a n n e d e pa e p e
Ik ben al mijn gesprekspartners daarvoor veel dank verschuldigd. In een korte tekst kun je hooguit contouren van de toekomst van de UGent schetsen. Dit boekje is ook een aanzet tot een reeks thematische publicaties over die toekomst. d e b o e k e n to r e n i s u i tg e g r o e i d tot h é t sy m b o o l va n d e u g e n t . e e n m o n u m e n t m e t i n t e r n at i o n a l e a l lu r e e n r e n o m m é e . h e t r e vo lu t i o n a i r e o n t w e r p u i t d e ja r e n d e r t i g va n d e vo r i g e e e u w va n k u n st e n a a r e n a r c h i t e c t h e n ry va n d e v e l d e sta at n u i n d e st e i g e r s . d e to r e n w o r dt g r o n d i g g e r e n ov e e r d , m e t i c u l e u s g e r e stau reerd en tegelijk gemoderniseerd en k l a a rg e sto o m d vo o r d e vo lg e n d e h o n d e r d ja a r . e e n f r a a i e r e m e ta fo o r vo o r o n z e ‘ u n i v e r s i t e i t va n d e to e ko m st ’ i s n au w e lijks denkbaar.
Durf denken. Durf dromen.
Dit boekje komt niet zomaar uit de lucht vallen. De voorbije twee jaar heb ik heel wat boeiende gesprekken gehad met zowel collega’s, medewerkers, studenten en alumni van de UGent, als met een aantal enthousiaste geïnteresseerden buiten onze universiteit. Die gesprekken waren de bijzonder rijke inspiratiebron voor ‘Durf denken. Durf dromen.’
Durf
denken. Durf dromen. d e to e ko m st va n d e u g e n t
a n n e d e pa e p e , r e c to r
“Waarom zouden we niet de ambitie hebben om tot de top tien van Europa en de top vijftig van de wereld te behoren? De UGent stelt zich al te vaak bescheiden op. Laten we ook eens wat onbescheiden durven zijn.” “De UGent moet ramen en deuren opengooien voor de rest van de wereld. Want diversiteit is op alle vlakken een krachtige motor voor excellentie en daarom een belangrijke sleutel voor onze toekomst.” “Zoveel is duidelijk: de universiteit van de toekomst kan niet meer georganiseerd zijn zoals vandaag. Onze bestaande structuren zijn soms letterlijk honderd jaar oud.”
Durf
denken. Durf dromen.
a n n e d e pa e p e
Durf
denken. Durf dromen. d e to e ko m st va n d e u g e n t
“De toekomst behoort aan hen die geloven in de schoonheid van hun dromen” a n n a e l e a n o r r o o s e v e lt
“Meer dan het verleden interesseert mij de toekomst, want daarin ben ik van plan te leven” a l b e r t e i n st e i n
4
5
O
p 1 oktober 2013 werd ik rector van de UGent. Halverwege mijn mandaat is het uitgelezen moment om vooruit te blikken, niet alleen naar 2017 wanneer de UGent haar tweehonderdste verjaardag viert, maar ook verder in de toekomst. Veel verder. In de voorbije twee eeuwen is onze universiteit uitgegroeid tot een toonaangevende academische instelling. In Europa en ver daarbuiten is de UGent een helder baken voor baanbrekend wetenschappelijk onderzoek en hoogstaand academisch onderwijs. Onze geschiedenis is niet alleen enorm rijk, ze wordt nog elke dag verrijkt door duizenden studenten en medewerkers op alle niveaus. Als rector is het dan ook een buitengewone eer om, samen met de hele universitaire gemeenschap, die bijzondere verjaardag van onze Gentse Alma Mater te fĂŞteren. Maar lauweren zijn niet bedoeld om op te rusten en een rijk verleden garandeert geen gouden toekomst. Integendeel. Deze verjaardag is dus vooral de ideale gelegenheid om grondig na te denken over de volgende decennia en om de bakens opnieuw te verzetten.
9
‘Durf denken’ is niet toevallig de vlag waaronder de UGent vaart. Het is geen holle slogan, maar onze gezamenlijke opdracht en zelfs onze individuele plicht als medewerker, student en bestuurder.
