Üsküdar Envanterinden Seçmeler

Üsküdar Envanterinden Seçmeler N E C D E T

‹ fi L ‹

Tarihçi

Üsküdar hakk›nda Cumhuriyet devrinde yaz›lm›fl tarih kitaplar›n›n bafl›nda 1976’da yay›nlanm›fl olan ‹brahim Hakk› Konyal›’n›n iki ciltlik Üsküdar Tarihi gelir. Bunu Mehmet Nermi Haskan’›n 2001 y›l›nda yay›nlad›¤› Yüzy›llar Boyunca Üsküdar adl› üç ciltlik kitab› takip eder. Bunlardan önce Osmanl› döneminde Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nde bahsedilen Üsküdar, Hadîkatü’l-Cevâmi’de kaydedilen Üsküdar ibadethaneleri ve Mirat-› ‹stanbul’daki Üsküdar hariç tutulursa, müstakil bir Üsküdar tarihinden bahsetmek mümkün de¤ildir. Üsküdar gibi tarihi bir ilçenin de¤iflmezlerinin bafl›nda eski eserleri gelir. 1935 ila 1940’l› y›llardan itibaren ada parsel numaraland›r›lmas› ile denetim alt›na al›nan ilçelerin gayrimenkullerinin eski eser nitelikli olanlar›n›n eksiksiz bir tespiti maalesef yap›lamam›flt›r. Üsküdar’›n eski eserlerinin foto¤rafl› envanterinin eksikli¤ini gören say›n Belediye baflkan›m›z Mehmet Çak›r Bey’in üç sene evvel verdi¤i direktifle eski eser envanter çal›flmalar›na bafllan›lm›flt›r.

Anlay›fl›m›zca eski eser envanteri demek “Do¤ru Adland›rma” ve “Ada-Parsel” ile “Eski Foto¤raf” demektir. Bu aç›dan da meselenin en zor k›sm› seneler öncesine giden isimlendirmeye ulaflabilmek ve bilhassa yok olmufl tarihi eserlerin görselinin bulunabilmesidir. Çal›flmam›z›n yol metodu budur.

Bilindi¤i gibi Türkiye’de eski eser tespit ve tescili An›tlar Kurulu’nca yap›lmaktad›r. Ancak bu mevzu esas›nda kesin ve de¤iflmez olmas›na karfl›n, zaman içinde de¤iflen kanunlarla elastikilefltirilmifl ve eski eserler kimi zamanda, eski eserlikten ç›kar›l›r, yani tescilden düflürülür hale getirilmifltir.

Eski eserlerin yap›m›yla do¤ru olarak isimlendirilmesi önemlidir. Örne¤in Çengelköy’deki XVIII. yüzy›l eseri Sadullah Pafla Yal›s›’n›n tek ismi yan›nda, Salacak’taki XVIII. yüzy›l eseri Muharrem Nuri Birgi Yal›s›’n›n kendisinden önceki ismi Çürüksulu Ahmet Pafla Yal›s›, bundan da önceki ad› T›rnakç›zade Yal›s›’d›r. Yap› nevi olarak, “yal›” olmay›p “konak”t›r. Bir di¤er mesele,

Ü S K Ü D A R

S E M P O Z Y U M U

V I

Resim No.1 – Hallaç Baba Tekkesi

“Vak›f Hayrat” olarak tesis edilmifl gayr› menkullerin vakfiye flartlar›n›n iptali ve gayr› menkulün birkaç katl› apartman haline getirilerek Üsküdar’›n tarihi dokusunun ve vak›f ruhunun tahrip edilmifl olmas›d›r. Birçok ahflap meflruta tahribe maruz kalm›flt›r. Üsküdar tarihi süreci içinde önemli olaylar›n yafland›¤› ve mühim flah›slar›n hayat sürdü¤ü yap›lar aç›s›ndan çok önemlidir. Bunlardan halen otantikli¤ini muhafaza edenler vard›r.

Meflhur âlim Abdülbâkî Gölp›narl›’n›n Salacak’taki evi bu tipe güzel bir örnektir. Envanter içinde hemen tespiti mümkün olan “abidevi” olarak tan›mlanan eserlerin baflta camilerin bulunmas› sebebiyle dini mimari ilk s›rada ele al›nm›flt›r. Bunlardan özellikle günümüzde mevcut olmayan ibadethanelerin resimlerini önemsedik. Var olanlar› zaten flimdi de tespit etmek mümkündü. ‹badethanelerden günümüzde özgün mimarisi bozulmufl olanlar›n›n eski orijinal mimarilerine dönüfltürülebilmelerini teminen foto¤raf toplad›k. Maalesef birçok eski camii günümüzde betonarmeye tahvil edilmifl bulunuyor. Bu Üsküdar için büyük bir kay›pt›r. Envanter neflrinin bu handikap› düzeltece¤i umulur.

