İdari yargı temel bilgier ramazan çağlayan by Ümit Aksoy

Ramazan ÇAĞLAYAN

İDARİ YARGILAMA HUKUKU TEMEL BİLGİLER ■T ü rk Yargı T e şk ila tın ın G e n e l G ö rü n ü m ü • id a ri Y arg ın ın G ö re v A la n ı ve U y u ş m a z lık M a h k e m e s i ■id a ri Y a rg ıla m a U s u lü n d e D ava Ç e ş itle ri • id a ri Y a rg ıla m a U su lü n d e K a n u n Yo lları

İçindekiler Ö n s ö z ...... ..................................................................................... 5

Birinci Bölüm İD A R Î Y A R G IN IN G E L İŞ İM İ V E T Ü R K Y A R G I T E Ş K İL A T IN IN G E N E L G Ö R Ü N Ü M Ü I. Y A R G IS A L D E N E T İM İN D E S İ S T E M L E R V E İ D A R İ Y A R G IN IN G E L İ Ş İ M İ ................................................................................. 19 A. İDARENİN YA RG ISA L DENETİM İNDE S İS T E M L E R ................................19 1. Yargı Birliği Sistemi.................................................... ..................19 2. Yargı Ayrılığı Sistemi.............................................. ............. ........ 20 B. İDARİ YARGI SİST E M İN D E FARKI U Y G U L A M A L A R ...............................21 1. Kuruluş Yönünden Farklı Uygulamalar................................................. 21 2. Görev Yönünden Farklı Uygulamalar....................................................22 3. Dava Konulan Bakımından Farklı Uygulamalar......... .............................. 23 C. İDARİ YARGININ DOĞUŞU VE G E L İŞ İM İ............................................ 23 1. Fransa'da İdarî Yargının Doğuşu..................................................... ....24 2. Hukukumuzda İdarî Yargının Gelişimi............................... ....................25 II. T Ü R K Y A R G I T E Ş K İL A T IN IN G E N E L G Ö R Ü N Ü M Ü .....................28 A. GENEL OLARAK YARGI TEŞKİLATI.......................................

..... 28

1. Yargı Düzenleri ve Kuruluşları......... ..................................................28 2. Yargı Düzenleri ve Kuruluşlannın Oluşumu.......................................... ...29 a. Anayasa Yargısı: Anayasa Mahkemesi................................... ...... ....... 29 b. Adlî Yargı: Yargıtay ve Adlî Mahkemeler........................ ......................... 31 c. İdarî Yargı: Danıştay ve İdarî Mahkemeler......................... ....... ..............32 d. Askerî Yargı: Askerî Yargıtay ve Askerî Mahkemeler.....................................32 e. Askerî İdarî Yargı: Askerî Yüksek İdare Mahkemesi................. .....................33 f. Görev Uyuşmazlıkları: Uyuşmazlık Mahkemesi............................................33 g. Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulu.... .................................................. 35 h. Sayıştay................................................................................. 36

İdarî Yargılama Hukuku

ı. Yüksek Seçim Kurulu......................................................................37 B. TÜRK İDARÎ YARGI TEŞKİLA TI.........................................................38 1. Danıştay................................................................................... 38 a. Danıştay'da Görev Yapan Kişiler..........................................................39 b. Danıştay’ın Karar Organları............................................................... 42 c. Danıştay'ın Görevleri...................................................................... 51 2. Bölge İdare Mahkemeleri................................................................ 53 a. Kuruluşu.................................................................................. 53 b. İşleyişi............................................................... .................... 54 c. Görevleri..................................................................................54 3. İlk Derece Mahkemeleri.......... ...................................................... 55 a. Kuruluş................................................................................... 55 b. İşleyişi....................................................................................55 c. Görevleri..................... .................................................. ......... 56 4. Askerî Yüksek İdare Mahkemesi........................................................57 a. Üyeleri....................................................................................58 b. Yapısı..................................................................................... 58 c. Görev Alanı......................................... ;................................... 60

İkinci Bölüm İDARİ YARGININ GÖREV ALANI VE UYUŞMAZLIK MAHKEMESİ I. İDARİ YARGININ GÖREV ALANI............................................ 61 A. GÖREV YETKİ VE İD A R Î D A V A K A V R A M L A R I...................................... 61 1. Görev ve Yetki Kavramları............................................................... 61 2. İdarî Dava Kavramı........................................................... ............62 B. İDARÎ YARGININ GÖREV ALANIN ININ TESPİTİNDE KISTASLAR................63 1. Kamu Gücü Kıstası... .................... ........... .....................................63 2. Kamu Hizmeti ijıstası....................... .............................................. 64 3. İdarî İşlev Kıştaki....................... ........................ ......................... 65 C. İDARİ YARGIN IN GÖREVİNE GİREN VE GİRMEYEN K O N U L A R .... .............66 1. İdarî Yargının Görevine Giren Konular.................................................. 66 2. İdarî Yargının Görevine Girmeyen Konular............................................. 68

İçindekiler

________________________________________________ 9

II. YARGILAMA YETKİSİNİN KAPSAMI VE SINIRI.................. 72 A. Y A R G ILA M A YETKİSİNİN K A P S A M I................................................. 72 1. Cumhurbaşkanının Tek Başına Yaptığı İşlemler............... ..................... ..73 2. Yüksek Askerî Şura Kararları...................................................... .... 74 3. Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulu Kararları......................................... 75 4. Uyarma ve Kınama Cezalan............................................................. 76 5. Olağanüstü Hallerdeki İdarî İşlemler................................................... 76 6. Tahkim Öngörülen Sözleşmelerden Doğan Davalar....... ........................... 77 B. İDARİ YARGI YETKİSİNİN S IN IR I................................................... ...78 1. Hukuka Uygunluk Denetimi...............................

.......................... 80

2. Bağlı Yetki ve Takdir Yetkisi...................................... ..................... 81 3. Yerindelik Denetimi Yasağı..............................................................82 4. İdarî İşlem Niteliğinde Yargı Kararı Verilememesi............... .... ................ 85

III. YARGI DÜZENLERİ ARASINDAKİ UYUŞMAZLIKLARIN ÇÖZÜMÜ...................................... ....... ..............85 A. UYU ŞM AZLIK M A H K EM E SİN İN YA PISI VE İŞL EY İŞİ............................. 86 1. Uyuşmazlık Mahkemesinin Yapısı....................... .............................. 86 2. Uyuşmazlık Mahkemesinin İşleyişi.....................................................88 B. UYU ŞM AZLIK TÜRLERİ VE G İD ERİLM ESİ...................... ....................89 1. Olumlu Görev Uyuşmazlığı............ .... ,............................................ 90 a. Olumlu Görev Uyuşmazlığının Şartlan......................... .................... .....90 b. Olumlu Görev Uyuşmazlığının Giderilmesi........................... ..................... 91 2. Olumsuz Görev Uyuşmazlığı............................................. ...............94 a. Olumsuz Görev Uyuşmazlığının Şartlan...................................................94 b. Olumsuz Görev Uyuşmazlığının Giderilmesi............................... ................. .. 96 3. Hüküm Uyuşmazlığı................... .............. ............. .................... 98 a. Hüküm Uyuşmazlığının Şartları................................................. ........ 98 b. Hüküm Uyuşmazlığının Giderilmesi.......................................... ...... .... 99 C. UYU ŞM AZLIK M A H K E M E S İ KARARLARININ NİTELİĞİ.........................100

İdarî Yargılama Hukuku

Üçüncü Bölüm Y A R G IL A M A N IN A Ş A M A L A R I I. İDARÎ YARGIDA KAYNAKLAR, ÖZELLİKLER VE TARAFSIZLIK................. ...................... ............... 103 A. İDARÎ YA R G IL A M A U SULÜ NÜ N K A Y N A KLA R I................................... 103 1. İdarî Yargılama Hukukunun Temel Kaynaklan............................ ........... 103 2. Tartışmalı Hususlar..................................................................... 106 a. Hukuk Muhakemeleri Kanununa Açıkça Yollamada Bulunulmayan Haller............... 106 b. Hukuk Muhakemeleri Müesseselerinin İdarî Yargıda Uygulanabilirliği....................108 B. İDARÎ YA R G ILA M A U SULÜ NÜ N ÖZELLİKLERİ....................................108 1. Yazılı Yargılama Usulü.................................................... ..............109 2. Basit ve Az Masraflı Oluşu............................................................. 109 3. Savcılık Kurumu......................................................................... 110 4. Re'sen Araştırma İlkesi.................................................................110 C. HÂKİMİN TARAFSIZLIĞ I...................................................... ....... 112 1. Hâkimin Davaya Bakmaktan Yasaklılığı.............................................. .113 2. Hâkimin Reddi........ ............ ...................................................... 114 3. Çekinme ve Reddin Karara Bağlanması...............................................115 a. Danıştay'da Çekinme ve Reddin Karara Bağlanması...................................... 116 b. Mahkemelerde Çekinme ve Reddin Karara Bağlanması.............. ...................117

II. DAVANIN AÇILMASI VE DAVA DİLEKÇESİ.......................117 A. DA VA DİLEKÇESİNDE B U LU N M A SI GEREKEN H U SU SLAR..............

117

1. Mahkemenin Âdı........................................................................ 118 2. Taraflar.................................................................... ............... 118 3. Davanın Konulu........ .................................................................119 4. Bildirim Tarihi!.......................... ................................................. 120 5. Davanın Sebepleri ve Deliller........................................... ..... ......... 120 6. Sonuç......... i....... ................................................................... 121 7. İmza...........|........................................................................... 122 8. Dilekçe Nüshaları ve Ekleri.............................................................. 122 B. D A VA DİLEKÇESİNİN VERİLECEĞİ Y E R L E R ..........

........................123

İçindekiler__________________________________________________________11

1. Dava Açılan Mahkeme................................................................. 123 2. İdare veya Vergi Mahkemesi...................... ....................... ............123 3. Asliye Hukuk Hâkimliği................................................................ 124 4. Konsolosluklar...........................................................................124 C. D A VA A Ç M A D A FARKLI D U R U M L A R .............................................124 1. Bir Dilekçe İle Birden Fazla İşleme Karşı Dava Açılması............................125 2. Bir İşleme Karşı Birlikte Dava Açılması............................................... 127 3. İptal ve Tam Yargı Davasının Birlikte Açılması...................................... 128 D. DİLEKÇENİN VERİLM ESİ ÜZERİNE YAPILACAK İŞLEM LER ..... ............... 128 1. Dilekçenin Kaydı................................................... .....................129 2. Harç veya Posta Ücretlerinde Eksiklik......................................... .......130 E. DAVANIN A Ç ILM A SIN IN SO N U Ç LA R I...................... ......... ............. 131 1. Zamanaşımının Kesilmesi.............................................................. 131 2. Derdestlik................................................................................131 3. Hüküm Verme Zorunluluğu......... .................................... ....... ...... 132 4. İddia ve Savunmaların Sınırlandırılması.............................................. 132

III. DAVA DİLEKÇESİ ÜZERİNDE İLK İNCELEME........ .......... 133 A. GÖREV VE YETKİ........................................................................ 134 1. Görevsiz Yargı Yerinde Dava Açılması................................................134 2. İdarî Yargı Yerlerinde Yetki Kuralları...... ............................................ 136 a. İptal Davalannda Yetki.................................................................. 136 b. Tam Yargı Davalannda Yetki............................................................ 138 c. Vergi Uyuşmazlıklarında Yetki............................ ..............................139 , 3. İdarî Yargıda Yetki ve Görev UyuşmazlığınınÇözümü.............. ................. 139 B. İDARÎ M ERCİ TECAVÜZÜ.............................................................. 141 1. İdarî Merci Tecavüzü Tanımı ve Niteliği....... ......................................141 2. İdarî Merci Tecavüzü Halinde Yapılacak İşlem.... ...... ........... ....... ..........142 C. EHLİYET.......................................................... ................. ...... 143 1. Taraf Ehliyeti............................................... ............. ............. 143 2. Dava Ehliyeti........... ................................................................ 144 3. İdarî Davalara Özgü Şartlar............................................................ 145 4. Davaya Vekâlet.........................................................................146

İdarî Yargılama Hukuku

5.Davanın Taraflarında Değişme......................................................... 148 D. KESİN VE YÜRÜTLM ESİ GEREKLİ BİR İŞL EM İN V A R L IĞ I..... .................149 E. SÜ RE A Ş IM I......................................................... ......... ........... 150 1. Dava Açma Süresinin Niteliği......................................................... 150 2. Genel ve Özel Dava Süreleri........................................................... 150 3. Sürelerin Başlangıcı.....................................................................151 a. İptal Davalannda Dava Süresi......................................................................... 151 b. Tam Yargı Davalannda..................................... .............................................154

4. Dava Süresinin Hesaplanması......................................................... 156 5. Sürenin Durması ve Ek Süreler........................................................ 157 F. H U SU M ET ................................................................................. 158 1. Davalı Gösterilmemesi veya Yanlış Gösterilmesi.................................... 158 2. Husumet Açısından Kamu Kuruluşlarının Durumu...................................159 G. DA VA DİLEKÇESİNİN USUL VE ŞEKLE UYGUNLUĞU........................... 162

IV. DAVANIN İLERLETİLMESİ....................................... 162 A. DO SYANIN T E K E M M Ü L Ü ..... ........................................................162 1. Dava Dilekçesinin Tebliği ve Cevap................................................... 163 2. Bilgi ve Belgelerin İstenmesi.......................................................... 164 B. ÜÇÜNCÜ KİŞİLERİN TARAFLAR Y A N IN D A YER A L M A S I.....................166 1. Davanın İhbarı.......................................................

