la memoria del placer. Más tu que perfumadas suaves brisas Aspiras del Sarela en dulce calma Los ayes lastimeros de mi alma No quieras, tierna amiga, conocer. En cielo nacarado, siempre hermoso, La estrella de tu amor luzca serena;

131


Ond 'o sol facheaba ó amañecer

Que nunca en tu frente de azucena Su huella el dolor llegue a estampar. Vn mundo de ilusión embriagadora Doquiera te sonría y en tus ojos Que dulzura atesoran sin enojos, Jamás refleje el llanto del pesar. Mas, si en hora falta!, destino adverso Te muestra sus rigores algún día Y la copa de célica ambrosía Fiero torna en un cáliz de amargor, Recuerda que en las márgenes del Vlla Dejaste apasionado un pecho amigo, Y ven tus penas a partir conmigo; Ven a mi seno a respirar amor.

132


Ond'o sol facheaba ó amañecer

La tórtola Allá de la tarde En hora postrera Con voz lastimera De acerbo penar La tórtola amante Lanzaba a los vientos Amargos acentos En suave arrullar. ¡Quién causa cuitada Su fiero dolor? ¡Tal vez del amor El rayo la hirió? Tal vez del destino La mano traidora Robole en mal hora El bien que adoró? ¡Ay! pobre avecilla Que a solas gimiendo El bosque corriendo Tristísima vas Tus alas repliega, Que en estos retiros Tan sólo suspiros Do quiera oirás. Aquí forastera Ignoras amiga, Que ardiente fatiga También sufro yo Ignoras que un día Amor dulcemente Mi pecho inocente Voraz asaltó Más pronto su magia Segome amargura:

133


Ond'o sol facheaba ó amañecer

Huyó la ventura; Huyó la ilusión. Los gratos recuerdos Que el alma arrobaron ¡Ay! ¡Qué me dejaron? Dolor, aflicción . Por eso mi queja, llenando el espacio Hoy lúgubre el Eco repite incesante Que sobre mi frente se agita constante Cerniendo sus alas el genio del mal Y en negro horizonte siniestra luciendo Fatídica estrella de horrible influencia A mísera suerte mi endeble existencia Parece condena con saña infernal.

134


Ond'o sol facheaba 6 amañecer

Ayer y hoy A mi amiga Antonia Lareo Pobre amiga, que en las playas Del mar, suspiras a solas Oyendo bramar las olas Con melancólico son ¡Quien te alejó del Sarela en cuya margen frondosa, Corrió tu infancia dichosa Embriagada en la ilusión! Ayer la brisa apacible, Del país de tus amores, Aromas de bellas flores Te regalaba doquier Y en la hermosa Compostela Del peregrino anhelada, Se deslizaba extasiada Tu vida en puro placer. Hoy veleidoso el destino Robándote el patrio suelo, Deja negro desconsuelo En tu seno virginal Y eternas horas de insomnio Noches de acerba amargura, En cambio a dicha y ventura Te da su saña fatal. Ayer el sol del contento Brillaba sobre tu frente Y acariciaba tu mente Vn pensamiento de amor Hoy en las cóncavas rocas, Que el mar azota bravío Tristes resuenan, Dios mío, Los ayes de tu dolor.

135


Ond 'o sol facheaba ó amañecer

De ayer a hoy ¡Cuán distinta Es tierna amiga la vida! ¡Cuánta esperanza perdida! ¡Cuánto mentido soñar! ¡Qué efímeros son los goces Que forja la fantasía! ¡Cuánto en pos de la alegría Corre veloz el pesar!

Mas triste a solas no llores De la fortuna el desvío. Si es tu llanto el llanto mío, Vénlo en mi seno a verter Ven do en acentos del alma Te llama hoy mi laúd Ven a gozar la quietud De aquel suspirado ayer.

136


Ond'o sol facheaba ó amañecer

Carta A La misma Antonia Lareo Mi muy querida Antoñita, Deseo que estos renglones Puestos en malas canciones Te hallen con salud cabal. La nuestra, para servirte No tenemos de ella queja; Pues no es del todo maleja Aunque un poco desigual. Sabrás que el amigo Andrés Aunque no lleva levita, Hacerte va una visita De esta casa en comisión. Dígnate pues recibirlo Amable por caridad, Que hará una barbaridad Si le das un sofión. De parte de estas señoras, Que se tienen por sapientes Lleva ... nada entre dos fuentes Y no lo tomes a mal. De chorizos arrugados Creo que es una docena Y jamón para la cena Del próximo carnaval. También lleva un raro chisme, Del que se acordó Luisa, Y por Dios que da risa La ocurrencia singular Es su figura rabuda Y el menjurje que contiene En este tiempo conviene Para la sartén untar. Que este mueble conocido Desde Madrid a Lisboa,

137


Ond 'o sol facheaba 6 amañecer

Para que dé la filloa Quiere que se le unte el riñón Y no con mucho melindre Que sí a la banda se cierra No hay fuerza humana en la tierra Que pueda con su tesón. Es la sartén asaz terca Y aún que se empeñe el más guapo. En vez de filloa, trapo, Sí se rebela nos dá, O engrudo de zapatero Que a la garganta se pegue Antes que al término llegue Donde encaminada va. Ahí tienes cara amiga, Lo que el bueno D. Andrés Va poner hoy a tus píes En clase de embajador Para acreditarle a fe Son pobres sus credenciales Pero todo en Carnavales Pasa sin causar rubor. Más a propósito de estos, ¡Mucho te divertirás! Supongo que bailarás Sin forma de intermisión. Que, a los jovenes de ahí Son solemnes majaderos, O al ver tus ojos flecheros Se rinden a discreción. ¡Válgame Dios! y que envidia Algunas bellas tendrán A ver que todos se van De tu gracejo en redor Quisieran más bien las tales Sufrir una intermitente Que ver morir en su mente Las ilusiones de amor.

138


Ond'o sol facheaba ó amañecer

Pero no importa que todas Revienten y se emperiquen Con cuatro agüitas de liquen Sin duda se entonarán Y tú bromea sin tregua; Saca de todo partido, Que <leste mundo mentido Pronto los goces se van. O si te place mejor Que el bullicio y devaneo, (justar el dulce recreo De este delicioso edén, Mi mansa y ágil corcel Está siempre a tu mandado Monta en ella y sin cuidado Junto a tus amigan ven. Aquí también bailaremos, Haciendo una mezcolanza De la polka y contradanza, Lanceros y rigodón, Vals, chotis y bolanchera Que, con íntimas dancitas, Cosas son tan bonitas Y alegran el corazón. Nada más hoy que poner Tengo en tu conocimiento, Sinó que en mi pensamiento Noche y día reinarás Recibe de la familia Los más sinceros cariños, Con mil besos a tus niños Cjuapotes cual los que más Queda a tu disposición Aunque con un dedo atado Por haberlo ayer cortado En descuido criminal Y te saluda amorosa, Sirenita de esos mares, Avelina Valladares, Siempre cumplida y leal.

139


Ond'o so/facheaba 6 amañecer

Improvisación Cuatro resaladas niñas Acosando están mi musa Sin admisión ya de excusa Que su empeño haga cesar De trance tan apurado En vano quiero evadirme: No hay medio: Firme que firme Me aprietan y hacen sudar. Vna me dice - "Avelina, No seas asÍ; compón ¡Bah!" " - Pero me llama papá Y no sé a que atender" Otras -"Vn verso siquiera A quienes mandan los bollos" Y envuelta en estos embrollos, No acierto una copla a hacer. En fin de Campaña choca* Es esta improvisación Tratadla con compasión Si quereis, sinó, reíd, Que al cabo cuando se ríe, Es señal que hay alegría. Reíos a cuenta mía Que a mi no me importa un quid.

*Cego moi coñecido en Santiago.

140


Ond'o sol facheaba

oamañecer

A. 8. M. la Reina Dª Isabel 11 en su venida a Compostela Perdón, Sra, sí de gozo santo Embriagada en mí tierra al contemplaros Los ecos de mí alma en débil canto Hoy pretendo atrevida consagraros. Que delirio febril mágico encanto Ilusión me parece ¡ah! el miraros Y enloquecida de placer, Dios mío, No sé si a buscar voy vuestro desvío. Más no, que en ese pecho está latiendo El corazón de una Isabel primera Y, cual ella, bondades esparciendo Consuelo y dicha derrarnais doquiera, Por eso vuestro nombre bendiciendo Del Sar en la balsámica ribera Tributo humilde de mi amor ardiente Yo, Señora, os ofrezco reverente. Salve augusta viajera, Astro anhelado Del pueblo que os adama venturoso. Miradle cual de gozo enajenado El dulce nombre de Isabel glorioso Incesante repite alborozado Y en vuestros brazos al mirar hermoso Al tierno Alfonso de placer henchido Que Dios le ampare exclama conmovido Que el cielo acoja nuestro ruego ardiente Y de otro Alfonso la eternal memoria Perpetuando su vástago inocente, Alfonso doce de ventura y gloria Augure a España porvenir sonriente Y orgullosa mañana nuestra historia Al mundo admira con la inmortal fama De ese infante a quien (/alicia arna.

141


Ond'o sol facheaba

A una estrella Estrella que en tu región Asomas medio escondida Entre nubes de crespón Riela, estrella querida. Brille tu luz centellante En estas noches de estío, Mientras también no distante Se ve la luna en el río. Que embelesada mi alma En tus continuos fulgores No viene a turbar su calma Con engañosos amores. Riela, estrella riela Y envía a mi corazón, Siempre impaciente y en vela, Rayos de grata impresión.

142

oamañecer


Ond'o sol facheaba ó amañecer

mi querida hermana, Segunda, en su ingreso de religiosa en el convento de la rnseñanza de Santiago Á

Si del querube la armoniosa lira De célicos sonidos yo pulsara La paz que en ese asilo se respira De placer extasiada hoy cantara Cantara, si, vuestra virtud sublime, Ángeles tiernos del divino amor Y el dulce encanto que en el alma imprime De vuestra faz el sincero candor. A tí, hermana querida, que del mundo Altiva el atractivo renunciaste Y al Dios, que ve del alma lo profundo, Risueña tu pureza consagraste. Cantara sin cesar, que aquí en mi mente Del sacrificio augusto la memoria Cjrabada quedó y eternamente Será aquel día para mi de gloria Jamás aquellas horas de ventura, Hermana mía, olvidaré un momento Y endulzará mis días de amargura De tu feliz morada el pensamiento Pero ¡ay! que mi ardiente fantasía En vano al numen con afán invoca ¡Quimérico anhelar! ; pálida, fría la inspiración desciende hoy a mi boca. Y de mis labios se desprenden mustias Palabras vagas de interés escaso Que de un presente de dolor y angustias Apuro triste el ponzoñoso vaso Por eso, hermana, no quiero Con mi lastimoso acento

143


Ond'o sol facheaba

Turbar el dulce contento De tu puro corazón Ni que ese Santo retiro Do se asienta la virtud Invada de mi laúd Desaliñada canción Más si de mi alma los ecos Encierran algún valor, Acógelos con amor Pues los consagro hoy a tí Y cuando encendido esté Tu pecho en divino fuego, En cambio humilde, te ruego, Que pidas a Dios por mi.

144

oamañecer


Ond'o sol facheaba ó amañecer

A mi querida hermana Segunda* Si del querube la armoniosa lira De célicos sonidos yo pulsara, La paz que en ese asilo se respira De placer extasiada hoy cantara. Si, cantara y vuestra virtud sublime, Angeles tiernos del divino amor; El dulce encanto que en mi ser imprime De vuestra faz el púdico candor. Y a ti, hermana querida, que del mundo Por siempre al atractivo renunciaste Y a Dios, que ve del calmar lo profundo, Risueña tu pureza consagraste ... Del sacrificio augusto la memoria Cjravada en mí quedó, aquí en mi mente, Y, en ella acariciada, ya con Cjloria Vivirá ¡Oh Segunda! eternamente. Jamás aquellas horas de venturas, Hermana mía, olvidaré un momento Y endulzará mis días de amargura De tu feliz morada el pensamiento. Pero en vano ¡ay! mi ardiente fantasía, Numen en vano con ahinco invoca ... ! ¡Quimérico anhelar.. . ! Pálida, fría La inspiración desciende hoy a mi boca. Hoy de mis labios se desprenden místicas, Vagas palabras, de interés escaso; Que de un presente de dolor y angustias Apuro, triste, el ponzoñoso vaso .. . ... Por eso no quiero, no Con mi afligido acento Turbar, hermana, el contento De tu puro corazón.

145


Ond'o sol facheaba 8 amañecer

Ni que ese Santo retiro, nde se alberga la virtud, Penetra de mi laúd Desaliñada canción. Mas, si de mi alma los ecos Encierran algun valor, Acógelos con amor, Al ver que hoy son para ti. Y cuando encendido esté Tu pecho en divino fuego, Humilde, en cambio te ruego Que pidas a Dios por mi.

*Este poema (unha versión do anterior) atopámolo nas Memorias de familia.

146


Ond'o sol facheaba

oamañecer

A. San José en la última enfermedad de mi Señor Padre Cilorioso Patriarca que elegido Para esposo de la Virgen fuiste Y de padre amoroso del Vngido El Sacrosanto nombre mereciste, Hoy para el mío, al padecer rendido, Tu auxilio imploro. Y pues, siempre oíste La voz del que te pide con amor, Concédeme en tu fiesta este favor.

147


Ond 'o sol facheaba ó amañecer

A. mi ahijado Laurentino rspinosa Valladares en su niñez Ángel puro del Señor Tierno, inocente capullo, Dormido al son del arrullo Del maternal corazón El cielo vela tu sueño, Encanto que adora mi alma Y nunca empañen tu alma Las sombras de la aflicción. Del mundo vanas quimeras Jamás ocupen tu mente, Ni entorno tuyo te asiente Tentador genio del mal De la azucena el candor Tu hermoso rostro atesore Y siempre la virtud more En tu seno virginal. Huyan de tí las pasiones Que mísero hacen al hombre Y venerado tu nombre Hijo mío, llegue a ser Llegue tu fama a abrazar De la tierra las regiones Y por doquier bendiciones Sientas sobre tí llover. Del que te mira embeleso Eres hermosa criatura Y tu madre con ternura Te llama su único amor Que en sus misterios sublimes Y para su bien quizá Que fueses único acá Plugo al eterno Hacedor. Por eso dueño absoluto Eres de su afán constante

148


Ond 'o sol fa cheaba ó amañecer

Ídolo que delirante Adora que frenesí No frustes tú la esperanza De sus ensueños dorados Y que un día coronados Sus deseos vea en tí. Yo a la madre De ternura Tu ventura Pediré E incesante Con delirio Tierno lirio Te amaré Nuestras suertes Confundidas Siempre unidas Correrán Tus dulzuras, Tus caricias Mis delicias Formarán.

149


Ond'o sol facheaba ó amañecer

A mi ahijada A.mparito Velón Valladares Hermosa como la Aurora Después de noche sombría, Encantadora alegría Derramas en pos de tí. No sé que don atesoras, Inocente criatura Que al contemplar tu dulzura Huye la pena de mí. Hoy tus caricias halagan La maternal esperanza Y seductora bonanza Auguran al corazón Hoy extasiada en tí admiro De la azucena el primor Y tu angélico candor Acrecienta mi ilusión ¡Ah! Plegue al cielo que siempre La inocencia te acompañe Yque nunca en tí se empañe La pureza virginal. Que la virtud con tus años Al par discurra creciente Y que jamás se aposente En tí la sombra del mal Del mar del mundo las olas Huye, mi bien presurosa Que su violencia furiosa Te arrastrara en pos de sí. Y, del capricho a merced, En sus espumas flotando, Sin rumbo cierto girando ¡Qué será, mi amor, de tí? Siempre luchando estarás Envuelta en pérfidos lazos, Si no te acogen los brazos De la Madre del amor

150


Ond'o sol facheaba 6 amañecer

De esa Madre cariñosa A quien, con afán prolijo, Por tí mí oración dirijo Hoy al trono del Señor.

Desde tu alcázar de gloría Recibe pues ¡oh! María La voz que del alma mía Se eleva a tu corazón Y de tu manto al abrigo, Con tu gracia iluminada, Haz que este ser adorado Merezca tu bendición.

151


Ond 'o sol facheaba

A ~aria de la Saleta y Sergio su madre y hermana mía Isabel Hijos de mi tierno amor ¡Quién de mi lado os robó? ¡Quién este acerbo dolor en mi alma derramó? ¡Fuisteis vos Virgen querida, Madre del eterno consuelo La que enluto sumergida Me dejasteis en el suelo? ¡Fuisteis vos ¡oh Virgen pía! La que en amor abrasada, Mis prendas Sergio y María Conduciste a tu morada? Ángeles, Ángeles puros, Señora, Eran acá mis delicias Y el rocío de su aurora Recibía mis caricias. Pedazos del corazón Los amaba ciegamente. Perdón ¡oh Madre! Perdón Para otra madre doliente Perdón si en mi frenesí Os interrogo atrevida; Perdón por los que perdí Dulces hijos de mi vida. Y por el cáliz de hiel Que en el Ciólgota apuró En su agonía cruel Aquél que de vos nació. Dadme Virgen bondadosa Vn consuelo de demencia Que calme la pena odiosa Que acibara mi existencia.

152

oamañecer


Ond'o sol facheaba 6 amañecer

Haced que si en senda errada Vago sin norte, sin tino Por vuestras luces guiada Descubra el cierto camino. Que ofuscada mi razón Por una idea tenaz Cual barquilla sin timón Me arrolla la tempestad. Por eso, esperanza mía De vos imploro un socorro Y a vuestros brazos, María, Hoy, abrasada en fé, corro. Vuestro maternal amparo Tan sólo en la tierra anhelo Sed pues mi guía, mi faro Para alcanzar vuestro cielo. Indigna soy del favor Que hoy os ruego me otorguéis; Pero es muy grande el amor Que a vuestros hijos tenéis. Y, en confianza alentada, Os oigo Madre decir: No más penar, escuchada Fué la voz de tu gemir.

153


Ond 'o sol facheaba ó amañecer

A

~aria

en el mes de sus flores Desde este valle Región de duelo Ferviente apelo, Señora, a tí Mísera, triste Hoy con vehemencia Tu gran clemencia Imploro aquí. Los desterrados A tí se allegan: Humildes ruegan Ante tus pies Perdón perdón A su pecado Del que clavado En cruz vés. Él es, Señora, Tu excelso Hijo Que amor prolijo Nos ofreció Y al elevarse Del suelo al Padre Por nuestra madre Te consagró Aquí nos tienes Madre querida, Buscando vida De puro amor En torno tuyo Nos agrupamos De tí esperamos Sólo fervor. Ingratos fuimos Allá en mal hora Culpa traidora Nos mancilló

154


Ond'o sol facheaba 8 amañecer

Y arrebatando La Dulce calma También del alma La gracia huyó. Pero a tu manto Hemos asidos Arrepentidos De aquel error Escucha pía Nuestra querella, Fulgente estrella Madre de amor. Y, pues del mundo

En desconcierto, Eres el Puerto de salvación, Salva a tu pueblo Que hacia su ruina Ciego camina, Sin reflexión.

Y a la que humilde Flor incolora Pone Señora Hoy a tus pies Sitio en tu reino Dale benigna Pues, aunque indigna, Tu hija es.

155


Ond'o sol facheaba ó amañecer

4 mi respetable amigo limo. Sr. D. üumersindo Laverde lluiz, catedrático de Literatura üeneral y [spañola en la Universidad de Santiago. Soneto Encanto de los bosques silenciosos Dulces liras de mágicos acentos, Cantoras avecillas, que los vientos L!enais con vuestras trovas amorosas Y, ora en notas agudas, melodiosas, Ora en graves y lúgubres lamentos, Ya expresais de dolor fieros tormentos, Ya impresiones alegres, deliciosas, Hoy conmigo, en concierto fervoroso Al Eterno elevad plegaria ardiente Por el vate melífluo, el tierno esposo Que en tortura cruel, siempre creciente De amargo padecer cáliz odioso Agota hasta las heces tristemente

156


Ond'o sol facheaba ó amañecer

A.I .Apóstol Santiago Soneto Heme a tus pies aquí ¡oh! Apóstol santo Invicto héroe de inmortal memoria Honor de España, del Eterno gloria Y del muslime inolvidable espanto. Ya que con Dios tu valimiento es tanto Que tu ruego no deja sin victoria, Eleva al cielo la doliente historia Que hoy te revela mi incesante llanto. Y a aquél por quién tu sangre generosa Viste en rudos combates derramada,, Mostrando tu valor, tu fé ardorosa Ruega ¡Ay! que a esta alma desolada, Bajo el yugo cruel de pena odiosa, Consuele su piedad nunca agotada

157


Ond 'o sol facheaba 8 amañecer

4. mi querido hermano político Angel Velón Taboada, en su muerte Cual derrumba el huracán impetuoso El roble secular, la encina erguida, Así la parca en su destino odioso, Troncho inclemente tu preciosa vida. Amante esposo, paternal modelo Ejemplo al mundo de virtudes fuiste: Y al remontarse de la tierra al cielo, Nos dejas de dolor legado triste. En vano el infortunio al contemplar La dulce compañera de tus días, Buscando linitivo a su penar Dirige al hacedor querellas pías. ¡Ay'su fuerza, en la lucha es impotente Ya crecen el rigor de la pelea Las caricias del huérfano inocente Que, en la cuna, tu nombre balbucea. Hay de ver él, espinas son las flores: La pradera no ostenta su verdura, Ni la brisa balsámicos olores, Ni la fuente benéfica frescura Ni los bosques alegra con su canto Oculta entre el follaje la avecilla Ni la luna tendida en azul manto Fulgente, cual un tiempo, ahora brilla. Do quier sombras, vacíos, inquietud El alma hieren de Ja tierna esposa; Que en su mente se alza un ataúd Del sepulcro la imagen pavorosa. Y allí sus ojos apagados, fijos, De caras prendas en demanda van:

158


Ond'o sol facheaba 8 amañecer

¡Oue allí el esposo, y de su amor tres hijos En el recinto del pasado están ...... ! Seres queridos que del mundo huisteis, Por que el mundo falaz no os merecía Y las nubes rasgando, allá os fuisteis De Dios a la mansión nunca sombría.

Rogad por los que aquí tristes quedamos Cruzando de la vida el mar a solas. Frágil es el esquife en que bogamos Y podrá sumergimos en las olas.