Envanter çal›flmas› esnas›nda 1930’lu y›llarda haz›rlanm›fl olan Jacques Pervititch Sigorta Paftalar› baflta olmak üzere, dikkatle incelenen kaynaklarda; baz› yap›lar›n esas fonksiyonlar›n›n yanl›fl belirtildi¤i, isimlendirme hatalar› yap›ld›¤› belirlenmifltir. Bir k›s›m yap› da harabe olarak gösterilerek geçilmifltir. fiimdi haz›rlad›¤›m›z seçme görsel doküman› ve bilgileri arz ediyorum.

508

Ü S K Ü D A R

E N V A N T E R ‹ N D E N

S E Ç M E L E R

Resim No.2 – F›st›kl› Mescit

Resim No.3 – Yeni Çeflme Mescidi (Foto Kartpostaldan)

Resim No.4 – Ümmî Ahmet Efendi Tekkesi

Resim No.5 – Teflrifatî Mescidi

509

Ü S K Ü D A R

510

S E M P O Z Y U M U

V I

Resim No.6 – Behçeti Konevî Tekkesi Mahfeli (Çiçekci)

Resim No.7 – Band›rmal› Tekkesi Foto¤raf Encümen Arflivindendir.

Resim No.8 – Band›rmal› Tekkesi Türbesi’nin içi.

Encümen Foto¤raf›

Resim No.9 – Sand›kç› Tekkesi ( Foto¤raf Faz›l Ayano¤luna aittir.).

Ü S K Ü D A R

E N V A N T E R ‹ N D E N

S E Ç M E L E R

Resim No.10 – Cennet Efendi Türbesi (Foto¤raf Faz›l Ayano¤luna aittir.)

Resim No.11 Afgan Tekkesi kitabesi

511

Ü S K Ü D A R

Resim No.12 – Tunusba¤› Sebili Encümen Foto¤raf›

S E M P O Z Y U M U

V I

Resim No.13 – Ahmet Çelebi Camii’nin köflesindeki döküm çeflme

253 ada, 19 parselde, ana cadde üzerinde yer alan Hallaç Baba Veli Tekkesi’nin mihrab›, arkas›nda da Halil Rüfltü ‹lkokulu görülmektedir. Tabii flimdi bu okulun bahçesinde kalmaktad›r. (Resim No.1) Bu 1970-1972 aras›nda Bo¤aziçi çevre yolunun yap›m› s›ras›nda yok edilen meflhur F›st›kl› Mescit’tir. 685 ada, 6 parselde yer almaktayd›. (Resim No.2) Bu tam Ahmediye Meydan›’ndaki, Yeni Çeflme Mescidi’dir. Günümüzde yeri cadde ve meydan halindedir. Yerinde modern hezarfen an›t› vard›r. (Resim No 3) Bu 179 ada, 41 parseldeki Ümmî Ahmet Efendi Tekkesi’dir. Görülen tevhidhâneydi. fleyh odas›, haziresi mevcuttu. Bu foto¤raf› 1970 de çektim. ‹ki ayr› parsel halindedir. Ahflaplar yok oldu, mezarlar toprak alt›nda kald›. Maalesef vak›f arsas› olmas›na ra¤men buraya 12.50 m. imar verilmifltir. Bugün Ümmî Ahmet Efendi Tekkesi’nden metruk mezarl›k ve arsas› kalm›flt›r. Arsa k›smen yoldur.

(Resim No.4) Bu tam Salacak’taki Teflrifatî Âkif Efendi Mescidi’dir. Ön plandaki meflhur eski Salacak ‹skelesi’dir. Cami 368 ada 1 parselde idi. Kadro harici b›rak›ld›ktan sonra minaresi kestirilmifltir. K›smen arsas› mevcuttu. Daha sonra cami mekân› ev olarak kiraya verilmiflti. (Resim No.5) Bu da muhdes adledilerek y›kt›r›lan Çiçekci Camii’nin meflhur Hünkâr Mahfeli’dir. Çiçekci Camii bildi¤iniz gibi, ayn› zamanda Behçeti Konevi (Nakflî) Tekkesi’dir. Bu mahfel daha sonra tekkenin müfltemilat› ve fleyh dairesi olarak kullan›lm›flt›r. (Resim No.6) 512

Ü S K Ü D A R

E N V A N T E R ‹ N D E N

S E Ç M E L E R

Resim No.14 – Mihrimah Sultan Hamam›

Resim No.15 – ‹hsaniye Camii’nin Hayrat Meflrutas›

513

Ü S K Ü D A R

Resim No.16 – Abdülbâkî Gölp›narl›’n›n Evi

S E M P O Z Y U M U

V I

Resim No.19 – Salih Efendi Türbe Meflrutas› kap›s›na as›lan uyduruk “ESK‹ MEVLEV‹HANE” Yaz›s›.

Bu Üsküdar’›n meflhur Band›rmal› Tekkesi, “Haflim Baba Tekkesi” ‹nadiye’dedir. fiimdi orada Geylânî Sitesi bulunmaktad›r. 398 ada, 16 ve 17 parsellerde idi.