166

2. Davaya Müdahale .......................................... ........

............ 167

C. DAVAYA SÖN VEREN TARAF İŞLEMLERİ................

...169

1. Davadan Feragat.................. ................ .................

.....169

2. Davanın Kabulü.....................................................

.....172

D. DAVALARI!^ BİRLEŞTİRİLMESİ VE AYRILMASI...........

...173

1. Davaların Şirteştirilmesi... ........................................

...173

2. Davaların Ayrılması.................................................

... 177

E. İDARÎ YARGILAMA USULÜNDE İSPAT VE DELİLLER.................. .....177 1. İspat...... .................................................. ;........................... 178 2. Delil.......;......... .................................................................... 179

İçindekiler__________________________________________________________13^

3.İdarî Yargılama Usulünde Deliller....................................................... 183 a. Bilirkişi İncelemesi....................... ............................................... 184 b. Keşif...... .................................................................... - .......185 c. Belge Delili.............................................................................. 186 d. Tanık Beyanı.......................................... ................................. 188 e. Kesin Hüküm............................................................................189 f. Yemin ve İkrar Delilleri................................................................... 190 F. İDARÎ YA RG ID A D U R U Ş M A ........................................... ................191 1. İlk Derce Yargılamasında Duruşma....................................................192 2. Kanun Yolları Aşamasında Duruşma............................. .....................193 3. Duruşmanın Usulü..................................................................... ..193

V. DAVANIN SONUÇLANDIRILMASI.....................................194 A. DA VA N IN HÜKÜM D IŞIN D A SO N U Ç L A N D IR IL M A S I........... ................ 195 1. Davanın Konusuz Kalması.............................................................. 195 2. Davanın Açılmamış Sayılması..... ... ........................... .................... 197 B. HÜKÜM.......................... ................................... ......................198 1. Mahkeme Kararlarının Türleri..........................................................198 2. Hüküm................................................................................... 199 a. Karar Verilme Usulü..................................................................... 199 b. Kararlarda Bulunacak Hususlar......................................................... 200 3. Kararların Saklanması ve Tebliği.... .................................................. 201 C. A Ç IK LA M A VE YANLIŞLIKLARIN DÜ ZELTİLM ESİ................ ............... 202 1. Açıklama................................ ................................................. 202 2. Yanlışlıkların Düzeltilmesi............................................... .............. 203

Dördüncü Bölüm İDARÎ YARGILAMA USULÜNDE DAVA ÇEŞİTLERİ I. İPTAL DAVASI......... ........................................................ 205 A. İPTAL D A VA SIN IN ÖZELLİKLERİ VE K O N U SU ............. .... ....... ..... ....205 1. İptal Davasının Tanımı...................................... ........................... 205 2. İptal Davasının Özellikleri.............................................................. 205 3. İptal Davasının Konusu.......... ...................... ................................ 206

İdarî Yargılama Hukuku

4. İptal Davasında Menfaat İhlâli Şartı.................................................. 211 a. İptal Davasında Menfaat Kavramı....................................................... 212 b. Menfaat İhlâlinin Özellikleri..............................................................213 B. İPTAL D A V A S IN D A İPTAL S E B E P LE R İ:........................... ................ 216 1. Yetki Yönünden Hukuka Aykırılık......................................................217 a. Genel İlkeler......................................................... ....................217 b. Yetki Çeşitleri Bakımından Hukuka Aykırılıklar.......................................... 223 2. Biçim Yönünden Hukuka Aykırılık..................................................... 226 a. Şekil Bakımından Hukuka Aykırılık............................. .........................227 b. Usûl Bakımından Hukuka Aykınlık...................................................... 229 3. Sebep Yönünden Hukuka Aykırılık................................... ................. 233 a. Sebep Unsurunda Sakatlık Halleri....................................................... 234 b. Sebeplerin Çokluğu ve Sebep İkâmesi... .... .................... ..................... 235 4. Konu Yönünden Hukuka Aykırılık......................................................236 a. İmkânsız Bir Konuda İşlem Yapılması.................................................... 237 b. Hukuka Aykın İşlem Tesis Edilmesi................................ ..................... 237 5. Maksat Yönünden Hukuka Aykırılık........................................ ........... 241 a. Kamu Yaranna Yabancı Amaçla Hareket Edilmesi....................................... 242 b. Kanunun Özel Maksadının Dışına Çıkılarak İşlem Yapılması............................. 243 c. Usûl Saptırması ve Maksatlann Çokluğu................................................243 C. İPTAL D A VA SIN IN SO N U Ç LA R I..................................... ................ 244 1. Genel Bilgiler............................................................................ 244 2. Davanın Reddedilmesinin Sonuçları................... .............................. 246 3. İptal Kanarı Verilmesinin Sonuçları..................

................... 248

4. İptal Kaıprının Etkileri...................................................................250 a. Kendiliğinden Sonuç Doğuran İptal Kararlan................................ ........... 250 b. Aynı Nitelikte Yeni Bir Karar Alınmasını Engellemeyen İptal Kararlan.................... 251 c. Tersine İşlem Yapılmasını Gerektiren İptal Kararlan..................................... 252 d. Hukuksal Durumlarda Değişiklik Yapılmasını Gerektiren İptal Kararlan.................. 253 5. İptal Kararının Yerine Getirilmesinde İmkânsızlık............ ....................... 254 D. YÜ RÜ TM ENİN D U R D U R U L M A S I.................................................... 255 \

1. Yürütmenin Durdurulması Kararının Şartları......................:................... 255 a. Usule İlişkin Şartlar................ .............................. ............ .......... 256 b. Esasa lişkin Şartla........................................................................ 258 2. Yürütmehin Durdurulması Talebi Hakkında Verilen Kararlar....... ................ 259 3. Vergi Davalarında Yürütmenin Durdurulması........................................ 259

İçindekiler__________________________________________________________ 15

4. Kanun Yolu Aşamasında Yürütmenin Durdurulması........................... ..... 261 5. Yürütmenin Durdurulması Kararı Verilemeyecek Haller............................. 262 6. Yürütmenin Durdurulması Kararına İtiraz............................................. 263 7. Yürütmenin Durdurulması Kararının Sonuçları.............................. ...... 266

II.

TAM YARGI DAVALARI... ......................................268

A. T A M YARGI D A VA SIN IN HUKUKÎ MAHİYETİ VE K O N U S U ..... ............................ 268 1. Tam Yargı Davasının Hukukî Mahiyeti.................................................269 2. Tam Yargı Davası ile İptal Davası Arasındaki Farklar............................. ...269 3. Tam Yargı Davasının Çeşitleri..........................................................270 4. Tam Yargı Davasında Hak İhlâli Şartı............................................... ...272 5. Tam Yargı Davasında Hâkimin Yetkileri.............................................. 273 6. Tam Yargı Davasının Konuları............... ................................;........ 273 a. İdarî İşlemlerden Doğan Tam Yargı Davaları................................................. ..273 b. İdarî Eylemlerden Doğan Tam Yargı Davalan............................................276 c. İdarî Sözleşmelerden Doğan Tam Yargı Davalan........................................ 277 B. T A M YARGI D A V A S IN S A SO RU M LU LU K E S A S L A R I................. ......... .278 1. Sorumluluk ve İdarenin Sorumluluğu Kavramları....................................278 2. İdarî Sorumluluğun Doğuşu, Hukukî Temeli ve Bağımsızlığı.................... .....280 a. İdarî Sorumluluğun Doğuşu.......................... ........ .......................... 280 b. İdarî Sorumluluğun Hukuki Temeli................ ........ ........................... 282 c. İdarî Sorumluluğun Bağımsızlığı.................................................... .......282 3. İdare Hukukunda Sorumluluk Türleri...................................................283 a. Kusur Sorumluluğu: Hizmet Kusuru.......................................... ........... 283 i b. Kusursuz Sorumluluk.................................................................... 291 4. İdarenin Sorumluluğunun Şartları......................................................... ............299 a. İdarî Davranış...........................................................................299 b. Zarar............................ ....................................................... 300 c. İlliyet Bağı.......................... ........................ ........ ................... 302 5. İdarenin Sorumluluğunu Etkileyen Haller................................................. .302 a. Mücbir Sebep......................................... ............................... 302 b. Beklenilmeyen Hâl...................................................................... 304 c. Zarar Görenin Davranışı............... ................... ......................... .....306 d. Üçüncü Kişinin Davranışı............................................... .......... ... 308 6. Zarann Tazmini.................................................... ..................... 309 C. T A M YARGI D A VA SIN IN SONUÇLARI VE U Y G U L A N M A S I...................311

İdarî Yargılama Hukuku

1. Tam Yargı Davasının Sonuçları........................................................ 311 a. Davanın Reddi.......................................................................... 311 b. Davanın Kabulü......................................................................... 312

III. İDARÎ YARGI KARARLARININ UYGULANMASI................... 312 A. T A M YARGI KAR ARLARIN IN U Y G U L A N M A S I.................... ............... 313 1. İflas Uygulaması........................................................................313 2. İcra Uygulaması..... ....................................... ........................... 314 B. KARARIN U Y G U L A N M A M A S IN D A N DOĞAN SORUMLULUKLAR...........314 1. Uygulama Süresi........................................................................315 2. Sorumluluğa Yol Açan Uygulamama Halleri..................... ....................316 3. İdarî Sorumluluk.........................................................................317 4. Kamu Görevlisinin Sorumluluğu....................................................... 319 5. Dava Usulü........ ...................................................................... 320

Beşinci Bölüm İDARÎ YARGILAMA USULÜNDE KANUN YOLLARI I. TEMYİZ.............................................................................324 A. TEMYİZ EDİLEBİLECEK KARARLAR VE TEM YİZ U S U L Ü ........................325 1. Temyiz Edilebilecek Kararlar.................................. ........ ................ 325 2. Temyiz Usulü....................................................... ..... ......... .... 326 a. Temyiz Süresi...................................................... .................... 326 b. Temyiz Talebinde Taraflar........................................... .................327 c. Temyiz Başvurusu........................................ .............................. 328 B. TEM YİZ SE B E P L E R İ..................................................... ...... ....... 332 1. Görev ve yetki Dışında Bir İşe Bakılmış Olması..................................... 332 2. Hukuka Aykırı Karar Verilmiş Olması................................................. 333 3. Usul Hükümlerine Uyulmaması....................................................... 334 C.TEMYİZ İN C E L E M E S İ.... ....................................... .......... .............335 1. Temel İlkeler...................................................... ........ ............... 335 2. Temyiz İncelemesi Sonunda Karar............................ ..... .................. 337 3. İlk DerecejMahkemesinin Tutumu................... ..................... ............ 338

İçindekiler__________________________________________________________17.

D. TEMYİZ A Ş A M A S IN D A YÜ RÜ TM EN İN D U R D U R U L M A SI.....................339 1. Genel Kurallar..........!.................. ............................... .............. 339 2. Yürütmeyi Durdurma Kararı........................................................... 340 E. KANUN Y A R A R IN A B O Z M A ..........................................................341 1. Kanun Yaranna Temyize Konu Olabilecek Kararlar...................................341 2. Kanun Yaranna Temyiz Talebinde Yetki.............................................. 341 3. Kanun Yaranna Bozmada Süre ve Başvuru Biçimi.................................. 342 4. Kanun Yaranna Bozma Sebepleri......................................................342 5. Kanun Yaranna Temyiz Başvurusunun Sonuçları....................................342

II. İTİRAZ............................................................. .343 A. İTİRAZA TABİ KARARLAR VE İTİRAZ U S U L Ü ........................ ........... 344 1. İtiraz Yoluna Tâbi Kararlar........................ ......................................344 a. 2577 Sayılı Kanunun 45/1. maddesinde Belirtilen Konular............................. .344 b. Tek Hâkimle Verilen Kararlar............................. ...............................346 2. İtirazın Süresi ve Şekli..................................................................346 B. İTİRAZ İN CELEM Sİ...................................................................... 347 1. İtirazda Görevli Merci.................................................................. 347 2. İtiraz İncelemesi........................................................................ 347 3. İtiraz İncelemesi Sonunda Verilen Kararın Kesinliği........... ...................... 348

III. KARARIN DÜZELTİLMESİ........................................ 349 A. DÜZELTİLMESİ İSTENEBİLECEK KARARLAR VE U SU L ....................... 349 1. Düzeltilmesi İstenebilecek Kararlar................................................... 349 2. Kararın Düzeltilmesinde Usul.......................................................... 350 B. KARAR DÜZELTME SE B E P L E R İ......................................................351 1. Kararın Esasına Etkisi Olan İddia ve İtirazlann Karşılanmamış Olması............. 351 2. Bir Kararda Birbirine Aykırı Hükümler Bulunması................................... 351 3. Kararın Usul ve Kanuna Aykırı Bulunması............................................352 4. Belgelerde Hile ve Sahtekârlığın Ortaya Çıkması.................................... 352 C. KARAR DÜZLETME İN C E L E M E Sİ....................................................353 1. Düzeltme İstemini Karara Bağlayacak Yargı Yerleri.................................353 2. Dilekçe Üzerinde İlk İnceleme......................................................... 353 3. Esastan İnceleme...................................... ................................ 354

İdarî Yargılama Hukuku

IV. YARGILAMANIN YENİLENMESİ................................ 356 A. Y A R G ILA M A N IN YEN İLEN M ESİN E TABİ KARARLAR VE U S U L ............. 356 1. Yargılamanın Yenilenmesine Tâbi Kararlar............................................356 2. Yargılamanın Yenilenmesi Usulü...................................................... 357 B. YA R G ILA M A N IN YENİLEN M ESİ SE B E P L E R İ... .................................. 359 1. Karardan Sonra Yeni Bir Belgenin Ortaya Çıkması...................................359 2. Hükme Esas Alınan Belgenin Sahteliğinin Anlaşılması................. ............ 360 3. Hükme Esas Alınan İlamın Kesin Bir Hükümle Kalkması............................360 4. Bilirkişinin Gerçeğe Aykın Rapor Vermesi............................................ 361 5. Hile Kullanılmış Olması........................................................

.... 36i

6. Yetkisiz Kimselerin Huzurunda Davanın Görülmesi.................................. 361 7. Davaya Bakması Yasak Olan Hâkimin Hüküm Vermesi.............................362 8. Çelişik Hükümlerin Varlığı......... ........... ...........................................362 9. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesinin Karan.......................................... 363 C. İSTEM İN KA R A R A B A Ğ L A N M A S I.................................................. 363 1. İlk İnceleme ve Esastan İnceleme..................................................... 363 2. Kararın Sonuçları............................ ........................................... 364

Yararlanılan Kaynaklar.......... .................. ..................365

Blrlnd Bölâm İDflRÎ YARGININ GELİŞİNİ VE TÜRK YARGI TEŞKİLATININ GENEL GÖRÜNÜMÜ

I. YARGISAL DENETİMİNDE SİSTEMLER VE İDARİ YARGININ GELİŞİMİ A. İDARENİN YARGISAL DENETİMİNDE SİSTEMLER

İdarenin yargısal denetimi bakımından hukuk sitemleri te mel olarak “yargı birliği sitemi” ve “yargı ayrılığı sistemi” şek linde iki gruba ayrılmaktadır. 1. Yargı Birliği Sistemi1

Sadece adlî yargı düzeninin kabul edildiği, ayrıca idari yar gı düzenin bulunmadığı sisteme “yargı birliği sitemi” denilmek tedir. Bu sitemde tek bir yargı düzeni (adlî yargı) bulunmakta dır. Kişiler arasındaki uyuşmazlıklarda olduğu gibi kişiler ile idare arasında meydana gelen uyuşmazlıklar da genel mahkeme ler olan adlî mahkemelerde çözüme kavuşturulmaktadır. Yargı birliğini, adlî yargı düzeninin üstünde yer alan yüksek mahkeme sağlamaktadır. 1 GÖZÜBÜYÜK/TAN, İdare Hukuku - İdarî Yargılama Hukuku, Ankara 1999, C. II, S. 13; TAN Turgut, İdare Hukuku, Ankara 2011, s. 609; YAYLA Yıldızhan, İdare Hukuku, İstanbul 2009, s. 106; ÖZAY, Günışığında, s. 114; GOHİN Oliver, Contentieux Administrate, 2. Baskı, Paris, 1999, s. 18.

İdarî Yargılama Hukuku

Yargı birliği siteminde, idarenin bir davranışı ile (eylem ya da işleminden) menfaati ya da hakkı ihlal edilen kişi yahut ida renin sözleşmeye aykırı davranması neticesinde hakkı ihlal edi len kişi, ihlal edilen hakkının yerine getirilmesi için adlî mah kemelerde dava açabilmektedir. Bu bakımdan mahkeme önünde idare ile kişi aynı düzeyde kabul edilmekte ve her ikisine de aynı hukuk kuralları uygulanmaktadır. Yargı birliği sisteminin uygulandığı ülkelerin başmda İngil tere ve Amerika Birleşik Devletleri (bunların etkisi altında olan ülkeler) yer almaktadır. 2. Yargı Ayrılığı Sistemi2

İdarenin yargısal denetimini gerçekleştirmek, kişilerle idare arasındaki davalan görmek üzere, adlî yargıdan bağımsız ayn bir İdarî yargı düzeninin oluşturulduğu sisteme “yargı ayrılığı sistemi” denilmektedir. Bu sisteme aynı zamanda “idari yargı sitemi” ya da kısaca “İdarî, rehim” de denilmektedir. Başta Fransa olmak üzere, Almanya, İtalya, Belçika, Avusturya, İsveç, Avusturya ve Türkiye yargı ayrılığını benimseyen ülkelerin başlıcalandır. Yargı ayrılığı (İdarî rejim) siteminin üç unsuru bulunmakta dır3: (1) İdare: İdari rejimin ilk unsurunu idare oluşturmaktadır. Anayasanın 123-137. maddelerinde idare düzenlenmektedir.