BIOTOOP
‘Durf denken’ slaat dus zeker ook op onszelf: welke universiteit willen we in de toekomst zijn? En hoe zullen we dat worden? Voor mij is het duidelijk: de UGent van de toekomst moet volop en nog meer dan vandaag inzetten op impact en excellentie en die dubbele ambitie ook resoluut uitstralen. En ambities vertaal je best in concrete doelstellingen. Waarom zouden we niet de ambitie hebben om tot de top tien van Europa en de top vijftig van de wereld te behoren? De UGent stelt zich al te vaak bescheiden op. Laten we ook eens wat onbescheiden durven zijn.
Het eeuwenoude idee van de universiteit als het ultieme verzamelpunt van alle kennis, is in de 21ste eeuw achterhaald. De exponentiële groei van kennis en informatie gebeurt nu op veel verschillende plaatsen buiten de universiteit: in bedrijven en ngo’s, bij overheden, instellingen en stichtingen allerhande. Via digitale media geraken die kennis en informatie ook steeds gemakkelijker verspreid en zijn ze binnen ieders bereik. De universiteit van de toekomst moet een unieke biotoop blijven van zowel academisch onderwijs als wetenschappelijk onderzoek. In de UGent zijn die pijlers ook vandaag onlosmakelijk met elkaar verbonden. De kruisbestuiving tussen onderwijs en onderzoek is onmisbaar om onze toonaangevende en vernieuwende rol te blijven spelen. Als pluralistische universiteit moeten we in ieder geval onze brede instroom behouden en de vele toekomstige studenten verwelkomen met hoogstaand onderwijs dat permanent wordt gevoed door kwaliteitsvol wetenschappelijk onderzoek.
10
11
De universiteit van de toekomst moet met haar onderwijs niet alleen inzicht en diepgang bieden in al die kennis en informatie, maar studenten ook leren om daar doordacht en verantwoordelijk mee om te gaan. Dat doen we nu al, maar het onderwijs zal er morgen niet meer uitzien zoals vandaag. De manier waarop de UGent vandaag haar onderwijs organiseert, is niet meer te vergelijken met het onderwijs van tien of vijftien jaar geleden. We hoeven geen honderden studenten meer samen te pakken in enorme aula’s. Blended learning met digitale interactie tussen docenten en studenten vervangt veel passieve kennisoverdracht. Docenten gebruiken meerdere onderwijsvormen, colleges worden georganiseerd in kleinere groepen, met gebruik van de modernste technologische middelen. Het individuele contact tussen student en docent neemt toe. Die hele evolutie zal nog worden uitgediept. We zullen ook steeds meer inspelen op onderlinge verwevenheid van verschillende vakgebieden. Een eerste kleinschalig maar belangrijk voorbeeld daarvan was de Innoversity Challenge waar een rist enthousiaste studenten én personeelsleden vanuit verschillende vakgebieden op de proppen kwam met ruim vijfhonderd innovatieve ideeën voor digitalisering van onderwijs. Vier projecten zal de UGent ook in de praktijk brengen en heel wat andere zullen op beleidsniveau verder worden onderzocht. Al die innovatieve ideeën werden puur op hun kwaliteit beoordeeld door topexperts in onderwijs. We kunnen er uit leren voor het onderwijs van de toekomst en hoe studenten en medewerkers dat mee kunnen sturen.