159


Ond'o sol facheaba

oamañecer

A. la memoria de mi buena amiga Susana Sierra Ya de tus días el marcado plazo Amiga terminó De nuestro amor fraternal roto así el lazo También ya se extinguió. Mis ojos, al través de argenteas nubes Del cielo en la quietud Contémplaste gozando entre querubes El premio a la virtud. Libre ahí de la farsa mundanal Sin sombras de amargura Te ofrece de sus gracias el raudal La madre de ternura. Y en su seno amoroso reclinada Vn día y otro día Escuchas de placer enajenada Angélica armonía. Mientras tristes acá los que quedamos Del llanto en la región Las heces ponzoñosas apuramos Del Cáliz de aflicción. Que en un mar borrascoso de pasiones El genio tentador, Finjíendo seductoras ilusiones Arrójanos traidor. Y a la merced de las olas fluctuando En lucha persistente ¡Ay! del puerto feliz nos va alejando La rápida corriente. Por eso ecos del alma desprendidos En alas de los vientos Hoy llevan, tierna amiga, a tus oídos Mis lúgubres acentos.

160


Ond'o sol facheaba

oamañecer

Acógelos benigna allá en el cielo Como ofrenda rendida A la dulce amistad con que en el suelo Se enlazó nuestra vida. Y la Reina de amor que escucha pía Del desgraciado el ruego Otórguete se abrase el alma mía En su divino fuego.

161


Ond'o sol facheaba 6 amañecer

Nimno al Apóstol Santiago Coro A tus plantas Apóstol querido Hoy se agrupa con tierno fervor Pueblo inmenso a ofrecerte rendido Corazones henchidos de amor.

Yago invicto, que el barco las redes Y tu hogar por Jesús abandonas Y anhelado celestes coronas Bravo aprestas el pecho a la lid: No te arredra el crujir del tormento Ni el fulgor de mortífero alfange Pues del Cielo, potente falange Te acompaña glorioso adalid. Coro A tus plantas Apóstol querido Hoy se agrupa con tierno fervor Pueblo inmenso a ofrecerte rendido Corazones henchidos de amor.

11 Ni del mar el furioso oleaje Ni del monstruo las fauces hambrientas Ni el reflejo de luchas sangrientas Intimidan Apóstol a tí Orgullosa lo dice Clavija Do las nubes rasgando su seno Paso abrieronte, oh Hijo del Trueno Y venciste las Lunas allí. Coro A tus plantas Apóstol querido Hoy se agrupa con tierno fervor

162


Ond'o sol facheaba ó amañecer

Pueblo inmenso a ofrecerte tendidos Corazones henchidos de amor.

111 Tus hazañas sin número, el viento Como eléctrica chispa, cruzaron Y en las huestes infieles sembraron El asombro, el espanto, el terror. Que allí donde el sagrado estandarte De la fé tremoló tu heroísmo Devorante se abría el abismo Só los pies del feroz invasor. Coro A tus plantas Apóstol querido Hoy se agrupa con tierno fervor Pueblo inmenso a ofrecerte tendido Corazones henchidos de amor.

IV Otra vez de tu auxilio en demanda Corre a tí desolado el cristiano: Vuelva, vuelva a lucir en tu mano El emblema de eterna salud. Compasivo a nosotros desciende Demostrando tu excelsa grandeza. Del dragón a aplastar la cabeza Ven; que triunfe de nuevo la Cruz. Coro A tus plantas Apóstol querido Hoy se agrupa con tierno fervor Pueblo inmenso a ofrecerte tendido Corazones henchidos de amor.

V Del error nunca el genio maldito Avasalle a tu España querida

163


Ond 'o sol fa cheaba 6 amañecer

Que en la fe pura, y amor encendida Te aclamó su inmortal tutelar. Cabe el rico tesoro que guarda Compostela en su templo grandioso Henos ¡Ay! con acento angustioso De tu amparo la fuerza implorar. Coro A tus plantas Apóstol querido Hoy se agrupa con tierno fervor Pueblo inmenso a ofrecerte tendido Corazones henchidos de amor.

VI Llegue a tí la incesante plegaria Que en tu Santo Sepulcro se escuchaba Sin apoyo divino en la lucha No podremos al mal resistir. Mas ya suena tu voz que nos dice: No temáis con vosotros peleo: No a Luzbel será España trofeo: Vedle al pié de la Cruz sucumbir. Coro A tus plantas Apóstol querido Hoy se agrupa con tierno fervor Pueblo inmenso a ofrecerte rendido Corazones henchidos de amor.

164


Ond 'o sol facheaba () amai'íecer

A. 6alicia Alza tu noble, inmaculada frente, Adorada Cjalícia, patria mía Sacude la letárgica atonía Que apaga de tus fibras el vigor Llegó la hora: de tu seno brotan Sublimes genios, luminosos faros Que, de tu gloria y tu grandeza avaros Batallas libran con heroico ardor. Mirarlos ya las ciencias ilustrando De Apolo en los bellísimos jardines Y, en el campo de Marte paladines, Obteniendo su afán lauro inmortal. Son Cjalicia, tus hijos predilectos: Dios virtud les regala a manos llenas; Y es tu sangre la sangre de sus venas Y es su aliento tu aliento maternal. Helos, del mar en crispadas olas Con ímpetu arrogante izar la lona Y del Callao en apartada zona Tu fama inmarcesible vindicar. Su pecho condecora de la Virgen La imagen sacrosanta, en cuya valla, Se aplata la mortífera metralla Que intenta el regio muro penetrar. ¡Cjalicia! ¡Quién se atreve a denigrarte? Tu hidalguía, tu lustre ¡quién empaña? A fé que se equivoca y justa saña Corra impune el baldón no dejará Bravura sobra, hierve la falange Que tu estandarte con orgullo agita De Méndez Núñez y María Pita Las sombras el sepulcro exhibe ya. Española naciste por ventura Y España no mendiga gloria ajena Aún retumba su nombre en Santa Elena Aún no duerme el intrépido león.

165


Ond'o sol facheaba ó amañecer

El valor de la hueste literaria Aún pregona el clarín en la frontera Y, a través de los tiempos, su bandera Aún exhala el perfume de la acción Tierra querida y del saber emporio, Edén orlado de laureadas frentes, En el cristal de tus copiosas fuentes Se liba el dulce néctar creador. En tus auras balsámicas se mece Célico numen que el poeta aspira Y en los tiernos acordes de su lira Infunde el inspirado trovador ¡Ah! si a los labios ascender pudiera La que en mi arde, abrasadora llama Si patrio amor que el corazón inflama Yo lograra el espacio transmitir, Haciendo rumbo a las ignotas playas Mi acento allí llegara velozmente Mas ... ¡Pobres concepciones de la mente; Encerradas teneis que sucumbir. A vosotras simpáticas cantoras, Del parnaso galaico el ornamento Que los campos amenos del talento Con preciados rubíes esmaltais; A vosotras invoco: vuestras liras Sus conceptos elevan hasta el cielo Ved que de insignes hijas de este suelo El título honorífico llevais. La tierna madre a renacer empieza Os llama con afán: no indiferentes, De su amor a las voces elocuentes, Vuestro fértil apoyo la esquiveis. El tributo filial a consagrarle Corred, si, eminentes poetisas, Y ciñan vuestras sienes las divisas Que, apoyando a Cjalicia, conquisteis.

166


Ond'o sol facheaba

oamañecer

l!ecuerdo de una tarde. A los Excmos Sres Marqueses de San Miguel d'as Penas

Era de Otoño deliciosa tarde Y brioso jumento de un coche al tronco, De genio y arrogancia hacía alarde, Dando a los vientos resoplido bronco. En su erguida cabeza se ostentaba Blanco penacho de ginerios hecho Y a rigores del freno que tascaba, Espuma en copos sacudía al pecho. Al chasquido del látigo obediente, Intrépido al doblar temible altura En la ruta escabrosa, en la pendiente, Dotes lucía de sin par cordura. A ratos, no obstante, con fruición Rebuzno sorprendente, desabrido Lanzaba en prolongado diapasón La boca del cuadrúpedo aguerrido. Del carruaje en mullidos almohadones Virtuosos Marqueses departían Y todos envidiables emociones De contento, al verlos, recibían. Huyendo de la corte el enfadoso Bullicio atronador, falsos cumplidos La pura sencillez, dulce reposo En Oca disfrutaban, siempre unidos. De aquella hermosa tarde Recuerdo persistente (jrabado aquí en mi mente Constante llevaré; Pues dióme en su transcurso Azares impensados Y goces anhelados Que nunca olvidaré.

167


Ond 'o sol facheaba 6 amañecer

Aún creo que es delirio Fantástica quimera, Marquesa, tu primera Visita a este rincón; Risueña, deslumbrante Mostrando tu semblante Placer del corazón. Yo vi como luciendo Riqueza de arrogancia Escollos de distancia Llegaste a superar; Que el celo y la pericia De tu galante esposo Trayecto delicioso Te supo regalar. ¡Por qué tan halagüeñas Son del gozar las horas? ¡Por qué tan seductoras, Si rápidas se van? ¡Ay! brisas lisonjeras Que enloqueceis el alma No quiero vuestra calma Presagio de huracán. No quiero que, falaces, Con atrevido aliento El beso del tormento En mí deposíteís, Tomad a los jardines De célícos olores. De purpurinas flores Que allí besar podreís. Y tú, Marquesa amiga, Cuando en lejano suelo De pena negro velo Te enlute el corazón Recuerda a Vilancosta, Donde existe rendido El pecho que, atrevido, Conságrate este don.

168


Ond'o sol facheaba ó amañecer

Brindis en la boda de mi ahijado Laurentino Con Dona Concepción Cervela Malvar Secretos que el alma encierra No puedo el labio expresar Y en vano fuera luchar Teniendo que sucumbir Por eso hoy pálidos brotan Del corazón los afectos: Que a la lira sus conceptos No me es dado el transmitir. Mas no quiero muda ser Y en verso desaliñados Brindo por los desposados Objeto de este festín Y a su existencia adherida Ser a mi constante anhelo Que en torno de ellos el cielo Llueva venturas sin fin . Brindo por todos los que, Dando culto a la alegría, Solemnizan este día En grata unión fraternal Y antes de gustar la copa Do inquieto el Champagne se agita Se la dedico a Conchita, De Laurentino ideal.

169


Ond'o sol facheaba

Un recuerdo a Villajuán Desde este valle de admirable encanto Cuna de flores, del amor recinto, Do entre matas de lirio y de jacinto Dirige el Vlla su corriente al mar De plácidos recuerdos embriagada, Mi mente a tu región remonta el vuelo, Que el aura bienhechora de tu suelo Jamás ingrata llegará a olvidar. Jamás las que, furtivas, discurrieron, Horas de placer y de ventura, Que en tu playa he pasado, la tortura Del tiempo inconsecuente borrará. Y en los días aciagos de la vida, Cuando el cierzo maléfico, inclemente, De fúnebre crespón orle mi frente, Tu memoria mi pena endulzará. Y fascinada, soñaré que estoy Bajo tu puro nacarado cielo, Nunca empañado por siniestro velo, Nuncio fatal de horrible tempestad Alegre enamorado ruiseñor Y el clarín del humilde pescador, Que al muelle arriba con tostada faz. Al esplendor de refulgente luna, Absorta gozaré de tus veladas, Por sincera amistad amenizadas, Exentas de fingida adulación. Tu vega, tus frondosos robledales, Las brisas de tu ría, siempre en calma, Todo sí, regocijará mi alma, Nada a empañar vendrá mi corazón. ¡Ah! sueños que, con grata persistencia, A enloquecer venís mi fantasía, No permitais que realidad sombría Auyente mi ilusión al despertar.

170

oamañecer


Ond'o sol facheaba 8 amaĂąecer

Quisiera que, aleteando en el espacio Trepando por la selva, por el monte, .. . VillajuĂĄn, en tu lĂ­mpido horizonte No halle fin mi anhelante delirar.

171


Ond'o sol facheaba ó amañecer

A Luisa Zunina Céfiro que jugueteas Murmurando entre las flores Del país de mis amores Que cuna me dió al nacer Corre, vuela y en tus alas Lleva del alma un acento A Luisa, cuyo talento Admiro sin conocer. Dile que de nuestra España Joya sin par es Cialicia, Del extranjero delicia Y del bardo inspiración. Dile en frases cariñosas Eres heraldo, por quien Este incomparable edén Le ofrece grata mansión. Dile que absorta verá En nuestro mimoso suelo Deslizarse el arroyuelo Entre alfombras de verdor Y disputarse su aroma Las azucenas, las rosas, Los nardos, las escabiosas Y el clavel encantador. Dile que afectos sinceros La esperan también acá, Y nostalgia no hallará Cabida en su pecho, no Y que sus brazos le tienden Henchidas de amor profundo Huérfanas que aquí en el mundo Pronto la muerte dejó. Dile "ven a recibir Tributo de gratitud

172


Ond'o sol facheaba 6 amañecer

Que a tu elevada virtud Y a tu celo material Te rendirán conmovidas Las a quien Dios ha premiado Depositando a tu lado Prendas de amor fraternal". ¡Oh! mujer, en quien el cielo Tantos dones derramó Que el título se otorgó De esposa y madre ejemplar Sí del querube las alas Tuviera yo, volaría Y tus síemes ceñiría Con guirnaldas de azar. Mas del destino la saña Amargó mucho mí vida Y ahora soy hoja caída Al soplo de su rigor Por eso al llegar a tí Esta expresión de cariño Perdona su desaliño Dispénsale tu favor.

173


Ond 'o sol facheaba ó amañecer

üozos para una novena, no impresa aún, en honor de San Plácido ~ártir Coro Plácido, ejemplar dechado De inagotable humildad Ante tu imagen postrado Imploro hoy tu piedad. Niño aún ya rebelabas De tu alma las grandezas, Despreciando las riquezas Del mundo fascinador Y, cifrando en la virtud El más preciado tesoro, Hasta las rejas de un coro Llévate tu excelso amor. Coro Plácido, ejemplar dechado De inagotable humildad Ante tu imagen postrado Imploro hoy tu piedad. Del patriarca San Benito En la Orden prodigiosa Fue el claustro, región hermosa, El verjel de tu ansiedad Y en sus bóvedas sagradas Del silencio en la elocuencia Llegaste a tener la ciencia Que eleva a la santidad. Coro Plácido, ejemplar dechado De inagotable humildad Ante tu imagen postrado Imploro hoy tu piedad.

174


Ond'o sol facheaba ó amañecer

Aguerrido campeón De la celeste milicia. Tus ensueños, tu delicia Eran la causa de Dios. Por eso a la van gloria Jamás bandera rendiste. Valiente a Mesina fuiste De inmortal conquista en pos. Coro Plácido, ejemplar dechado De inagotable humildad Ante tu imagen postrado Imploro hoy tu piedad. Cabe Mesina tu celo Fundó grandioso convento Donde plegarias sin cuento Dirígense al Hacedor Y allí del moro la saña Lógrate, fragante lirio La corona del martirio, La gloria del vencedor. Coro Plácido, ejemplar dechado De inagotable humildad, Ante tu imagen postrado Imploro hoy tu piedad.

175


Ond'o sol facheaba ó amañecer

A mi nueva sobrina fstrella Dominguez, mujer de Plácido Extasiada de gozo al contemplar, Estrella, tu modestia, tu candor, Quiero un tributo de sincero amor Hoy a mi musa para ti arrancar. Quiero parte tener en el contento Que el ánimo enajena dulcemente Y en humilde plegaria, en ruego ardiente Al cielo remontar mi pensamiento. Al cielo, sí, que en sacrosanto lazo Tu alma a la de Plácido ha unido, ¡Dios de bondad! Con rendimiento pido Para los dos tu protección sin plazo. Bendícelos, Señor. Que luz aciaga Jamás difunda su traidor destello Sobre la faz del horizonte bello Que hoy placentero su esperanza halaga. Haced que no acibaren su existencia Del mundo las borrascas tenebrosas Y que risueño poTVenir de rosas Les brinden siempre con su grata esencia. Y tú Estrella, con quien nos liga ya Vínculo estrecho del más puro amor, Benigna acoge esta incolora flor Que de belleza despojada está. Producto del invierno de la vida, Mi tierno encanto, ni ilusión te prueba Mas, encerrada entre sus hojas lleva De recuerdo inmortal prenda querida.

176


Ond'o sol facheaba 6 amañecer

(iozos en la novena de San ~omán dedicado al mismo Santo Coro Tus celestiales favores Imploramos con afán: Ruega por los pecadores ¡Oh glorioso San Román! Herido por angélica visión Del infiel abandonas la bandera, Y, aspirando a perfecta conversión, Juras servir a Dios con fé sincera. Coro Por el bautismo hecho ya cristiano, Te lanzas a la lid sin vacilar, Despreciando amenazas del tirano Que intenta tu constancia derribar. Coro No te intimidas del suplicio al frente; Soy cristiano publicas con ardor: Y en su furia infernal siempre creciente, Destrozarte mandó el emperador. Coro Con júbilo al martirio caminando Soy cristiano, repites orgulloso Y ventura eternal sólo anhelante Decapitado mueres valeroso. Coro De juvenil edad, en flor lozana, El sacrificio de tu vida hiciste; Y desechando la grandeza humana, La corona de Mártir te ceñiste. 177


Ond 'o sol facheaba ó amañecer

Coro

Tus celestiales favores Imploramos con afán: Ruega por los pecadores ¡Oh glorioso San Román!

178


Ond'o sol facheaba ó amañecer

.t\ mi querida hermana Luisa, contestando a unos versos suyos Siempre fecundo en dulzura Tu numen fue, hermana mía; Por eso brota ternura El todo de tu poesía; Pero te diré, querida, Que no es bondad elogiar A quien mérito en su vida Jamás pudo atesorar. Detén pues tu raudo vuelo Y no atribuyas, ufana, Dones que no quiso el cielo Adornaran a tu hermana, Detente, por Dios, detente, Que te engaña el corazón, Enloquecido tu mente Con halagos de ilusión Publiques, sí, dejaré Que una cosa existe en mí Y por nadie cambiaré: Es mi cariño hacia tí, Cariño de que es testigo, Luisa mía, tu virtud Y que quisiera conmigo Hasta en el mismo ataúd.

179


Ond'o sol facheaba ó amañecer

los ll.ll. P.P redentoristas que la parroquia de Berres tuvo la fortuna de escuchar en la santa misión verificada en septiembre de 1898. Á

Yo quisiera en armónicos acentos Ensalzar vuestro celo y vuestro ardor, Apóstoles benditos del Señor Que el alma aliviais en sus tormentos. Yo quisiera que en sublimes cantos A vos llegara la incesante llama Con que las fibras de mi pecho inflama La persuasión de vuestros ecos santos. Yo quisiera a un recuerdo consagraros Que, do quier el destino os condujese, De este pueblo, que asoma, heraldo fuese La eterna gratitud a demostraros. Mas secó el manantial de inspiración Que el campo de la mente fertiliza Y con gratos aromas armonizas La hermosísima edad de la ilusión. Exhausto de benéfico rocío. Al numen es en vano el evocar Y a la lira conceptos arrancar Que puedan responder al afán mío. Por eso os ruego que acojais clementes Estos harapos, que perdón imploran Y a los que tristes vuestra auesencia lloran, Por sólo amor a Dios tengais presentes. Y tú, Virgen querida, que amorosa Socorres sin demora al pecador, Escucha compasiva mi clamor Y vuela mi alma a la mansión gloriosa.

180


Ond'o sol facheaba ó amañecer

Súplica a la Virgen Santísima del Perpetuo Socorro Perdón, Virgen querida, si hoy me atrevo Tu nombre a pronunciar: Perdóname si mísera a tí elevo Ayes de mi penar. Que aliento infunde la sin par ternura Con que defiendes pía Al débil pecador que en su amargura Tu protección ansía. De culpas con el pesor abrumador A tu clemencia corro Implorando, afanosa, en mi dolor Tu perpetuo socorro. A tu sombra las fieras sugestiones De satán burlaré Y embriagada con dulces emociones Tu nombre ensalzaré. Por eso con el alma acongojada, Invoco tus favores ¡Ay! tiendes sobre mi, madre adorada, tus brazos bienhechores. Librarme de las garras infernales Del astuto enemigo Y a gozar las dulzuras eternales. Elévame contigo.

181


Ond 'o sol facheaba

oamañecer

l:n et álbum de la Srta. Juventina Oca Versos amiga me pides Cuando a mi numen ya frío No alienta el vital rocío De la grata inspiración. ;Cuándo mi pálida frente Ostenta en hebras de plata La nieve que el calor mata Y lleva en pós la ilusión! ;Tú de la vida en la aurora Cuando el sol de la ventura Acaricia tu alma pura Con seductor porvenir! ¡Cuando mágicos ensueños Arroban tu joven mente! ¡Quieres que canto doliente Acibare tu existir? ¡Ah! no pretendas saber Cuanto de amargo atesora La vida de aquel que llora A solas con su dolor. Deja que en mi pecho exista Oculta la pena mía, Que no empañe tu alegría Recuerdo desgarrador.

182


VIII. TEXTOS EN CASTELÁN



Ond'o sol facheaba ó amañecer

Comunicación a la Sociedad de Amigos del País de Santiago ( La Exposición Compostelana 4, VII - 1858 ) La que suscribe tiene el honor de remitir a la sociedad de amigos del país de Santiago una muestra de la Rubia, que crece espontánea y abundantemente en nuestros campos, persuadida de que la sociedad la acogerá gustosa, siempre que la halle digna de ocupar un lugar en la exposición agrícola que va a tener efecto y aún de que hará el sacrificio de examinar las ventajas que podría sacar el país de esta planta, tan útil en otros entrando en la alternativa de semilla que tanto conviene a nuestras tierras. Un ensayo de cultivo de la Rubia en pequeño, porque todo tiene que ser en pequeño aquí, donde la propiedad está tan subdividida, tal vez os haga ver que esta planta nos ofrece iguales o más ventajas que otras muchas que se cultivan hoy y todos nuestros labradores podrían consagrar a la Rubia una pequeña porción de tierra como hacen con el lino, por ejemplo; viniendo a resultar, entre dos una cantidad grande que estimulase a proporcionarle mercado, o salida. Además con el cultivo de la Rubia se obtendría un excelente pasto para los ganados y un abundante forraje que pueda cortarse sin perjudicar en nada las raíces de esta planta. Otro de los cultivos que tal vez pudiera presentarse con seguridad de buen éxito, es el de la Gualda que, además de contribuir a la beneficiosa alternativa de cosechas y sin exigir más cuidados que los que requiere el centeno, sé por experiencia que la produce buena nuestro suelo. La que suscribe tiene igualmente el honor de remitir a la Sociedad, los tubérculos de una planta cuyo nombre ignora y que el país conoce con el de Freijos.(l) (l)Bunium de nudatum, seu bunium bulbo-castanum cuyas raíces, conocidas con el nombre de nueces de tierra, se comen en varios puntos de Europa, como sucede en Galicia; son alimenticias y no contiene principio alguno dañoso.