GÖZÜBÜYÜK/TAN, idare Hukuku - İdarî Yargılama Hukuku, Ankara 1999, C. il, S. 13; TAN Turgut, İdare Hukuku, Ankara 2011, s. 609; YAYLA Yıidızhan, İdare Hukuku, İstanbul 2009, s. 106; ÖZAY, Günışığında, s. 114; GOHİN Oliver, Contentievx Administratif, 2. Baskı, Paris, 1999, s. 18. 3

ÖZAY, Günışığında, s. 114-115.

1. Bölüm: İdari Yargının Gelişimi ve Türk Yargı Teşkilatının Genel Görünümü

İşlevsel anlamda idare, devlet ve diğer tüm kamu tüzel kişilerini ifade etmektedir. (2) İdare hukuku: İdari rejimin ikinci unsuru olan idare hu kuku, diğer hukuk dallarından bağımsız, kendine özgü kuralları olan ve idarenin kuruluş ve işleyişine uygulanan kamu hukuku kurallarını ifade etmektedir. (3) İdari yargı: İdari rejimin üçüncü unsuru, idarenin yargı sal denetimini gerçekleştirmek üzere oluşturulan ve adlî yargı dan ayrı bir yargı düzeninin, başka bir ifade ile İdarî Yargı sis temini bulunması oluşturmaktadır. (4) Bunlara, bu iki yargı düzeni arasındaki görev uyuşmaz lıklarını çözmek üzere Uyuşmazlık Mahkemesi ’ni bir unsur ola rak eklemek mümkündür. B. İDARİ YARGI SİSTEMİNDE FARKI UYGULAMALAR

Yargı ayrılığı sitemini (idari yargıyı) benimseyen ülkelere bakıldığında, uyguladıkları idari yargı siteminde kuruluş ve görev yönünden bazı farklılıklar olduğu görülmektedir. Bu fark lılıkları şu şekilde ifade edebiliriz4. 1. Kuruluş Yönünden Farklı Uygulamalar

İdari yargıyı benimsemiş ülkelere bakıldığında, kuruluş yö nünden idari yargının üst mahkemesinin “Danıştay” ve “Yüksek İdare Mahkemesi” şeklinde farklılaştığı görülmektedir. (a) Danıştay şeklinde kurulma: İdari yargıyı benimsemiş ülkelerin bazılarında, idari yargının üst mahkemesi “Danıştay”

GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.15 vd.; TAN, age., s.610 vd.

İdarî Yargılama Hukuku

biçiminde oluşturulmuştur. Danıştay biçiminde oluşması hase biyle üst mahkeme, “yargısal faaliyette” bulunma görevi yanın da merkezi idareye “danışmanlık' görevi de yürütmektedir. Türkiye’de idari yargı sitemi bu şekildedir. Danıştay’a yargısal faaliyeti yanında merkezi yönetime danışmanlık da yapmakta dır. Hukuki görüş bildirme görevi bulunmaktadır5. (b) Yüksek idare mahkemesi şeklinde kurulma: İdari yargıyı benimsemiş bazı ülkelerde ise, idari yargı düzeninin üst mah kemesi ‘Yüksek İdare Mahkemesi ’ şeklinde oluşturulmuştur. Bu sitemde yüksek idare mahkemesi, sadece yargısal faaliyette bulunmakta olup, merkezi idareye danışmanlık görevi bulun mamaktadır6. 2. Görev Yönünden Farklı Uygulamalar

İdari yargıyı benimsemiş ülkelere bakıldığında, görev yö nünden idari yargının “geniş görevli” ve “dar görevli” şeklinde farklılaştığı görülmektedir. (a) Geniş görevli idari yargı: İdari yargıyı benimsemiş ül kelerden bazıları (Fransa, Türkiye), idari yargı için “geniş gö rev” esasını benimsemiştir. Bu ülkelerde İdarî yargının görev alanı oldukça geniş tutulmuştur. İdari uyuşmazlıkların idari yar gıda görülmesi kuralının asıl olduğu, adli yargının görevli olma sının ise istisnai olduğu bu ülkelerde, idare mahkemeleri hem idari işlemler için açılan iptal davalarına, hem de idarinin davra nışından zarar görenlerin açtığı tam yargı davalarına bakabil mektedir. Fransa ve Türkiye geniş görevli idari yargı esasmı 5

GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.15; TAN, age., s.610.

1. Bölüm: İdari Yargının Gelişimi ve Türk Yargı Teşkilatının Genel Görünümü

benimsemiş ülkelerdendir. Bu ülkelerde idari yargı iptal ve tam yargı davalarına bakla görevli kabul edilmişlerdir7. (b) Dar görevli idari yargı: İdari yargıyı benimsemiş ülkelerden bazıları (Almanya, İtalya Belçika, Hollanda Lüksemburg), idari yargı için “dar görev” esasını benimsemiştir. Bu ülkelerde İdarî yar gının görev alanı hayli dar tutulmuştur. Bu sistemi benimseyen ülke lerde idarenin yargısal denetim görevi İdarî ve adlî yargı arasında paylaştırılmıştır. İptal davalan İdarî yargının görev alanına sokulur ken, tam yargı davalan (sözleşmeden kaynaklanan davalar, sorumlu luk davalan) adlî yargının görev alanına dâhil edilmiştir0. 3. Dava Konuları Bakımından Farklı Uygulamalar

İdari yargıyı benimsemiş ülkelere bakıldığında, idari yargın denetimine tabi olan ve olmayan konular bakımından da farklı laştığı görülmektedir. İdari yargıyı benimsemiş Kıta Avrupası ülkelerinden Latin guruba giren ülkelerde (Fransa, İtalya, Belçika) idare hukuku alanında kabul edilip İdarî yargı denetimine tâbi tutulan bazı İdarî işler (örneğin bayındırlık işleri), Germenik guruba giren ülkelerde (Almanya, Avusturya, İsviçre) özel hukuk alanında kabul edilip, adlî yargının görev alanına sokulmaktadır9. C. İDARİ YARGININ DOĞUŞU VE GELİŞİMİ

İdare hukuku ve idari yargılama hukuku Fransa’da doğmuş tur. Türk hukukuna girişi ve gelişimi de Fransız hukukunun 7

GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.15; TAN, age., s.610.

İdarî Yargılama Hukuku

etkisi altında olmuştur. Bu nedenle önce Fransa’daki gelişimi sonra da Türk hukukundaki gelişimi kısaca aktarmak istiyoruz. 1. Fransa'da İdarî Yargının Doğuşu

İdari yargının doğuşu ve gelişimi açısından Fransa’daki ta rihi süreci üç aşamaya ayırmak mümkündür10: (a) İhtilâl öncesi dönem: Fransızların “eski düzen (ancien regime)” olarak nitelendirdikleri mutlak monarşi döneminde (ihtilâl öncesi dönemde) devlet yönetiminde, idare hukuku ve idarenin yargısal denetimi söz konusu değildir11. (b) 1789-1872 arası dönem: 1789 Fransız ihtilâlinden sonra iktidara sahip olanların ilk yaptıkları kanuni düzenlemelerden birisi, idare ile adliyenin ayrılığım düzenleyen 1790 tarihli ka nundur. İhtilâl öncesi dönemde parlömanlarm idarenin işlerine müdahale etmesine bir tepki olarak yapılan bu kanunda “ “idari ve adlî işlevlerin ayrılığı” ilkesi vurgulandıktan sonra, yargı yerlerinin idarenin tasarruflarına müdahale edemeyeceği, kamu görevlilerini yargılayamayacağı, aksi halde suç işlemiş olacakla rı açıkça belirtilmiştir. Arkasından 1795 tarihli bir kararname ile idarî işlemlere karşı dava açılamayacağı yönünde hüküm sevkedilmiştir. Böylece kişilerin idareye ve idarenin memurları na karşı dava açmalarının önü kapatılmıştır12. 10 ÖZAY, Notiar-Çağnşımlar |, s.88 vd.; CHAPUS, Contentieux, s.33 vd.; RlVERQ/WALlNE, age., s.21 vd.; DARCY, age., s.16; CHAPUS, Droit Admnistratif, C.I, s.732 vd.; GOHİN, age., s.22 vd.; VEDEL/DELVOLVEı, age., C.I, s. 104 vd. 11 ÖZAY, Notiar-Çağnşımlar I, s.88 vd.; CHAPUS, Contentieux, s.33 vd.; RİVEROM/AÜNE, age., s.21 vd.; DARCY, age., s.16; CHAPUS, Droit Admnistratif, C.I, s.732 vd.; GOHİN, age., s.22 vd.; VEDEL/DELVOLVt, age., C.I, s.104vd. 12 CHAPUS, age., C. 1, s. 731-732; FORGES, age., s.320; PAİLLET, age., s. 3; GOHİN, age., s. 23; VEDEÜDERVOLVE, age., C.1, s.101.

1. Bölüm: İdari Yargının Gelişimi ve Türk Yargı Teşkilatının Genel Görünümü

Kişilerle idare arasındaki uyuşmazlıklara bakmak üzere 1799 tarihinde “Cornell d ’Etat (Devlet Şurası-Fransız Damştayı)” kurulur. Bu Kurul mahkeme statüsünde değildir. Kişiler ile idare arasındaki uyuşmazlıklar hakkında kesin karar verme yetkisi de bulunmamaktadır. Sadece kişilerin taleplerini dinleyip, çözüm konu sunda devlet başkanına öneri (kararname önerisi) sunmaktadır. Bu uygulama “tutuk adalet" sistemi olarak nitelendirilmektedir. Bu uygulama 1872 yılma kadar devam etmiştir13. (c)1872 sonrası dönem: Fransa’da 1872 yılına gelindiğinde, kanuni düzenleme ile Fransız Danıştay’ına (Conseil d’Etat) bağım sızlık verilir. Artık idareye (yürütmeye) bağlı olmayıp, kendi başı na kararlar verebilecektir. Yine kişilerle idare arasındaki uyuşmaz lıklar hakkında “kesin karar verme yetkisf’ verilir. Böylece Fransız Damştayı tam bir yargı mercii konumuna getirilmiş olur. Bu uygu lamaya da “ “devredilmiş adalet’ sistemi denilmektedir. Bu tarih ten sonra Fransız Damştayı idarenin yargısal denetimi konusu üze rinde etkin bir çaba sarfetmiş, ortaya koyduğu içtihatları ile de ida re hukukunun doğmasına ve gelişmesine yol açmıştır14. 2. Hukukumuzda İdarî Yargının Gelişimi

Hukukumuzda idari yargının tarihî sürecini de iki evreye ayırarak inceleyebiliriz.

13 ÖZAY, Notlar-Çağrışımlar I, s.88 vd.; CHAPUS, Contentieux, s.33 vd.; RlVERO/WALlNE, age., s.21 vd.; DARCY, age., s.16; CHAPUS, Droit Admnistratif, C.I, s.732 vd.; GOHİN, age., s.22 vd.; VEDEL/DELVOLV£, age., C.I, s.1Q4vd. 14 ÖZAY, Notlar-Çağrışımlar I, s.88 vd.; CHAPUS, Contentieux, s.33 vd.; RlVERO/WALiNE, age., s.21 vd.; DARCY, age., s.16; CHAPUS, Droit Admnistratif, C.I, s.732 vd.; GOHİN, age., s.22 vd.; VEDEUDELVOLVE, age., C.I, s.1Q4vd.

İdarî Yargılama Hukuku

(a) Monarşi Dönemi1s: Bilindiği üzere, monarşi döneminde (Osmanlı uygulaması) uygulanan hukuk “İslam hukukudur”. Bu dönemde, kamu tüzel kişiliği demek olan idare ve bu idarenin yargısal denetimi gibi kavramlar da bulunmamaktadır16. Adli mahkemeler (kadı mahkemeleri) bulunmakta ve tüm davalar bu mahkemelerde görülmektedir. Kişilerle kamu görevlileri arasın daki davalar da adlî mahkemelerde görülmektedir. Bu uygulama Tanzimat dönemine kadar devam etmiştir. İdarî yargıya ilk adım 1868 yılında Suray-ı Devlet’in Ku rulması ile olmuştur. Fransa Örnek alınarak oluşturulan “Şûrây-ı Devlet” (Danıştay), Mithat Paşa’nm başkanlığında 10 Mayıs 1868 tarihinde çalışmaya başlamıştır. Çok görevli bir kuruluş olarak örgütlenen Şuray-ı Devlet ’in görevleri arasında “hükümet ile eşhas beyninde olan deaviyi rü \yet et(.inek/’ (ŞDN, m.2) de bulunmaktadır. Ancak Nizamnameye göre Şura’nın kararlan Sadrazam’ın onayı ve Padişah’m iradesi ile uygulanma kabiliye tine sahiptir17. Şuraya kanuni düzenleme ile verilen idari davalan görme yetkisi, 1876 Kanuni Esasisi ile geri alınmış, 85. maddesinde yer alan “kişiler ile idare arasındaki davaların adlîye mahkeme lerinde görüleceği” yönündeki hüküm ile İdarî yargıdan vazge çilmiştir. 1922’de Şuray-ı Devlet kaldınlmıştır. (b) Cumhuriyet Dönemi: İdari yargının tarihi gelişimi ba kımından Cumhuriyet dönemini de üç evreye ayırabiliriz. 15 ÖZDEŞ Orhan, “Danıştay’ın Tarihçesi”Yüzyol Boyunca Danıştay, 1968, s. 41. 16 ONAR Sıddık Sami, “Türkiye'de İdarenin Kazaî Murakebesi” İÜHFM, Yıl 1, 1935, s. 25. 17 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.1, s.18; ONAR, age., C.1, s.77.