12
Ook de vakken zelf zullen van inhoud veranderen. Sommige vakken of vakgebieden verdwijnen wellicht helemaal of ze zullen opgaan in andere, nieuwe disciplines. Grenzen tussen vakgebieden vervagen en de universiteit van de toekomst zal geïntegreerde vakken aanbieden die jonge, kritische geesten scherpen en ze leren om vakoverschrijdende samenhangen te zien. Daardoor vervaagt ook de strikte indeling in alfa-, bèta- en gammawetenschappen. Waarom zou de UGent daar geen voortrekkersrol in spelen? Alle studenten moeten maximale kansen krijgen, en zelfs meer dan één kans. Heel veel middelen worden vandaag ingezet voor ondersteuning van studenten die het wat moeilijker hebben. Maar er zijn ook middelen en structuren nodig om het toptalent onder de studenten extra te prikkelen en te stimuleren. Waarom organiseren we geen Engelstalige university colleges voor topstudenten die slagen voor een stevig toegangsexamen? Als we onze reputatie als onderwijsinstelling hoog willen houden, dan moeten we de talenten van onze studenten vooral breed ontwikkelen. Daar dienen de bachelorjaren voor. In die eerste studiejaren scherpen we hun kritische geest en openen we hun blik op de wereld. De UGent wil haar studenten opvoeden tot echte wereldburgers. Dat klinkt misschien wat hoogdravend, maar het is daarom niet minder onze ambitie. Het is dan ook cruciaal dat we in die bachelorjaren onze beste docenten en onderzoekers inzetten. De masterjaren zetten ten volle in op de uitdieping van het gekozen vakgebied, gebaseerd op hoogstaand wetenschappelijk onderzoek en met sterke vakoverschrijdende klemtonen. 13
EXCELLENTIE
Het onderwijs van de toekomst kunnen we bijvoorbeeld organiseren in schools die een waaier van verwante opleidingen aanbieden. Het wetenschappelijk onderzoek kan bijvoorbeeld in departments die complementaire onderzoeksgroepen coÜrdineren en sturen. Een tweeledige structuur met schools en departments zorgt zowel voor inhoudelijke focus als voor samenwerking rond concrete doelstellingen. Die sterke focus en intense samenwerking zijn absoluut nodig omdat de UGent als universiteit van de toekomst voluit kiest voor excellentie. Excelleren in alles is onmogelijk en dus zullen we duidelijke keuzes moeten maken. In welke onderzoeksgebieden staan we nu al aan de top met succesvolle onderzoeksgroepen? Met welke andere thema’s willen we aan de top geraken? Waarom vormen we rond een beperkt aantal, goed doordachte keuzes geen grotere, multidisciplinaire onderzoekseenheden die geen strikt afgelijnde structuur hebben, zoals onze onderzoeksgroepen vandaag?
17
Zulke nieuwe clusters kunnen dan zelf de grote thematische lijnen van hun onderzoek bepalen en evolueren naargelang wat hun research oplevert.
De bedoeling is niet om daar nieuwe vaste structuren voor te bouwen, maar om de dynamiek van het wetenschappelijk onderzoek aan de UGent nog te versterken.
Laten we ze met wat gevoel voor poëzie clouds noemen, wolken die kunnen veranderen van kleur, vorm en samenstelling, die kunnen samensmelten en splitsen, wolken die soms langzaam drijven en dan weer hard voortjagen.
De universiteit mag daarbij niet alleen inzetten op toegepast onderzoek, op vraag van en met direct nut of rendement voor bijvoorbeeld bedrijven en economie. We moeten blijven investeren in risicovol en origineel fundamenteel onderzoek. Als dat niet meer aan de universiteit gebeurt, zal het nergens meer gebeuren. Fundamenteel onderzoek heeft in het verleden de wereld veranderd en zal dat in de toekomst ongetwijfeld blijven doen.
Zo’n cloud-model laat mensen toe om hun talenten te ontwikkelen en snel in te spelen op actuele onderzoeks- en onderwijsnoden. Die werkwijze kan de meest verrassende invalshoeken en letterlijk grensverleggende samenwerking opleveren. Net op dat raakvlak van verschillende disciplines is de kans op vernieuwende wetenschappelijke inzichten het grootst. Vandaag is er ook al grensverleggende samenwerking, waarbij hoogtechnologische apparatuur uit de neurowetenschappen gecombineerd wordt met inzichten uit de cognitieve psychologie of waarbij experts in informatietechnologie samen met communicatie- en kunstwetenschappers onderzoek doen. Zo zijn er wel meer voorbeelden. Dat soort samenwerking wil de UGent stimuleren. De UGent voorziet vandaag al extra financiering voor zulke vakoverschrijdende thema’s, maar soortgelijke multidisciplinaire en interdisciplinaire samenwerking kan ongetwijfeld op veel terreinen.