185


Ond'o sol facheaba

oamañecer

Esta planta extraordinariamente abundante en los sotos y campos eriales de la izquieda del Ulla, es buscada con ansia por los chiquillos, que comen con afán sus tubérculos, cuyo gusto se asemeja mucho al de la avellana y en su tallo, hojas y flor se parace a la cícuta. Si la Sociedad se tomara la molestia de mandar analizar estos tubérculos a fin de ver si contienen alguna parte venenosa, y resultase del examen no poseerla, desde luego se debería hacer el ensayo de cultivarlos, porque mejoraría en tamaño y gusto y tal vez sustituirían con ventaja a las chufas y avellanas para orchatas y otros efectos. Por el contrario, siempre que contuviesen algún principio venenoso, sería conveniente y aún indispensable el publicarlo, para evitar el que los niños las comiesen, con perjuicio de la salud. Ruego a la Sociedad se digne acoger con benevolencia estas ligeras indicaciones hijas del buen deseo que anima a la que suscribe. Avelina Vallladares Vilancosta y Junio 23 de 1858

186


Ond 'o sol facheaba

El ochavo milagroso ( El Eco de CJalicia da Habana 26 - IV - 1885 )

EL OCHAVO MILAGROSO. Entrl'I las much:is superstidones p,opulares, rE>ctwr<los del geori1i1:11no, exi11t... n varíHS en nne-tro P'·Í<! 1lig11as de m~nciunar1<e: nna. <le E>llas la<lel ochavo milagro:10, cuy"" impuestas virt111ltl8 cont·ra los maltiticios, u:rraviau la ra· zoo del homhre de tal maa .. que olvf<lan•to la11 leyes del cri~tilltli,.mn, se oheE>ca ha~ta el E>Xtr.. mo ole <fopusir.ar 11u fé y su cuntl>111z•~ E'a el hllbil emb11n<111dor qut>, con paprirrucha11 y e~tnpe111las 1eluciune:i 1le a1·ontec1111it<ntot1 pro· digiosos. a¡zota el \J,.1,.¡110 del pobrt< creyentt< á qui .. 11 seduce, t-ntrt·gáutlole el tKli1<m11n qi1e vá á labrHr 11n fur1ttn1~ CH <ledr el oc·hl\VO de virtml ó milagroso, con:<isteute eu uu oochito de hi .. rro de ti1rm11 circular con on agujero en el centro. E1:1te objeto, de ui11gun valor intrlnse· co, tocautJ á hunad1Jlas por el e><peu<le1lor á alguu santo, encierra el poJer sobr1<t11uural <le pre!ler\'ar 111 que lo posée de las envidias mal de 1•ju y otrao1 vulgari1la<let1 atray .. n1\o sobre él, ·i;u familia y h .. cieuda1 la pro1<peddad. Vemos coa bastante fret'uencia que una casa. favoreci~a ayer de la suerte y eu' la que todo m .. draba, há.IL<se comhaticla hoy, por e ·ectos n11tnrale1<, con perti11a 'es enfer111eda11es en los in.iivhlnoo1 qu.i lit. componen, ya sean racioua. les y11 irr11ciona l .. s ¿A qué se 11 tri bu ye és.to! A brllJllrhls é iufi .. enciae clel demonio. Para ab11yeutarh1.s ~ude llmp~z,nse rog11n1lo a,l cura ben•liga la <'asa y l!Hga 11sperKiones con agua be111l1ta en to•l"s "u~ put'rta" y ventaUK8 á fin ,¡,..arrojar al 1le1noui11, ~i rslá u.. nt10 1 y evitar el que entre, si su ¡.roximi1lail se so~pecha. Cu1110 co111p em .. 11t.1 de tHI ''erenw11ia religiO· ~a. lu11go que el cura se retira, el du .. no de la casa ó pllr.sona más CHracteriza1la de lllla, en Pº"' ·sion ya dti nua ca11ti '.ad de los referidos

ra

1

( 1)

fi:n nne•trn últimu viaje nns fué impO!lbie recono-

~flrln. detf'nicls1m.mW, ni tnm"r sn dilu;ju; ¡, AOttrAot.érHA "ºº eísctivn.wente de lnH U ·&tio!i\ en l11ll 1ti1l to" IX X . bastrin-

s

tA jlr•nde•. P"'" muy ¡¡a~tad··· · Oontirtnli IU reoh~ un docu111anto del archi"o pd 11 rtt.I. qnA nunt.icuH el aott\ d-t reco111 ,(•imif'<11fA1 hot'llo 1101 l1l111ll\K / ( H"J (l Cll li711 . ¡Ct11\11t11 f'Onli· mnR qu(\ nn ltH~ hnl>i.-i~eu e n ~•· íl1t do f'< "'tt\ lJie ra" loas 1'ellures l"~r.uau<lo• } 011 tlll Vltlju c io utlfioo t\ \1uu1pue1t.olK!

.l!'lt4 y

187

oamañecer


Ond 'o sol facheaba 8 amañecer

ocbavus mflgic:os, intro•lnce uno eutr., ias fo. rros <le all!nna píl'za <le Vl'SIÍr, ó ~e le impone echl\ndole al cuello pen<licut, <le u11 conlou y IDl'tido en uua bo !:!a de estopa, ó <Hlt'ro, ni intl'nto construirla¡ boli<a en quP, adt•més 1lel escapu 1>riu de la Vfrg,.u del Carmen, no dl'ja de balwr tambieo un pt>dacito de piedra de ara, un dieute d6 njo, areuillas llamadas del s .. pul ero de algun sauto ó suntu, y el indispen11tlble escrito becllo por la más céiebre eutcntiida ó adivino, como coujur<> de trasgos- De igual boh•a, con i~ual po111je so snrw {1 totlos lo" 110 la famiiia pero ei<pe"inlmunto á los nifios quo padecen de raquítis, efecto, etigun el vulgo, de asombrami6uto tomado llli lu i11faucia, ó do haber en la misma pus11tlo Mobre el pacicnto una gallina clu~cn. R&<pecto de los animales tampoco se queda atrlls el fanatismo: por e~o se ve al ternero luciendo bD su cm·llo la alfotja do u,mul.. to y debajo de In. CQtocdt>ra. <le! cerdo, escondido en el pl'Sl'bre de l11s vaca~ y eu algun agujero de catll\ d.-pa.rtameuto, 01 mouciouatlo pruuigioso OL:unvo. E l misterio y ln. r<'S<'rvn. e11tr11n por mncho en el feliz éxito que se espera. obtoner de este caro obji-to; rozon por la. cual se gunrtla un escrn¡11ll••Rn sil1>11eio y, Rólo la Rl'llCillt-\z de una. niiin, la eo11tia11za 1]110 yo lh•gué lí. llll'reCel"ol\ 1 llltl h i zo eo11oet•r sn ext1»1 "ªK••-111.11 histuri11. AVF:LINA

188

V Al.I.ADAltW;.


Ond'o sol facheaba ó amañecer

Exposición al Eminentísimo Cardenal Sr. García Cuesta, Arzobispo de Compostela ( 1878)

Eminentísimo Señor Cardenal Arzobispo de Santiago. Eminentísimo Señor: En nombre de porción de fieles de esta diócesis compostelana que la sabiduría infinita encomendó a V. Ema., alentada por una halagüeña esperanza en la benevolencia y caridad con que el Dios de las misericordias enriqueció el corazón del virtuosísimo prelado que actualmente la dirige y, haciendo suyos la que habla, deseos observados en la generalidad, y sobre todo en la generalidad pobre del país a V. Ema., acude y, de acuerdo con su celoso párroco, reverentemente expone: Los fieles, Eminentísimo Señor, en algunos obispados de Galicia están facultados para usar, durante la Santa Cuaresma y vigilias del año enjundia de cerdo, llamada vulgarmente unto, en equivalencia del aceite que ni está al alcance de muchas fortunas, ni a todos es saludable, mientras que la enjundia de cerdo es de menos dispendiosa adquisición y, constituyendo como constituye la grasa única con que el menesteroso condimenta su ordinario sustento, reducido a un mal caldo de berzas, privado de esa grasa, o bien las come cocidas con sólo sal, según consta a la exponente, perjudicando su salud y disminuyendo sus fuerzas para el indispensable trabajo, o bien infringe el ayuno y la abstinencia. Estas ligerísimas, pero exactas consideraciones, que desde luego hallarán eco en el magnánimo corazón de vuestra Eminencia, para añadir algún sacrificio más a los que continua y generosamente hace, en bien de su amada grey, impelen a la que suscribe y confiada en ello, aunque la menor de sus ovejas, tiene el honor de: Suplicar a V. Ema se digne elevar su autorizada voz al Trono Pontificio a fin de que su Santidad León XIII tenga a bien conceder que los fieles de esta diócesis compostelana disfruten, cual los de otros obispados, el privilegio de poder usar la enjundia de cerdo en equivalencia del aceite, durante la Santa Cuaresma y vigilias del año. Gracia que la exponente no duda obtener de V. Ema por cuya vida ruega al Todopoderoso. 189


Ond'o sol facheaba

oamañecer

San Vicente de Berres Mayo 2 de 1878 Eminentísimo Señor*:

Sello

VºBº Manuel Loimil Rodríguez

*Ofreciose en Palacio llevar esta exposición a SS; Mas a pesar de tener extendida ya la minuta de Remesa el Canónigo Sr. Rodríguez Varela, es lo cierto que no se elevó dando por razón que, si los Pontífices anteriores concedieron el privilegio ahora solicitado, ninguna necesidad habída de solicitarlo nuevamente y que además convenía no hacerlo público por no perjudicar a la iglesia.

190


IX. ARTIGOS SOBRE AVELINA VALLADARES



Ond'o sol facheaba

oamañecer

A mi queridisima ( sic ) madrina, por Laurentino Espinosa Valladares

J

..&drc.:n0-

J7U?{PJ'"tafW¡,.,,,,.,.__ --11-

"q¡ rf.M;)j CJJ o,,,,.;..""""' iJ.rJ u 1f ¿u<t 0o-.#c¡.!a<AM.J, J.,._ f-~ .eA/.!' 0.,.,.U,1'1M))

dct.

~le: ü¿_du~,,.~ ~.,{._~·0:-na._,_¿~-;tc

r~.,,Je: -~?-<e,,.,_~~ ~ ~,.-,;,-·.

3"'«-ro

.w~

~ :Y~•~..,_.,_,,,4_ ~.;¿,,...,.,,..~~,,,..._ at:~._..~,,.,.._~..;_,,_

I

e/ td:....,,.,., d ~ dL. k

IWO....

j>l?T ru:,,,...._. º 'Yw/

MO ?U>

.¿~ a'é ¿{,,,¡7~'>-U4

htu ?7-ú.<"'7'~_/',._.,,..._.,.._,-<·>/~ Up ~ ~~

e.,.,.~~MW_,..,~¿.....,,¿_,,._,.,....,:~~

hk r7dn~ ~~~ e--n.. ~ ./0-,_~,,;,._, ~,,,.¡_ Nt:--r-1An/'cvr"'- kr '??C-y7~1 /a.-.r"'- kvn.-

~ ~

c{._re-.,,..""/¡;.,/,/'""7"a... ,u,,,.,, o/":r-¿~~, al:. ~¿.,..?"><]u..­

% ,

r

~-e ~-~d~~_¿/~J"e ~d.-,...~

k'.17~ ~~~e. g~~..4..?.u_ a/.,..,,._,,._,1 J'"<.-e.¿., /.ea.;¡_.,?,,.,..¿/,,{,,,,_¿{_/o a/r"'-4~ ~a-.tu­ ~ ¿,/,,_,..¿_¿_,,_

~;/"' Ucr<-k /?!'AYr"'- ~ 4a,_/¿.

.:i?H:IW, /a.r-~ d ~/~re,ror:

.e-Jc--r-drJ/Ovr"'--

d r ,c;o:uc....~ 4!¿(!(H~ ,,¿¿ ;4,d~ :/~R._ ti ?<1 _· Ye ~ ........ .~ .vn. 4"ú4. .-r"¿:¿'¿e<-<i tJd ~;, "- ¡>do -ruÍw ¿7 7',n ~YIN

193

;

/'OVYIA-

.d,~

k { Q:-


Ond'o so/facheaba ó amañecer

-L L

r-')J,60..o, oÚ.4covY<4J7"''

v<>~o d

v-,"o.;:/VYo

.d {J-c;,,l,,11/'e/r-r~ ,/,,-wa4 h,<.,,.,,,_,,_,,¿"-;/ ,,/;;rnsv; OÚ./•itA de, a:;J;;-GvYe4.,_,,,- ~ du<;,,;;;-;;&- o/,_ Jr,,._,1e<-do... e--,.-,_

c-OYL

¿i..,re--nOL- ;

r,_,_ -,4; //n-(/0'1--,;-/;Jt<--r<.VY-:l-A- ~ o!_,_tf,¿/,_0(0-«j'c-<n-vt«-eLo rt-<.U:on- j t :.--~ 50-Un ~ ~W""- dy,,,_,,;t-c>--,r¿a__ _¿;, /tvY"'- d ~y;

_,__,,,,¡_

dR-

ry&yv._¿o?W,

j'í,;_i~o ¿,_.e¡---¡';:, cu.¿_~ -/~ce-n.JZ ;cr.A-ye_UA-e.rdo

h-<-L

,.!a'., d-nu:LJa,,.-,,_',,-v~'//'cvre>-~CL4°' ~

¿f -n--u-v_,¿;/ '].,_<.'.) -/¿;,_~d~ ,,,; •rn,._'h-do j

~ ~<. 4"-rro·r¿):.c:v,.-~

1,;,_.k,

~ ~ ,,,,.,.-~ -,-~;

J

'VR-e-<,-o

/á/Y&-

?-'--°

/,._,-A,_

/<7'>-L

~

_,;,_.._.,~_,,,,,,__,,, ~ ~-

?->->-o-rw c<r>-

d

/,_.¿.,/__.,_

',¡{,_ ~,f,._ -h,ú.._o µ,,,..~ ~ ,._, ,,,¿...,,.__ ¿.//7~ A'~n.,o

c% ;ze )l_,u,,_..-<--,.__ : 7tr,,_,,,__-,._ /,,,.,,_:z,//-<-<-<- ""'º .· ~R':7 /,,.,,.__,_¿.¡ ,,1e,~y;::.~ _ ¿tl- ,,,,,,_V,,,.,,_~ .,,¿_ .e--;?e_

r

(/ti',_,_

C,~o/ ,,_,_,_· _¿~ o¿¡~ oÚ_ ~~ 'l?-?A./~~ t,,.,_-

:, ;tV:-~~1/"' :J'.~ r~o-v,.¿~. ~ /'-<h'-n-v;t{a.. _

-it;

6-c-r-if; ~¿,,¿., ,,_.,,_,,,__,/ /1-·<TY~ pv;hW-%:./ ~a-'~-

-;ta_ ~ ~,,_,_.-.,,.,;.("'/ ¿~'? 6-n.a4/ - / " ' d/1-u,-1-/c

«;:f ~"'-

d yfYy7,-lo J-M?b 'R-?-vJ~e_ a, ~ 7~

rl'h-" ,_,,,, o&.

7 91<-<.H

/th-..:.

dht~

-er,,.,..,,_,,,. ,

/o~~ reú-í-<d'o,

"t~i "

~

ot_,_ ,/«-

r

C-.YV!-'¡._

tAt><-

"7u-.....

:¿¿-/,,.~;,

"'- ~

,,.,;,,.~

.¿;__,__ c~l,;.o,

"'0 1v~k, Ovv<-cl,

~d-,.-0->-Lq-, ~

y--0~.,,.

J_,_.(,._ v{_ol_,,_

U 'l'h OVY

¿_,,..,t.°""',,)' ,,.-:

;_fo(,,,_¡)'

C--<-<-afi-~ ~7;-_

7,;.,..._.,.,. ~éL-»-""' ~«u;?;;;/

~,,._~~;;?;<T7 ~

_)/-'-:;, .r--- ~ 0,_._~

--4-:-r~y,,_,,..- d--;t;-~/~' ,¿,,_ .,_.-~ ....... 'h-L«A-<;~._../ ~¿"'- ~e-r-Ú-<1-.-~

,.,_,,,_,k_.

¡' i:«-c._,,,,j~

'VM~ -:f'-6-n-?ti-:2-;

_¡,,,_ ""7,__,-~7:- ~~CiY~é? -:f'CrA4

C<-'

¿._ 7:7~~..._~ -~~-

U-<-/~'""' ~~

"--

Crd..

194

r~ ~,,¿._-.._

.¿..,_._

~


Ond 'o sol facheaba oammiecer

Carta aberta A At1i.:lina Valladtms, por Eduardo L. Posobón "...Desleigado-l-os tolos qu te deijam, Ulliña, po-l-o ouro seducidos P r,o fin á ti volver arrepentidos E fartos de n 'o alteo traballar. .. " ( Avelina Valladares)

Asi como d'os valladares qu ' hay á beira da miña casa non saen mais que silvas, toxos, sapos, cobras e lagartos d ' os Valladares de Vilancosta saen reiseñores e calandrias que n'os enfeitizan c'o seus cantos. A fonte do Pico-Sagro, A miña aldea, Suidades, A Galicia, Ós qu'emigran, A Ulla, son armoñias que me chegan unhas en tropel com' as tres primeiras, e pouco á pouco outras com' as tres ultimas, cheas d'amor a nosa pequena patria; son ramalletes de frores d' un recendor á Ulla que resurden en min ós esmorecidos recordos d'aquela pedra d'ara d'o altar d'o noso santuario chamado Galicia. Eu tamén nacin ahi pretiño; tamén ó soído d'as augas donoso Ulla levou moitas veces o meu berce ó sono qu 'a naiciña d'o meu curazón coidaba, arrolandome de cand , en cando. Pasei ahi os primeiros dias d 'a miña vida, aqueles días de añoranza, cheos d'ilusios, cando n'hay penas, cando tod'é risa, fartura; sempre vran, nunca inverno. ¡ Qué romarias, que ruas qu, espaddas, qu ' hortos, qué xardins qué rapazas ...... e qué nais ! Aínda teño ahi, po-lo favor devino e sorte miña, ós autores d'este probe fillo que dempois de loitar dazaoito anos co-a mala fada que lle tocou en sorte, sinte estalar o curazon desnidades, e non pode menos de, cal neno d'a teta, mollar c 'as bagullas os ringuilós d'a Ulla. ¡ Dazaoito anos dixen ! Calquera botaría de conta qu 'habendo pasado tanto tempo desque neno deixei aquela bendita terra, non quedaría ja en mino mais pequeno recordo d 'as cousas de Galicia: quén tal pense non sabe o qu'é andar po-1-o mundo á voltas tanto tempo sin tropezar c'un agarimo gallego en ningunha parte. Sófrese tanto fóra d, anos a casa, pásanse tantas n,esta América, cansase tant' un de traballar n' alléo, " sin porducto, que n'é milagre o verter báboas de sangre cando d, eses lados nos chegan como lanzas de craro

195


Ond'o sol facheaba 6 amañecer

sol que nos alumean n,a escura noite de es tan longa pelegrinación po1-o mundo, versiños com'os d'A Ulla. Hay por fortuna poetas en Galicia que saben cantar e encantar co ás armoñias que despertan n'os "desleigados", os recordos mais queridos. Hay por sorte d'os qu'aqui andamos de cacho pra cabazo quén nos trague a memoria aqueles currunchos donde xogabamos a pita cega, ou ó arrincate nabo e tantos outros xogos de cand'eramos pequenos. Aínda nos chegan por boca de mulleres gallegas os cantos d'os piuspius, maceiros, gorrións-paparrubios, !abarcas, tordos, melrros, rulas, cucos bubélas e papagayos, pra que nos acordemos d'as paredes carballos, salgueiros, carpazas, carrouchas, cerdeiras, maceiras, etc. Así cantade cantade sempre, poetas e demais qu'escribides pra Galicia e recibirédes vén d 'a nos a peque na patria, pois os vósos escritos farán que moitos non pidámos aturar as suidades e levémos os osos ó pe d'a pía dondede nos botaron a primeira ves o sal n 'a boca.

Eduardo L. Posobón. B. Aires 18 de Marzo de 1893

196


Ond'o sol facheaba

oamañecer

Avelina Valladares (Biografía), por Manuel Castro López (Almanaque Gallego, Bos Aires, 1898, pp. 33-35)

ALMANAQUE GALLEGO

33

A mi querido amigo D. Bernardo Rodríguez

Es una poetisa ga11ega, muy gallega. Ha escrito poco; pero ya se comprende que el merito del artista no está nunca en la cantidad de sus obras. Panda!, con sólo A campana d' Anllons, es decir, sin las demás composiciones que á su robusta inspiración debemos, es el gran Panda!. Y aun ha publicado Avelina menos de Jo que su pluma ha produ·cido, casi todo en verso, y ya en castellano, ya en la lengua de Rosalfa. De lo que ha dado á luz recordamos: Mi' aldea y un articulo, El ochavo misterioso, en El Eco de Galida, de la Habana; A pobre ·Orfiña, en El Pon:emi-, de Santiago; Diálogo ent,.e u« peregrino que se dirige á Compostela y un labriego, bilinglie , en El H eraldo Gallego, de Orense; A mi· r¡uen'do hermano político .D. Angel Velón Taboada, en La Ilustración Gallega y Astw·iana, de Madrid; A Galicia, en El Ciclón, de Santiago; y liltimamente,-1892 y 1893,·Ós que emigran, A Ulla, etc., en El Eco de Galii:ia, de Buenos Aires. Citemos, todavia, algo más: Himno al apóstol Santiago es, también, obra de Avelina, cuyo nombre, sin embargo, no hemos tenido el gusto de ver en los estudios que conocemos,-premiado ·uno en cert.amen püblico,-citadores de los que cultivan el habla -de nuestra región; y eso que la cantora del Ulla ha dado á la prensa .algo más y mejor que muchos en n<¡uóllos mencionados. Nada le importará á Avelina VnJladares tal olvido, sin duda involuntario, porque ella no ha ofrendado ante Helicón para que sonase su nombre, ni tampoco tiene pretensiones literarias, condición que -da más valor á su pluma, siempre bien cortada ·Y mny apreciable. Su principal aspiración, sin ssr esposa ni madre, se ha reducido al -{!Uidado y bienestai: de su familia. ¡Nó! Cuando la valla del decoro no basta á contener nna sociedad arrastrada por el ansia de brillo, y -el hogar, nido de la virtud, se disuelve para vivir la vida de la calle, -del lujo , de ll\ ostentación y del escandalo, verdaderos engendradores, en las últimas capas sociales, del odio cuyas desastrosas conseeuencias estamos ya tocando, no es cosa reducida ó pequeña, sino elevada, ejemplar, en los que, sin valerse de medios reprobables,

197


Ond'o sol facheaba ó amañecer

34

ALMANAQUE GALLEGO

En su hermosa descripción del país del Ulla, canta con la misma tranquilidad y placidez del inmortal autor de La vida del campo: D' este val deleitoso n 1 un recnncho, Lououras d' outro tempo recordando,

As horas doccmente vou, pasando

~:011~~~~~ é1q~~r~~a:l~ ar:a n:i~a.~~lver.