1. Bölüm: İdari Yargının Gelişimi ve Türk Yargı Teşkilatının Genel Görünümü

(aa) 1924 Anayasası dönemi: 1924 Anayasası yapılırken, İdarî yargının yeniden oluşturulması düşünülmüş ve bu amaçla Anayasanın, yürütme görevine ilişkin üçüncü faslmda yer alan 51. maddesinde, “İdarî dâva ve ihtilafları rüyet ve hal... etmek üzere bir Şûrayı Devlet teşkil edilecektir ” hükmü ile İdarî yargı ve idarenin yargısal denetimi öngörülmüştür. Anayasanın söz konusu hükmünün gereği olarak 23 Kasım 1925 tarih ve 669 sayılı katıun yürürlüğe konulmuş ve Şûrây-ı Devlet de fiilen 1927 yılında görev yapmaya başlamıştır. (bb) 1961 Anayasası dönemi: 1961 Anayasasında, yargı or ganı içerisinde yüksek mahkemelerden biri olarak düzenlenmiş olan Danıştay, “Türk Milleti adına” karar veren, bağımsız bir anayasal kuruluş haline getirilmiştir (m. 140). Yine anayasada idarenin yargısal denetimi bakımından “idarenin hiçbir eylem ve işlemi yargı mercilerinin denetimi dışında bırakılamaz” hükmü ne yer verilmiştir (m. 114). (c)1980 Sonrası dönem: 1980 askerî müdahalesi sonrası oluşan Millî Güvenlik Konseyi döneminde (1980) İdarî yargı sistemi bir bütün olarak ele alınmış ve 1982 yılında İdarî yargıyı düzenleyen üç temel kanun yürürlüğe sokulmuştur; 2575 Sayılı Danıştay Kanunu, 2576 Sayılı Bölge İdare Mahkemeleri, İdare Mahkemeleri ve Vergi Mahkemelerinin Kuruluşu ve Görevleri Hakkında Kanun, 2577 Sayılı İdarî Yargılama Usûlü Kanunu. Bu kanunlarla benimsenen ilkeler daha sonra yürürlüğe giren 1982 Anayasasında da tekrarlanmıştır (m.155). Anayasanın 155. maddesinde Danıştay düzenlenmiştir. Bu na göre “Danıştay, İdarî mahkemelerce verilen ve kanunun baş ka bir İdarî yargı merciine bırakmadığı karar ve hükümlerin son

İdarî Yargılama Hukuku

Görev süresi: Anayasanın 2010 yılında değiştirilen 147. maddesine göre Anayasa Mahkemesi üyeleri on iki yıl için seçi lirler. Bir kimse iki defa Anayasa Mahkemesi üyesi seçilemez. Görevleri: Anayasa Mahkemesinin genel olarak üç çeşit gö revi bulunmaktadır: (a) Anayasaya uygunluk denetimi görevi: Anayasa Mahke mesi, kanunların, kanun hükmünde kararnamelerin ve Türkiye Büyük Millet Meclisi İçtüzüğünün Anayasaya şekil ve esas ba kımlarından uygunluğunu denetler ve bireysel başvuruları kara ra bağlar(m.l48). Anayasa değişikliklerini ise sadece şekil ba kımından inceler ve denetler. Şekil bakımından denetim ise, teklif ve oylama çoğunluğuna ve ivedilikle görüşülemeyeceği şartına uyulup uyulmadığı hususları ile sınırlıdır. 2010 anayasa değişikliği ile Anayasa Mahkemesine “birey sel başvuru” usulü de getirilmiştir. Anayasada güvence altına alınmış temel hak ve özgürlüklerinden, Avrupa İnsan Haklan Sözleşmesi kapsamındaki herhangi birinin kamu gücü tarafın dan, ihlal edildiği iddiasıyla Anayasa Mahkemesine başvurabi lir. Başvuruda bulunabilmek için olağan kanun yollannm tüke tilmiş olması şarttır. (b) Yüce Divan görevi: Yine Anayasa Mahkemesi, bazı kamu görevlilerini (Cumhurbaşkanı, TBMM Başkanı, bakanlar kurulu üyeleri, yüksek mahkemelerin başkan ve üyeleri, HSYK ve Sayıştay üyeleri, Genelkurmay Başkanı, Kuvvet komutanlan) görev suçlan bakımından Yüce Divan sıfatıyla yargılamakla görevlidir (m.148). (c) Siyasi partilere ilişkin görevi: Anayasa Mahkemesi siya sî parti kapatma davalan ile siyasî partilerin malî denetimi göre vini de yapmaktadır.

1. Bölüm: İdari Yargının Gelişimi ve Türk Yargı Teşkilatının Genel Görünümü

Anayasa Mahkemesinin kuruluş ve görevleri bakımından 2011 tarih ve 6216 sayılı Anayasa Mahkemesi'nin Kuruluşu ve Yargılama Usulleri Hakkında Kanun yürürlüğe girmiştir. b. Adli Yargı: Yargıtay ve AdH Mahkemeler

Özel hukuk ve ceza hukukundan doğan uyuşmazlıklar adlî mahkemelerce karara bağlanmaktadır. Diğer üç yargı düzeni (kolu) dışında kalan bütün yargısal faaliyetleri kapsayan ve en geniş uygu lama alanı olan yargı düzeni, adlî yargı düzeni olarak ifade edilir. (a) Yargıtay: Adlî yargı düzeninde yüksek mahkeme Yargı tay’dır (AY, m. 154). Yargıtay üyelerin seçimi: Yargıtay üyeleri, birinci sınıfa ay rılmış adlî yargı hâkim ve Cumhuriyet savcıları ile bu meslekten sayılanlar arasından Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulunca seçilir. Bu gün Yargıtay, 1983 tarihli ve 2797 sayılı Yargıtay Ka nunu çerçevesinde görev yapmaktadır. Yargıtay yirmiüç (23) hukuk ve onbeş (15) ceza dairesi olmak üzere toplam otuzsekiz (38) daireden oluşmaktadır. (b) Adlî Mahkemeler: Adlî yargı düzenindeki adlî mahke meler ise, 2004 tarihli ve 5235 sayılı “Adlî Yargı İlk Derece Mahkemeleri ve Bölge Adlîye Mahkemelerinin Kuruluş, Görev ve Yetkileri Hakkında” ile düzenlenmiştir. Bu kanuna göre adlî yargıda ilk derece mahkemeleri hukuk mahkemeleri ve ceza mahkemeleri olmak üzere iki kısma ayrılmaktadır. Hukuk mahkemeleri; sulh hukuk ve asliye hukuk mahkeme leri ile özel mahkemelerden (iş mahkemeleri, aile mahkemeleri, fikri ve sınaî haklar hukuk mahkemeleri...) oluşmaktadır (m.4).

İdarî Yargılama Hukuku

Ceza mahkemeleri; sulh ceza, asliye ceza ve ağır ceza mah kemeleri ile özel kanunlarla kurulan diğer ceza mahkemelerin den oluşmaktadır (m.8). • Bölge Adliye Mahkemeleri: İlk derece mahkemeleri ile üst mahkeme (Yargıtay) arasında ikinci derece mahkemesi ola rak Bölge Adliye Mahkemeleri bulunmaktadır. Halihazırda teşkilatlanıp göreve başlamış değillerdir. c. İdarî Yargı: Danıştay ve İdari Mahkemeler

Kişilerle idare arasında, idare hukukundan doğan uyuşmaz lıklar idari mahkemelerce karara bağlanmaktadır. (a) Danıştay: Anayasa 155. maddesinde, genel İdarî yargı alanında yüksek mahkeme olarak Danıştay’ı düzenlemiştir. Anayasanın düzenlemesine göre Danıştay esas olarak İdarî yar gıda bir temyiz merciidir. (b) İdarî mahkemeler. Bölge idare mahkemeleri, idare mah kemeleri ve vergi mahkemelerinden oluşmaktadır. İdarî yargının tarihi gelişimi yukarıda anlatılmıştır. Günü müz İdarî yargı düzenindeki mahkemeler ise aşağıda detaylı olarak incelenecektir. d. Askerî Yargı: Askeri Yargıtay ve Askeri Mahkemeler

Askerî kişilerin ve belli şartlarda asker sayılan kişilerin as kerî suçlardan doğan davalan, askerî mahkemelerde karara bağ lanmaktadır.

(a) Askerî Yargıtay: 1982 Anayasasının 156. maddesine gö re Askerî Yargıtay, askerî mahkemelerden verilen karar ve hü kümlerin son inceleme merciidir. Aynca, asker kişilerin kanunla

1. Bölüm: İdari Yargının Gelişimi ve Türk Yargı Teşkilatının Genel Görünümü

gösterilen belli davalarına ilk ve son derece mahkemesi olarak bakar. Üyelerin seçimi: Askerî Yargıtay üyeleri birinci sınıf askerî hâkimler arasından Askerî Yargıtay Genel Kurulunun üye tam sayısının salt çoğunluğu ve gizli oyla her boş yer için gösterece ği üçer aday içinden Cumhurbaşkanınca seçilir. Askerî Yargıtay halen 1972 tarihli 1600 sayılı Askerî Yar gıtay Kanununa göre faaliyette bulunmakta olup üç daireden oluşmaktadır. (b) Askerî mahkemeler: Bu gün askerî mahkemeler 1963 ta rihli ve 353 sayılı Askerî Mahkemeler Kuruluşu ve Yargılama Usulü Kanunu” hükümlerine göre faaliyette bulunmaktadır. Askerî mahkemeler kanunlarda aksi yazılı olmadıkça, asker kişilerin askerî olan suçlan ile bunlann asker kişiler aleyhine veya askerî mahallerde yahut askerlik hizmet ve görevleri ile ilgili olarak işledikleri suçlara ait davalara bakmakla görevlidir ler (m.9). e. Askeri İdari Yargı: Askeri Yüksek İdare Mahkemesi

Asker kişileri ilgilendiren ve askerî hizmete ilişkin İdarî uyuşmazlıklar, Askerî Yüksek İdare Mahkemesi’nce karara bağlanmaktadır. İlerde detaylı olarak aktanlacaktır. f. Görev Uyuşmazlıkları: Uyuşmazlık Mahkemesi

Bir hukuk sisteminde birden fazla yan düzeni (kolu) varsa, bir davanın bunlardan hangisinde görüleceği konusunda uyuş mazlık çıkabilir. Bizim hukukumuzda da yukarıda görüldüğü gibi 4 ayn yargı düzeni (adlî, İdarî, askerî ve askerî İdarî) bu

İdarî Yargılama Hukuku

lunduğuna göre, bu yargı düzenleri arasında görev sorunu çık ması muhtemeldir. İşte yargı düzenleri arasındaki görev uyuş mazlığını kesin olarak karara bağlamak üzere “Uyuşmazlık Mahkemesi” kurulmuştur. 1982 Anayasasının 158. maddesine göre Uyuşmazlık Mahkemesi adlî, İdarî ve askerî yargı mercileri arasındaki görev ve hüküm uyuşmazlıklarını kesin olarak çö zümlemeye yetkilidir. Hukukumuzda 1961 Anayasası, uyuşmazlık mahkemesini anayasal kuruluş haline getirmiştir (m. 142). Uyuşmazlık mah kemesi Anayasaya uygun olarak 1979 tarihli ve halen yürürlükte olan 2247 sayılı kanun ile yeniden düzenlenmiştir. 1982 Anaya sası da bu sistemi sürdürmüştür (m. 158). Uyuşmazlık Mahkemesinin yapısı: Bu mahkemenin Baş kanlığını Anayasa Mahkemesince, kendi üyeleri arasından gö revlendirilen üye yapar. 2247 sayılı kanunun 2. maddesine göre Uyuşmazlık Mah kemesi, bir başkan, on iki asıl, on iki yedek üyeden oluşmakta dır. Uyuşmazlık Mahkemesi, hukuk ve ceza bölümlerine aynlır. Hukuk Uyuşmazlıkları Hukuk Bölümünde, Ceza Uyuşmazlıkla rı Ceza Bölümünde karara bağlanır. Üyelerin seçimi: Uyuşmazlık Mahkemesi Hukuk Bölümü ne, Yargıtay Hukuk Genel Kurulu ile Danıştay Genel Kurulunca kendi daire başkan ve üyeleri arasından; Askerî Yüksek İdare Mahkemesi Genel Kurulunca da askerî hâkim sınıfından olan daire başkan ve üyeleri arasından ikişer asıl, ikişer yedek üye seçilir. Uyuşmazlık Mahkemesi Ceza Bölümüne, Yargıtay Ceza Genel Kurulu ile Askerî Yargıtay Genel Kurulunca kendi daire başkan ve üyeleri arasından üçer asıl, üçer yedek üye seçilir.

1. Bölüm: İdari Yargının Gelişimi ve Türk Yargı Teşkilatının Genel Görünümü

g. Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulu

Görevi: Kurul’un görevleri şunlardır (AY, m. 159): (a) Adlî ve idari yargı hâkim ve savcılarını mesleğe kabul etme, atama ve nakletme, geçici yetki verme, yükselme ve bi rinci sınıfa ayırma, kadro dağıtma, meslekte kalmaları uygun görülmeyenler hakkında karar verme, disiplin cezası verme, görevden uzaklaştırma işlemlerini yarmak. (b) Adalet Bakanlığının, bir mahkemenin kaldırılması veya yargı çevresinin değiştirilmesi konusundaki tekliflerini karara bağlamak. (c) Anayasa ve kanunlarla verilen diğer görevleri yerine ge tirir (AY, m. 159) Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulu’nun mevcut yapısı: 1982 Anayasasının 159. maddesinde 2010 yılında yapılan değişiklikle Kurulun yapısı yeniden şekillendirilmiştir. Buna göre HSYK, yir mi iki asıl ve on iki yedek üyeden oluşur; üç daire halinde çalışır. Üyelerin görev süresi dört yıldır. Kurulun Başkanı Adalet Bakanı dır. Adalet Bakanlığı Müsteşarı Kurulun tabi üyesidir. Üyelerin seçimi: Üyelerin seçimi kısaca şöyledir: Cumhur başkanı 4; Yargıtay 3 asıl, 3 yedek; Danıştay 2 asıl 2 yedek; Türkiye Adalet Akademisi 1 asıl, 1 yedek; adlî hakim ve savcı lar 7 asıl, 4 yedek; İdarî hakim ve savcılar 3 asıl 2 yedek. Yargı yolu: Yargı yolu açısından 159. maddesine göre “Ku rulun meslekten çıkarma cezasına ilişkin olanlar dışındaki ka rarlarına karşı yargı mercilerine başvurulamaz” şeklindedir. Bu hükme göre sadece meslekten çıkarma kararlarına karşı yar gı yolu açıktır.

İdarî Yargılama Hukuku

Not: HSYK, anayasada yargı bölümü içinde düzenlenmesi ne, üyeleri de hâkimlerden oluşsa bile, bir yargı kuruluşu değil dir. Deyim yerinde ise yargının hükümeti niteliğinde bir idari kuruldur. h. Sayıştay

Sayıştay’ın Hukukî Niteliği: 1982 Anayasası Sayıştay’ı, yargı bölümü içinde fakat yüksek mahkemeler kısmı dışında, 160. maddede düzenlemiştir. Bu maddeye göre, “ “Sayıştay, merkezî yönetim bütçesi kapsamındaki kamu idareleri ile sosyal güvenlik kurumlarının bütün gelir ve giderleri ile mallarım Tür kiye Büyük Millet Meclisi adına denetlemek ve sorumluların hesap ve işlemlerini kesin hükme bağlamak ve kanunlarla veri len inceleme, denetleme ve hükme bağlama işlerini yapmakla görevlidir”. Aynı maddede, Sayıştay kararlarına karşı İdarî yargı yoluna başvurulamayacağı da ifade edilmektedir. Anayasa hükmünde, Sayıştayın bir yargı kuruluşu olup ol madığı hakkında bir ifade bulunmamaktadır. 2010 tarih ve 6085 sayılı Sayıştay Kanununda “hesap yargılaması” (m.2/l-e), “yar gılamaya esas rapor” (m.2/l-f, 48), “temyiz kurulu” (m.26), “savcılık” (m.33), “kanun yollarına başvurma” (m.54), “temyiz” (m.55), “Yargılamanın iadesi” (m.56), “karar düzeltilmesi” (m.57), “içtihatların birleştirilmesi” (m.57) gibi yargılama usulüne ilişkin müesseselere yer verilmektedir. Bu ifadelerden Sayıştay’ın bir hesap mahkemesi olduğu anlaşılmaktadır. Sayıştay Başkanın seçimi: Sayıştay Başkam, bu Kanunda yazılı niteliklere sahip isteklilerden 16 ncı madde esaslarına göre belirlenecek iki aday arasından Türkiye Büyük Millet Meclisi Genel Kurulunca gizli oyla seçilir (m. 13).

