ڪينجهر ڍنڍ جو الميو محمد عدنان مستقيم انســان کــي ڌرتــيَء تــي موڪلــڻ کان پهريــن ڪائنــات جــي حقيقــي مصــور جڏهــن ڌرتــيَء کــي ســاهه وارن جــي رهائــش الِء هــڪ خوبصــورت ۽ پرآســائش گرهــه پئــي ٺاهيــو تــه ان تــي خوبصــورت ڍنــڍن جــو هــڪ نظــام بــه ٺاهيــو ،جيڪــي انســان ۽ ٻيــن ســاهه وارن جــي ضــرورت کان ســواِء قــدرت واري جــو انمــول تحفــو بــه آهــن .ڍنــڍون مٺــي پاڻــيَء جــون هجــن يــا کاري پاڻــيَء جــون ،پــر اهــي پنهنجــي جــاِء تــي هــڪ مڪمــل حياتياتــي ،ماحولياتــي نظــام آهــن .حضــرت انســان جــي منفــي ســرگرمين دنيــا جــي ڪيتريــن ئــي ڍنــڍن جــي ماحولياتــي نظــام کــي تباهــه ڪــري ڇڏيــو آهــي. اهڙيــن ڍنــڍن مــان ٺٽــي ضلعــي ۾ موجــود ڍنــڍ نــوري ۽ ڄــام تماچــيَء جــي پيــار جــي ســاکي ڪينجهــر بــه هــڪ آهــي ،جيــڪا ڪجهــه ســال اڳ دنيــا ۾ نيــري پاڻــيَء جــي خوبصــورت ڍنــڍ ســمجهي وينــدي هئــي .بدقســمتيَء ســان هــن وقــت ســخت ماحولياتــي مســئلن جــي ور چڙهيــل آهــي. ڪجهــه وقــت اڳ ماحوليــات تــي ڪــم ڪنــدڙ هــڪ تنظيــم “گريــن انوائرمينــٽ” هــڪ ســروي ڪرائــي هئــي ،تــه توهــان کــي جيڪڏهــن ٻيهــر زندگــي ملــي تــه توهــان ڪٿــي پيــدا ٿيــڻ پســند ڪنــدو تــه ماڻهــن جــي اڪثريــت اهــڙن هنــڌن تــي ٻيهــر رهــڻ پســند ڪيــو ،جتــي مٺــي پاڻــيَء جــا ذخيــرا ،خــاص ڪــري خوبصــورت ڍنــڍون آهــن .پــر اهــي ســڀ اهــڙن عالئقــن جــا رهواســي هئــا ،جتــي خوبصــورت واديــون ،ســائي چــادر اوڍيــل جبلــن جــون قطــارون ۽ ڍنــڍون موجــود آهــن .اهڙيــون ڍنــڍون جيڪــي ڪنهــن بــه گــدالڻ جــو شــڪار ناهــن ،نــه ئــي انهــن ۾ گٽــرن ،اســپتالن ،مــال جــي واڙن ،زرعــي زمينــن جــو خــارج ڪيــل پاڻــي يــا فيڪٽريــن جــو بنــا ٽريٽمينــٽ ٿيــل مــادو پــوي ٿــو. ان ڪــري اهڙيــن ڍنــڍن جــي ڪنــاري هــر قســم جــي زندگــي روان دوان آهــي ،کــوڙ ســاري مڇــي ،اڏامنــدڙ پکــي ۽ خوبصــورت انســاني آباديــون ،ڇــا اســان اهــي ســڀ خوبيــون ســنڌ جــي ڍنــڍن ،خــاص ڪــري ڪينجهــر الِء ڳڻائــي ســگهون ٿــا؟ جــواب ٿينــدو قطعــي نــه. پاڪســتان جــي وڏي ۾ وڏي شــهر ڪراچــيَء جــي ســتر ســيڪڙو آبــادي ۽ ٺٽــي ضلعــي جــي ســاڄي هــٿ واري آبــاديَء کــي پيئــڻ تــوڙي زراعــت الِء پاڻــي مهيــا ڪنــدڙ 24