Qu\ á. mais d1 unha. cabeza. henchc de vento, Deijo a.hora. corre·l-o pen~zimento 1 Vagar n'o.ca~¡;.v que me veu nacer.

Por eso, ó pe d' os freijos e ameneiros, Adistraime ouserva.r como marchando, Mil remuií1os d' espuma levantando, O río fachendoso vai ó mar; Ou, n ' a.s llerbas sentada da pradcira.

Como as ra.ns garruléan n 1 a s aa. oréla, E o escalt fi.o caí, que n 1 a sedela Morde 6 ancelo e rebrinca pra escapar.

No siempre, sin embargo, ha disfrutado de igual felicidad; que la no interrumpida dicha está vedada por Dios al ser humano. Dice en otra composición: Mas del destino la saita Ama.rgó siempre mi vida.,

Y hoy una hoja caida

Soy de su acerbo rigor.

Pero consignemos la historia de Avelina Valladares. Si corta, es honrosa y digna de ser conocida. Avelina Valladares nació en Vilancosta, parroquia de San Vicente de Berres, provincia de Pontevedra, el 23 de Octubre de 1825, y es hermana del que Labarta. ha llamado Trueba gallego y del malogrado escritor D. Sergio Valladares. Educada al lado de sus padres, los ilustrísimos señores D. José Dionisio Valladares y doña Maria de la Concepción Núñez, y corriendo la misma suerte de ellos, en tiempos en que ninguna estabilidari ofrecían los destinos que aquél desempeñaba, ardía la nación en guerra, y casi sólo en las ciudades se podía. vivir, llamaba en todas partea la atención por su viveza, por su simpática figura y por sus naturales disposiciones. Aunque de corazón bondadoso y dulce, tenia ideas varoniles: jamás ~e ha permitido amorosas relaciones, ni, por mas que respeta mucho el matrimonio, ha querido casarse. Con dotes especialisimas para figurar en elevada escala, ella, no obstante, conoció que sn destino era la. familia, y ala familia tendría que consagrarse toda; así es que, desde 1850, su residencia constante es Vilancosta, hogar querido y comñn de sus deudos; hogar donde, en los años de 1859 á 1865, bajo la dirección de

198


Ond'o sol facheaba ó amañecer

ALMANAQUR GALLliGO

35

fué recompensado, por Real Orden ')ue expidió el ministro de la Gobernación en 5 de Febrero de 1864, con la crnz de Beneficencia de segunda clase. En Vilancosta vió morir á sus señores padres y tres ancianas tías; alli, mas que hermana, ha sido madre y madrina en las bodas de sus hermanas, madrina en los bautizos de los hijos de éstas, amparo, nervio y alma, en fin, de toda la familia. Eco de ese medi·o ambiente, sti musa ha tenido vor fuentes la religión heredada de sus mayores, la patria y la amistad. Agradan sobre todo, tienen mayor interés que las otras producciones suyas, las que han sido más directamente ins¡iiradas en el suelo nativo; aquellas, verbigracia, en que nos le pinta con fieles colores, ó las en que hace resaltar la hombría de bien y la sencillez de nuestros campesinos, ó las aconsejadoras de 4ue no sigan los inexpertos menii'ios a los que van á Ultramar, ond' andrómenas hai noit' é dia. Verdaderamente sentida y conmovedora es la poes!a. á que acabamos de referirnos: la hemos leido muchas veces, y sitmpre, así en horas de tristeza como en momentos de satisfacción y alegria, nos ha emocionado. No se equivoca Avelína al exclamar: ¡Quén poldera, nalcilias d' n alma, Despacifio conta.rvoa á. sola.s O que pa.sa. d' a. mar entr as olas, O que pasa d' a. mar mais alá!... ¡Canto triste, mortal desengaño! ¡Canta doce ilusión po-1-o vento! ¡Cantos días d' amargo lamento! ¡Cantas noites de negra suidad! 1

No por estas lamentaciones, ni siquiera por que se la condene enérgicamente, se cortará. la sangría de la emigración; ella, por el contrario. ábrese mas de dia en dla. Y es que la humanidad rehu~a con frecuencia recibir las lecciones de la historia, y, después, llora los errores en que cae... y que siguen no enseñando, á muchos, nada. ¡Qué consuelo, empero, no determina al infeliz desterrado el pensar que en su patria, á pesar de haberla abandonado, hay cariño para él, ya que en su patria se lloran sus cultas! . A nuestros ojos, y por más que en literatura se ~rea que una cosa es el escritor y otra sus obras, A velina Valladares, por sus virtudeR, por su ingenio, por su sinceridad y hasta por su misma modestia, merece estimación mayor que esos litera.tos á. cuyo nombre se baten palmas doquier, pero que no han dado ni dan un solo paso que no sea en busca de lo que á eÜos pueda convenirles personalmente. ·

199


Ond'o sol facheaba

oamañecer

Artigo necrolóxico, por M. García Barros

(El Ancora, Pontevedra, n°1705, 23 - V - 1903 )

Llor~nla .ta·mbién, si! los pobres, ontre los cnale•, atín en Ju tí1 Limn no<'he buena .repartió, :entro otras coses, ·s eis mantos fabricadas por sos p1·opinfÍ ma. nos. ¡Y eso que era una anciana do ce1"' en dé setenta y ócho anos! Llonlnln·, si, los necesitados á quienes soco1•i·id:con mano :prpdiga, :po1:qne Abelina•Valln· dares, ora ferviente católica;" cristiana de venlacJ,, y, como tal, Se •pasó la:'vitla hacidnclci biofl'á' todos· en 'cnanto :!é,fué posible, Era. tan mocles!a la pobre -Abelina, qné,.ca'ando·cl Ecií.'ile· Galiúa. <fo•Bne· no• Aires publicó el retrato.de su hor• mano D. Marcial (ot..ra g loria gallega que !'Ún -nos que.d a) s.~ hicieron .,vivas gestione~ para obtener el suyo, pero no fu\\ posiblé el l¡aoerla rotratár; y acaso.por un exceso <lo eslp virtud par· manozcan en l~ sombra muchos :do sus tr~baj9a may dignos de verla luz. ,¿Qué .1/'ucho, . pues,, ,_qi10 , lile _aguas del poético Ulla corrap impregnadas.de trisleza,,que )na flore~illas' Je 'sus r ibo1'1!8 abran BUS COl'Olas :~a turadas ae me· Janco,lí~ y quo . )os-·li~ilos 'p iijndllos do nuestros bosques no canten sino 'tristezas? Má~, no! No lloroi~ po.l¡r~/'. j~ªjaripos; &acuchi! : vurstr.s Jcgqljla• do roalo1 cnrup¡íriillas, violét~s 'y : ñ,ia¡:garitas. de los, bosques,. que vúestra cnntóra : no h~ µrner.to, sinó que vive .Y . 'yivinl eternapent'e ~n, 911s o)>ra•, e¡• vósohos y en el cornzón de toi!os , Tos qu'\ ,!~ hoJl10~ am.a<lo. )fo, ca~ó con la!l hojea .secas · en· .el Otollo, sio¡\ que •ubW~ la ~)<;>ria en . lá é_FO!!ª del.~ll\) ep gµe lodo.es vida, lnz y armonías. Alzail, poes,.vuestr~s !JOr,o'laa 'flor.es de variados. m.e'.{ices¡l'eruon· buÍ: i¡:r1ba vuoatrp ·vnelc¡>- .p~jaros c'o pi:nttiaaa pfomas, y cesQri y.uestras '&x: p~esiopes y v;uestrosoantos 'de dol 0'r'; ¡¡:JorIBfad· á-Días al ver q.uo en er cielo estAn 'los llng81'es'de 'eilhorabuona. M. C:h.ncf.l l3.1.11Jlos. Berres, Marzo 18 de 190'2.

Doña Abclina Vallaaares Lns ,,hermosas y tiernas florecillas ' que vegelnn en las riberas del poético sus cnpullitos esln prima· v.01·a · im)>rogoádas de tristeza. ¿Qué mucho? La tierna poetisa que pondera· bq ,s11s ,enc,anto~, .ha ¡ ¡nuertp..... Los pajarilli» '¡lo· !ns dulces y alogt<\11: n¡¡¡lQdlas q,Qe eµ ,lq~ frescas ma· !\nnitas d~ Abril y l\l~yo .nos alegraban el nlma cap sus. ~.Q lpijtin] cs cnntos, parece que ya no cnuf.A11 más ·quo melancolías, y s•1s dulces trinos nos Ilerlan el alma c1~ tristeza. ¿Q(1é tiene do eslt:al\o? La dulce cantora que los di vi· nizatin en· sus ~strof~s,. que lse había conati\uido en su h~rn\n~1a y 1 protcc~· ra 1 qne,t:>to, por doc1rl9 nsfi d_e ·an ·mis· ron 11Rtut~loza, h~_'d~ja~o do .histir. 1· )'.a ,n'o'podr6n ¡n·ot · m los ·tioruos pajárillos revolot'e~'r'''sobre ou cabeza y alegrarla el eaplri~u ' desdo· las rilmns 1t1as;·cercanaB, 11\idlas •pintailss rosas prestarso1á sns hlbilos iy delicadas ma• nos, rara lUegá en .armoniosos sorpren~ dentes conjnn~a «lucfrse mnjostuésas en ·Jo1 altares·dpi ·Sellor..... Tambic!in' las•1 mnsp•·gallegas .. ae se· guro ostentarlm•.on el ' ParnÍlso (aun· que yo· creo que In& gallegas h•biLan en el PicoSacro)vnrindos lacitoa de,g•• •a· n~grá · en .ei GU~llo y: .br.azo~; 6,quizá viatnn. rí'gurQsQ.!l)tP por¡¡ue, 1\1 .fin y,.4\ co\lp, ¡¡1.,le:l1~: 11!Ú.orto.,una dtl , . ~us pijaa predilecta ¡ocaso la .il.njc~ ,1qqo, la& q11e· dob~l ;y yíi .no !!'Odráo , inspi~11rla1 .m•s p,oe$lasitsn "delicada~ •Y t~n 1)leq¡:1c;las, fl!t¡illo,J.,probe}ior./iñ"r ¡09-. q~ ~>l'n!an¡ i '.Ull.., .4 rL~11¡1y :Olr•s ,taoi~s ...;, .~rMAit ¡qol, No ,e~ Jll>IQ tl!l'.,<>l ,Parn~~Q . y OILl2\!J>0eq"p~ Y. ri~erns del Ulln doni1elie llora A A llelins V alliularos. Llor/mla todos lQ•;qµ~ ~!ll.ltn algo las letras gallegas; todos los que nmnmos á n\le}tra p~quolla pqtr~n, todos ilos que a¡i¡~J!lC.~ .t\ae9~·4s glqnas\ P,º?'{Iºª !\l\e· lina Valladares es una g oria digna ne figurar al lado 110 Resalla Unstro, ue Oon,cepción"Are'aal ''.V otros· celobridn· des gallogn's\ Lloránln; en una palabi·a, toaós,; los buenos gallegos; todos lo$ gallegos de corazón.

1 Ulla,· abren

200


Ond'o sol facheaba

oamañecer

Artigo necrolóxico, por W. Alvarez Insua ( Revista Gallega, A Corui'la, 27, IV - 1902, pp. 2-3) , Dl.D

LUTO

AVELINA VALLADA RES Galicla p4ede vanagÍoriarse. de haber producido en el siglo x1x las tres mujeres rnás notables· de Es· paña. Concepción Arenal,-en las ciencias sociales y en los estudios criminológ1cos no ha sido supe rada por ningun pensador moderno, y en la culta y profunda Alemania se han leido y leen sus obras con respeto y uncíón verdaderas.

Rosalfa Custro, ha . pueI.ado la · ¡Si se levantaran! ..... lira cou acentos tor1· arrolJRdores, meloncólico.s y tiernos,que su nom• De una mujer del temple de Con. bre iró unido 9 todas las vagas tris- cepción Arenal, deJ genio de · Ro-tezas. ú todas las nostálgias purf- .salfa Castro y 11e la intuición de simas y á todos los anhtilos ve- Emilia Pardo, he de .háblar hny, hementes de una raza desprepiada aunque con la breved ad 'del· corto y de un pueblo preterido que lu- espacio que me otorga Snlin ns · en cha, sill conseguirlo, por subrir á su REVISTA GALLEGA. la alturu luminosa en donde neceComo ellas gallega, tenia también seriamen te tieno que colocarse. un pu,rísimo y santo amor á este Emdia Pardo Bazán, es~á viva viejo solar suevo, del que no quiso por fortuna, y no hay p'lra que ha- apartarse j amás y en cuyo mistecer de ell11 elogios, cuando, rom- rioso seno se escondió, ansiosa depiendo 1a espesa nube de hielo que vivir esclu~ivamente para su conen el extranjero eovuelve ' y obs- templación y culto. curece 'tod9 !o español, con sus Refiérome á la Srta. Avelina Va· obras m ravillosas hece posible lladn'res, que hace po.c o más de un cu,,ntasju~tas reivindicnciones re- . mes acaba de morir en su casa de clama la nu~va escuela fegiei:iista. 1 Vila ncos~", ·aldea de la parro'].µia Con sola es te trinidad glflriosa 1 de_ S.an Vicente de Berres, 11yuntadebía G,,licia estar aesvanécida d.e m1e~to de la . Estrada; ~en la pro. satisf~cción y levantar muy alta la 1 vrnc.1~'.de.:J?ontevedrs. •-. Quizás para muc~os de mis Jecfrente; d ido que, - una , regi(Jn ~ que La_les genios incuba .y desarrolla tores _suene por· pr1_me1:a vez éste leJOS de ser.la Beocia innara .y a.nat- J nombre. No serfa extr1mo: :rn .mofdieta de un Estado · es la ·, Atenas · destfa fué tan grande como su inideal .coino céntro dé la inteligen- co~parabJe y extraordi11nrio lacia y .punto convergente de todas len,o. . . . . . . .' las sabidurias. ' Escr1b16 y de¡a inéditas innume,Pern·Galicia auniiene otras mu- rabies poesías en ·castellano y gajeres nptnbles'. . · llego Y algunas obras recreativas s ,, fl .¡ . ~asa' nova que en tierr11 y de 1noral, que cuando. sus herepolaci1 , . 'honra · á' solar " nat\Vo, d11,ros Jas , den¡\ la . publicid.ad, ' leimpidi e1Ído-que España sea Juzga· crearán nna reputación y, un IJ,Om· da como t'!I principiq_.ileLAfrica : ' bre que 110 _podrán entenebrecer1'Js. convenc1o~allsmos y comµa..o Eulnlio d0, Liag,s, que :nP pe;¡ me rece .á llls ,anteriores,,.<;o,mi;i, tq dtj· dr.azcos h~erar10s de .nuestro t1emmuestran' sus bellos trabajos lite- po, que. :n1egan,la, , •sal y el . "gua• rariO$. :: · · á _ todo~ lns _que no pertene,cawal Cao1e'lia .Cociña, que ar~anca·& ,· Son·e drin· de los endiosado~. la lin1 acentos que Y.1 quisieran . De• familia ilustre-una 'de las e_stos poe_las cprt('s,a nos, , qu~ _no " más "di_st.inguidas· del Ulla, ese va. saben v1v1r otr11. _v1?a c¡u~ [a,art!fi . . li t;, Q.el ictoso qué ella ha .,cantado mal dP. los palaci,os, de Jqs 1att!neo:; . ,,eí! .-v~r,s9.s.; s~lo .co¡nparaqles á., los y de Jos · ca fes : ' ·" . ·"' '"' de V1rgil!o,-;-:fué.,.educad11 en la. esEmi lia Calé, · en . cuyos • versos cuela ..dásic.a ·der · pasAdo ' siglo ¡)ordo_s gene1;acio1J ~ s llun up~endido á ! uh l•padre il.ustre·-y·sabio, que' desamar el arte y á idolotrur la, pa_tria, .pués .de haber sido -.jefe.polftico,

;u

201


Ond'o sol facheaba ó amaíiecer y en los que no sabe uno que .ad· . int~ndente y gobr;.rnedor civil :en mirar m·ás, si•la 'inspir11ciórr geni&l la.s J,fr<?vindas de Or.en~fl, . Pq9te:ve· que encierran á la teodencia gene· 'dra, Lugo y Zam·o~a, . desde 1~36 á rosn Y· lrnmaoa· que ·.los caracte· l847, 11bandono la .vida polftica., y riza. . ,,•.·. :. ,, re'na·nciando á un:i ' posiciqn por 1Y ha,n llamado á esta ,tierra.Jl'r- toqo. ei¡:tremo elexada, que. sin estilisima·en ~nbi o s y poetos· ~Desie~- fue.r,;¡¡of>)e h~bri¡:i lj¡i,vado,hastadoa to de lll intcligenci.o•' · c¡o.ns~JOS,, c;le la coron31, e~qondióse ¡Y hay todavía, á la hora.preseo- .en-la·apartada nldea de Vtlancosta, te, odém.icos de la lengua·, que . J.a • · en -donde amtios :'d uermen sueño insult¡u1 .. pqniendo ,¡il ., g¡ill_ego ,.¡;o- de paz, 1¡odeados·sus· nombres' de mo tipo d.e las r!)áS ~aJBS)' abyec;- es¡~ ¡rnnbo.,de luz que. solo pueden · tas comparaciones! · , ' .. . tener ¡os ¡¡e.rfec,to.s y los pt¡ros y Mucl1ó se nos ha e~cupido al ·ros- limp10~ de corazón. ,• trn ú- lo-< gallego~; · mucho'· se· nos . A:velina V:slladares, her.m ana del es~11pe toctavín, y sin embargo ·de · rns1goe lextcógrnfo g~llegoD. Marbíanws ser ,.entre los ,m ¡ijo~e.s, los .c1al, cuyo .d.1cct0n.art0 es preciso ·prim eros .' .qlje ;}/Pf,end:in. .de m.e.mor1a,y,,estuPero ¿quién, de lo qtie' ocur~e,_ d1en _con .~squ1~1to cu1dadp y p,l~na :iene la culpa1 conc1encu1 cuaQtotl en nuestra paLos "Hllegos mismos·. ·:Encum- · lri'a'.s,igu~ri 11.a!l huellas de 'llósalla bren á los puestos ,más ,e.rtlinentes. <:;~.stro y.de·Pondal, empleando el á espúreos y.á .hijos,jngra¡os ,'.y... 1d1oma gall~go como. medio de·exreco<>en el frutO eb ·desdén es y. '. . pr~s,o,l'.· :\us.:.de~s Y,dar. forma .á sus tº ·é .; '" • · "' '· •' · · · pensamientos, fué la verdadera puco':!:~ ~quellos á quienes "se di- mu[er der·Evangelio':· füert~, c~~ta, rigia Loustalox están· sieuwre·de cr.eyente,· humana, cantat1vs,,1!0· rodilla~. . , . , ,, . · b1e y_.t1erpa. : y por e ' o l,e parecen gra!);d~s)os !:{a die l)tlmóiá ·SUS puertas, busqu e no alcaü·zan m su media al- . cando l\tpparo \> co~suelos, ,q_ue no tura. '°!as·encontrase abiertas.

Desde aquel rin concito. tan hu· \ milde como poético, ,que con su· gra'cia y sus talentos .::onvírtió ra Jos suyos en un parrdso de inefables delicias, presenció emocio·. nada pero tranqni:a las cat>íst.rófes polílicns y sociales porque, en ./os cincuenta años, p 1só la huma nidad, y muy pa_rticularmenje ésta pobre. nación: española, y jamás . mostró deseo de tomar p'ár:te eri las lu cha3 de la inteli¡¡encio aun- · que teniR c rnd1cio11es- exces ivas para hacerlo. ' . La humildad eúncialmente éris· tia na era su ·caracierlslica, y . pare~ ciale un pecado de vanidad · no . y11, excftar la admira ·ión sino da°rse · Cuflhln de que su g•rnio podia c'aulivar y sugestionar nlisuno . ¡C:.iemp10 santo, que nadie · imitá ' y del que todos huye!1!. . .. . . Entre sus compos1c1ones rnnume"obles clescuellan, por su ternura y sabo.r.local. 1W• _Aldea, A Ulla, A Ga!•cia, Os q emigran y A

~o/o sirven para descansar en nues-

tra biblioteca de familia». ¡ía-1 critas, Estas breves .líneas, por ella esapenada de que una de sus

1

a

prohe Ortfna. . El 1/rdlor¡o entrn un peregrino que _se dirige il Comp •sLela Y. un

labriego, es fllOsúftco, .p rofundu Y relig1oso, revelado~· d.e. las ciencias,. marcadamente cr1st1anas, de tan excelsa ~scrtt• ira. . . •S;mp.es recuerdos de m1 vida -dec!" hablando de sus versos ola Sr.ta. Valladar.es-impresiones tras'. m1t1das al papel Sto reglas · art!s-· ticas,.ho rapos que no pueden cons· tituir sus trajes q11e nada valen· y

202

poes!os hubiese alcalizado celebraciones de un literato eminente docto profesor de la escuela compostela na, hocen la apología de Aveli· na Valladares. . N) me propongo escribir hoy su biografía, ni hacer el juicio de sus obras que confio ver(ln muy pron-, to l!i luz: tal vez 'Jo haga más ade~ !ante si su conspicuo hermano; mi amigo ' venerado D. Marcial Valla dares me encarga tan grata tarea . · Quiero .solo 1decir (¡mi pa!s, á sus poetas, literatos ' y. hombres que. piens.ari: .. . . .· ,. Una estrella acaba de ocultar su· brillo en el cielo de nuestra p11tria;: pasan~o á formar, cerca del trono del :::ieuor, una de las conste.laciones eternas que por Lodos los siglos.,le ilum,i narán. . , ~ '.,. A, ve/in.a .VaJladores era es¡¡ estre· !la de vívida y' suave luz, y allá 'eú uno de los más encantadores r~-· mansos de la Argólide·que:se lla· ma Ulla-valle amad!simo en -que se, meció mi cuno-duerme entre rosas; claveles y violcta's ese sue~o sin fatigosa·s pesadillas que, presentido por el poeta hac!ale exclamar: · ' ' ¡Qué grato es el morir! · WALDO A;· INsuA.


