Bez względu więc na źródło i charakter danych, ocena stopnia udziału Polaków w edukacji ustawicznej jest niska. Jeżeli do tego dodać jeszcze dane o średniej liczbie godzin szkolenia na osobę, to Polska ze wskaźnikiem 26 godzin i udziałem dorosłych w szkoleniach na poziomie 5,6% sytuuje się na jednym z ostatnich miejsc w Europie (Eurostat 2003).
4.2.2. Kto uczestniczy w szkoleniach? Struktura uczestników szkoleń – Michał Boni Głównym czynnikiem różnicującym uczestnictwo w ustawicznym kształceniu jest poziom wykształcenia. Według danych z 2003 r. wśród aktywnych zawodowo osób najczęściej dokształcają się osoby z wyższym wykształceniem (Uczenie się dorosłych…, s. 49). W populacji słuchaczy – uczestników kształcenia ustawicznego (dane MEN z 2005 r.) osoby z wykształceniem wyższym stanowią 38%, ze średnim ogólnokształcącym ok. 23%, ze średnim technicznym 20% i z zasadniczym zawodowym 12,2% (Edukacja ustawiczna 2005, s. 93). Zatem głównymi odbiorcami szkoleń są osoby w znacznie mniejszym stopniu zagrożone ryzykiem bezrobocia, dbające o utrzymanie swojej pozycji na rynku pracy. Ten typ zależności powtarza się w odniesieniu do pozycji zawodowej: specjaliści uczestniczą w ustawicznym kształceniu (licząc udział we wszystkich jego formach, łącznie z samokształceniem) prawie w 80%, technicy i średni personel w 60%, pracownicy prac prostych w ok. 20%, rolnicy i leśnicy w ok. 21%. Niewiele jest informacji o szkoleniach pracowników usług osobistych i sprzedawców, czy pracowników biurowych, a to też potencjalni klienci szkoleń. W pozaszkolnej edukacji ustawicznej uczestniczy ok. 20% pracowników najemnych i prawie tyle samo pracodawców oraz pracujących na własny rachunek (BAED 2003). Ważnym elementem decydującym o podejmowaniu szkoleń jest wiek (Edukacja ustawiczna 2005, s. 93). Istnieje wyraźna przewaga udziału w szkoleniach osób w wieku 25-29 lat (45% wg BAED z 2003 r.), nad udziałem osób z grupy 30-34 lata (już tylko 38%), z grupy 35-44 lata (34%) i z grup starszych (w nich jest on wyraźnie niższy). Osoby młodsze uczestniczą najczęściej w szkolnych formach edukacji ustawicznej (uzupełniają formalne wykształcenie), osoby ze środkowych grup wiekowych – w formach pozaszkolnych, a starsi – powyżej 40 roku życia – wracają znów do korzystania ze szkolnych form edukacji ustawicznej. Oceniając aktywność edukacyjną osób w wieku pomiędzy 30 a 39 rokiem życia (także deklaracje potrzeb w sferze szkoleń i rozwoju zawodowego) widać niedostatki przygotowania się do umownego II startu zawodowego. Dla tej grupy potrzebna jest bardziej dopasowana oferta oraz warunki dla spełnienia wymogów modelu uczenia się przez całe życie. To ważne wyzwanie na nadchodzące lata. Należy również uświadomić sobie problem zjawiska deficytów edukacyjnych przyszłego, starzejącego się pokolenia89. Te osoby, które w 2007 r. będą w wieku 40-49 lat, jak i generację o 5-10 lat starszą (I powojenny wyż demograficzny) należałoby przygotować na umowny III start zawodowy (Tomczak 2006). Tymczasem tradycja kształcenia się w późnym okresie kariery zawodowej jest nikła. W Polsce występuje niewielka przewaga mężczyzn w szkoleniach zawodowych, słuchacze kursów edukacji ustawicznej w 46,5% to kobiety90. Czynnikiem określającym aktywność edukacyjną dorosłych jest także miejsce zamieszkania – im większe miasto, tym udział w szkoleniach jest większy91. Kraje UE o największych różnicach w udziale w edukacji ustawicznej pomiędzy mieszkańcami obszarów miejskich, półmiejskich oraz wiejskich, to (poza Polską): Grecja, Hiszpania, Litwa, Irlandia, Finlandia i Dania (Szkolenia w Polsce…, s. 64-65). 89
Z badań BAED w 2003 r. wynika, że grupa, która w 2002 r. była w wieku 35-44 lata nie ma szans na długotrwałe utrzymanie się na rynku pracy bez udziału w kształceniu ustawicznym na szeroką skalę. 90 W innych krajach UE sytuacja jest podobna, aczkolwiek za kraje o zachwianej równowadze uważa się te, gdzie ta różnica dochodzi do ok. 5% (Irlandia, Francja, Litwa, Łotwa, Włochy, Cypr, Finlandia i Holandia) (por. Edukacja ustawiczna 2005, s. 72 i 93). 91 Słuchacze w ramach edukacji ustawicznej zamieszkujący wieś stanowią tylko 9,6% uczestników, a małe miasta do 10 tys. mieszkańców – 9% (więcej: Edukacja ustawiczna 2005).
58 Polska 2007