55
kwiecień 2015
Marcin Szpanko
Zaćmienie Słońca nad Opolszczyzną Zaćmienie Słońca to jedno z najciekawszych zjawisk astronomicznych obserwowanych przez człowieka. Ten naturalny fenomen na naszym niebie przyciągał uwagę ludzi, odkąd nauczyli się oni poznawać otaczający ich świat. Początkowo, gdy nie była znana jego przyczyna, często wywoływało strach i było traktowane jako zły znak. Najstarsze odnalezione teksty opisujące to zjawisko pochodzą sprzed ponad 4000 lat. Było ono obserwowane w czasach starożytnych przez wszystkie kultury, w których zaczęła rozwijać się astronomia, a w szczególności w tamtych czasach ściśle powiązana z nią – astrologia. Z czasem zaćmienie nie tylko obserwowano, ale również nauczono się przewidywać datę jego wystąpienia. Współcześnie stało się wydarzeniem, które swoim pięknem przyciąga uwagę milionów ludzi. Całkowite zaćmienie Słońca to jednak nie tylko niezwykły spektakl na niebie. Jego obserwacja w przeszłości, jak i obecnie, ma istotną wartość naukową. Na przełomie XIX i XX wieku to właśnie dzięki zaćmieniom Słońca dokonano bardzo ważnych odkryć w fizyce. W czasie zaćmienia, widocznego w Indiach w 1868 roku, francuski astronom Pierre Janssen odkrył w chromosferze Słońca nieznany wcześniej na Ziemi pierwiastek – hel. Afrykańskie zaćmienie z 1919 roku zostało wykorzystane przez Arthura Eddingtona do próby zaobserwowania ugięcia światła w polu grawitacyjnym. Uzyskany wtedy wynik dokładnie zgadzał się z przewidywaniami ogólnej teorii względności. Było to pierwsze obserwacyjne potwierdzenie prawdziwości teorii Einsteina i jest uważane za kluczowy dowód jej poprawności. Wartość naukowa zaćmień nie ogranicza się wyłącznie do nauk przyrodniczych. Są one też cennym narzędziem badawczym w naukach humanistycznych. Ponieważ astronomowie potrafią również wyznaczyć dokładne daty i miejsca występowania ich w przeszłości, używane są do precyzyjnego datowania wydarzeń historycznych.
Czym jest zaćmienie Słońca? Dla obserwatora na Ziemi występuje wtedy, gdy będący w nowiu Księżyc przechodzi przed tarczą Słońca, przesłaniając ją całkowicie lub częściowo. Ponieważ wzajemne położenie Ziemi, Księżyca oraz Słońca zmienia się, możemy mieć do czynienia z czterema rodzajami zaćmień: częściowym, całkowitym, obrączkowym i hybrydowym. Zaćmienie częściowe jest najczęściej występującym rodzajem zaćmienia. Obrączkowe występuje wtedy, gdy tarcza Księżyca jest mniejsza niż tarcza Słońca. Ciekawym i bardzo rzadkim jest zaćmienie hybrydowe, które oglądane z jednych miejsc ma charakter całkowity, a z innych – obrączkowy. Każde z zaćmień całkowitych, obrączkowych i hybrydowych widoczne jest poza głównym pasmem zaćmienia jako częściowe.
Skąd wiemy, kiedy nastąpi? Wyznaczenie momentu wystąpienia zjawiska było jednym z najważniejszych zadań astronomii w czasach starożytnych. Nie potrafiono matematycznie wyliczyć momentu jego wystąpienia, ale zauważono, że