Ond'o sol facheaba 6 amañecer

Artigo necrolóxico

"A las tres de la madrugada del día 17 de marzo del corriente año falleció en su casa de Vilancosta la Srta. Avelina Valladares Núñez" ¡Qué desdicha para su familia, una de las pocas que van quedando de aquella generación que opuesta al escepticismo de la época presente, mantenía incólumes las tradiciones del hogar paterno y el culto merecido por los que nos acompañaron en la tortuosa senda de la vida! ¡Qué desgracia para las letras galicianas que tenían en Avelina Valladares una no vulgar cultivadora! ¡Qué desgracia para nosotros a quienes más de una vez honró bondadosamente con su inapreciable colaboración, y que tanto la apreciábamos, no sólo por esto, sino también por que era ejemplo de virtudes y hermana de nuestro queridísimo amigo el venerable autor del Diccionario Gallego Sr. D. Marcial Valladares! Aunque anciana Avelina Valladares conservaba vigorosas sus facultades intelectuales. Aún no ha mucho tiempo nos favoreció con una de sus composiciones, que obra en nuestro Almanaque gallego para el año 1899. Para honrar su memoria insertamos en este número una poesía que escribió en el mes de abril de 1879; y en números sucesivos incluiremos algunas otras, precioso legado de su inspiración. En vano hemos intentado dar a conocer su retrato; pero todavía no desconfiamos de poder obtenerlo. Decía la excelente poetisa: Frágil es el esquife en que vagamos,

y podrá sumergirnos en las olas.

¡Ay! ya el esquife la ha sumergido. Mas, puesto el pensamiento en ella, podemos objetar lo que ella expresaba a uno de sus deudos: Y las nubes rasgando, allá os fuisteis De Dios a la mansión nunca sombría

Eco de Galicia de Buenos Aires, año XI, 20 de abril de 1902, nº 378. 203



X. DOCUMENTOS



Ond 'o sol facheaba ó amañecer

Copia da acta de Bautismo de Aveli1n, Val!. J . , aoares Núñez

207


Ond'o sol facheaba ó amañecer

Os cinco poemas escritos en galego do caderno manuscrito achado no casal de Vilancosta

tti 1

~l

W.\<:i-

Ñ~ ~~1¡,.,,,~o-\cfV\l

"\.V\'\.

M.u.w\..~~ ·

;i·~~~ ~ !;)~ ~~""~" n..=_.()l\,~"-~}

.r-\..\"-l:)'tv().),~l:lt.<>J\t\"-'>A.~\.o.

N<>'v'-

~QJ\Q\N-..~j

~ "'-"- .i,~<Vc~ ~Q.. ),~ ~<:l.J'"' ~"(<)... 1\.".<Y\.'\. r\)~~ ~,~M ~'a, r~~~ ~ o..\ ._,kJ, C¡__,, ~d.~ ~1~o.. ~~eµ( h:6't.Jti&<a N~"-\.<)

-~w~c C..\) ~.IU:l.. o..elú\..<>..-~- Ó - "tlli--"'-"-"""""'~' -\('°()°"'- "-"-'\ ('..J:M..<\.~C '\"""- f'\~'\.<\.N~"\..~~ tl

f'tl

~C>n..

CL/\c 1

A. ' ~' . \\_ •: .- . o - ~<>- o.. .o>. -'j' Y"--"-,,J.º"

"-

.

.

~'-'..,'-''-..,(!\'.~>

('~~~".e"- o>uU!lrv~"-'>"\<--.Q IV\"-°"'~> ~-~ ~""-""S(rv:,>i ~ ó.Íi\'"-"N'-o... IQ.w°""-~"'~

C'J . ~ ~~<Y\""L_,,o c,i,ru., ~ ·""'"~ . ... aJV..., """) -~ ~<u<Q,oi->. >..~--.\::;::a-.ta.. ~-'..;... ,~"'-~LM-o.: Q,º'""'-" 'V:>V\"-11 °ooN'--'-'-(k_OJ\<\. "-"-)c.. .1)\.\.0.. l)fY~ O.).

208


Ond 'o sol fa cheaba

oamañecer

1-42 (V

<:>

~ ....~ (,()..~!

<)\!\,o~"

..>.o..&.-010...,

"""'"""'~si- "-~"""''\.CP--1<:->u>.

>0

i (\\,~"O-

"\.M..<l. """' G-

_I

i_

Qht.<>.'('<N<

()_.,,_'-~""- )=_ N"'-\..'- ~\..\.R,, l"\J\.Q..NV\. o '>v:JU,

~) o.. ~"<l.J'."''-"'-"">vv-<«>- °\,1 ~t..~o.» rvvery.. l\~Cl.h<L %"'-'-:_.~~ "'""'º'"'C,Ql.)l.,~ """""" \l.oA!~-

"'~ J

..

~~ ~I)'> ~°"'~ ª""""- ~"'- \ \

1-,Q.'-".

'

<

.

0

"ti'-''''"'"~~"-'> "<:""~ le.o &-o>. o)<:_._'>~"'-"'<<>J'>j r~t,:__-i ~~ ""'-""'"- "-""o.'(j~~u.~~ 't,i, N,,.o,,,;_~O-~"'-'>"'l<::>.., ""'1 e "\-"""-.J,~ Q,

~~(\.l\.~"<~ZAA.~ ~ ~v.""'-}><l.0-""-~"'""'~ºº""' '

e}\:\.~~~'&."'~<>M"\. "-"""- o.,C).N\.&~iM

<1\'\,\,\~~:c::~ ~~<!A ~~1, . , ~"-o.. "'': ..,. ~o-\~<l..\ ~ .>,o~ o>. '-'U.U- t\.~-'>

~!'..."\. ~1 ~ JS~ .9_ I Oh 6.,&<>h.V. ~qj\. , _ , i );°"'""Q."'-_~~w} ci. h_~o>."' GIJ> ~~~ 1 . -oN' º~ Q,'-'"'t¡°\' ~0-)\.QJ\.O\.i\~,~~~ -· Q/ oi. ~ ~""'-"-<V>~o..'&M,~~~/ 8~ ,,-L '"""'""ti}.. v.'l;:.wk,,._,._,_,~.._"'<!J\. .. ~:

-~~ ó~~~()"~ -~~~) ~~~<AA) i"""' ~,~&.P.l:í~ -~,,:.ox _~u._~~uo.,..,...

I

_

~)'-.V>1'.J\.~;'(¡\>)\~-- ~"'l:;o\ ~~) ~~

209


Ond'o sol facheaba ó amañecer

t

(!

3

~~\'\:.o"-~~, •,;,;,,.....,, ,<..O->, "'Q,,_&~ <Qa..N\..\.";)~~o~, ~" "'--1\""~1 \;~º - <Y\.~~.

A."'<\'."" ' ¿j,.... 'l;.M.M \l.,.,,J.,c!)_"'--', °""- &_'-""~Q>..l.I c;i,.\t"" 1t&¡t.o~ ~'\o..~<lAAo,\ ~"o.J\ 'L

w()J>~O....~ "'-°""'....;... ...<V.A.a.>.,,°00'\ll,.\.e!VJ>"

\J -'>~'\]-\l

, .

.

Q..

o ''<>Cl>J'-~~ ~~ '\~"'-~'>-~) r

·~ll:> ;._\o&~c ""-%"'-""-<:>Jv-. a>. ~º"--'?J"-"' ."i

fGo_ <:IJ\"'-~'<.l) J>~v..>, ~"-~º>"'"'-"""-'°CY\""-"'"

,-J\l\,,~~1 - ~0..../'\'"' ' °'"°\"'V.:.,~o.. "z'""'~

i rd.. )")~u..~"r°" """'""'3':.<>AO- "l~<v<~r , \l. '-V>\""'"'&,,:,&,(}._"""'' o ~ """\"'"'Jl.~L,

\(~ ..\,Q.A..U, UM'\.'c~ ~'\'-~ h.R.,~'\.<\.W:..""""-á..n, ~"- C.,~.I> l'-<:)""-~1 r\.~"- N~~ . .

(\~'\\,._~¿"V.<>. ~AJV>.;11)::~ ~\.e~>, >.~\o~-'I ~~"""-°"'"-~QJI o.Xrv~,<::..QN'-\:JV-.'-6'.

gO<'."- ó~ ·'"""?t °\JU.A -_í6o- 0-l>A"-"-<:1>6~ ~ ·.»~

NON\-'í""°)

.

QJ,<ll)~~

'\'~O('-<>-~

Xlo..- "-''-""-~"-&o. !~o.-\1.ÓA~<I Q_\.A..Q.. t.a"-"- "'':'--v,l\:,o.>,

O...<-<ll\"-~llA"- r.A-1 . o. ~~-.()

~ .>.v-..\:).,~1<:>-A.<u\.'\:'-.~~'t->.<l--~~.. {.r>Bl\.().. t ~ X.~'t\..- ~~ll..~~ '.

210


Ond'o sol facheaba ó amañecer

1 4~ Í

Íd._"~ ""~ ~~IJ> ):,' ~"''- o~ -r~ ?,, "'"?"';,.,.º~ \:QJU<.,~"'°'"' "-""\l,'5oJ1,._,' 150-\Q_-O~~~<..-'~~ eº"""',,.,~~~ ~~º~ .t·Q)\)u~

;}'~~ ,~~v._.,_,,,.,.,!.\~\,\..~ ~c-<>A""1..o,,~~ ) ;:_\\,~'-\..<>ÁxD~ ~ ~O<vv~"'-Q.)) ~-o.]\..<:)~f

éJ,;x.,,~~ ~ ~~ \4,0J"<~~ ~ J:>orn.(\,rv,:;..- Q,,'-"-"Wr< ~o-c;Lo coJ.o,.,_,

°""!L'

211


Ond'o sol facheaba ó amañecer

t~5 ~l

b

~"'"""&_~;.__() '&.:

o.

,_,.J\"-e- ~~

~~"-"-\;.__ () o.X,"'°\_~CI.. ~o~·~"-~ N~oN

--

~

j)QA\.,l(,~°t,,""-~- 9__ _ o~ \&o»~<¡_'-" ~~ó''""-1 ~V(:'-C>-J -x;~_\__ -0

~.-{')O ~"-""- ~

'\_;,

Ü'\-V-CC

'>"-&.'--'-~\

NO~Q.ri' 0--NV.l-'<:~-'''"--C;_,~

~JoJV<;,c>, ~"-"""¡º~~e&,~!

\\.Í -r..o'~."': - ..1 ~'

~Q!

1 ' Q.

.

. . ,. . . ,"'""',

-

<X'-"'~°'o °'-"""" ,.,.,.__._ ""°"'VV'>'V'V> C\'\.o._.t_A.,.,.-...1-.z>""-\-"'"---'--\AJ\"-O>- ~ -~ '\Q.e """,

<eo..rv- ~' ~ ""-"-"-()Jlv, "~""-~•» ~""~ ~'-º ._.__., \~<llL.o..,,."' \:""-'"" llA.--. C.<M~, &M~\."'=""' e'\ J .

J

-j~1~

212

~~


Ond'o sol facheaba

oamañecer

1tl7

G\l

.

-

gs Q)-uu:~f"" 'Í.1v'-o

-

_

~á\A,~i"~"°'''-()'W'-'*'""'· \ bl'.'vO,~ i(V\.\~<>-'v

e<, 'vVY\.

~~~"-<>

~.. %°"~"\<>'>~ ~"--"".""~"'"'"°

S.°",

"-'°'-'c.&.

~.,,,~~ >-~w. 1:

213


Ond'o sol facheaba

o amañecer

148 ".~o"'"'º~ Pº"""t~°" &..."' °'""'" \º~<>J(' ,1"-"<-0·"'"'º

¿_)\, """'rv\,::;:._Gl... ~o.. ~Q)"\..O._

(\'(\»., I:\':> ' o..,~O>J:)., ~"- "q... 1 o ~O " '--• \N-<~

~'\,'-1 """" <:\""-"-

¿i_,, l

·

'.l-.vv,.l\~"'-'Q.k ~-0-¿j,A.<>-&,a_·

\~"' O:'-""-~ ~~

<ET\,(';.. 111 ~~~ ~ """'"""'~

2,ff]u,,, e;,._,"""~"'""'~}

g~\"On."c~ •

'--"""'' ~~~~.

~l\;''"''-"'1\;o ~ ~<>- },,o~~O!> 1(1·º ""' ~"''""~~""- ~ U>~ ~G-t..v/',

~~Q,~\;\A,l\..l;J ("

r-~~".;.~o~~,:,k~

~"\,\,,~ Q,~~t,v<~l.W...W\~

g.(,)l~"""'""""'""'\"""'-"->.~'"';..t, ~\,\A.h\nc..'~~:t

~Vl"°"'N>~t~''\ ~º~~"'~.'. $"\,\,V>

.

~ ~ 1:' M-0-b°""-~

~<>IV~C>J) =hr\MMM Ovvv ~

~'"'- (,o~"'bª~º &,~~~.

.

,, ~11.1)...~1'.Jl<'l'.~.,._1()./~\ln

' ~"~:~~\~\,)>°'~

214


Ond'o sol facheaba ó amañecer

O-~ ~ '"'-"'~~~ ~á_ ~'C"~"-~ fSJ~,..,

c__.o,...,,, '(:~._,,_ """' e'V'f..

():S. ~._,._~'v-rOJ> ~"\A...

})."\,>....

}>~

.vv9 ,..,__;._

.

.. .

~""\º~"''t"O"'f"O....ck.-()f"\~I

~~o..&d~4""

t ._ 1

"-"'-"-V) OJ\-VC<í .k.

.T\-'\'.:Vt. "-:

tu.o"-'=>""\.~ ~~l\..C\o.. . ' °'0~ J--0 rvv,\..Q.N"\.A) l"("_Q-.1'\"-Ar>v~

~ ~ '\/\J...Q.

• •

s.. ~"~""-'':''V\;Ci

.~ · \l,;00¡ l<¡_,,:__.,_Q. ~~"1."l.<>"JQJ...

215

t (l 9


Ond'o sol facheaba 8 ama単ecer

150

216


Ond'o sol facheaba 8 amañecer

151 !J".\.V,-~ ~-~ '"""''-- ~~.,:"' ~t,j,,0. %<""'~ ~Q..'i1..a.."-"'""'-\:::,,-<>-Q,oLo.?':

:.•, •..¡:•

>-ve~~~. ~~~<>-')_~Nv'-~O $,_~"-,:"-(:)•

/

~'"'-.."-<-L C\f'..~I ~()"V'-V\ >,ol,~>,,

~~o~~~· ~ """"~..¡,,.,..;,_6-.i<

~\v.,_:00-r("""' ~ <>-~'5';--o-n

· ..

Cl~~) "-"\:."3o""'~ '>'<.~~~

~'" ~~"-"-1 ,.-í\.'\''C»~oQ.;::'~~.y,

~ ~ . ~"'-'> """'~ °'!\~"""''.a,,

~n.. ...&;., ._"'-""-~

. ;D~º""

O-,

º , """\..;,~.,

Lo.,_,\....('

"'~~ '.\"";f ~

..

,,2.,<t.&,,,, '---..~a'.~~ -y""'"-'!>. ,\'-k'c' -~ IQ,OJ"..&..,,..,á, , . . .e"-~~~"""-~~''" "~ o.. <t~~Jv · ~~--"'--~,,,;,,_~.,_

-

,...._ \ \

~

.

~Qr(

"-'" >, Q...

a !\:,~.,UN<>

/

&QM_,'-S¡,N\_<1. .·

":-~..~.

. . ...

.'~~~"' °"""to \.'O'\"-.v.,"'=Q"-~~ JV\'\_\º <U..:"' <0.W\."-~'-~i .....

.,

. '

l<LtA"'- · .

;:b~ <'\'\C>•'1:'<l.1~-' <:>.>. \i'O~~· ~O\.\)-.OV,)

~ "-1>-

Q\l\.'-IL

l'\"l.o-.},.,\,<:Í,.

'Y\/\..~\_,;_,{_ <iJ. Q_

217


Ond'o sol facheaba ó amañecer

152 9-o·, ~~&o 1 ~""'_'X,.,<VV'- o>... r--6(ª""

5.,, -

("J'\"\.~OJ\k:.~t.-0~o.>.i,

~'),)\;,V'-~a..o... <j._.~()Ar.../ ~

~.. "- ~~~ ~"-!))> "-0""''-~~ r-~"°rvVvu". . ~°""'~Cl.l, "-~~ ~"-V\.~Q.... ~

,......,

.............. )

l)""\.."\..l'crt

e>-

~ ~ \J...cA..o""'.

g,o\.o» <>J>c:.--..~<..~ ~~· 9-io..<:....,,_11..,,'lc-v. ;.,,'L"'\r..Q...a...,,. .

fd-,'""".í"""'

-

-· '

o.>~~(\)VJ)().~~

-~- ;5~~"'.~"- ,\-~ "'''~) Clv\"'~@o.J\f\.

~~~"~°'

NW>h<>h

~--""' ~~""~""-~~' .

:::~ L<>"" ~.,,...,a,~\_,o~~/ , ~ClL h'\.~"'-&.,:, ~ ~.~ ;E<or-..~~Í ~o>, >,<>.O.~.,_'."'&n ), g""-~j~ ~~~,..IN{;

~

'""""'

lL.~

""""'"""'

o-X;~\N<

()x;~o.~~,

.~

l'o.J-~ ..&.~~~4

'>,.\\

N'1\."-

..

'

....

~""'""°"~<> l'I\.'-\.~~<>.

..-·- · ' - · . '

~"""" ~ ,_., Q....~>.1':.~<1... ~~~c. . ·- · ~ <;l,'\.\. °'t\'._<l!'''''"~~\,~ ~\~ . . -

0~.,-1~~.~"1(\.AAl\'\.9'.~1 , · ·- :- .. ~} ,M;"" NO\"-«~- ~\\.~\,~.. -.

218


Ond'o sol facheaba

153

,/

l ll ...

b ..

"'·

'X.a~o 1 r-...V....,;v~ · 1"'>~'->~"""c.'-&...o,

>tl! .!\'-'-''.\'~ &«1.},rVV\.OJ\..\0.-~ :,,..,,:Jl:-..J.O r . r l\

J\ol-'-\,Q..~~"\.'-

'vV V\.

.>,.QA"-"'~

OQ,"<"'1.r()

G-u..Q.. <:.-0•0.. "'"~~'~ "'"'~"'"'"º""'

C\ ~~ \~M"l.Q/\I\)>~'\,

>?\,lfu ~r\.~d:,;[¿ ,~,.~--"-t""' , {)<\)o_;,.¿~:__, ~C~""'"'~~~.

R~ ~c::.:v., '~º'1.~_-\>w."<>./\"' . ~ ~ l)•JV\l:.o>,

'\""

~ !.,,\f\."-"""G\JV'-

l)<>'<:~UNo.J>C'<'l'-lL'<.;_~; ~ ;I)~ o.i.., "'\'""' °'- ,,.:.~~..:.....~ º"-\........ ~~ "'°"'"-~~<21\."-~... ~'l~&-o>..'.>, . () c,.Q"'º' "'~'"""'<U..C:.../ ·.·

..-«:

1 "'--'>

"'(~o..,

~ \:.«.

,,X,\. ~<w1:>"w~ .

Q,

''''-'"'°-'X.o-,"\"' Q.

d:i-'>N'.L~

D<..O~"" &1 ·@C'(Q,~OC~ .

..0.-.\.12o,

G 1o

'.

~.,]:_~ ~ >:.'l.,'\.\.\L:,._~

'ti.,.~~ \:.~.!l

O...t:Q..r'-C-0"\A.

1

(Jl\l\,b""- o.. ·~"'~\'))>~~ t 1

0o~~" ~ ~~a..c_q,< ~~º"""·

~

CA<'\'-'0-...-\,'t.e

~ a~h..<::I& "'-"'\..

O;, ""'~""Q.~· °'"~~°'~" . .

·

<~:>''-°' 1).~ol\"'Qv~\:I W.o!\r&,ll..()>, <:>. .

%_e; \"Q ~'-~\.~~ ,.... \~~º

219

oamañecer


Ond'o sol facheaba 6 amañecer

\~

~ "'-~C\ ~'\'.'"~ \'°~O'-~~ . --{,p.1-.4'\oJV')UV>'><> . . . . ~r c...<:tf'\.~·-~eW1>N\

\..tit_,O..r<

c;A,., '""'~~· ~. ~o.A"-"~· c;N.o~~o» {)..,,_._

.-S) l

""

n,oJ,Q.>V;;:;;:D'>

r<""'~ \'""'°"'"''a,,, 9o~.. -

o>.

0\a~ ·1<-°"""'""" '\'"~"'°

/ '%~~b\J\.

Ov

"~Wv &.o~,.,»~o-

.

Q "~e.e>- o.. 'Q: '"''~ ~~.

~"' ~~ o ~~Ql,, """~~SZ'"° \ ~o-(J GLG\"v&, '"<>.<::w'\~ ~v<..c-<:>.-

~~~ov n,<>Á,\o- ~"' ""'"'°"~,

~ Q.~,.,."'-~-o./--li,q, \,o).._~,~<Wvo-,

Q.,"1

~,.,,&.,..

.k"' r¿, °'¡""'"-

,,,

<:,Q},fi_,0-'.).

f')\\,O:.U. .,_,¿,,:v\:o,>,'"' ~~·o <'.IS~ov~, ~v'\,) Q, ~O. CV\"-'°'\,\::o

""~'tClJ'.v-.."-"'°"

llt1.-v't.vv4l>/V\."-AA-0:ó

o\Q[\f\hOJY\,<v<lA~

~ :.r-.r,,_ ~~~"-' J~O'"V~Ü<>l. ~~f ,,9)) ~ ~<M-J;~~a.N

l\1ov~-;,~ dv.<w

't""""' N-~0-'.l,

\)""'~ ~~~,M.-OAXQJ~~ - - . ( '~'\hNV'-Ol>J'/'>. }.."""' ~ o.N. ~

Q,

~ 'ú\foc

Q'>l'V)G-.

..V.\l\N\li:>X. b

.

\'V, ~'\N\.<V\,~ ~ ~

220

.

.

<:/'-'.K ,. -


Ond'o sol facheaba 8 amañecer

('-~

\Mf"\!'-O'>

1

.&_\, (

155

~\\A,Q,J..,.\,~

"~ '-0""-'\ ".>)col..o... O...C\.-..k ~" ""- I»> °\"'""'"'"()...), ~~ IU"'-JL,_,, 1

yQJ"\,Qf\"~

Q.)>

"--0'"\""-QJ"\.'-<>-»

~ ) ""'\"""-~"-'> ~-J,,;(,c,<V> ~o-» \)._""' \,v0,);:D"-~°"'-"'- W> ~~J..M ,..._~~~J.,~~~

.

(;"aj\,<>(\.~ v. '-""'-~º""'"''''~'\),.°"""

~ i\"" *-o... o ~º~°1""'~\l,~t>

~'<::>-~~~,\,, <.r<'-'0-':)~d.., .

221


Ond'o sol facheaba

oamañecer

156

f;"

¡,'?o ~0~<'..'\,!Y'<"? ~'\e

C'\..C\'\..\hl'\."'-""'-'C

('.) ~'o.Nvl\~ QJ'\..o...)~OT\../

~~i~\p~~~~ ('\.~"~~""'' ~~C>!l

222


Ond'o sol facheaba

oama単ecer

157

223


Ond'o so/facheaba ó amañecer

t67

l

~~~o... ~\.0-..<>.<.. ""''

;:b«»~"v

o

' ''"'-"'-"&

.;._,~'-V>_,lL'e, """'-""""'~º "'""',..r::/;_""'-"-~ ""-~·~"~º """""''.."'" (\\¡ \ . r.:::J '°..\ "''\ Qv..)'I.