18
Wolken zijn niet gebonden aan grenzen en ook onze clouds moeten grenzen tussen vakken en vakgebieden doorbreken. Ook voor onderzoekers liggen de grenzen dus niet langer onwrikbaar vast. Niemand hoeft ten eeuwigen dage gebonden te blijven aan één vakgebied en niemand is de exclusieve eigenaar van een vak. Mensen mogen zich niet de gevangene voelen van strikt opgedeelde en begrensde wetenschappelijke disciplines. Dat is negentiende-eeuws. De academische vrijheid om onderzoeksthema’s te kiezen, blijft een essentiële basisvoorwaarde voor wetenschappelijk onderzoek. Maar elke academicus moet er zich van bewust zijn dat die vrijheid niet kan leiden tot doorgeschoten individualisme. Excelleren betekent ook multidisciplinair en interdisciplinair denken en werken. We moeten niet alleen over het muurtje kijken, maar vooral muurtjes afbreken.
19
Die nieuwe modellen voor onderwijs en onderzoek hebben dus onvermijdelijk hun weerslag op het academisch personeel. We zullen bijvoorbeeld nog meer kansen moeten geven aan excellente onderzoekers die voluit kunnen gaan, zonder beperkend keurslijf. Die absolute toppers hebben niet alleen impact op de samenleving, ze zetten ook de hele instelling op de kaart en zijn op die manier een meerwaarde voor de UGent. Ze trekken vaak aanzienlijke extra-middelen aan, die we voor een stuk kunnen herverdelen tot nut van ‘t algemeen. Kortom, binnen de vernieuwde UGent, met een structuur van schools, departments en clouds, is vlotte interne mobiliteit van medewerkers cruciaal voor hun creativiteit. De universiteit van de toekomst heeft daarvoor behoefte aan een minder rigide personeelsstatuut voor àlle medewerkers, zowel voor het academisch als voor het ondersteunend personeel. De UGent omarmt daarbij het zogenaamde ‘nieuwe werken’, waarin autonomie en betrokkenheid van medewerkers centraal staan. We hebben performante ondersteunende diensten nodig die hoogwaardige, logistieke service leveren aan de hele universitaire gemeenschap en die zorgen voor professioneel loopbaan- en talentmanagement. Die diensten zijn onontbeerlijk om de stimulerende biotoop te creëren waarin onderwijs en onderzoek gedijen en gedreven mensen met gedurfde ideeën alle kansen krijgen.
20
METEN
Als universiteit meten en evalueren we massaal veel, zowel in onderwijs als in onderzoek. Maar doen we dat altijd op een adequate manier? We hebben uiteraard cijfers en evaluaties nodig bij de beoordeling van onze werking en onze medewerkers, maar die instrumenten mogen niet allesoverheersend worden en zowat alle beleidsbeslissingen bepalen. We meten bijvoorbeeld alle soorten publicaties en hoeveel ze geciteerd worden. Van dat soort metingen hangt soms een belangrijke stap in een carrière af. Wetenschappers móéten uiteraard publiceren over hun werk, want dat blijft een belangrijke toetssteen. Maar het mag geen publish or perish worden, want net door die publicatiedruk wordt vandaag iets te vaak voor weinig risicovol onderzoek gekozen. Terwijl onderzoekers net wèl risico’s moeten durven nemen. Risico nemen moet dan ook extra beloond worden. Het is een misschien wat scherpe samenvatting van hoe we vandaag vooral met kwantitatieve criteria oordelen of we het goed doen als instelling of als individuele medewerker. Daar zouden we, minstens voor een deel, beter van afstappen, want daardoor belanden zowel onderzoek als onderwijs in een te strak keurslijf waar alles en iedereen met elkaar vergeleken wordt. Kwaliteit en kwantiteit dreigen zo bijna volledig van elkaar losgekoppeld te geraken. 25
Om onze ambitie als topuniversiteit waar te maken, zullen we vooral kwaliteitscriteria moeten ontwikkelen. Hoe evalueer je kwaliteit? Of een wetenschappelijk onderzoeksproject waardevol is, evalueer je niet eenmalig bij de start ervan. Vooral het resultaat, de output, moeten we vergelijken met wereldwijde kwaliteit, in gereputeerde peer reviewed journals. Maar ook de maatschappelijke impact is een kwaliteitscriterium. Dat soort kwaliteitstoetsing doen we nog te weinig.