1. Bölüm: İdari Yargının Gelişimi ve Türk Yargı Teşkilatının Genel Görünümü

Üyelerin seçimi: Sayıştay üyelerinin beşte üçü Sayıştay meslek mensuplarından, geriye kalanların en az yansı Maliye Bakanlığı meslek mensuplanndan olmak üzere TBMM tarafından seçilir (m. 16/1). Sayıştay’ın görev alanı: Merkezi yönetim bütçesi kapsamındaki kamu idareleri ile sosyal güvenlik kurumlan, diğer kamu idarelerinin mali denetimini yapar. Sayıştay denetimi (m.36): Sayıştay denetimi, “düzenlilik denetimi” ve “performans denetimini” kapsar. /. Yüksek Seçim Kurulu

Anayasanın 79. maddesine göre, seçimler, yargı organlannın genel yönetim ve denetimi altmda yapılır. Yüksek Seçim Kurulunun görevi: Seçimlerin başlamasından bitimine kadar, seçimin düzen içinde yönetimi ve dürüstlüğü ile ilgili bütün işlemleri yapma ve yaptırma, seçim süresince ve seçimden sonra seçim konulanyla ilgili bütün yolsuzluklan, şikayet ve itirazlan inceleme ve kesin karara bağlama ve Türki ye Büyük Millet Meclisi üyelerinin seçim tutanaklannı ve Cum hurbaşkanlığı seçimi tutanaklannı kabul etmek (m.79). Yüksek Seçim Kurulu kararlarının kesinliği: Yüksek Seçim Kurulunun kararlan aleyhine başka bir mercie başvurulamaz (m.79). Yüksek Seçim Kurulunun yapısı: Anayasanın 79. maddesine göre Yüksek Seçim Kurulu, yedi asıl ve dört yedek üyeden olu şur. Üyelerin altısı Yargıtay, beşi Danıştay Genel kurullannca kendi üyeleri arasından üye tamsayılannın salt çoğunluğunun gizli oyu ile seçilir.

İdarî Yargılama Hukuku

B. TÜRK İDARÎ YARGI TEŞKİLATI

İdari yargı teşkilatında şu mahkemeler bulunmaktadır: 1. Danıştay: İdari yargı düzeninin üst mahkemesidir. 2. Bölge İdare Mahkemeleri: İkinci kademede yer alan mah kemelerdir. 3. İdare ve Vergi Mahkemesi: İdari yargıda ilk derece mahke meleridir. 4. Askerî Yüksek İdare Mahkemesi: Askeri idari işlere bakan mahkeme. 1. Danıştay

Danıştay, 1982 Anayasasının 155. maddesinde yüksek mahkemeler arasında düzenlenmiştir. Danıştay’a ilişkin anaya sal düzenlemeler şu şekildedir: . “Danıştay, idari mahkemelerce verilen ve kanunun başka bir İdarî yargı merciine bırakmadığı karar ve hükümlerin son inceleme merciidir. Kanunla gösterilen belli davalara da ilk ve son derece mahkemesi olarak bakar”. • “Danıştay, davalan görmek, Başbakan ve Bakanlar Kuru lunca gönderilen kanun tasanlan, kamu hizmetleri ile ilgili imtiyaz şartlaşma ve sözleşmeleri hakkında iki ay içinde düşüncesini bildirmek, tüzük tasanlannı incelemek, idari uyuşmazlıktan çözmek ve kanunla gösterilen diğer işleri yapmakla görevlidir”. * “Danıştay üyelerinin dörtte üçü, birinci sınıf İdarî yargı hâ kim ve savcılan ile bu meslekten sayılanlar arasından Hâ-

1. Bölüm: İdari Yargının Gelişimi ve Türk Yargı Teşkilatının Genet Görünümü

kimler ve Savcılar Yüksek Kurulu; dörtte biri, nitelikleri kanunda belirtilen görevliler arasından Cumhurbaşkanı; ta rafından seçilir”. 1982 tarihli 2575 sayılı Danıştay Kanunu’nda (DK) ise Da nıştay’ın yapısına, görevlerine ve diğer hususlara ilişkin ayrıntı lar düzenlenmiştir. Aşağıda Danıştay Kanunu çerçevesinde Da nıştay’ın yapısı ve işleyişi hakkında bilgi verilecektir. a. Danıştay'da Görev Yapan Kişiler (1) Danıştay'daki Görevliler: Danıştay’daki görevlileri iki kısma ayırmak mümkündür: (aa) Asıl görevliler: Danıştay başkanı, daire başkanlan, tüm daire üyeleri ve başsavcı asıl görevliler olup, karar alma yetkisi ne sahiptirler. (bb) Yardımcı görevliler: Normal hakim statüsünde olan tetkik hâkimleri ve savcılar, karar alma yetkisi olmayıp, karar alma sürecine yardımcı olurlar. (2) Danış Üyesi Olabilecek Kişiler. Şu niteliklere sahip olan kişiler Danıştay üyesi olabilirler (m.8): (aa) İdarî yargı hâkim ve savcılığı yapanlar. (bb) Bakanlık, müsteşarlık, müsteşar yardımcılığı, elçilik valilik yapmış olanlar. (cc) Generallik, amirallik görevinde bulunanlar. (dd) Devlet Başkanlığı genel sekreterliği yapmış olanlar. (dd) Genel ve katma bütçeli dairelerde veya kamu kuruluş larında genel müdürlük veya en az bu derecedeki tetkik ve teftiş kurul başkanlıkları yapmış olanlar.

İdarî Yargılama Hukuku

(ee) Yükseköğrenim kurumlannda hukuk, iktisat, maliye, kamu yönetimi profesörlüğü görevi yapmış olanlar. (ff) Bakanlıkların baş hukuk müşavirliği veya birinci hukuk müşavirliği veya Maliye Bakanlığında bu derecelerdeki hukuk müşavirliği, müşavir avukatlığı veya muhakemat müdürlüğü yapmış olanlar. . İdarî yargı hâkim ve savcılarının Danıştay üyeliğine seçile bilmeleri için birinci sınıfa ayrıldıktan sonra en az üç yıl bu görevlerde başan ile çalışmış olmaları ve birinci sınıfa ay rılma niteliklerini kaybetmemiş olmalan gerekir. . İdarî görevden Danıştay üyeliğine seçileceklerin, yükseköğ renimi tamamladıktan sonra Devlet hizmetinde en az yirmi yıl, yukarıda sayılan görevlerde de en az üç yıl çalışmış bu lunmaları birinci derece aylığını kazanılmış hak olarak al maları ve hâkimliğin gerektirdiği ahlâk ve seciyeye sahip olmalan şarttır. (2) Seçime İlişkin Kuralları Danıştay üyeleri şu şekilde se çilir (m.9): (aa) Danıştay’da boşalan üyeliklerin dörtte üçü idari yargı hâkim ve savcılanndan, dörtte biri ise diğer görevlilerden seçilir. (bb) İdarî yargı hâkim ve savcıları, Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulunca, diğerleri ise Devlet Başkanınca Danıştay üyeliğine seçilirler. (cc) Danıştay’da boşalan üye seçimi dördü bulunca, dör düncü üyeliğin boşalmasından itibaren en geç üç gün içinde durum Danıştay Başkanlığınca, Başbakanlığa ve Adalet Bakan lığına duyurulur.

1. Bölüm: İdari Yargının Gelişimi ve Türk Yargı Teşkilatının Genel Görünümü

(dd) Cumhurbaşkanı ve Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kuru lunca bu duyurudan sonra en geç iki ay içinde seçim yapılır. (ee) Üyelerin dairelere ayrılması: Danıştay üyelerinin, Da nıştay dairelerine ayrılmaları Danıştay Başkanlar Kurulunca yapılır. Aynı yöntemle üyelerin daire değiştirmeleri de müm kündür. (DK, m. 14, 52). (ff) Başkanların seçimi: Danıştay başkanı, başsavcısı, başkanvekilleri ve daire başkanlannın seçimleri ve görev süreleri şu şekildedir. • Danıştay Başkanı, Başsavcısı, başkanvekilleri ve daire başkanlan kendi üyeleri arasından Danıştay Genel Kurulunca üye tam sayısının salt çoğunluğu ile seçilirler (m. 10/1). • Danıştay Başkanı ve Başsavcısı seçilebilmek için dört yıl, başkanvekili ve daire başkanı seçilebilmek için üç yıl süre ile Danıştay üyeliği yapmış olmak zorunludur, (m. 10/2) 11

• Danıştay Başkanı, Başsavcısı, başkanvekilleri ve daire başkanlannın görev süreleri dört yıldır. Süresi bitenler yeniden seçilebilirler, yeniden seçilemeyenler ile seçime girmeyen ler veya süreleri dolmadan bu görevlerden çekilenler Danış tay üyeliği görevlerine devam ederler (m. 10/4). • Danıştay Başkanlığının boşalması: Danıştay Başkanının izinli veya özürlü olması hallerinde başkanvekillerinden kı demlisi Danıştay Başkanma vekâlet eder. . Dairelerde en kıdemli üye başkana vekâlet eder. Başsavcıya Danıştay Başkanının seçeceği ve Başsavcılığa seçilme nite liğine sahip bir Danıştay üyesi vekâlet eder (m.22).

İdarî Yargılama Hukuku

(3) Tetkik Hâkimleri ve Savcıları Danıştay tetkik hâkimleri ve savcıları, meslekte beş yıl hizmet etmiş İdarî yargı hâkimleri ara sından, Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulunca atanırlar. Bunların görev yerleri, Danıştay Başkanlar Kurulunca belirlenir (DK, m. 11). Danıştay bünyesinde yer alan tetkik hâkimleri ve savcıların görevi, Danıştay’a dosyalar hakkında hukukî mütalaa vermekten ibarettir. Kararlar ise daire üyeleri tarafından verilir. Savcılar, sadece Danıştay’ın ilk derece mahkemesi sıfatıyla baktığı dava larda görev yapmaktadırlar. b. Danıştay'ın Karar Organları

Danıştay Kanununun 5. maddesine göre Danıştay’ın karar organları şunlardır: (1) Daireler, (2) Danıştay Genel Kurulu, (3) İdarî İşler Ku rulu, (4) İdarî ve Vergi Dava Daireleri Kurulları, (5) İçtihatları Birleştirme Kurulu, (6) Başkanlar Kurulu, (7) Başkanlık Kurulu. (8)Yüksek Disiplin Kurulu, k. Disiplin Kurulu. (1) Daireler Danıştay, ondördü dava, biri İdarî daire olmak üzere on beş daireden oluşur (m. 13/1). • İdarî uyuşmazlıklar ve davalar; İkinci, Üçüncü, Dördüncü, Beşinci, Altıncı, Yedinci, Sekizinci, Dokuzuncu, Onuncu, Onbirinci, Onikinci, Onüçüncü, Ondördüncü ve Onbeşinci daireler ile İdarî dava daireleri kurulunda incelenir ve karara bağlanır (m.26). • Vergi uyuşmazlıkları ve davalar:; Dava dairelerinden Üçün cü, Dördüncü, Yedinci ve Dokuzuncu daireler ile vergi dava

1. Bölüm: İdari Yargının Gelişimi ve Türk Yargı Teşkilatının Genel Görünümü

daireleri kurulunca incelenir ve karar bağlanır (2011 deği şikliği, m.27). Başkanlık Kurulu, iş yükü bakımından zorunluluk doğması durumunda, vergi dava dairelerinin birini İdarî dava dairesi ola rak, idarî dava dairelerinin birini vergi dava dairesi olarak gö revlendirebilir (2011 değişikliği, m.26). Her dairede bir başkan ile yeteri kadar üye bulunur. Heyet ler bir başkan ve dört üyenin katılmasıyla toplanır, salt çoğun luk ile karar verir. Üye sayısının yeterli olması halinde birden fazla heyet oluşturulabilir. Bu durumda, oluşturulan diğer heyet lere, heyette yer alan en kıdemli üye başkanlık eder. Müzakere ler gizli yapılır (m. 13/2). . Başkan ve üyelerin dairelere ayrılması: Daire başkanlan belirli bir dairenin başkanı olarak seçilirler (m. 14/1). Üye ler, Başkanlık Kurulunun karan ile dairelere aynlırlar ve hizmetin icaplanna göre, daireleri aynı usulle değiştirilebilir (m. 14/2). Dairelerin eörev damlımı (is bolumu esası): Kanunda Danıştay dairelerinin görev dağılımında “iş bölümü” öngörülmüştür (m.27). İş bölümüne ilişkin Başkanlar Kurulunun hazırlayacağı tasan, Genel Kurul tarafından onaylanır ve Resmi Gazetede yayınlanır. İş bölümünde uygulanacak esaslar: Daireler arasındaki iş bölümünde şu esaslara uyulur: (aa) Tam yargı davalan yönünden işbölümü; a) Zarara ne den olan idarî işlemden doğan uyuşmazlığı çözmekle görevli daireye göre, b) Zarar idarî eylemden kaynaklanmışsa hizmetin niteliğine göre belirlenir (m.27/11-2/

İdari Yargılama Hukuku

(bb) Vergi, resim, harç ve benzeri malî yükümlere ilişkin davalarda vergi dava daireleri arasındaki işbölümünün belirlen mesinde uyuşmazlığın kaynaklandığı mevzuat esas alınır (m.27/II-3/ (cc) Temyiz incelemesi yapmakla görevli daire, aynı konu da ilk derece mahkemesi olarak Damştayda görülecek davalara bakmak ve olağanüstü kanun yollan incelemelerini de yapmakla görevlidir (m. 27/11-4/ (dd) İdare mahkemeleri arasında görev ve yetkiye ilişkin uyuşmazlıklarda ve bağlantılı davalarda merci tayini, uyuşmaz lığın esasını çözümlemekle görevli idarî dava dairesince yapılır (m.27/5/ (ee) Vergi mahkemeleri arasında görev ve yetkiye ilişkin uyuşmazlıklarda ve bağlantılı davalarda merci tayini, uyuşmaz lığın esasını çözümlemekle görevli vergi dava dairesince yapılır (m.27/n-6/ (ff) İşbölümünde idarî ve vergi dava dairelerinden herhangi birinin görevinde olduğu belirlenmemiş davalara bakmak üzere birer idarî ve vergi dava dairesi görevlendirilir (m.27/11-7/ (gg) İşbölümünde aynı mevzuattan kaynaklanan uyuşmazlık ların birden fazla dairede çözümlenmesi konusunda farklı esaslar belirlenebilir (m.27/II-8/ (hh) Dairelerdien birinin yıl içinde gelen işleri normal çalış ma ile karşılanamayacak oranda artmış ve daireler arasında iş bakımından bir dengesizlik meydana gelmiş ise takvim yılı ba şında ikinci fikrada belirlenen usule göre bir kısım işler başka daireye verilebilir (m.27/111).

1. Bölüm: İdari Yargının Gelişimi ve Türk Yargı Teşkilatının Genel Görünümü

Birinci Dairenin eörevleri (m.42): İdari daire olan birinci daire, aşağıdaki konularda inceleme ve görüş bildirme şeklinde görev yapar: (aa) Başbakanlık veya Bakanlar Kurulunca gönderilen ka nun tasarı ve teklifleri. (bb) Başbakanlıktan gönderilen tüzük tasarıları. (cc) Kamu hizmetleri ile ilgili imtiyaz şartlaşma ve sözleş meleri. (dd) İdari makamlar arasında görev ve yetkiden doğan ve Başbakanlıktan gönderilen uyuşmazlıklar. (ee) Kanunlarında Danıştay'dan alınacağı yazılı bulunan dü şüncelere ilişkin istekler. (ff)Danıştay'ca istişari mahiyette incelenmek ve düşüncesini bildirmek için Cumhurbaşkanlığı veya Başbakanlıktan gönderi lecek işler. (gg) 6830 sayılı İstimlâk Kanununun otuzuncu maddesinin uygulanmasından çıkan uyuşmazlıklar. (ee) İdarei Umumiyei Vilayat Kanunu Muvakkati (bunu 2005 tarih ve 5302 sayılı İl Özel İdaresi Kanunu şeklinde anla mak gerekir) gereğince doğrudan doğruya veya itiraz yoluyla Danıştay'a verilen işler. (ff) Belediye Kanunu ile Danıştay'a verilip idarî davaya ko nu olmayan işler. (gg) Demeklerin, kamu yaranna çalışan demeklerden sayılabilmesi için yapılacak teklifler.