°\:'-Q..

~ /'\....¡-:.A. Ol..RJ\..t)r\...... .\q}'('

~"-'<A"'~~<:>.. &.'o ""-'-'- °"""""'"' "{:;:d-.,~"-""- &o. '\~O- "''-k, ....._~

"-"-")\"-<>-

,,,,,,~"..\::Q.. Q.Al\:r,<>;vv&o..3

r\\(º"' """- 1c~ ~Q...'--~ollO.. t.Or'\."-'Ot..~ (

~

~ .

.

~·Vyv....'\0 1 01\..'- x..~c\o "'"'"~"q_,v

cl\~· 'l<>-'1t<>- , U>-~"'co...~O.

<(

rvv' <>

.

\

\6~._"' 0<-&.c»'""'''"'~°'-k

~~"'"' "\."'"{~<:> ""'"" -,""'°"'"

'6"-"""-""" ""'~o-&..J. &... """""'"' ~"':"'-~cu,~ a..c~~ ~"-\\.'-""~<>>-, ~~""oº. . , "'"'<l..'-"Gw. "-<>->-:'-'~.,,.

224


Ond'o sol facheaba 8 amañecer

168

Q

6" t,O\.Nv\..~) "v-,.~

"' Q/\ ...C'-A.r( °"

Sv.." ~"-o&ov,_, ~'-'"'()..<..a'VV'-oM ~~().; )\~ a.,Q/'t~&.c,

.

-

r-K'<>- J>c.~ ~"a4"'"''\""""a...t\Á, Ir

<:Eon., 9-»<> <.-OJ"""'-'"-> s.\~'WV\A.,<.Q. 't,&"-., ~.. C\l\<\-0"-'~ "-""-~'""'"'.o~\,o-. O

AO..

-,_loo~ ~&on.. &A, _rvvW..'\. ~--"'º <>..-~o/'-<u.Q.,

rio.,~

_,, o'\o.>, "-""-"-

U(\,,;.__,,,,._

Q...~<> 0"'-,,;, o!J

~o&__ '~cil'-~~""-: '\.\A)I ~o~I>. i Ul~O

_ ()<\~o »o\'\~=~ º""'"--o.R"-"2-<-Vv ¡

Mx.:... ;t.~~Q.A."' ~"'""-~ro..

~ ~..x.o~~ ~ N

CQ,\Ju.,\,\.(\~-("'"-"-"- ~ ..~~~ t ~<\,{l,<:'._<U\.,.:

%"~ ~MQ, ~~~\°"'..~~Lo ~~"-"_~w--u.

<Qo~ ~~ .i. ,~ l

225

1o VCM"-'L\o <A ~ci..~\j(t\o~


Ond'o sol facheaba 6 amañecer

169 CJ.,",~ "-,&,,.."ll..á..°"'"'~ ~'-""-"-"""""'Có '\L.~..:.. .o..&"'" '-'""'-"'~().A... \~'oh~~~<)""\ .

'\,§) .._:.~e.i.<Y.> ~<>-0'\"J """"-~,~~~~)

)D'o.. o"-\{lv,"-~~ ""º"~ "-""""'~~~""'- ;,_ ~\N'<<N ~.Ml> \l.~ ~"""Q.,._"'&.o

g . . ,,:,,_a.A, . "\'.Ql:O-

hl!."\.V>

~~"-"- 'LC>,:,~<>.h>.'l

&_,"" "-"~~

l

&.cu"'"""\;-0vf~ \

\

,-...~ O"-'\.~) ;_,...\µ, ""-':- \l,"\.l.J><-h- ~ (.01'!\AO\,,'

~~-';"""\.,.,,v.~'"'·~~'"'°"' 0-<Y\"-~' .w~~- -. --

('\\t.o... ~c..:'-~0

FV'--)O

~<:N..·)

('(\.)O (.Q..o

)>o~

~h"-''\Jr 1 ci. OJV\.~dJ, ~~-0:> » o o-t<JL\o.NlJ::>-

~t,~\\, ~«"""' ""Q."'=~.Q-.~ ~~~~.,_,

fR~~ o "h~¡ »~~\...&);~o,,.,¡y~'\.oJ

0A~~~ <U""'"-\_~<>}, ~~~~~~~~ ..

226


Ond'o sol facheaba 8 ama単ecer

170 (""'~ 1

t\.NQ.A-

~)<lh~o. ~~ ~o\l.1~lA~().

8Vv-- ~-<l~'CC>-

227

(-fJ


Ond'o sol facheaba

oamañecer

183

~

r-

«7

Cl'V<\.0-

\\lo_

d.,

"11·

ó'

·

C9-'>\~o_:, ()..,&_.,~ "-'\0>-JU.~LO..? J

k~U: ~) Op O./Y'-~t)) ll-.?(>,\ ~~>, ~~~

~~'QJ~t<L, \~o ~""'"""\º .l,."''t)º""'- &\ ,,~'-VAcu'.ó.. a, -~t>,.,-'CoJ> ~OJ> """º"" , ~~ ~OJ\Ioe<«A . '" ~~ "'"'Q_ou..GC<\."'-"'-"''\::.(>"-"'.. ~~ (\<>"j O-»\.~

g

.•.).._ .

:Y'<::\' /. -<. ~Q.,\A, ~ \V-"-~<>h'--0 ~.;,J..oo,<:>-- o ~'j1'-,

(),_~1~\u.&,<1.>'"°\'-"~C>J) ~ ... o...-v<:>:~11., ¡j_.,_, ~e;_,

~ ~"\~ ~Ov~<ll\~"C.O"\"- d-.,u... Lo.,._~

i~~~<>-) ~: ·~~~~~) \rt~~o-~~~,

p__""~~ &) ul,(f'"Aó- .1\:'Y<>'-"'G~&f.cJ.o<AX~ ~- ~ - ~"'\...V'<'<::L..~ -~"'<"~C)~"-""-'~'<-<"'."~ll,..-t..-Q -

...... (.,C\,,'"V\._c

..: _

,.....\~ ~(} \lc""'-0~""-'c."- ~·eµ,"<.,,...,<>- &.~ ~&__a,,

%~\~~~' """~~~~"(~~~~~~,~ ~~ ..

228


Ond'o sol facheaba

oamañecer

18~

.

·le?1

".rvoh..o...r...."- 1 O..,(.,Q..J)o,

\,,"'-

~

1

-

' '- - . . ' ~v.,~O ~ h~ .

~~"OJ> ·,,,""'"~o» <!'Á;""J.))'<-. ~}\

-i '"'~ ~"º'

~"ll...º"· ~\,~.\ l>" "'\,o

Q,

'

.

Q.,.,,,"""' '-"-'~~~ \).,..~~)\ ~,\~~~. .--w 'la".'\.= 'l.

1.~\~'-\,,

t,,0\,~, &] Q;\;w,<v>J "<'-"-~~-v-0r0V~ ~o-;, ~u.,6!.:; ~~~'iW,~o.. ~. oJ:,~ <>)>

~, ~~~~"~~~~\)/'<'.~"'-*~

('\\ ~ ._,~~~"'- ~. º ~ ~~

<i..

~ ·~~~""°"''\ ~...,.·"'"~1)0,.~ ~"''\"lll>~~~-vo,

,-91,_ )~ ~~~·."'"-""~~ \~~cY.>dj

~'<,~~~~~ ~.~r~ ~~.~)<.o~

rf'Jlco>v~"-o.» ~~ -~1:-<Ui't ~ ~~'1 ..

-l ~~(.~ , . :_,., , _ ~"'""-~ ~ '\._'·")" ~'!\o

M.

~.,._,&q,:,

~~/'\."''\'~~ ""'t)"'""''&.o ""-~el.~.,,,~, ""''Q))~<>'-.J;:.,-1_;, """~~¡~o """"""-~~---~º "'~Q.,)

oATt,oei"1\.<\J\,o.h

j~C\A'\.~ ll)>~()h ~W.,~J, ~~º~~

229

'


Ond'o sol facheaba ó amañecer

18 5

\ .---\",

~ 9-."-.~'(,,~~'o..lk~~'U)':_~ »~~~~ •.

~~\\(\"-},~~· ~~vihí114~""~~~"'_) . ,0'().\JI. """"-"""'~"'~"0--'<--o/ &,o_.""°"~'"'~ ~O<\..J:;-~o ))"'~""""-~ <»>""""'-•"-~ °"'-""-t>"e

1

~Ñ J '\.\.0t ""'"- ~ ~<>"<' ~~ &_o_. ;)Qr(OÁ Jl.

t)_,, ~-,,~Q). '\.~; ~ Qv ~\_,<>- O~«:U~'\-v;

r::-"-\.,.~ ~~~· ~~~.., ~X,\..,,;\r<w. , ..~Wl ~<J-4:· : iv.'\:...~ o-· b\11,, .~"&; ,ti...<i:.'\.~~~-\.k ~. ,J

i \~~<)... ' .l..~ ~), \:\~ 1

()'i,Jl,M

'º

QA~<).._ ~ "'>""'~'Ol\."<\,o.J> •

1\

\;_ ~\"~&,~~<U'\:"''-'-""~" ~u:5

.

~"'-~~"'-~ ~~\_~ ,~()'\\.~N~) O...\•~\.~)

j~.__ ~'>-~C>J> ~IJ'lv°""'-~~~°'~°'·\~=.1'

230


Ond 'o sol facheaba 6 amm1ecer

186

187

231


Ond'o sol facheaba ó amañecer

199 A

o~

()

C!h.\.

\ 1\ ' " \...,C),"-0...01 ~:\..01...o

\"1\.,l '

Q_

'

~1'.'\..°""'-

-~ '\"''""~o.O -~""~"-<>v'f ~~'tu.<>.wo

~t:;.L) 'U:>>-Jo'o.J\',.,~'\"-<rj No:,_ >t.~OVA'\.~\:l-

~'\.""'<>. L ""'~""""'""" ~"'"""'"~"-"'-"~ °"'"""()''" l~&<:>. \,~'\.~ ~~~ ""-""~ <.zyv~<>l-0~ lJJ.. J\A.,~~.,,. ~) )::\~~"/ '(?,°"~~;\°" "-"''"'- ~'-'tº"°' L.()1',~.,,,:=, .... ""-"'"""

~ ~'"'-"\\,;""'-'"'''' ..\nort'\tvY .>.o.&.'\A.to!Y' ' r-'

232


Ond'o sol facheaba ó amañecer

200 ~~ 'Y'-0""->."~ O'> ~~~~"'-.~Q~ ?,.""~°:" "-'>o0 \'"'"""-~ °'<::"""'"~' ('~""'- 1'\~º""'"j'-" c& ..",&.c h'-~'-a..W> \)

~\,Q, ~""-'-"e,.,.,..,..,,_ ~.,.:.X., ~Q¡'f

~ o'-'> """'°"-.¿,""'"' ., ~"--<>-hC>...'(f "-° ...a..," ~,""\,"- -~} 0- ""'-<>N'.Jc«., ''-''·"'~"'-~O~'\. 'l.o\.W'I"¡ \])

~"' J.,o....,~W. "'~ ~- '''"''"'"''·&..:, ~""-~ ~""'~re.:: .. '""'"""'""""'~· """''''~-· .. l

233

l'


Ond'o sol facheaba 6 amañecer

201 '.).,OV"'-'t"'-~< M ~V.~~Wf'o,_~ o.'-'-'-.~ -<-~()°'" ~'ló..,. &) QM_,;,._\oo-r<'

""''2>""""-

.

"'~"~ rv<o>A(:,¡,,_,, r ~J o..&M, """'""'"'"º" &/:~\,.~<>.. _

,\~)\

\..""'""-'\"'-'\ Q.

N~&.<0 ~0\.\.\:"~"-0,\J

º(\'\.~"-. Q"-&c'., ~'"'-'-'l<-'cJbo..~ ""'-VZ""-1

Cf\ol\. ~'\\..~~

~ '<.h\rr":"(J'"--'~L.o\ &r,""~~', r~~\,O\ ),;.,.-,,,.,_'-\L""' ~"'-~"-"'"-'-º'> \o "-"lt.º"< o.J . <(?,º - o.. ~~'\.&o. "\o ..'l-00, "(,o..r.Q.cS.9....~ !

~"'-~<:>..~/\.V-."-~ ~~<>-~<U""""'~&.~(>.)>¡ CJ\'

~.

~.

ocr-

~h

A

,.,- 01'.l...~..X:. . \..../\'\.o-\ 'D~°'-0\r\"-~Q.

0

C\

'io.Q,~·

~&.\-o\ ~~\,~~<>..!\ ,.,,,,o),..°"'"'"°'iL(cA~ {\(J

~

.

.

,.--..)'\·o.Jo ~\,r<"\.'-{1"'-" ~ ""°.vTu

~

Q

\. ft'\NCM,,,

-

~\.l.AA..'-"""~~"-M &_l """'"'°"'""'l:;o..c9...,cyy.X"-~ ~º'"'"~-:Rwi °t"'' """"'"'°,.... c:t"-" \.,,..~ 1

.

,\~--:o'> .<i~o-~<N ~?,. ~"U.~1 . i,.~,__<l>I~ "-"-"-'-'-~w-<~k-o<-0-J\"-~ 1 ~(l.1'\:.~olC>..-1 ""')o (),Ar'<\,. __,,"'°""'-~ · ~J 0 ~'()aJ>O ~cM5<.,<M° -~ Ull\'V\.'Z¿_,. '· t\ ·~ - \:,,,~~--· -

-- -~-- - ~)- ..

¡J\'-"''-º {~',';~°:\_WY\.% a.,.

.:~- .:- ..

cJ,.. <'>\.CX..av

~

~~l\.0> "''\...~~'-\°""'-~'-NllG~ &oN\~ ...., ~MQth

(\,

\~"-~¿t..;:~}-..~

234

.

·

.


Ond'o sol facheaba

oamañecer

202 f 1' \J,\.'- o ~ ·,

r'-"'-"''o- º'

"' . íl.

~'-~'"""-

'

.'

~o. )1)-~ ~"-"~~"-'-

1'\.o1'kAr«>.. ""~"'-~~-o~

"-""'h~ '

~\.\A ¿µ_ X,~°"°"' \'-...,...,_d.._,,,, ~ .• }<.<:>-&.<:, \ Í ~\.~<l.N'- \"i..&.,.,,,,,._, ~N\.'<N i ))ú>.°"""'-o..~ \) o~ íb>vo....,_~ ~ ~"- "'-CVV\.,% Q." "'°'-'- \

. h

'

).n

. t..

.

~)

.C'

.

l I:;>(.''-"'"'"'" -\ "'"-~"'- ,

C\."-\JV-..,"-VV-.. ~ <l}..

~'lA\~""° <-()"""~""'

6,_

~ Q..O)..<\<n,(I./

\,~\,<N

.

~ °\"M. ~Q.>.O>- ~o '\."-."-~ ~) CL\ .~la./> )

~\""-"-~~a..~ o

"'""-~~L. .....

""-"-<>J\.

·,ie ~"-'\:.o'<.r.~\i'<.a. "'"-"'~ &,Q.>,,"-""-\~ \ i cecM~ a.,.._<;¡. ~~~""'"- >ro-~ - b "' \V\"-t-0 \

¡ '{l°""'"~"~ ~ ~ ""()f\M'\.":'~ \.

\ \Q. Cl/\',,\:w> l\N:> ~= &..,_ .

l\A.<L

'\~

l\VV:. ~

~.

~ (\,\,'X..\:,.,o.,...A,.'\.<N{ """'""- °"'--~ \ª ..\4-"-'"-~1 1\.)

º""~} 'M'\.~\'\'\QM..{IA \,....w,, (\'\.!)~) si.. &.:.a..

~rr) ~1>..JÍ.A"\LC>v\...~ '-~°"'< ~ '\l<l~\.o.> 0~.J...,,q,'Uv> º"""""' : ,__ ~~o.H

i ,&<.,."''·~"~ ~Q.. &> ~o.., .1

i

'¡\l(r'\

.

~~e.CM...

~~'>-\e~! ~1'10.. >.~~"'~ ~'-~~·, .. Ji.~\, k1 ()~ ~ °\M.g ¡.,)_\~ """""~\cPVJ) ~

\\·\ '-111 ' ' \ ... - \.I(\') ·--- ·1 ~' \ o-.-~" "'\~-~- '\,~-~~ . ~~ci.,.( • ,

..

_ .:\~t'L

_.

___ (}\

r

203 (,\') ~~'t:...t.o.4 <w- ~

?ow &.o\~&<>. Elf:i\.1..'>A"-";\ (l,\,"(QJ¡ "-~ .9J\'\. ~()... ~\.T\.Ol\A. ~) '~«rn:,,&¡,....., k ~C>vvv'c'--:""~o """" l q 0..0.YY cu ~ .,,,,,..,_c'.<J\.,,,,,-v'Ck ~ 'e-.""-"-~

""'-~ ~rv& a_,J..(l t)C}.

235


Ond'o sol facheaba ó amañecer

José Luces Miranda, "LA VILLA DE LA ESTRADA", El Eco de Galicia, nº 154, 7-Vl- 1885 enº 176, 8-XI-1885

EL

l.A YJLÚ DE LA ESTRADA. En el 8fio lB:JG el Juez <lo primt')rn in--bwcia. dosigna,Jo í~ Tabeiró~: eu la provincia do Poutevedn1, ech:üm. pié á tierr..i. de~pufu de 1111a Pnada '1c cuntro if'¡.ru:1~ :'t tra\'éS do :>cciikn tallos y pedregosos c11111iuot-1, en uu !11::::-ar ds uU:\tro ó st~is fül1'US 1 no c011tiu11hi ¡rnr ta lcsi otros

taot,os

coh~rtizos

y redile!:!, iiito al redetlor de

u11a h cl'lli i ta do! E~pí 1'it11 ~u11to l.}n l!ll•di(l dt~ ~1.!cU1:1r nrholt!tliL dcuomitmda Uampo tlfl }t;,;fra 1/(1., <10111lt1tll~Kt:a,usaha11 !ns ptm~~l'illol"I quo ikrn

ú Sautia.~o de Co1u posü·. la, cnyai; torre~ d1~~ culHfa.n cu el horizout-0 Je.! ~fortc. E .... t.o lng-al', ~011 ¡:;er tan rcllnc ido, ~ 1'r vía do ii mitc entre J;1s juri$dicciones t1e Hea y rrabeiró.-., y pern•11e<:Í;L por iguale8 p111'Les á ln.s }JHl'rnquia:s de Fíguc :JO<\, Onzando y Ouinrnrey. 1·a e11Ló1u.W.':'I había ~Tl (~Ido~ li ire.~ ca;-¡'a~ chnt.a~ y ah111nalla:;; t:un lrnlcc'1n d1~ palo cnhierro d1~ !t:i:i. (fo r ,. 1111) <h~ l;\urcl, aLatle al Ualauxlre dt1 11111> dl~ !os ha teo ll~S , lillUJH;i;\lm á lo~ lnl·llNCHllWti t¡lle IJO ltl\>l'Íl 'ÜUJ ll~ sed nc;e n~ándose ft uqnel1a C<lSa 1 1:den1:pre que fue1-mu pro\·i1'l-OS del preciíSO numera.no. 1·atig;ulo dehia lit:gar ll1W1'1.ro ,J11M~, ¡iorqno. 8P_4Úll c11cnit1.11 la.s crónica.s, t o 111a11dv por guía .-1 ramn, pP11<1lrá nu 1:1 1 :;·¡.s1~ SHg'nfdo d1·l a.lqni. }llflor y tu1110 1111 rt~frigorio haHl,a11ll\ eurLo . Cu11tiuuú luéJ.{o isu jornada. h{it:ia o! ~ur ¡1m· corro-

deras tortuosas. fo.stonea.das do z:u zas, rnadreS.1.'!has y otras cnretludcra5i: y sembradas de

guijarro:-¡ como los de l1oy dia. Ornzando nquí una r1,blc1la 6 un riadtu(·lo .Y m{is nlhí uu lu· gar, iba ¡irc¡;un ta¡idu por 'J\tbeiró~ ,Y llamand.o la ateu ~ió u lle lo.s porros guardianes Je hlS era8 que de un lado y otro del camino In salíau

al uucucutro y aturdíau uo n s111:1 l:~dl'ídos. l'or .:fin , después de m('.dia tegna g-;\\leg-a llt,gó í1 La Co11Rolrwión, uno do los lngarns c¡uo formaba.u y forman ln parroq11ia. (f., 'l'aht~irós, com¡HlC8tO lle varh~~ ea.sit;1¡.; agn1patla.-s c11 una pla.nieie cutintu tle col'p111t.'11ttil5 roL!c:-¡ . Pn.1gn n tú Íl lus i-ccioo.~ y ésto8 le ¡;ui.1ro11 :~casa dt.:fl Cataltrn, nno de los mús acomodados, que comerciaba

ya. eotó11ces en vino y otros nnfcn 'os: Emera~11> d l'Wl)ida1 io dnl ol~jdo dd n :eii•n 111\..:;ado,

ECO __ TlE

GALTC'l A,

TnClldíi1ulole la c:Hfü d e un auw,r icano re1 ~le 11 ~.sf:d11t•i·i~lo t'n ull a. 'No nw.r .s1LfÍ_..;f,.cl11• voh· i{i el :-i~~i~dt>n~Hdo Jut•r. (1 cle.'il-n11dar lo andado. l~ll­ t<Hnin,,11tle>~e H. Ln E,;trada.. por má~ qu,o lo ;:iii:datlo 6 inculto de este ¡rnuto au1nu11ta~o :-;n:.i 1'<i111¡mt1a:-. por /,n Co11~0{ 1wúi11, cuya au11:1iidad

.hncí<ln m1~yor las aldeas i11modiata-"S con 8U8 ~c1nl11·adoi:!, sus liuorta8: J: su!-:! ¡u·;ulcnn~. t3ac1ílu de U1Hlas el coUJerciante úe Ja. c;isa del balcóu '1e pl-\lo. J~rnso 8$te a.mutit:11110 porsoun de mu -tilo mundo J buenas mam.~ras que, couocieut.lo el \Jit!n .que so le c111,raha por la puerta, rr,1;i· hio!c del m<nlo 111 ;'1. . ,. cort1: .._, co11fil'ma11 <10 con la 111:1yor fn,•.,scnrn del 11tUt1tJ o Jo¡; Ol8tlrlf'!-t d1~ :-\!I colPg-a de La Co11sohición, y ponic•utlo {t. ~uti únlcnrs f:n casa y per,io1rn, t'U preniio d1i lo

enn\ 1 .sin du1lo, obtuvo el cargo du procarador tícm¡>o a.n1l;rn<lo. Uua.l.ro afios m;ls tanlo, t"I pron11nci:rn1iént.o <le JS40dióoca:-11óu 'tllCUH<lJuuta Din•cliva,

n

llOmbra«la por el pnl"blo y apoya.da

pOl'

la.