“ســر ســنڌ جــي مشــهور لــوڪ داســتان “نــوري ڄــام تماچــي” ۽ شــاهه لطيــف جــي ُ ڪامــوڏ” جــي حوالــي ســان ُملــڪان ملــڪ مشــهور ڪينجهــر ڍنــڍ ڪراچــيَء کان 120ڪلوميٽــر اُتر-اوڀــر ،حيدرآبــاد کان 80ڪلوميٽــر ڏکــڻ ،ٺٽــي شــهر کان 20 ڪلوميٽــر اُتر-اولهــه جهمپيــر ريلــوي اسٽيشــن کان هــڪ ڪلوميٽــر اوڀــر نيشــنل هــاِء وي ضلعــي ٺٽــي ۾ موجــود آهــي .هــن ڍنــڍ جــي ڊيگهــه 32ڪلوميٽــر ۽ ويڪــر 6 ڪلوميٽــر آهــي .ان حســاب ســان هــيَء ڍنــڍ 192هــم چــورس ڪلوميٽــرن جــو تاڃــي پيٽــو رکــي ٿــي .هــن آب گاهــه کــي 1932ع ۾ ڍنــڍ جــو درجــو ڏنــو ويــو .هــن ڍنــڍ کــي پاڻــي ســنڌو دريــاَء مــان ڪوٽــڙي بئــراج وٽــان نڪرنــدڙ دائمــي واهــه ،ڪلــري بگهــاڙ واهــه (ڪــي بــي فيــڊر) ذريعــي منتقــل ڪيــو وڃــي ٿــو .جڏهــن تــه برســات جــي موســم ۾ اولهــه کان نئيــن لويــاچ ۽ اتــر اولهــه کان نئيــن ســوڙهه جــو بــه برســاتي پاڻــي ســڄي ڪوهســتان مــان کڻــي اچــي ڪينجهــر ۾ وجهــن ٿيــون .هــيَء ڍنــڍ پيئــڻ جــي پاڻــيَء کان ســواِء هزاريــن مالحــن جــي گــذر ســفر جــو ذريعــو بــه آهــي ،جــن جــو گــذر ڍنــڍ مــان مرنــدڙ مڇــيَء مــان ٿئــي ٿــو .ان ســان گڏوگــڏ ڪينجهــر ڍنــڍ ســياري جــي موســم ۾ ســائيبيريا ۽ ٻيــن ٿــڌن ملڪــن مــان اينــدڙ پکيــن جــو َمســڪن پــڻ آهــي .جيڪــي هتــي اچــي آنــا ڏيــن ٿــا ۽ انهــن مــان ٻچــا پيــدا ڪــري ڪينجهــر جــي فضائــن ۾ ٻچــن کــي اڏارڻ ســيکاري ولــرن جــي صــورت ۾ پنهنجــي ملڪــن ڏانهــن وٺــي وڃــن ٿــا. يعنــي هــيَء ڍنــڍ انهــن پکيــن جــي افزائــش ۽ نرســريَء جــو اهــم هنــڌ آهــي .ماهــرن جــي تحقيــق مطابــق هــن ڍنــڍ تــي مختلــف ٿــڌن ملڪــن کان هــر ســال پکيــن جــا تقريبـ َا َ 65قســم اچــن ٿــا .جــن مــان هــڪ قســم ســائيبيرين ڪونــج جــو بــه آهــي ،جنهــن جــي نســل جــي ختــم ٿــي وڃــڻ جــو انديشــو آهــي. جيئــن تــه هــيَء ڍنــڍ پيئــڻ جــي پاڻــيَء کان ســواِء ،زراعــت ،ماهيگيــري ،ٻاهــران اينــدڙ پکيــن ۽ مختلــف جانــورن جــو َمســڪن ( )Habitatهئــڻ ســميت مختلــف ُرخــن کان انتهائــي اهميــت واري آهــي .ان ڪــري هــن ڍنــڍ مــان فائــدو وٺــڻ .مختلــف ُرخــن کان ڍنــڍ کــي اســتعمال ڪــرڻ ،مڇــي مــارڻ ،ڍنــڍ مــان مختلــف قســم جــون ٻوٽيــون ڪــڍڻ، غيــر ضــروري پاڻــي وٺــڻ يــا رهائــش اختيــار ڪــرڻ ۽ غيــر قانونــي شــڪار ڪــرڻ، خــاص ڪــري نايــاب جنســن کــي نقصــان وغيــره پهچائــڻ کان بچائــڻ الِء مختلــف قومــي