İdarî Yargılama Hukuku

(hh) Memurlar ve diğer kamu görevlilerinin yargılanmaları na ilişkin mevzuat uyarınca görülecek işleri, inceler ve gereğine göre karara bağlar veya düşüncesini bildirir. Dava Dairelerinin görevleri; Danıştay dava dairelerinin temel olarak iki görevi bulunmaktadır: (aa) Danıştay Kanununun 24. maddesinde belirtilen konur lar hakkında ilk derece mahkemesi sıfatıyla iptal ve tam yargı davalarına bakmak. (bb) İdare ve vergi mahkemelerinin kurul olarak verdiği ka rarlan temyiz merci olarak incelemek. (2) Genel Kurul Danıştay Genel Kurulu, Danıştay Başkanı, Başsavcı, baş kanvekilleri, daire başkanlan ve üyeler ile Genel Sekreterden oluşur(m.l5) Genel Kurulun toplanma ve görüşme yeter sayısı Başkan ve üyeler tam sayısının yansından fazlasıdır. Kararlar çoğunlukla verilir. Oylarda eşitlik halinde, Başka nın bulunduğu taraf çoğunluğu sağlanmış sayılır. Genel Kurulun toplantı yeter sayısına ilişkin özel hükümler saklıdır. (3) İdarî İşler Kurulu İdarî İşler Kurulu, idarî daire başkan ve üyeleri ile her tak vim yılı başında Genel Kurulca her dava dairesinden seçilecek bir başkan veya üyeden oluşur (m. 16). Bu Kurula Danıştay Başkanı veya başkanvekillerinden biri başkanlık eder (m. 16). Toplanma ve görüşme yeter sayısı on beştir (m. 16).

1. Bölüm: İdari Yargının Gelişimi ve Türk Yargı Teşkilatının Genel Görünümü

Kararlar oyçokluğu ile verilir. Oylarda eşitlik halinde Baş kanın bulunduğu taraf çoğunluğu sağlamış sayılır (m. 16). -İdarî İşler Kurulunun görevleri şunlardır (m.46): (aa) Kamu hizmetleri ile ilgili imtiyaz şartlaşma ve sözleşmeler, (bb) Kanunlarda Danıştay İdarî İşler Kurulunda görüşüleceği yazılı olan işler. (cc) Danıştay idarî daire ve kurulları arasında çıkacak görev uyuşmazlıklar. (dd) Yukarıda yazılı olanlardan başka idarî dairelerden çıkan işlerden Danıştay Başkanının havale edeceği işler. (ee) Memurin Muhakemaü Hakkında Kanunu Muvakkati (şu an 4483 sayılı kanun) hükümlerine göre ilgili dairece birinci de recede verilen men’i muhakeme kararlarını kendiliğinden, lüzumu muhakeme kararlarını ise itiraz üzerine, inceler ve gereğine göre karara bağlar veya düşüncesini bildirir. (4) İdarî ve Vergi Dava Daireleri Kurulları Danıştay’da idari ve vergi olmak üzere iki daireler kurulu bulunmaktadır. -İdarî Dava Daireleri Kurulu: İdarî dava dairelerinin başkanlan ile üyelerinden oluşur (m. 17/1). -Vergi Dava Daireleri Kurulu: Vergi dava dairelerinin başkanlan ile üyelerinden oluşur (m. 17/1). Dava daireleri kurullarına Danıştay Başkam veya vekille rinden biri; bunların yokluğunda daire başkanlanndan en kıdem lisi başkanlık eder (m. 17/2).

İdarî Yargılama Hukuku

Toplantı ve görüşme yeter sayısı İdarî Dava Daireleri Kuru lu için otuzbir, Vergi Dava Daireleri Kurulu için ise onüçtür (2011 değişikliği, m. 17/3). -İdarî dava daireleri ile vergi dava dairelerinin ilk derece mahkemesi olarak verdikleri kararların temyiz veya itiraz yoluy la incelenmesinde ve iki dava dairesinin birlikte yapacağı top lantıda verilen kararların incelenmesinde, bu dairelerde karara katılmış olanlar İdarî ve vergi dava daireleri kurullarında bulu namazlar (2011 değişikliği, m. 17/3). Bu toplantılarda hazır bulunanlar çift sayıda olursa en kı demsiz üye kurula katılmaz (m. 17/4) Bu kurullarda kararlar oyçokluğu ile verilir (m. 17/5). Bu kurulların görevleri (m. 38): (aa) İdare mahkemeleri ile vergi mahkemelerince verilen di renme (ısrar) kararlarını temyizen incelemek. (bb) Danıştay dava dairelerince ilk derece mahkemesi ola rak verilen kararlan temyizen incelemek. (cc) Danıştay dava dairelerinin ilk derece mahkemesi olarak aldığı yürütmeyi durdurma kararlarına karşı yapılan itirazları kesin olarak karara bağlamak (İYUK, m.27/6). (5) İçtihatları Birleştirme Kurulu İçtihatları Birleştirme Kurulu, Danıştay Başkanı, Başsavcı, başkanvekilleri, dava daireleri başkanlan ve üyelerinden kurulur ((m. 18). Daireler veya dava daireleri kurulları arasındaki içtihat aykırılıklarını gidermekle görevlidir. Toplanma ve görüşme yetersayısı en az otuz birdir. Toplantıda hazır bulunanlar çift sayıda olursa en kıdemsiz üye kurula katılmaz.

1. Bölüm: İdari Yargının Gelişimi ve Türk Yargı Teşkilatının Genel Görünümü

Bağlayıcılık: Bu kurulun verdiği içtihadı birleştirme karar lan, Danıştay’ı, idareyi ve İdarî yargı yerlerini bağlar (m.40/4). Başvurabilecekler: İçtihatların birleştirilmesi veya birleştiril miş içtihatların değiştirilmesi, Danıştay Başkam, konu ile ilgili daireler, İdarî ve vergi dava daireleri kurulları veya Başsavcı tara fından istenebilir. Ayrıca aykın kararlarla ilgili kişiler, içtihatların birleştirilmesi için Danıştay Başkanlığına başvurabilirler. (6) Başkanlar Kurulu Başkanlık Kurulu, Danıştay Başkanının başkanlığında Baş savcı, başkanvekilleri ve daire başkanlanndan oluşur(m.l9). Görevleri: Aşağıda sayılan konulan inceler ve gereğine gö re karar verir veya düşüncesini bildirir (m.52): (aa) 37 nci ve 44 üncü maddelere göre daireler arasında iş dağılımı. (bb) Danıştay daireleri arasında çıkan görev uyuşmazlıklar. (cc) Ayrı yargı çevrelerinde bulunan idare ve vergi mahke meleri arasında görev ve yetkiye ilişkin uyuşmazlıklarda ve bağlantılı davalarda merci tayini. (dd) Danıştay Başkanının Kurulda görüşülmesini uygun gördüğü işler. (7) Başkanlık Kurulu Başkanlık Kurulu; Danıştay Başkanının başkanlığında, üçü daire başkam üçü Danıştay üyesi olmak üzere altı asıl ve ikisi daire başkanı ikisi Danıştay üyesi olmak üzere dört yedek üye den oluşur (m. 19/A).

İdarî Yargılama Hukuku

Görevleri. Başkanlık Kurulunun görevleri şunlardır (m.52/A): (aa) Üyelerin görev yerlerini, dairelerin iş durumunu ve ih tiyaçlarını gözönünde tutarak belirlemek. (bb) Zorunlu hallerde, daire başkam ve üyelerin dairelerini değiştirmek. (cc) Danıştay tetkik hâkimlerinin çalışacaktan daireleri, kurullan ve görecekleri işleri belli etmek ve gerektiğinde yerlerini değiştirmek (dd) Yetkili merciin neresi olduğu belirtilmemiş olan yöne tim işlerini belli etmek veya bu işleri yapmak. (ee) Kanunlarla verilen diğer görevleri yerine getirmek. (8) Yüksek Disiplin Kurulu Yüksek Disiplin Kurulu, Danıştay Başkanının Başkanlığın da her takvim yılı başında, Danıştay Genel Kurulunca her daire den seçilecek birer üye ile ikisi dava daireleri ve biri de idarî daireler başkanlan arasından seçilecek üç daire başkanından kurulur. Danıştay Başsavcısı Kurulun tabii üyesidir(m.20). Kurul üye tam sayısı ile toplanır ve üçte iki oyçokluğu ile karar verir. Görevleri: Yüksek Disiplin Kurulu, bu Kanun hükümleri dairesinde Danıştay Başkanı, Başsavcı, başkanvekilleri, daire başkanlan ve üyeler hakkında, disiplin kovuşturması yapılması na ve disiplin cezası uygulanmasına karar verir(m.53). (9) Disiplin Kurulu Disiplin Kurulu, Genel Kurulun her takvim yılı başında seçece ği bir daire başkanıyla bir üyeden ve birinci sınıfa ayrılmış bir tetkik

1. Bölüm: İdari Yargının Gelişimi ve Türk Yargı Teşkilatının Genel Görünümü

hâkimi ile bir Danıştay savcısından oluşur. Aynı şekilde birer yedek seçilir. Genel Sekreter Kurulun tabii üyesidir. Daire Başkam Kurula Başkanlık eder. Kurul oyçokluğu ile karar verir (m.21). Görevleri: Disiplin kurulunun görevleri şunlardır(m.54): (aa) Danıştay memurları hakkında Yüksek Disiplin Kurulu gö revlerini yapar. (bb) Danıştay memurları hakkında Memurin Muhakematı Hakkındaki Kanunu Muvakkat (şu an 4483 sayılı kanun) hü kümlerine göre birinci derecede karar verir. (cc) Danıştay memurları hakkında 657 sayılı Devlet Me murları Kanununun 226. maddesinin (B) bendinde yazılı gö rüşme ve danışma kurulu görevini yapar. c. Danıştay'ın Görevferi

Danıştay’ın “danışmanlık” ve “yargısal” olmak üzere iki tür görevi vardır. (1)

Danıştay'ın Danışmanlık Görevleri

Anayasanın 155. maddesi ile Danıştay Kanununun 1. mad desi gereğince Danıştay, merkezi yönetime danışmanlık görevi de yapmaktadır. Danıştay Kanununun 23. maddesinde, Danış tay’ın görevleri sayılırken bu konular belirtilmiştir. Danıştay’m danışmanlık görevi, idarî daire olan birinci daire ve idarî işler kurulu tarafından yerine getirilmektedir. Bu görevleri aşağıdaki şekilde sıralamak mümkündür: (aa) Başbakanlık veya Bakanlar Kurulunca gönderilen ka nun tasan ve teklifleri hakkında görüşünü bildirir(m.23/c).

İdarî Yargılama Hukuku

(bb) Başbakanlıktan gönderilen tüzük tasarılarım inceler (m.23/d). (cc) Kamu hizmetleri ile ilgili imtiyaz şartlaşma ve sözleş meleri hakkında düşüncesini bildirir (m.23/d). (dd) Devlet Başkanlığı veya Başbakanlık tarafından gönde rilen işler hakkında görüşünü bildirir (m.23/e). (ee) Danıştay, belediyeler ile il özel idarelerinin seçimle ge len organlarının organlık sıfatlarını kaybetmeleri hakkındaki istemleri inceler ve karara bağlar (m.24/2). (2) Danıştay'ın Yargısal Görevleri Danıştay’ın yargısal görevlerini de “temyiz görevi” ve “ilk derece mahkemesi görevi” olarak ikiye ayırabiliriz. Temviz Görevi: Danıştay esas olarak bir temyiz merciidir. Bu durum Anayasanın 155 ve Danıştay Kanununun 23/a ve 25. maddelerinde ifade edilmiştir. Temyiz, ilk derece mahkemesince verilen kararın, üst mah keme tarafından hukuka uygunluk bakımından tekrar incelen mesidir. Şu kararlar Danıştay’da temyiz yoluyla incelenerek karara bağlanır: (aa) İdare mahkemeleri ile vergi mahkemelerinde kurul ha linde verilen nihai kararlar. (bb) İlk derece mahkemesi olarak Danıştay’da görülen da valarda verilen nihai kararlar. İlk Derece Mahkemesi Olarak Görevleri: Anayasanın 155 ve Danıştay kanununun 23 .maddesine göre Danıştay, bazı davaları ilk

1. Bölüm: İdari Yargının Gelişimi ve Türk Yargı Teşkilatının Genel Görünümü

derece mahkemesi sıfatıyla görüp karar bağlar. Aşağıda belirtilen konulara ilişkin açılacak “iptal davaları” ve “tam yargı davaları” Danıştay’da ilk derece mahkemesi olarak görülür (m.24). Danıştay ilk derece mahkemesi olarak bakacağı konular: (aa) Bakanlar Kurulu kararlan. (bb)Başbakanlık, bakanlıklar ve diğer kamu kurum ve kuruluşlanmn müsteşarlanyla ilgili müşterek kararnameler. (cc) Bakanlıklar ile kamu kuruluşları veya kamu kurumu ni teliğindeki meslek kuruluşlannca çıkanlan ve ülke çapında uy gulanacak düzenleyici işlemler. (dd) Danıştay İdarî Dairesince veya İdarî İşler Kurulunca verilen kararlar üzerine uygulanan eylem ve işlemler. (ee) Birden çok idare veya vergi mahkemesinin yetki alanı na giren işler. (ff) Danıştay Yüksek Disiplin Kurulu kararlan ile bu Kum lun görev alanı ile ilgili Danıştay Başkanlığı işlemleri. (gg) Tahkim yolu öngörülmeyen kamu hizmetleri ile ilgili imtiyaz şartlaşma ve sözleşmelerinden doğan İdarî davalar. 2. Bölge İdare Mahkemeleri a. Kuruluşu

Bölge İdare mahkemeleri, bölgelerin coğrafi ve iş yüküne göre, İçişleri, Maliye ve Gümrük Bakanlanmn görüşü alınarak Adalet bakanlığınca kurulur ve yargı çevreleri belirlenir (2576 S. K, m.2).

İdarî Yargılama Hukuku

Bölge İdare Mahkemeleri ve bunların yargı çevreleri, Ada let Bakanlığınca belirlenmiş olup 4.2.1982 tarih ve 17595 sayılı Resmi Gazetede yayınlanmıştır. Bölge idare mahkemelerinin bulunduğu iller ve yargı çevreleri Adalet bakanlığı resmî inter net sitesinde bulunmaktadır, şu an itibariyle 28 adet bölge idare mahkemesi bulunmaktadır. b. İşleyişi

Bölge İdare Mahkemeleri bir başkan ve iki üyeden oluşur. Bunlar ise hâkimler ve Savcılar yüksek kurulu tarafından atanır lar. Başkanın bulunamaması durumunda en kıdemli üye, baş kanlığa vekâlet eder. Üyenin bulunamaması durumunda, bölge deki idare veya vergi mahkemesi hâkimlerinden kıdem sırasına göre tamamlanır (.2576 S K, m.3). Bölge İdare Mahkemeleri üye tam sayısı ile toplanır ve oy çokluğu ile karar alır (İYUK, m.22, 24) c. Görevleri

Bölge İdare Mahkemelerinin esas olarak dört görevi bu lunmaktadır. Bunları şu şekilde sıralamak mümkündür. (aa) İdare ve vergi mahkemelerinde tek hâkimle verilen ka rarlara karşı itiraz merciidir. Bu itirazları inceler ve kesin olarak hükme bağlar (2576 S. K., m.8/a). (bb) Yargı çevresindeki idare ve vergi mahkemeleri arasın da çıkan görev ve yetki uyuşmazlıklarını kesin olarak karara bağlar (2576 S. K., m.8/b). (cc) İlk derece mahkemelerince verilen yürütmenin durdu rulmasına ilişkin kararlara karşı itiraz merciidir (IYUK, m.27/6).