Milicia Nacional de T abl:'irós, dest1tuyéut.lo al

Aymw1mier1to residoute en t ereijo, 11omh1"a¡.;e Alca lile y Cm1c1-jalt·s y trasl:1d:\su {1 J~a- R.,·u·n· ila. Ja ca·pitalitlaiJ <lid Municipio. C;tsi ;d mismo tiempo ~t:'. C1'f:l.bh.'~if~f0ll pJ H~~iStro th~ hÍpOfC ca~, i.~ 1\ il111i11i:straci ov de g~üt:ucaJnis y la g_._ .

t ;tleta. cou contento de todos . Uo u fü¡tus elemeato.s foé formánflúíóiC poco íi. po1:0 en aquel sitio uu uúdco llt~ JH) Üh\•·ión q111•, 1irngT1~.-.i\·n11u•11!.t~ Ht~ r1~t:1•ut11 do , ha v1•ni1lo á r.on~tirnir \JU hPflHOSO r11H•blo, dncluratlo \"Ílla por ltP:t.I Ueerm.o de (i dti ,lulin del f>H 1 1pm c1w11ta. ya. eu el dü~ 2~0 vcciuos y m{1s 1l1~ L~OO habirnntes y lleYa trazas de co11ti11nar adqLÜ· riendo mucho ma,yor tle$urro!lo . A~it'! nLasu c.sta villa cuatro le¡;nas al S utloCl$lC lle S"\11thi.gtl y stis J.l Noroe..,te th! Ponto· vcdi-a, en fono,1, t.lt> ¡;ruh, 1 cupfr111lo 111ús 1111 un

» l'ouic nll.'- y algo m{us 8nr. Forman iill:-1 pt·i11cipalt~s 1:allés

ki lóm~tro th~ Nacit~utc dt~ Surte(~

~íll<•da y la tk Snnt,i;~ p.o á Sotelo <.le Mo11t1•s 1 ele !ns cuale13 la p:utc compreudida etJtni la. Estrada.. y sillHda, está termi11{indo~e y on construcción la f.)Ut\ ha do unir con ::-otelo al primero dn dichos p1111t.0N. Abicrt<~ A todoi.; vi,•ntüi:i . RU t1•mpern1.111a t~Ñ,

la carrctnra •lu (;;1rril <Í·

pn'oc upóle el fPfllOl' 1le qno el Juzg·ndu Jlanwra Ja ah•11cióu dn la~ par1idas L~tro-f.1eeio.s:1s qtw

110 11l1 .. 1ii111n1 11g-n1tlHl1J,. aírtl 1\11 i11\·i11n1u :'¡. nau . tm tl e lo..; bo8qUtlN qnu l:t circuy1t11, l1t11 . 1.naodo

a(Ju morodt·al>an por <d paí:-; 1 y ;.;e hicic:w aqnc! pm::l>lo rnat.ro de rsn1~wu; :-.:;n1~ri1~111;1:-; y \'!l;t.ima <le to<lrt clase de vl•jáo1er1es su por~unn. é iutur~ses:. S C'g:óse por lo t,,rnt.o á ho~¡w1larle, pre· trxtnn<lo ln. fnlrn de lo(·al y comodi1lndlLi , y

el termómetro ceutígra<lo rl:tre los Hlº y 159 cu dicb;t. c~tucióu y 150 á 20º cu el vcrnuo. ü1ima ta.u b~uigoo uo po<lhi méuos do ser f;-J... vora.blc {t 11\ s~ilu!l, y de ello tlHu tostimvuio, pur una 11nrtt•, la g-1a11 th~,.;proporciún q11n t\XÍ:i·

traló do diH0:11iirl1t 4]11 ~itn:irsn al .i, :i ...:i>~11r:111•lo, cn t.rn otras vos:;\s 1 qn~ sólo eu La BNtrada "" JHHlría hat!ar po~;ula ¡mrn una p11r,~ona tle bll 1·n!q~OJ'la 1 ai1adit>rulo qu~ º(JIU•! htf/tfJ" no crn .'ral1cfrr;1$, que 1."áóeiró.v t:rtt Da J:.:.,trn•la., y r0co

cimieutos ( 110 llega, al JO por ll l0 1 ) y 1mr otra-, la not,ahlc llH'jOrh\. c¡nu en t.·~to pnchlH l'-'fWl'i· rneutau Jos eufül'IUOl:I ,·euidos tic fu~rn, cspc· ci:\.lmente loi:; a.l'et.:tados del pecho.

té cutro el 1JÚH11\rn tlo <ll'.fn11t:1<111cs

236

j"

ol de na-


Ond'o sol facheaba

~~\

oamañecer

Cam¡10 da l•'cirn, ;\si ilonomi11a.1lo por t'll 1~ 1 J;p; quu ti~·tH'- U liq;ar !os 1lia .~ llí y úHi1110 du ca.•hl nu:s, y b :111ua.l cln l:t Pas . cua. don<lc sn vcritic;u1 trnla clas 0 1lc tra.usac· cio11es de g;i1i;1t\o~. nv; 11110 Cilhallar, la11ar y cPnla, íJUC const:tuyeu la principol ri<l(ll~ za. del ¡...-1!¡.;. J);111 ,·ida. ií tnlt·s foria.-" .Y 1111~rc~dOR la." cin t;11e11ta y Ulll\ pnrr<H)liÍ.ll~ dt•.I <lisrrit.o rnnuicipnl. con veinte 1Ui1S íl~ los de <..:1•r1fodo y :Forc:nu,\· co1-r1..•¡;;vondieut,..s á este ¡urtido, .Y ot1·a..; 11111clillS do las provi11ci as dt~ l:l- Coiuii:i y Pontevedrü. Las priucipa l ·~S produe.cinn1•s d1•I Conc(l-jO son 1~ 1 maíz, tri¡:o 1:t•n t 1•110~ Yino, 111ij1), a\'1..~na, li110 cehail•L, patat.a !J,1.h i ~h11d.1, y or, n\.,~ \1.rn:n · mino::iil-S como la col, rt•p(lllo, lc1.~ln1ga 1 escarola,

}by dos 1Uf1Colos público:.: NI clondr. ¡;;~ ('X· ¡w11dc11 1liariar111\lll,~ uno~ :!OO J.:ilúg-r:un()>: 1l1 tnnwra, ti·t·~ ú cn;\lro toci111·rías, 1111a holl1•rÍ; 1 y \ ,1r1;1s p;111111kn;1.1 p:1ra liro1111 ·' ..,.11!1<11n, 111 :-;111ic11111tt!!-I ú i111p1•1lir td at:;~rn:o y v1·11t;~ d1·l p;u 1

guisante~. pimientu:s, tom.1tes, etc. Es ;lí\Ímis· mo f'xtraortlimni1lmeutc fertil l~ll frnta:oi, como

¡1i11t , 1~r í:~ .Y t. 01ie ~ tw1a, 1n·.~

b\1,s 1

1~d1 : hr;ir!-it~

la. Ífl'~a, la et·. r~"-fi en f:ll variuda1l 1\1.~ 1.·s11l'cil~" lia. ...;ta \,~ g-uinila, alhiu·icoi¡Ht~~. eirn1·l;1)i tic lo (\a:-i clust•!o\, ]HH'il!:I, 1111:\u1~ otn11<-. s, <lnra1.110¡;¡ pa· vías, ~ilrnm1dros, peladilla~, hi~n~, tn;\.111.ana~. nllCCl'S¡ U\'aS. ca,.:t.:ifia:o;, J\ÍS¡H'TO:-\, et-...~\ t\!C.j y

do Santiago, no f,dta.udu una docena de h~ubc · ras de las inrn~diacion~ y p&se;1llo frc::ico la 1nayor i)a.rte t1el año. üuóutallt'iC e.11 In. villa trc::> tie1Hfas de ropa, 8iu co11tar algunas tlo uH: 110>1 l"ulSl.c, mú~ 1\c n}illl.l' y cini;o dt ~ ultn~mari Ho~ ,

uual'l cineucnta. talieruas, dos f:í.briea:; 1!1

cliut:ola.to, nua

d~ jt~bóu, 1li(~:t. e) tlo1:1~ figo111\ ...i,

d t'

1\ i:-; 1i111,. 1~ cat1 ~J..!01"Í;1i-;, ciiat.ro 6 duco 1~11\a~ (I•

hué!'lpcdes , dos ó tr~s eu do111le se do~

.cti\ cal\·~

~

cootitería.s. Exif3ton :ulemús tlus p!a.tc1 ias

tlo~ i·e l oj~ria~, (\ois ó t.rcs i:nsrrnr í.ts, 11i:í.~ d1 1111;t 1loce11n Üt! l', ,q1 terías, 1los talll'.1'l'S 1\13 cnr

6 1:11;~t.ro ;1r1111:1~ a)ol, n1 fahrim11ito 1le cBllla~, \",1l'ias krn•t.1·rias, t;inco •

seis herreros, loce.ría:s y m·i>jt;th:rins, <10:1 mac~ tro~ de lwjalatt~rus 1 uua c ...~n~rí.1, un g-narnieio ll•'Tºi un ral11·r eli> pl•ro1 úe rii1·.a , dn;i h 111·hen1.-;. y :u:a;;o nlgo mA$ qne n1l tenl~lllO~ pt"1\s1.rnt1:.1 :1llu ra. Tainpoco fa :1an una llutica ltiün snrtiti<l v.Lrios; acre1lit<\dus m(;1~ir:os )' llll 1~u11q11.:teut ·

annqnc. en per¡neiia est:ab, 1\ I limún, la lima y la ua.ranja ilulce~ La. nvclla!L<l..t'H~asf\:l 1u1u.:.ho 1 \'1;tcn11aritt y H::I co~a. €!-Mtrafia , pncs 111s river:1s tlo t'StoS: Cu1mttl"tlJll á. las dos e~cuclas púl.1\11.:as . Úll' ríos ~011,·idan á. $1l eulti\·o, que corno suco<le has c.:omplerns , 82 uiüos y (H 11liiai:;, fJH(} n ) eu las d1•\ tll•lla y 811:-s allw.•utt'S eon AsturÍH~. ;_j .) m:'1s <llh~ :1si:;te11 á las parti<; nl:t.res, C•.Hnp1 donde i;ustitn.\"c :í lm~ cat-1i inlitilos f1L1111os: y 111·11 Ja. consiih·rald c cifra de :!tH de úmho alii:;ü$ 1 podría tla.r ltq,:-ar a 1111a eousitlm·al>ltJ 1.•x. 1 :;1·xu~. Y son 1a1do.... lo:-;q111' no r1·dh1·11 i11.-:1rn 1 po!"f.ut:ió1t para !11ght1t•rra, 1kp~1uln t ' tl el pal~ (•i1111, unn~ por ,drnndono y 011'\l~ por uo h;11'• ' :dg1111u~ mi11ont·s de rca.lc.s. La, 1·.az;\ y hi ptisca q11i1·11 M: dvdiqnu íi 1'11sei1;111l'"'' 1111 : 1111~ ektm•nf ; sun 8huu<lirnth•imas. qne o in•zea ¡;arnntin~ 1lc <:orn11cl1'll\:i11 .\' mor. f,:i i mport:uir-in <h~ t>:-:t,t:\ mcrnatlo p1wcle lle· lulad á !us J><l•lrns <le familia, que ll(~ du! 1 ducinrn tle 11\ ¡ir~so11eia. de dus tloccua~ lio l.t.J11. oir\u. Hl\¡i:u·tida."! en \•.l d 1s t,riro ~, ¡ni:..::at\:1 1lcroS.. u111bulaut.e¡; quo \'ie1w11 {t. armar ¡.;n~ tolt;ui11Jic11 por ti\ 1Ullllid¡1i11 , l1:1y ut.r as 1:aton· (l1•s en la p!azf~ y n•¡ir1•s(~Ulanm ¡ior la vu11ln .• i1rnomplelns . On Uutm s:H:(·.1·dott1 que iu\·o aq1 c nt.t·e: otros mueho· :ntfonlo$

y t'fl.:'cto:-; dt>I país,

1·sc1iela poi" a\g-nn ti\•mpo Jo~ró n:nnir ('Jl /'j 1·.11.~ lllt:s1•."l m;'1s tl1.l trci11t . ~ al11n111ns g'nlll o lei; i to~ cil'nt,;1:,: .<:c~.t:tf.i <lo fr111. H~, <¡n~~o mHll1t''';1., h11 c 11111dw:; du cll11s tlt.i fu1•ra dtll p111Jhl11 ipu• 1•:.;t; vos, ga l lina~, Jíl.ILlOU~8 y lug-nmlncs que t·x¡itir hn.u fL pupil:~j<•., ,·iail•111lole1S tltJ su.s casas l. tnt; a otros pat'lilos , lo cnal 110 impido t•I lllf)· 1

de quince á veinte cnrros de ¡.oemill:1$ y 1los

vi·1dc11to rcll1tivauu.:11te n11i111atlo <h! lo~ dem:\....; tlbw do ·a. st•m:111;i para aha;.;t.1·duli1•11to il\\I

pu eblo. l~st~ ¡rnimaciOu crei:c cuu.sidcra,lJlo mcutc eu los dia8 fcsti\·os , sobro todo, por lo tocante á, la ve uta. ele f1 nt;is. ,Al Nordeste, tocando á la.s últimas casas del pu ol>lo, halláse cu declive, cou carrcm~ do ro

237

tra<licioual cai-arela . Co11tin1tani.


Ond 'o sol facheaba

oamaFíecer

- -4- - -- - --

----·

II. El distrito Municipal consta de 30000 alwas próximamente, y con todo, pasan á ve~es años sin que ee tenga noticia de un robo á mano armada ui <le nu homicidio. ¡Quiera Diod pnc. da. decirse otro tanto el niio de 1,000! Ha>3ta 1,S59 oia:;o misa eu una capilla que, contigua á la casa del hoy Illmo. .Ayuntnmicnto, llabia ,·euido :'t sustituir ¡,la du! E~piritu San to, demolida por :-icnerJo 1le la Corpol'aciü 11 mnnicipai. Conocí ase por la uch·ocaciún de In l.'Negrina, ~·con dificultad calnún en :-<lt l'e

cinto .50 persona$:. t~u incendio redujo ft pave·

SH[-1 la igle<:.ia 1lc Sao Pe·a~~o era la 111(1s innicdiata. E."lt.u Ja co11cutTCtH:1a 1lc tieh~~ tt 101111arnlu laq;a t'nLt al afrf' fi,¡8ti,·os 1 hn~t;t c¡ue c-11 18.)7

1le Fig-ucroa, que ,.¡¡p, ;'1 a11111unt:ir Lt citaila capi\I;\., lihn· 1·11 Jo~ dia-~ fuf. cn11str11itla la

actu:-i:l iglesia. en t!quiv:tlcncia de Ja. 1le Figu~roa, cuya atl,·ocación couscn·a., traslmlá.ntloi$C á ella. las efigies de ésta. que c.:.oc!l.p:1rou do la~ 11:1.mas y las tle In:; 'los ermitas proexistontcs; Íf:'h•sia c¡ne e~ parn la. l~i;tra.da de hoy Jo <¡uf' 1)arn la Estt·a1\:\ 'le ayer era la eapilla 110 Ja Peregrina. ;Dcsgraciaclameutc la. multitud de gabelas qnc ag:ollian hoy á este como a todos los pueUlos de Espnfia, tu. íudifereuaia. relígio sa <¡ue empie1.a A iufcstnrnos y más que nada, la t'a.lta-de inici:ltiYa, hacen temer que eu mu. c ho tiell\pO 110 se h:llle ('!"l-O punto más prO\"iS· to de templos dornlc rernlir culto al Ilaccdor Snpr~mot Jfa~ta ~le cementerio C<\re.<:o, siendo preciso ntilizí'\r los 1..le las parroquias próximas. J'ero, que mucho si la dolí\ Estrada es un sim· p!e anejo de In. de Ouz:rnde '/solo tiene para fia servicio un coadjutor sin d otación? La Casa Consistorial en embrión Ni otra tle las mejoras indispenSa.Ulcs, pues !a qne a.i prn seute e_xiste apernas tiene local para ln.s ofici· nas <lel Estado y las escuela..~. La coustrur..ción Je las proyectadas calles t rasversales dMia desahogo al pueblo y proporoiounria. lugares {t propósito p .1t.,1 edi6oa-r una iglesia y una Ca. !'.la. Uonsii:;toriltl m{ls tlignaN de C'sta localitlad. Tambien <"S muy necesaria. la. trai<la d e un nrnuau t ial ~le la.s \·crtieutc~ lle P cuar:ula, ,1 w~ Ye111lria ú am inorar l<\ ne;cesidail creciente 1le

acudir por agua á los que brotan en las nfnera~, isobr~manera descuidados. .á..ún con todo esto1 no seria. l:\ Estrada misma, apesar de su a.lumbraclo, sus serenos, su pulic1a-, su rtló público y 1<u1 banda. de música, la <¡ne cnc:mta.sr hn.y ~I forastero r¡ue todo t:'li!O y mncbo m(ls lienen otras mil poblaciones. Lo <¡ue hace e...: clamará rnucllos: no se qu,e tiene Ja Estrada, es lo piotore1ico de sus alrededores. Al Este, robledos y pinares atravesados por Ja carretera y des<le la cual descúbreuse, ocu. pando las vcrHeute~ Ue una elevada ,. semicircular cadena de montañas más d¡ veinte parroqnias ;r cieu aldeas, ora cscomlillas butre el follaje (le los IJosqucs y do la!1 lrncrtaH eu d e3tio, ora rcsaitaodo sobre el fontlo siempre Yen.le de los prados y las mieses en el iu· ~ierno; m~ gno panorama cuya. i11 fi11idad do cm~<lros no abarca. el ohser\""ador ú simple \·ista tollos ~os días ni en todas las esto.cioncs, ¡mtlieudo decirse nuenis á. cada hora- del dia se-

EL ECO DE GALIC.IA.

gún el estado atmosférico. Hácia el l'oniento, otro paseo C"OU sns füentes 1 sus pinares y sus prados: :ll ~ortl!, U.el cual Sl-' destaca, r~ una Ju. gua de <lista.ncia1 ese hermoso gigante conoci. do de los gallegos lJajo el nombre de Pico S<t· ero con su capilla eu el ápice S cieu <¡uintas (fo recreo extendidas por sus faltlas. Alargando ~1 paseo do!:l kilUrnetro~ hácia. el ocaso 6 tre· pantlo á una. eminencia. divisamos á vista tlc pájaro la 1 Hla de Ca hlns de Cuntia (Bafios do Cuntis) nl térmioo <le un llano cultinu.lo cono· Cillo do los C<1l'.adorea de la. Eatra<la por n.bun· <lame eu codornices. Enormes m o11 tai1a.'! ilo un la.do Y otro rucarrilau la vi1Sta que parece a<ii-;iuar valles y campiiias, y I~\ hiere eu lontannnza la fértil vega de Ouzande, un puente, prados á un lado y otro, una robleda dando

sombra á. un campo a!fomllrado de meu udo tésped y un poco mús adclrrnte,fi 1111 kilónwt.ro de ln villa otro puente, uu molino y un:\ cxten· ¡.;a. concha tic praderal) orlaJ.n>i lle sfruccs y ¡lbo<lú!cf.! qne conVicfa (i oir mnrmnrnr el ri~L· chuelo que Ja cruza y entretener la vista. y la memoria con el inmediato Castro de Ria! y la 1 tt.!1111.lllatla lorrn ilo OuimarC'y, hahmr!P nr¡n1~t \ ,~e, _tiempo:! prehist1'1ricos, te~tign ,~.;ta del feu . 11a!i'(1Ho rl<> la F.ilnd :'iff'{lia.. Y lh.•namlo t'~te \ m:trc:o, i;obre un terreno multifo~111t'1.nentc o u dulado VCUS(~ r('.pal'tidos en .il parroquias 5000 cascrio~, con sns i;;lesias, isns hnertas, sn~ 1 prados, i:ius fuentes y sus bosques poüla1los de n tea y <le onza, ontre los cuolcs serpentea u cu biertos de l'romloshla.tl y a.Uuudautes en eso.-'\ j los, trnchal:>. :\.11gnih't$ y sa.lmonc11, los rio::::i .liC· ver, Parn.tla, San ~Torgo, Viso, Ulla, l{egueuga S otros que atra.vcsanc.lo va.He:s, formando rcurnusos y ca..sca<lns 1 y mo,·Je1Hlo inliui1li'ul el e molinos, batanes y otro3 artcfaetos, corren há· cia el mar bulliciosos r cristalinos. ¡Qn~ indefinible on1ociún 1~0 eansa cu el a lma el contemplar hermosas perspecfr1ras r~.la .c~ida do una npnciU\o tanto tle n~rau•, permlneuUo por dó quicrn Jos r umores (lo co rrieutes Y arboledas, los mil gorjeos <le las aves, las músic:.\S lej anas de las rome;ías, el estampido d e las bombaii que e u t.alcs ties·

tas acompa.fian la olevacíón de los globos, Jos cohetes queeu todas direcciones siemlJrau t;I espacio dn luces de colores parecida8 á es·

trollas ~olantcs, el alegrn ta.ílido ele 1a..ct ca~n· panas Uist.antcs Y por último las mcl:rncólicas tonadas ele los aldeanos que por mil senderos á. la vez, cruzando bosques ;r vegas, se c11ca111inan r~ SUR hogarc1'. ¿Cómo los forasteros uo h:m de sentirse :ltrnidos por una pohlaciün <¡uu t.'1-lc~ y ta11 Ya· ris. iloi" encantos les ofrec.:e! ¿Y los ltijos <lel pais ¡como podrá.u recordarle degc)e extraüas tie· r:as, aún .las más favorecidas <le la. naturaleza, • sm experimentar esa solctlatl dol corazon que les hace sn~pirar <le contínuo por su hog:u ~· por sn pátria? 1882. .l.ia Efitra.dn. J os f.; LVcEf: .\1mA~I>\.