DIVERSITEIT
Onderwijs en onderzoek zijn mensenwerk, het werk van mannen en vrouwen met liefst diverse achtergrond en afkomst. De UGent speelt een voortrekkersrol voor meer genderevenwicht in allerlei raden en organen, maar toch blijft vrouwelijk talent op vele beleidsniveaus nog ondervertegenwoordigd. Bovendien is de UGent zowel met haar studentenpopulatie als haar medewerkers onvoldoende een afspiegeling van de diversiteit van de samenleving. Op beide vlakken kunnen we het beleid aanscherpen. Het streven naar diversiteit moet zichtbaar zijn in het aantrekken van studenten, maar evenzeer in het hele aanwervingsbeleid. Hoeveel buitenlandse mannelijke en vrouwelijke kandidaten halen het in onze selectieprocedures? Te weinig. Hoeveel briljante alumni van andere Belgische universiteiten worden er aangeworven? Te weinig. Onze professoren zijn voor ruim driekwart alumni van de UGent. Toeval? De UGent mag geen closed shop worden, maar moet ramen en deuren opengooien voor de rest van de wereld, want diversiteit is op alle vlakken een krachtige motor voor excellentie en daarom een belangrijke sleutel voor onze toekomst. We moeten die diversiteit in onze hele werking dus nog veel meer en in al haar vormen cultiveren.
26
27
IMPACT
De UGent heeft veel eminente onderzoekers; sommigen zijn wereldautoriteit in hun vakgebied. De hardnekkige clichĂŠs over academici in hun ivoren toren kloppen al lang niet meer, maar toch straalt onze universiteit soms te weinig autoriteit en impact op het maatschappelijk debat uit. We moeten ons verregaand durven te mengen in dat debat, als instelling en als individuele wetenschapper. De vele problemen en uitdagingen waar de samenleving mee wordt geconfronteerd, moeten we scherp stellen. We moeten het debat inhoudelijk voeden, oplossingen bedenken en suggereren. Van klimaatverandering, over gezondheid, ruimtelijke ordening en sociale, economische en politieke kwesties, tot en met ethische problemen en alles wat samenhangt met de organisatie en verfijning van onze democratie. Universitaire onderzoekers willen vragen oplossen en liefst maatschappelijk relevante vragen. Dat zijn we trouwens verplicht als wederdienst aan de gemeenschap die onze universiteit grotendeels financiert.
29
We hebben, samen met onze lokale en internationale partners, een belangrijke rol te spelen als katalysator van innovatie op alle vlakken. Dat opent niet alleen een enorm scala aan mogelijkheden, maar is tegelijk ook een mooi voorbeeld van wederdienst aan de samenleving.
We moeten dus bezig zijn met de problemen van vandaag ĂŠn van morgen om een meerwaarde voor de hele samenleving te zijn en om impact te hebben. Excellent onderwijs en excellent onderzoek zijn daarvoor onontbeerlijk.
Wanneer heb je impact als universiteit? Als je over de grenzen heen werkt van sectoren, vakgebieden, instellingen, maar vooral ook van landsgrenzen. De universiteit van de toekomst zal in die zin ook een universiteit zonder grenzen worden. Internationalisering is dus een sleutelbegrip. De UGent trekt de kar van die internationalisering: om excellente buitenlandse studenten, masters en doctors aan te trekken, om ons aanbod van Engelstalig onderwijs uit te breiden en om zowel thematische als institutionele partnerships te sluiten. We hebben ook de ambitie om nog meer dan vandaag onze studenten naar het buitenland te sturen. Internationale mobiliteit zal trouwens ook voor onze onderzoekers een evidente stap moeten zijn. Zowel voor studenten als onderzoekers is onderdompeling in een internationale omgeving zonder meer waardevol voor hun persoonlijke ontwikkeling. Het sterkt het zelfvertrouwen en stimuleert een open en onbevangen kijk op de wereld. Al die internationale paden moeten we nog meer bewandelen en verkennen. De UGent heeft als instelling inmiddels een belangrijke stap gezet met haar gloednieuwe Global Campus in Zuid-Korea. De poort naar AziĂŤ en het Verre Oosten staat daarmee op een kier.