1. Bölüm: İdari Yargınm Gelişimi ve Türk Yargı Teşkilatının Genel Görünümü

(dd) 4483 Sayılı Memurların ve Diğer Kamu Görevlilerinin Yargılanması Hakkında Kanunun gereğince, soruşturma izinleri ile ilgili kararlara karşı itiraz merciidir. 3. İlk Derece Mahkemeleri

İdari yan teşkilatımızda ilk derece mahkemeleri “idare mah kemeleri” ve “vergi mahkemeleri” şeklinde teşkilatlandınlmıştır. a. Kuruluş ,

İdare mahkemeleri ve vergi mahkemeleri, bölgelerin coğrafi ve iş yüküne göre, İçişleri, Maliye Bakanlarının görüşü alınarak Adalet bakanlığınca kurulur ve yargı çevreleri belirlenir (2576 S. K, m.2). Bu mahkemelerin kaldırılmasına veya yargı çevrelerinin değiştirilmesine, İçişleri, Maliye Bakanlıklan ile Gümrük ve Tekel Bakanlığının görüşleri alınarak, Adalet Bakanlığının öne risi üzerine Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulunca karar veri lir (2576 S. K, m.2). İdare ve vergi mahkemelerin bulunduğu iller ve yargı çevreleri için kitabın sonuna bakınız (EK II). b. İşleyişi

İdare ve vergi mahkemelerinde birer başkan ile yeteri kadar üye bulunur. Mahkeme kurullan, başkan ile iki üyeden oluşur. Başkanın yokluğunda kıdemli üye başkana vekillik eder (2576 S. K, m.4). Mahkeme bir başkan iki üye İle toplanıp oy çokluğu ile ka rar alır. Tek hâkimle karar verilebilecek konular: İdare ve Vergi

mahkemeleri kural olarak kurul halinde çalışır. Ancak yasa bazı durumlarda tek hâkimle de karar verilebileceğini düzenlemiştir.

İdarî Yargılama Hukuku

Tek hâkimle karar verilebilecek konular da şutılardır{2515 SK, m.7): (aa) Uyuşmazlık miktarı bir milyar lirayı (bu gün yedi bin TL civarında) aşmayan ve Konusu belli parayı içeren İdarî iş lemlere karşı açılan iptal davaları. (bb) Uyuşmazlık miktarı bir milyar lirayı (bu gün yedi bin TL civarında) aşmayan tam yargı davaları. (cc) 2576 sayılı kanunun 6. maddesinin (a) ve (b) bentlerin de belirtilen uyuşmazlıklardan kaynaklanan toplam değeri bir milyar lirayı aşmayan davalar, vergi mahkemesi hâkimlerinden biri tarafından çözümlenir. c. Görevleri

İdare ve vergi mahkemeleri, İdarî yargı düzeninde ilk dere ce mahkemeleridirler (2576 S K, m.l). İdarî yargıda İdarî dava lar kural olarak bu mahkemelerde açılır. İdari yargıda genel görevli mahkemeler idare mahkemeleridir. İdare Mahkemelerinin 2Örevleri(m.5): İdare mahkemeleri, vergi mahkemelerinin görevine giren davalarla ilk derecede Danıştay’da çözümlenecek olanlar dışındaki şu davalarda görev lidir: (aa) İptal davaları. (bb) Tam yargı davaları. (cc) Tahkim yolu öngörülen imtiyaz şartlaşma ve sözleşme lerinden doğan uyuşmazlıklardan hariç, kamu hizmetlerinden birinin yürütülmesi için yapılan İdarî sözleşmelerden dolayı taraflar arasında çıkan uyuşmazlıklara ilişkin davaları.

1. Bölüm: İdari Yargının Gelişimi ve Türk Yargı Teşkilatının Genel Görünümü

(dd) Diğer kanunlarla verilen işleri. Verei Mahkemelerinin eörevleri(m.6): Vergi mahkemeleri de şu davalarda görevlidirler: (aa) Genel bütçeye, il özel idareleri, belediye ve köylere ait vergi, resim ve harçlar ile benzeri mali yükümler ve bunların zam ve cezalan ile tarifelere ilişkin davalar. (bb) (a) bendindeki konularda 6183 sayılı Amme Alacakla rının Tahsil Usulü Hakkında Kanunun uygulanmasına ilişkin davalar. (cc) Diğer kanunlarla verilen işleri. 4. Askerî Yüksek İdare Mahkemesi

İdarî yargı düzeni içinde bir diğer yargı yeri olarak Askerî Yüksek İdare Mahkemesi (AYİM) bulunmaktadır. Bu mahkeme 1961 Anayasasında 1971 yılında yapılan değişiklik ile ihdas edilmiştir. Mahkemenin kuruluş ve görevlerini düzenlemek üze re 1972 tarih ve 1602 sayılı kanun çıkanlmıştır. 1982 Anayasasının 157. maddesinde “Askeri Yüksek İdare Mahkemesi, askeri olmayan makamlarca tesis edilmiş olsa bile, asker kişileri ilgilendiren ve askeri hizmete ilişkin idarî işlem ve eylemlerden doğan uyuşmazlıkların yargı denetimini yapan ilk ve son derece mahkemesidir” şeklinde düzenlenmiştir. 1981 tarihli 2568 sayılı kanun ile 1602 sayılı kanunda deği şiklikler yapılarak, AYİM’in kuruluş ve görevleri daha detaylı düzenlenmiştir. Askerî Yüksek İdare Mahkemesinin teşkilata Millî Savunma Bakanlığı kuruluş ve kadrolarında gösterilir (m.2).

İdarî Yargılama Hukuku

a. Üyeleri

Askerî Yüksek İdare Mahkemesi üyeleri, 1602 sayılı kanu nun 7. maddesine göre aşağıdakiler arasından seçilir: (1) İki yılını doldurmuş kurmay yarbaylarla, albay rütbesinde üç yılını doldurmamış kurmay subaylar. (2) En az yarbay rütbesinde bi rinci sınıf askerî hâkimler. Askerî hâkim sınıfından olan üyeler, bu sınıftan olan başkan ve üyelerin tam sayısının salt çoğunluğu ile her boş yer için gösterilecek üç aday arasından, hâkim sınıfından olmayan üye ler ise, Genelkurmay Başkanlığınca her boş yer için gösterilecek üç aday arasından Cumhurbaşkanlığınca seçilir (1602 SK, m. 8). Atama: Seçilenler arasından rütbe ve kıdem sırasına göre Askerî Yüksek İdare Mahkemesi Başkanlığına, Başsavcılığına, daire başkanlıklarına ve üyeliklere, Millî Savunma Bakanı ve Başbakanın imzalayacağı, Cumhurbaşkanının onaylayacağı Kararname ile atama yapılır. Atamalar Resmi Gazete’de yayım lanır. Başkan, Başsavcı ile daire başkanlannm askerî hâkim sınıfından olması şarttır (1602 SK, m. 9). b. Yapısı

Kanuna göre Askerî Yüksek İdare Mahkemesinin organları şunlardır (1602 SK, m.5): (l)Daireler, (2) Daireler Kurulu, (3) Başkanlar Kurulu, (4)Yüksek Disiplin Kurulu, (5) Genel Kurul.

(1) Daireleri Askerî Yüksek İdare Mahkemesi, iki dairede oluşur. İş hacmine göre, Genel Kurulun teklifi ve Genelkurmay Başkanlığının uygun görmesi üzerine Millî Savunma Bakanlı ğınca daire sayısı üçe yükseltilebileceği gibi, aynı usulle ikiye de indirilebilir (m. 14).

1. Bölüm: İdari Yargının Gelişimi ve Türk Yargı Teşkilatının Genel Görünümü

Her daire, bir başkan ile altı üyeden kurulur. Üyelerden dördü askerî hâkim, ikisi kurmay subaydır. Dairelerde çoğunluk askerî hâkim sınıfından olmak üzere görüşme sayısı beştir. Ka rarlar oyçokluğu ile verilir(1602 SK, m. 14). Görevler: Dairelerin görevleri şu şekilde belirlenmiştir: • Birinci Daire; atanma, yer değiştirme, nasıp, sicil, kademe ilerletilmesi, terfi, emeklilik, maluliyet, aylık ve yolluklara ilişkin iptal ve tam yargı davalarını çözümler (1602 SK, m.22). • İkinci Daire; istifa, hizmet yükümlülüğü, askerî akademiler, askerî Öğrenci ve yedek subay işlemleri ile Birinci Dairenin görevi dışında kalan işlem ve eylemlerden doğan iptal ve tam yargı davalarım çözümler(m.23). (2) Daireler Kurulu: Daireler Kurulu, Başkanın yönetimin de daire başkanlan ile her dairenin kendi üyeleri arasından bir yıl süre için seçeceği biri askerî hâkim, biri de bu sınıftan olma yan üyelerden oluşur. Kurulda kararlar oyçokluğu ile verilir (1602 SK, m. 16). Görevleri (1602 SK, m.26): Daireler Kurulu asker kişilerle ilgili aşağıda yazılı uyuşmazlıklara ve davalara bakar. (aa) Birden fazla dairenin görevine taalluk eden davalar. (bb) Askerî Yüksek İdare Mahkemesinin daireleri arasında çıkan görev ve yetki uyuşmazlıkları. (cc) Bakanlar Kurulu kararlarına karşı açılan davalar. (dd) Danıştay'dan alman düşünceler üzerine uygulanan ey lem ve işlemler hakkında açılan davalar.

İdarî Yargılama Hukuku

(ee) Askerî Yüksek İdare Mahkemesi Başkanının veya Baş savcının yahut dairelerin prensibe taalluk eden hususlarda Dai reler Kurulunda görüşülmesini uygun gördükleri davalar. c. Görev Alanı

Anayasanın 157. Ve 1602 sayılı kanunun 20. maddesine göre AYİM’in görev alanının belirlenmesinde şu iki kriter kullanılmak tadır: (X)Yapılan işlem ve eylemin asker kişi ile ilgili olması. (2) Yapılan işlem ve eylemin askerî hizmete ilişkin olması. Kanunda, AYİM’in görev alanı belirlenirken şu iki kısım iş ler sayılmıştır: (aa)Asker kişiler ve askeri kişilerle ilgili işlemler: 1602 sa yılı kanunun 20/2. maddesinde, bu kanun bakımından asker kişiler “Türk Silahlı Kuvvetlerinde görevli bulunan veya hiz metten ayrılmış olan subay, askeri memur, astsubay, askeri öğ renci, uzman çavuş, uzman jandarma çavuş, erbaş ve erler ile sivil memurlar”dır.

Bu maddede, askeri hizmetlerde çalışan işçiler ile yedek as kerler (yedek subay ve yedek askeri memurlar) sayılmamıştır. İşçilerin genel hükümlere tabi olacağı söylenebilirse de, yedek askerlerin, bu görevleri müddetince asker kişi sayılması gerekir. (bb) Askeri hizmete ilişkin işlemler. Askeri hizmet kavramı

kanunlarda açık şekilde tanımlanmış değildir. Askeri hizmeti, devletin sivil yönetiminde olmayan, sadece silahlı kuvvetlerin bünyesinde bulunan ve silahlı kuvvetler eliyle yürütülen faali yetler olarak ele almak gerekir.

İkinci Bölüm İDARİ YARQININ GÖREV ALANI VE ÜYdŞMAZUK MAHKEMESİ I. İDARİ YARGININ GÖREV ALANI A. GÖREV YETKİ VE İDARÎ DAVA KAVRAMLARI 1. Görev ve Yetki Kavramları

Yargılama hukuku bakımından, “görev” ve “yetki” farklı ve özel anlamlan içermektedirler. Yargılama usulünde “görev”, bir yargı yerinin, dava konusu bakımından (bu dava hangi mahkemede görülür) yetkisini, “yetki” ise, bir mahkemenin yer bakımından (hangi yerdeki mahkeme yetkili) yetkisini ifade etmektedir1. Mahkemeler kendi görev alanı dışındaki davalara bakamazlar. Görev konusu kamu düzenindendir. Taraflar anlaşarak gö revli mahkemeyi değiştiremezler. Görev itirazlan, davanın taraflannca davanın her aşamasında ileri sürülebileceği gibi, mah kemece re’sen de dikkate alınır. Öte yandan görevsiz olarak davaya bakılması bir temyiz nedenidir2. Birden fazla yargı düzeni ve her yargı düzeni bünyesinde bir den fazla yargı yeri bulunuyorsa, bunlar arasında görev ve yetki

? 1 KURU/ASLAN/YILMAZ, age., s. 127, 223; GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C. II, s. 109-110. 2

KURU/ASLAN/YILMAZ, age., s. 224; GÖZÜBÜYÛK/TAN, age., C. II, s. 109.

İdarî Yargılama Hukuku

uyuşmazlıklarının çıkması muhtemeldir. Bir yargı yeri, başka bir yargı yerinin görev alanına giren konu hakkında karar verebileceği gibi, bunlardan her biri görevsizlik karan vererek, davayı mahkemesiz de bırakabilirler. Yargı düzenleri arasındaki görev uyuşmaz lıkları da Uyuşmazlık Mahkemesinde çözüme kavuşturulur. 2. İdarî Dava Kavramı

Mevzuatımızda “İdarî dava” ve “İdarî uyuşmazlıkf’ deyim leri yer almaktadır. Bu kavramların bazen aynı anlamda bazen de farklı anlamlarda kullanıldığı görülmektedir. İdarî dava, idarenin işlemlerin hukuka uygunluğunun denet lendiği davalan (iptal davası) ve idarenin davranışlarından bir zarar doğduğunda bu zarann tazmini için açılan davalan (tam yargı davası) ifade etmektedir. İdari davalar dışındaki ihtilaflara “idarî uyuşmazlık’ denilebilir3. Îdarî davaların konuları: İdarî davalann konulanın şu şe kilde belirtebiliriz: (1) Düzenleyici veya bireysel nitelikteki İdarî işlemlerin hukuka uygun olup olmadığından çıkan ihtilaflar (iptal davalan) (2) İdarî sözleşmelerin hazırlık, akdedilme ve uygulama aşa malarında taraflar arasında çıkan ihtilaflar (tam yargı davalan) (3) Kamu hizmetlerinin yürütülmesi esnasında, idarenin ta sarruflarınca kişilerin haklanmn ihlal edilmesi ve bir zarann oluşması neticesinde, bu ihlalin giderilmesi ve zarann tazmin edilmesinde çıkan ihtilaflar (tam yargı davalan).

GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.II, s.114.

2. Bölüm: İdari Yargının Görev Alanı ve Uyuşmazlık Mahkemesi

B. İDARÎ YARGININ GÖREV ALANINININ TESPİTİNDE KISTASLAR

İdarenin faaliyetleri çeşitlidir. Bazı faaliyetleri idare hukukuna tabi iken, bazıları özel hukuka tabidir. Buna bağlı olarak idare hu kukuna tabi olanlardan doğan davalar idari yargıda, özel hukuka tabi olanlardan doğan davalar ise adli yargıda görülür. Burada me sele, idarenin ne tür faaliyetlerinin, idare hukuku alanına dâhil ol duğunun tespitidir. Bu tespitin yapılmasında muhtelif kıstaslar geliştirilmiştir. Bu kıstaslardan başlıcalan şunlardır. 1. Kamu Gücü Kıstası4

Bu kıstas, idarenin faaliyetini yürütürken kamu gücü kulla nıp kullanmadığına göre bir belirleme yapılmasını öngörmekte dir. Bu bağlamda kamu gücü idarenin, tek taraflı işlemler yap ma, bu işlemleri re’sen ve gerekirse cebren uygulama gibi üstün yetkilere sahip olmasını ifade etmektedir. Bu bakımdan da ida renin faaliyetlerini ikiye ayırmaktadır: (a)Hâkimiyet tasarrufları: İdarenin kamu gücü kullanarak yap tığı işlemlere hâkimiyet tasarrufları denilir ve bu tasarruflardan kaynaklanan davalar idari yargının görev alanına girer5. Mesela kamulaştırma, atama, disiplin cezası verme işlemleri, idarenin ka mu gücü kullanarak yaptığı işlemler olup, bu işlemlerden kaynak lanan uyuşmazlıklar idarî yargının görev alanına girmektedir. (b)Temşiyet tasarrufları: İdarenin kamu gücü kullanmadan, özel hukuk kişisi gibi özel hukuk hükümlerine göre hareket ede

GÜNDAY, age., s.30; ONAR, C.I, s.95; GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s. 129; ÖZAY, Günışığında, s.318-319; FORGES, age., s.9-10; CHAPUS, age., C.I, s.3-4.