(Resim No.7) Bu da Haflim Baba türbesi içindeki Sandukalar›n periflan halidir. (Resim No.8) Buras› da 253 ada, 129 parselde yer alan Sand›kç› Tekkesi’dir. Foto¤rafta flerbet teknesi görülmektedir. Mimar ‹smail Büyükseçgin projesini çizdi ve yak›nda yeniden infla edilecektir. Baflkan›m›z›n çabalar› sayesinde sandukalar tekrar yerine konulabildi. Çünkü üstünde lahmacuncu vard›. Ve Üsküdar halk› 2007 y›l›na kadar buradaki masalarda kebap yedi. (Resim no.9) Buras› Cennet Efendi Türbesi’dir. Bu mekân Aziz Mahmud Hüdâyî’den sonra k›smen tekke olarak kullan›lm›flt›r. Foto¤raf Faz›l Ayano¤lu çekimidir. (Resim No.10) Saraçhanede Vak›flar›n 37 senedir kapal› olarak tuttu¤u ‹nflaat eserleri Müzesi (esas›nda Sadr›esbak Amucazade Hüseyin pafla Mülhak Vakf›n›n Ser-tac› Külliyesi) dahiline kald›r›lm›fl bulunan Üsküdar’da halen mevcut bulunan (182 ada,34 parselde) Afgan Tekkesi Kitâbesi. 1.5 m x 1 m ebatlar›ndad›r. (Resim no 11) Bu Ahmediye’ye giden yol üzerinde yer alan Tunusba¤› Sebili’dir. Tunusba¤›’na bakan yeniçeri kolluklar›ndan Ahmet A¤a’n›n vakf›na aittir. Kitabesi ‹slâm Eserleri Müzesi’ne gönderildi¤i ravidir. Bu sebil de günümüzde mevcut de¤ildir.

(Resim no.12) Ahmet Çelebi Camii’nin köflesinde yer alan pik demir döküm çeflme. Günümüzde mevcut de¤ildir. (Resim No.13) 514

Ü S K Ü D A R

Resim No.17 – Emel-Seyfullah Esin çiftinin arfliv ve kütüphanesi

E N V A N T E R ‹ N D E N

S E Ç M E L E R

Resim No.18 – Salih Efendi Türbesi

Bu meflhur Mihrimah Sultan Hamam› olup, günümüzde market olarak kullan›lmaktad›r. (Resim No 14) Bu, 347 ada, 22 parselde yer alan ‹hsaniye Camii’nin mütevâzi ‹mam ve Müezzin meflrutas›yd›. ‹çinde, tavanda çok güzel kalem ifllemeleri vard›. Hayrat olmas›na ra¤men akara çevrilmifltir. Oraya sekiz katl› apartman yap›lmas› düflünülmektedir. Bu özellikle kurulun dikkat etmesi gereken bir resimdir. (Resim No.15) Salacak’ta, Toprakl› Sokak’›n sonunda yer alan Abdülbâkî Gölp›narl›’n›n evi.

1335 (Yeni) ada, 11 parseldedir. Üsküdar tarihi ve Mevlevilik aç›s›ndan fevkalade önemli olup mimarisi bozulmam›fl nadir Üsküdar evlerindendir. (Resim no 16) Bu da Üsküdar’›n önemli bir kültür kayb›d›r. Yap› Emel Esin – Müfit Tek Vakf›’ndand›. Y›kt›r›lm›fl olan kütüphane, 238 ada, 11 parselde yer almaktayd›. Vak›f k⤛t üzerinde halen durmaktad›r. Kitaplar›n ise akibeti meçhuldür. (Resim No.17) Salacak’ta, yeni restore edilmifl olan Salih Efendi Türbesi’dir. 350 ada, 9 parseldedir. Görülen yeni restore edilen ahflap yap› türbe meflrutas›d›r. (Resim No 18) Burada tabelas›nda da görüldü¤ü gibi “Eski Mevlevihânesi” ibaresi yer almaktad›r. Bu ifade yanl›flt›r. Üsküdar’da bir tek mevlevihâne vard›r. Oras› da Do¤anc›lar Caddesi’nde yer alan, Numan Efendi Vakf›’na ait olan Üsküdar Mevlevihâ-

515

Ü S K Ü D A R

S E M P O Z Y U M U

V I

Resim No.20 – Niflanc› Mehmet Pafla Türbesi

nesi’dir. Üsküdar’da ‹kinci bir mevlevihâne yoktur. Yap›lan ikazlara ra¤men bu yanl›fll›k henüz düzeltilmemifltir.(Resim No 19.)

Bu foto¤raf›n alt›nda Frans›zca olarak “Üsküdar Mezarl›¤›’ndaki At Mezar›” ibaresi yaz›l›d›r. Osmanl›’n›n Müslüman mezarl›¤› içine at gömdü¤ü görülmüfl fley de¤ildir. Bu kabir, Kanuni Sultan Süleyman devrinin önemli devlet ricalinden Niflanc› Mehmet Pafla’n›n Türbesi’dir. Ne yaz›k ki, hala baz› yay›nlarda “At Mezar› veya Türbesi” olarak an›lmaktad›r.(Resim No .20) Envanter çal›flmalar›m›z›n %80’i bitmifl durumda olup, bitirildi¤i zaman yay›nlanmas›n› umut etmekteyiz.

516