30
31
GOVERNANCE
Zoveel is duidelijk: de universiteit van de toekomst kan niet meer georganiseerd zijn zoals vandaag. Onze bestaande structuren zijn soms letterlijk honderd jaar oud. Hoe zullen nieuwe structuren er concreet uitzien? Hoe organiseren we die nieuwe governance? Daar bestaat geen pasklaar model voor, maar goede ideeĂŤn zijn er vandaag al in overvloed. We hebben vooral behoefte aan slagkrachtiger en flexibeler structuren. Tabula rasa hoeft niet, maar alles wat toekomstgericht beleid in de weg staat, moeten we aanpassen, verfijnen en dynamiseren. Historisch gegroeide, maar stilaan artificiĂŤle grenzen tussen allerhande entiteiten beknotten vaak creativiteit en excellentie. De universiteit van de toekomst is dus zeker geen archipel van grote en kleinere eilanden, maar vertrekt van het idee dat de UGent als instelling belangrijker is dan een faculteit, vakgroep of onderzoekseenheid. Als dynamische instelling hebben we wellicht een meer compacte raad van bestuur nodig die het belang van de hele instelling ter harte neemt. We hebben behoefte aan een beslagen adviesraad met vertegenwoordigers van belangrijke geledingen van de samenleving. En waarom organiseren we bijvoorbeeld geen denktank om
33
de verwevenheid van academisch onderwijs en wetenschappelijk onderzoek op te volgen en ook toekomstige lijnen uit te zetten?
DROOM
Om het schip op de goede koers te houden en soms snel bij te sturen, zullen we de juiste bestuursniveaus alleszins voldoende autonomie, inclusief bevoegdheden en middelen, moeten durven toewijzen. Aan nieuwe structuren hangen ook materiĂŤle aspecten vast. Gebouwen, lokalen, campussen moeten in de eerste plaats uitnodigende open ontmoetingsplaatsen en comfortabele werkplekken zijn. Dat geldt zowel voor nieuwe als voor bestaande infrastructuur.
De UGent van de toekomst vormgeven met al die verschillende aspecten die ik even aanraakte, is geen sinecure. Het zal ook niet van vandaag op morgen gebeuren, maar dat vraagt een breed gedragen meerjarenplan.
De UGent heeft daarvoor een resem plannen in uitvoering, maar die zullen niet volstaan. Hoe maken we de UGent ook fysiek beter zichtbaar in de stad en haar omgeving? Ook die vraag moeten we ons hardop stellen.
Het gaat niet over zomaar een droom over een verre horizon van een rector. Het gaat over de ambitie van velen. Vandaag willen studenten, medewerkers en bestuurders met innovatief onderzoek en hoogstaand onderwijs de UGent als wereldspeler mee laten vooroplopen en die ambitieuze droom elke dag najagen. De toekomst is dus geen droom... Dit is dan ook mijn warme oproep tot al wie een groot hart heeft voor de UGent: laten we samen diep nadenken over onze horizon en onze enorme verbeeldingskracht gebruiken om daar te geraken. Durf denken. Durf dromen.
34
35
Anne De Paepe (Gent, 4 oktober 1955) is gewoon hoogleraar in de Humane & Medische Genetica. In 1993 werd ze diensthoofd van het Centrum Medische Genetica in het UZ Gent, dat onder haar leiding uitgroeide tot een groot multidisciplinair genetisch centrum. Sinds 1 oktober 2013 is ze rector van de Universiteit Gent.
38
39
Š 2016, Borgerhoff & Lamberigts nv CoÜrdinatie: Wim De Bock & Pieter Vanderhaegen Ontwerp Cover en binnenwerk: Evelien Degeyter Fotografie: Michiel Hendryckx Met dank aan Mark Coenen en Jan Lippens Gedrukt in Nederland Eerste druk: mei 2016 Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, elektronische drager of op welke wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.