(l) Véase el n11m. 164 de t11t.6 periódioo.-N. de la R .

238


Ond'o sol facheaba ó amañecer

Marcial Valladares, "Del apóstrofo en la escritura gallega", La Ilu stración Gallega y Asturiana, 11°11, Madrid, Tomo 1, pp. 123-1 24

LA ILUSTRAOION GALLEGA Y ASTURIANA

Oll APOSTROFO EN LA ESCRITURA GALLm El apóstrofo, que tanto diferencia. la lengua castcll"nn. d . . las griega, francesa é itali&na, es una figura ortográficl'l quo indica la snprcsion de la vocal final de una palabra, siguiendo otra que empieza ta.mbien por vo~nl. Consisto en una virgnlilln., ó coma, puesta en la parte superior del hue<:o de la vocal suprimida, y sirve para hacer la pronuncia.cion más delicada. Comunlsi~ mo en nuestro ga.llego dialecto, abúsase, no obstante, de esta figura, por falta, eu mi concepto, de auficientea rcglaa á que atenerse en la materia. Fijemos a.quf algunas. DEBE COLOOAnss APÓSTROJ'O:

1.0 En 18.! formas enclíticas int, te, ch1, lle, 1e 1 cuando, dcspucs de su vocal e, sigue otrn vocal 6 h muda. Ejemplos: Venm'k ver¡ ven A verme.-Sentat'aquf, 1rnnt:t.t'horne; siéntate o.qui, eiéntl\te, hom· bre.-Direich'algo; diréte algo.-Dall'un bico; dále un beso.-Sonous'o ca.so; el suceso se divulgó, etc. 2.0 En los adverbios non (l), 1eica1 aeiqtu, onde, diante, lonje 1 hojt, onte y sus compuestos antonte, nontronte, etc.¡ tardt, duote, 1tmprt, ja (2), y algun otro. Ejemplos: seio'anda pouco¡ s,egun pa.rece, anda. poco.Seiqu'inora eso, probablemente ignora eso.-On<l'bal galo non canta galit1.a; en dondd ha.y gallo no canta gallina.-Ond'eu eston¡ en donde yo estoy.-¿Ood'irás, h-Oi, que uon a.res? ¿adónde ir1\s, buey, que no trabajes?-Dia.nt'ela; delante de ella.-Lonj'iba; léjos iba.Hoj 'él chora¡ hoy llota él (3).-0nt'ardía; ayer ardfa.-Nontront'á noite¡ anteayer de noche.-Tard'ou cedo¡ tarde ó temprano.-Decot'alegre, sernpr'eue~ dando; siempre alegre, siempre jugando. 8.0 En las preposiciones ck,dende1 de1gru,pra (4), hn$lra (6), ci:nifra (6), en (7), 1obrt (8), entre ó antre, (t) Úsa.~e del apóstrofo en este adverbio, elidiendo 1us do1 letra!! llltim.M y poniendo Ja virgulilla ;. la. dert!cha de la primera. Ejemplos: N'hai cartos. No hay diuero.-N'é meu. No es mio.-N'O raion. No es ruon.-N'o digo. No lo digo. - N'o Mbfa. No lo sabía 1 etc. (2) No siempre proced.$ en }IJ. el apóstrofo, Proeede eu e11to1 6 iguales cuos: J'andaba. Ya andabA.-J'A. vin; fil.s ,.in. Ya la vr¡ ya las vJ.--J'boi d'ir, j'era tempo. (Puede tambien e5eribirse, y con mAI aeiertri en mi opinion, ja hei d'ir¡ ja era tempo.) Ya he.de ir; ya era tiempo.-J'o vin; j'o11 vin. Ya 1e, :,, \o vi¡ y¡\ lait, ó los v!.-J'o con~idero; j'o seí. Ya lo considero¡ ya lo sé. No procede ep estos otros, en los cuales deberla escribirse: Jt1. a rulina canta. Ya la. tortoliJla. oanla.Ja as mo1e.a1 wan. Ya lu moteas zumban.-Ja iba A Mi•a. Ya iba.:\. "füa..-Ja o 101 quenta, Ya el aol ealienta.-Ja os trigos medran. Ya los trigoscrecen.-Ja un; ja outro. Ya uno; ya otro. (3) llojc, 1eguido Je los artfculo1 o, a 1 ru, aa, en caao recto, no admite apóstrofo. Ejemplos: Hoje o meu genro, Hoy mi yerno.-Hojo a mil\a lira,. Hoy la lira. mia.-lloje os lrabtillo1 pn.ram. Hoy los trab:t.jot to •1Hpenden.-1Ioje a.t trampM eorren. Hoy las trampu pasan, (t) No 1i,.,mrre prceeQe en pra el apóstrofo. Procede, en mi concepto, cuanrto lu dos vocales que se encuentran et Una mi ama rep1!tida; por ejemplo. Pr'amorlallar. Para amort..... jar.-Pr'aquel. Para aquel¡ y tambien, en algunos casos,

123

cuando la Toeal que tigua ea o; como pr'ol•idar. Para ol-..i~ dar -Pr'on da ti. Para junto A U. No procede en "t.1to1 otros: Pra a gaita¡ Para la g11.ila..-Pra entender; Paro. entender.Pra eso; pra esto¡ Para. e.so; para eato.-Pra ichavo; Para ochavo.-Pra i11pirte; Para d~nudarte. -P ra o olvidar¡ Para otvidarll).-Pra oir¡ T'a.ra oir.-Pra o Rei¡ P3ra el Rey.-Pra outro; Para otro.-Pra. un; Pa'ra uno, etc. (5) Procede apó?11trofo en esta preposieion cuando Ju vo~ cales que ae encttenlran es igualmeAte una miama ropetidaj por ejemplo: Ila.strºac!¡ hastr'ali¡ hastr'aquf. llllsta ac!; huta all!, hMtlt. Aqul. M::iA no en lo• siguientu et.sos, \l otros parecidos: II HtrB 4 nrnller; !lasta la mujer.-Uastra a voltB; Hasta la vuelta.-lfutr& as vellrui¡ Jb.sta la1 vieju.-Jla!rtn. él; Huta él.-tfastra e"º· lta1.1ta eM>.-Hastra eu. Huta yo.-Hastra íncfo contigo; Hasta yendo contigo.-11 ..tra o díto; Hasta lo di.;ho.-Uastra o fin; lhsU:-el Rn.-Haetra o home; Hasta el hombre.-Ha . '1rll 01 nenos¡ Hiuta los nifl.os.Hastra un aolo; Ha.ata uno solo, etc. (&) Hállase esta preposieion en el mis\no eas.o que hutra., u! escribiremos con após,rofo: Contr'AC4¡ cotl.tr'alá¡ eontr'al~ -guiert¡ eontr'alr; eontr'aquJ. Contra tcA¡ contra allt¡ oontra alguien; contra. allf; contra aquí. Y ain él: contra a porta¡' Contra. la puerta.-Contra at loune¡ Contra hu loaaa.-Con tra ellerico¡ Contra histérieu.-Contra Jnílnidi de cousa.11¡ Contra infinid&d de CO!&l.-Contr&o chau¡ Contraé1 tocio.Contra o que tí dis; Contra. lo que tu dícea.-Contra. os eegos¡ Contra los ciegos.- Contra un¡ C<.intr& uno. (7) ÚaMe del apóstrofo en esL& prepo•icion 1 elidiendo la voeo.1 e 1 poniendo la virgulilla á la derecha de la n, Ejemplos: N'a ca.mn¡ En la eama.-N'a cua¡ En la caaa.N'eat'aao. En este afto.-N'o campo¡ En el eampo.-N'un eattOlo¡ En ·un e&atilln1 etc. (8} Requiere apóstrofo en los siguientes casos, U otros ~ mejantea: Sobr'aviso¡ Sobtt aviso.-Sobr'el¡ sobr'ela. Sabre 61¡ l!IObN! ella.-Sobr'e&0; aobr'eato. Sobre eso; sobre e1to.Sol>r'on tullo; Sobre un banquillo.-Sobr'unha pedra¡ 8obre 6

ante, con (1). Ejemplos: D'a.quí pr'ali¡ de aquf p&ra a.JH.-D'estl\ maoeira; de esta manera.-Dend'est.ónces¡ desde entónces.-Desqn'acamei; desde que gua.rdo ctt.ma.-Eotr1as_frolcs 1 antr'elu¡ entre las fiores, entre ellae.-Ant.'o jues¡ ante el juez, etc. 4.• En las conjunciones qiu, ora1me, anque, porqu~, $t 6 ai, conqtu, c<>rM, aumada, etc. Ejemplos: Qu'ande, ou deije d'andar. Que ande, 6 deje de andar (2).-0rasm'eso. En cuanto á eso.-.A.oqu'aforro, pouco Adianto. Aunque ahorro, poco &delanto.-Por~ qu'es mnlo. Porque eres malo.-Porqu'o fino porte. Porque el Rno proceder.-S'Agnrro un pan ... Si 'cojo un p1t.lo... -8 1a nora empez&. Si la nuerA empiez"-8'0 raptis berra. Si el chico grit& (3).-Con qu'hoj'aune~, ganu pra unha pacha. Si ayunas hoy, g&naa para. una gorra.-C..>m'hu d'oito. Como a.costumbras (4). -Com'ordeo& a lei. Como previene la 1ey.-A.aemad'entra, pons'á. comer. Tan pronto entra, pónese á comer.

5.0

En loe nombres, cuando Ja vocal fioa1 e1 ' 6

nntt. misma repetida lae que se encuentran. Ejemplos:

Gcnt' alegre. Gente alegre. - Hom' andas. Hombre audaz.- Prob'imaginacion. Pobre imaginaoion. Nort'oscuro. Norte oecuro.-Fam'e frio. Hambre y frio.-Noit'e dia. Noche yO.i&.-Pero en estos mismos casos creo tnÁ.s acertado se eecriba: Gente alegre.Home audtie.~Probe imaginacion.-Norte oscnro.Fame e frio.-Noite e dia.

239


Ond'o sol facheaba 6 amañecer

6.º En algunos de los números cardinales, cuando su vocal final es a, e, ó bien una misma repetida laa que se encuentran¡ en el pronombre relativo que y en los demostrativos ot1, t6t. Ejemplos: Trint'e un;

t rint'e dous. Treinta y uño; treinta y dos.- Set'arric6lcs. Siete malos caballoa.-Vint'egne.,e. Veinte yeguas. -Corent'almas. Cuarenta almas.-0 qn'escoita, de si oi. El que escucha, de si oye (5).-Est'ardor; est'ardente pasion. Este ardor¡ esta Ardiente pasion.-

Est'outro. Este otro.-Es'ech'un ratoeíro. Ese es un rAt.ero.-Ea'outro. Ese otro. 7.º N unea en los verbos debe hacerse uso del apóstrofo, y cuando á l& vocal con que termine cu&lqnicr&

de ellos sig11. uno de los artículos o, a, 01, aa, se coloca una rayita., el trait d'union, como dicen Jos franceses, entre el articulo y h. vocal, 6. no ser que nnga el nr.. bo con' uno de los afijo! mti, che, lle, en cuyo caso pro-cede el apóstrofo. Ejemplos: AgArdo-o, ó lo aguardo, - Léva-a. Llévala,-Qólle--0•. Cójeles 6 cójeloo.-Tóma·as. Tlimalas,-D1í.m'o, Dil.mele,ó dli.melo.-Dám'a. Dámela.- Dám'os. Dámeles, ó dá.melos.-Dám'as.

Dámelao.- Dách'o. Te le, ó t.. lo da.-Dách'a. Te la da.-Dnch'os. Te leo, ó t.. los da.- Dách'as, Te las da. - Dáll'o. Dásele, 6 dáselo.- Dáll'a. D.l•els.- Dl.ll'oe. Dáseteo, 6 dóselos.-Dáll'&a. Dáselas. s.• Cuando vocal final de una. diceion tropieza con vocal inicial de otra y e.i guen luégo dos conson&ntes1 de laa cuBles Ja primera es 11 en este ea.so la vocal que generalmen~ se elide es la inicial de la segunda dfo.. cion. Ejemplos: Cando'stou de chola. Cuando estor de humor.-Ja'sbagullo. Ya Uoro.-Ja'sclarexa. Ya clauna piedra, etc. ~fas no en etlos otros, en loa cualet deberA eseribise: Sobro a !lrea.. &lb!'$ la arena.-Sobro as t!bol!¡ Sobre \aa tabla!t.-Sobrc o larr6o; Sobro el terreno.-Sobrc 01 montes; Sobre los montes, cte. (1) úsa~e del apósttoío en esta preposicion, elidiendo sus dot letru Ultimas 1 colocando la. virgulilla. O. la. de~eha de la e en e•tos casos: cuando va seguida de lo• artfculos o1 a, oa, l!f, o de los indeílnidot un 1 unha, una, unhu. Ejemplo•: C'o pai;.Con el pa.dM.-C'a ñai¡ Con la madl'$.-C'o• filio•¡ Don tos hijos.-í;'aa filltu; Con las hiju,-C'un; Con uno.C'unh11.; Con una.-C'una; Con unoa.-C'unhas; {)011 unas; o bien'. Cr0 pai.-C-a n1.i.-C-Os 61101.-C-as fillu.-C-un ,

rea.- Jo.'stti. Ya estú.-Non a'squece. No la olvida. Pra'stonccs. Para estónces.-Sete'strelas. Siete est llas.-Trist'e'smacelndo. Triste y decaido, etc. Fuera de los indicados cosos, ú otros semejan entiendo no c~nvienc el apóstrofo y, por consiguien y vía tnmbicn de ejemplos, debemos los gallegos cribir: Can·do nrgalln.-Cando a galina.-Cando 11 ocasion.-Cando en era.-Cando vin e~o.-Cando earavelcs ubrru.-Cando un home.-lnda. a vclla qu ma o tnllo.-Ainde. eu estoupe.-lnda boje non min.-Moito

nmn.-Siqu~ru

ngorn.- Siquera. n11tea,

Siquem esto.-Siquern hoje.- Siquern un.-De can en cirndo.- On<la Anitn.-Ondl\ alguen.-Onda él. Onda Inés.-(Ond'o Tio.-Ond'a fontc.-Oud 'os xa tres.-Ond'as cust.ureirns.)-Ond~ un.-Ondtl uñs. Junt& Angélo.-Junta e.quel.-Junta Eduardo.

Junt• lsidro.-(Junt'o espello.-Junt'a comadre. Junt'os netos.-Juot.'as froiuáras.)-Junta Ubald9. Junta un.-Juuf¡.O. uns.-Coma. antes.-Coma & ro n'a roseiro..-<Jom& as mozas.- Coma elaa.-Co ontc.-Coma. hirmans.-Coml\ hoje.-Comu. os ch. rctciros.-Corun un dctantos.-Uuha nsundn.-Cn.t aflii1os. - Cinto nrndos. - Oito arnf1as. - Primei afan.-Segundn injoria.-Tcrceirn. ánsia.-Carn~ roba..-Quinto esto.-Carto nquc1.-Justo e.-Toda faceira.--:Todo C mentira.-Todo o corpó.-Todo se~or.-Cada ollada.-Carne e sebo.--:Corpo ese rido. - Genio nduato. - Fatiga a.Lroa. - Eso ecli' conto.-Out.ro amor.- Andando a caza.......Andando dia.-Apret.a. os-dedos.-Canta o merlo.-Carga o ca ro,.:._Casa aa fillas.-Colle a r~a.-Com&-a a terra. Comprendo o ciaso.-Conta un chiste.-Corre e bri ea.-Deija·a ir.-Deija 1tndar.-Dcra as ent ranas. Descansa un pouco.- Dijo o out.ro.-Dorme o nena. Erguc os ollos.-Estuvese él quieto.-Labra un pn'n, Nace o dia.- Pasa a noite.-Pergunta a. Jan.-Pide que queiras.-QuOOe ou vnya.-Sabe ingeniarse. Sabe onde vai.-Saeudc a roupa.-Vena o coit.elo, et Ultimamente, habiendo duda., la claridad; pues apóstrofo sólo con la preposiciqn de es forzoso.

-C-unha.-C-uns.- C- unhat. (2) Pero si A esta conjuncion eigue el artículo neutro o, 6 alt{uno de 101 aeusativo1 0 1 .t, 01, .ta, M debe elidirse Ja vocal de que. Ejemplos: Ba1,ta que o eu diga. Da.eta que yo lo diga.-Quero que o veu.1 •ndar. Quiero quo le, ó lo 'feo.tandar.-Non •da que a mates. No ua que la mates.-0 que os abate l! a misuiA.-Lo que los abate es la .niseria.--0 que 38 queir11 1 que as busque. El que ll\s quiera, que laa bu1que. Lo mitmo sucede oon las conjunciones aunque, porque, con que, .uf qiu. {3) No ad cuando A. la. vocal de ae 1igue el articulo neutro, ó alguno de los ncueativos o, .t, os, &1. Ejemplos: Se o dijo, non Jl'o oín. Si lo d íjo, no se Jo of.-Se & uouta.n¡ ~ o a.zoutan, quéijaae, f:ii Ja a.iolan; si le, 6 lo azotan, quéJUe. (4) No 10 escribir!, ain embargo, com'6 OOrto; c:om'iba dicindo; com'un. ·a•acoquine. Como e• cierto; como iba di· ciendo¡ como uno ae Ml0b3.rde, aino como C ~rto, como iba. dicindo; como un •'acoquine. {:t) 'l'éngaae presente lo dicho respecto de que conjuneion.

240

M.o.ncuL V .&.LL.U :>Anxs. EPISOCIOS DE ll GUERRA OE ll INOEPEnom1: EN GlllCIA J UAN LO<JnP.rno. (C\llilo"'.ro 11tfo1co. )

(Conolu.!1.10,) (1)

v.


Cabeceiras dalgúns xornais onde publicou a súa obra

ALMANAQUE GALLEGO para 1899 POR

Manuel Castro López Con ln colaboraci ón de distinzuidos escritores y

artistas

A.fto I I

hrPR EN1A y ENCUADERNACIÓN DR

•Et Comrno EsrAROL

460-Ca/le 25 de !Jíayo-468

~

i/..fi\1~60

i&l"f\Ñ,t,

1899

«ú crom:eosreLR110 241


Ond 'o sol facheaba 6 amaíiecer

IEL CORREO DE GALICIA

JiABA~A,

j\-EVISTA J3EMANAL DE

:..,"UMERO 148.

2G DE AllP.!L DE lSS5.

prE~

js-RTES Y

~ITEF\_ATURA.

EL EMI GRA Do P ERIÓDICO

INDEPEN DIE N TE

ORGANO DE LAS SOCIEDADES DE EMIGRADOS Y DE AGRICULTORES P IUIOJom DlS•U~erÓN

Af'iOVI

En Eitrad1 10 céntimos ejtmpu Resto dt Espalla, 1'50 tnmesttt. Cuba. 2'40 puo~ m. n.al ai\o. Ar· ¡e.nUna 4 id. id , Otros paists 12

" .. e .1.c:e1CN "

La Estrada 7 de Mayo de 1.923

pu etlnla!IO.

242

,l ~M:NlS Tl'!AG IÓ~

--·

Ritman." 161.altos) La corre~pom.kn.na .'IJ 0 11t(IOr, No ! t dt\·ueh·t n los orig:nllc.'$

NUM. 15 ;

1


Ond 'o sol facheaba 8 amaíiecer

Cabeceira do libro inéJito "Memoria~ de h1milia" de Marcial

\'dllaJar1.. ~

c~//;"l!/iJ/!llJ' ,(

{m 11ítiC1

j,

11""

..!?'L-w· _//.m"/a.I {-á/&Azrí'J p'

/'

n'!

:

[ ,'

I

-.!..tfl'¡///¿;,"'~' //f. ,,~/-'-/'(,/.?'.r/J.í"/J/J'.:-1'~.

243


Ond'o sol facheaba 6 ama帽ecer

Copias do certificado de defunci贸n

244


Ond 'o sol fa cheaba 贸 ama帽ecer

245


Ond 'o sol facheaba ó amañecer

,..__

__._.--

:_

Leida íntregamrnte esta acta ,é invitadas las personas que deben sub>cribirla á que la leyesen por si mismas, si asi lo creian conveni311'le, se estampó en ella el sello del Juzgado municipal, .Y la jir nm on el ::·/iy_z,

¿ ~~1 -· · · -~- - ~ -- - -- ~L - ~,, "j¿y,....; ~1 ... .... ._, ...... ....... ...................·.. ............... ,.. ... ... .. .................... .. ... .. . ............... ········ ······· ····· ···· ···· -······· _

(c::i·J>C: ep '996 US2' ~a1)

$ 311/\l:J SOl:USl83l:I

8l!Ol8J!) U9!383!Jl¡J8:)

11ou.snr 30 01113l.s1N1W Vl',IVdS3

246


Ond'o sol facheaba

247

oamaĂ­iecer


Ond'o sol facheaba 6 ama帽ecer

路O 248


Ond'o sol facheaba 6 amaĂąecer

• 249







Colección

Títulos publicados: 1- Cos pés na Terra. Personalidade e obra inédita ou esquecida de Manuel García Barros. Autor: Xosé Ramón Freixeiro Mato. 2- Dame a túa mán. Personalidade e obra poética de Xosé Manuel Mosquera Carbón. Coordenadores: Mª Carmen Mosquera, Paulo Porta. 3-0nd'o sol facheaba ó amañecer. Vida e obra da cantora da Ulla. Autor: Xosé Luna Sanmartín.

En preparación: 4- Roberto Blanco Torres. Vida, obra e pensamento. Autores: Marcos Seixo, Belén Pazos, Pilar Pena.



Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.