GÜNDAY, age., s.30; ONAR, C.I, s.95; GÖZÜBÜYÜKfTAN, age., C.ll, s.129.

İdarî Yargılama Hukuku

rek yaptığı tasarruflara temşiyet işlemleri denilmekte ve bu iş lemlerden kaynaklanan uyuşmazlıklar ise adlî yargının görev alanına girmektedir. İdarenin bir taşınmazını kiraya vermesi, kamu gücü kullanılmadan, özel hukuk kişisi gibi davranarak yaptığı bir tasarruf olup, bu tasarruftan kaynaklanan uyuşmaz lıklara özel hukuk (borçlar hukuku) hükümleri uygulanır ve adlî yargıda görülür6. 2. Kamu Hizmeti Kıstası

Kamu hizmeti, toplumun ortak, genel ve sürekli ihtiyaçları nın karşılanmasının bir kamu tüzel kişisine kanunla görev olarak verilmesidir. Örneğin şehir içi toplu taşıma, ortak ve sürekli bir ihtiyacımız olup, bu ihtiyacın karşılanması belediyelere kanunla yüklenmiş bir görev olduğundan kamu hizmetidir. Buna muka bil, şehirlerarası kara taşımacılığı da ortak ve sürekli bir ihtiyaç olmasına rağmen, herhangi bir kamu tüzel kişisine görev olarak yüklenmediği için kamu hizmeti değildir. Bu ihtiyacı özel te şebbüs yerine getirmektedir. Kamu hizmeti kıstası, idarenin yürüttüğü faaliyetin kamu hizmeti olup olmamasına göre bir belirleme yapmayı öngör mektedir. Buna göre kamu hizmeti kurulurken ve yürütülürken idarenin yaptığı faaliyetler, idare hukukuna tabi olup, bu faali yetlerden kaynaklanan davalar da idari yargının görev alanına girmektedir7. Mesela belediyenin toplu taşıma işi, çöp toplama işi, su ve kanalizasyon işi gibi faaliyetleri kamu hizmeti niteli ğindedir. Bu faaliyetlerin kurulması ve sürdürülmesi ile ilgili 6

GÜNDAY, age., s.30; ONAR, C.l, s.95; GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.129.

GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.1, s. 25-26; GÜDAY, age., s. 30; CHAPUS, age., Cl, s. 3; RlVERO/tVALINE, age., s. 31; FORGES, age., s. 9-10.

2. Bolüm: İdari Yargının Görev Alanı ve Uyuşmazlık Mahkemesi

tasarruflardan doğan uyuşmazlıklar İdarî yargının görev alanı na girer8. 3. İdarî İşlev Kıstası

İdarî yargının görev alanının belirlenmesinde, “İdarî işlev (fonksiyon)” da bir kıstas olarak kullanılmaktadır. Bu ölçüte göre, yasama ve yargının da İdarî işleve giren işlemleri bulun maktadır ve İdarî işleve giren faaliyetler idare hukukunun dola yısıyla İdarî yargının görev alanına girmektedir. İdare, sözlük anlamıyla “döndürme”, “çekip çevirme”, “yö netme” anlamlarına geldiği gibi, bu işlemleri yapan cihaz ya da organizmayı da ifade etmektedir. Dolayısıyla idare kavramı, orga nik olarak idare cihazını anlatma yanında, işlevsel olarak idare etme işini de kapsamaktadır. İşlev olarak “idare etmek”, sadece yürütme/idareye Özgü olmayıp, yasama ve yargı organları içinde yer alan idari birimlerin yaptığı faaliyetleri de kapsamaktadır1. O halde “idare etmek” ne demektir? İdare etmek; toplumun genel ve sürekli ihtiyaçlarının belirlenmesi ve bu ihtiyaçların giderilmesi; kamu düzeninin sağlanması (kişilerin can ve mal güvenliğinin sağlanması) kısaca günlük ve sürekli ihtiyaçlarının karşılanması demektir. Bu etkinlikler de İdarî işlevin içeriğini oluşturmaktadır10. Bu bağlamda, yasama organmın yasama faa liyeti dışında kalan, yargı organının da yargılama faaliyeti dı şında kalan kamu hukukuna tabi tüm faaliyetler idare işlevini

8 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.l, s.25-26; GÜNDAY, age., s.30. 9 YAYLA, age., s. 23; DURAN, Ders Notları, s.2; ERKUT, İdari İşlemin Kimliği, s. 61. 10 ÖZAY, Günışığında, s. 318; ERKUT, idari İşlemin Kimliği, s. 63.

İdarî Yargılama Hukuku

oluşturmaktadır. Bu faaliyetlerden kaynaklanan davalar da idari yargının görev alanına girmektedir. C. İDARİ YARGININ GÖREVİNE GİREN VE GİRMEYEN KONULAR

Yukarıda idari yargının görev alına giren konuların belir lenmesinde kullanılan kıstaslardan söz etmiştik. Ancak söz ko nusu kıstaslar her zaman bu belirlemeyi yapmaya yeterli ola mamaktadır. Bu bakımdan idari yargının görev alanına giren ve girmeyen konuların genel bir tasnifini yapma ihtiyacı doğmak tadır. Bu bağlamda idari yargının görev alanına giren ve girme yen konulardan bazılarım şu şekilde belirtebiliriz: 1. İdarî Yargının Görevine Giren Konular11

(a) Organik anlamda idarenin idari faaliyetleri12: Organik anlamda idare, Türk idare teşkilatında yer alan idareleri ifade etmektedir. Bunlarda devlet tüzel kişiliği ile diğer kamu tüzel kişilerinden (kamu idareleri, kamu kurumlan ve meslek kuruluşlan) oluşmaktadır. Bu idarelerin, kamu hukukuna tabi faaliyetle rinden kaynaklanan davalar idari yargının görev alanına girmek tedir. (b) Özel hukuk kişilerinin idarî işlemleri: İdari yargı yerle ri, kamu hizmeti yürüten özel hukuk kişilerinin, kamu gücü ayncalıklanndan yararlanarak yaptığı işlemlerden doğan uyuşmaz lıkların da idarî yargının görev alanına girdiği yönünde kararlar vermektedir13. Mesela Danıştay, bir özel hukuk kişisi olan Tür

11 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.130 vd.; TAN, age., s.677 vd. 12 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s. 130. 13 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.130.

2. Bölüm: İdari Yargının Görev Alanı ve Uyuşmazlık Mahkemesi

kiye Diyanet Vakfı yönetim kurulunun bir kararını İdarî nitelikte sayarak, İdarî yargının görev alanında saymıştır14. (c) İşlevsel anlamda idarenin İdarî işlemleri: İşlevsel an lamda idare kavramı, organik anlamda idare içinde yer almayan, yasama ve yargı organlarını da içine almaktadır. Bu anlamda yasama organının yasama faaliyetleri dışında, yargı organının da yargılama faaliyetleri dışında, İdarî nitelikte faaliyetleri bulun maktadır. Bu organların İdarî nitelikteki faaliyetlerinden kay naklanan uyuşmazlıklar İdarî yargıda görülür15. (aa) Yasama organının İdarî işlemleri: Yasama organının, ya sama faaliyetleri (kanun, parlamento karan...) dışında, İdarî nite likte faaliyetleri bulunmaktadır. Mesela Mecliste çalışan kamu görevlilerinin idaresine (atama, terfi, disiplin, emeklilik...) ilişkin işlemler; Meclisin taşımazlarının (Meclis binası gibi) ve diğer te sislerinin bakım onanm faaliyetleri; Meclis başkanlığının idaresin de olan millî sarayların bakım ve onanm işleri gibi faaliyetler ya sama organının İdarî nitelikte faaliyetleridir. Bu faaliyetlerden do ğan davalar İdarî yargının görev alanına girmektedir16. (bb) Yargı organının İdarî işlemleri: Yargı organının aslî gö revi yargısal faaliyetlerdir. Davaların yargılama usullerine göre karara bağlanması yargısal faaliyettir. Ancak yan organının (mah kemelerin) da yargılama faaliyeti dışında kalan, İdarî nitelikte faa liyetleri de bulunmaktadır. Mesela mahkeme kaleminde istihdam edilen kamu görevlilerinin idaresine (terfi, yükselme, izin, disiplin, emeklilik işlemleri gibi) ilişkin işlemler; mahkeme binalarının ida 14 Danıştay 5.D, E.2000/624, K.2003/1085. 15 TAN, age., s. 681; GÖZÜBÜYÜKfi'AN, age., CIİ, s. 136-138. 16 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.136-138; TAN, age., s.681.

İdarî Yargılama Hukuku

resi gibi işlemler; hâkimlere verilen disiplin cezalan gibi işlemler İdarî nitelikte işlemler olup, bu faaliyetlerden kaynaklanan uyuş mazlıklar da idari yargının görev alanına girmektedir17. (d) İktisadî kamu kurumlannın kamu hukukuna tabi faa liyetleri: İktisadî kamu kurumlannın (Kamu iktisadi teşebbüsle ri) faaliyetleri kural olarak özel hukuka tabidir. Ancak bunlann kuruluşuna ilişkin işlemleri; bunlann üst düzey görevlilerine ilişkin (atama, görevden alma vs.) işlemleri idari nitelikte olup, bu işlemlerden kaynaklanan davalar da idari yargıda görülür18. (f) İdarenin taşıt araçlarının sebep olduğu kazalardan do ğan bazı işler: 2918 sayılı Karayollan Trafik Kanununun 110. maddesine göre, idarenin araçlannın sebep olduğu zararlar se bebiyle açılan davalar adlî yargıda görülür. Ancak trafik kazası nın, yoldan kaynaklanmış olması durumunda, meydana gelen zararlar sebebiyle açılacak davalar idari yargıda görülür19. 2. İdarî Yargının Görevine Girmeyen Konular

(a) Yasama ve yargı işlevine giren konular: Yasama orga nının yasama işlevine giren kanun yapma ve parlamento karan alma işlemleri, İdarî yargının görev alanı dışındadır. Aynı şekil de yargı organının, bir davayı karara bağlamak şeklindeki yargı sal işlemleri de İdarî yargının görev alanı dışındadır. (b) Hükümet işlemleri: Yürütme organı içinde yer alan Cum hurbaşkanı ve Bakanlar Kurulu’nun bazı işlemleri, yargı yerlerince “hükümet etme işlevi”, “siyasî işler” veya “hükümet tasarrufu” 17 ERKUT, İdari İşlemin Kimliği, s.78. 18 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s. 160; GÜNDAY, age., s.544. 19 GÖZÜBÜYÜKTTAN, age., C.ll, s.174.

2. Bölüm: İdari Yargının Görev Alanı ve Uyuşmazlık Mahkemesi

şeklinde işlemler olarak nitelendirilmekte ve yargı denetimi dışında tutulmaktadır20. Yargı yerlerinin, kendiliğinden bir işlemin yargısal denetim dışında tutmasına da “'yargı kısıntısı” denilmektedir21. Bu bağlamda hükümetin kurulmasına ilişkin işlemler; yürütmenin yasama organı ile ilişkilerine (kanun tasarısı sunmak, kanunların onaylanıp yayınlanması, seçimlerin yenilenmesi...) ilişkin işlemle ri; Cumhurbaşkanının yargı alanına ilişkin (yargı organına üye seçme gibi) işlemler; Yürütmenin başka devletle olan ilişkilerine ilişkin (anlaşmalar imzalama, temsilci gönderme...) işlemleri hü kümet işlemleri niteliğinde sayılarak idari yargının görevi dışında (yargı denetimi dışında) olduğu kabul edilmektedir22. (c) Kanunla adlî yargının görevli kılındığı konular: Ana yasanın 142. maddesinde yer alan “mahkemelerin kuruluşu, görev ve yetkileri, işleyişi ve yargılama usulleri kanunla düzen lenir” düzenlemesine göre, yasama organının hangi davaların hangi yargı düzeninde görüleceğini belirleme konusunda takdir yetkisi olduğunun kabulü gerekir. Nitekim birçok kanunda, nite liği itibariyle idarî nitelikteki işlemlerin yargısal denetimi adlî yargıya verilmiştir. Bunlardan birkaç örneği aktaralım. . Nüfus kayıt işlemleri'. Nüfus İşleri Genel Müdürlüğünce yü rütülen nüfus kayıt işlemleri (doğum, evlilik, boşanma, ölüm kayıtlan gibi) idarî nitelikte işlemler olmasına rağmen Medeni Kanun ve Nüfus Kanunu gereğince, bu işlemlerden doğan davalar adlî yargıda görülür. 20 ERKUT, İdari İşlemin Kimliği, S.73-79ATAY, age., s.26; YAYLA, age., s.19; ÖZAY, Günışığında, s.341;GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.24; CHAPUS, age., C.I, s.927. 21 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.24; CHAPUS, age., C.1, s. 928. 22 CHAPUS, age., C. I, s. 930-934; RİVERO, age., s. 149-150; RİVERO/VVALİNE, age., s. 158-159.

İdarî Yargılama Hukuku

resi gibi işlemler, hâkimlere verilen disiplin cezalan gibi işlemler idari nitelikte işlemler olup, bu faaliyetlerden kaynaklanan uyuş mazlıklar da idari yargının görev alanına girmektedir17. (d) İktisadî kamu kurumlannın kamu hukukuna tabi faa liyetleri: İktisadî kamu kurumlannın (Kamu iktisadi teşebbüsle ri) faaliyetleri kural olarak özel hukuka tabidir. Ancak bunlann kuruluşuna ilişkin işlemleri; bunlann üst düzey görevlilerine ilişkin (atama, görevden alma vs.) işlemleri İdarî nitelikte olup, bu işlemlerden kaynaklanan davalar da idari yargıda görülür18. (f) İdarenin taşıt araçlarının sebep olduğu kazalardan do ğan bazı işler: 2918 sayılı Karayollan Trafik Kanununun 110. maddesine göre, idarenin araçlannm sebep olduğu zararlar se bebiyle açılan davalar adlî yargıda görülür. Ancak trafik kazası nın, yoldan kaynaklanmış olması durumunda, meydana gelen zararlar sebebiyle açılacak davalar idari yargıda görülür19. 2. İdarî Yargının Görevine Girmeyen Konular

(a)Yasama ve yargı işlevine giren konular: Yasama orga nının yasama işlevine giren kanun yapma ve parlamento karan alma işlemleri, idari yargının görev alanı dışındadır. Aynı şekil de yargı organının, bir davayı karara bağlamak şeklindeki yargı sal işlemleri de İdarî yargının görev alanı dışındadır.

(b) Hükümet işlemleri: Yürütme organı içinde yer alan Cu hurbaşkanı ve Bakanlar Kurulu’nun bazı işlemleri, yargı yerlerince “hükümet etme işlevi”, “siyasî işler” veya hükümet tasarrufu” 17 ERKUT, İdari İşlemin Kimliği, s.78. 18 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s. 160; GÜNDAY, age., s.544. 19 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.174.

2. Bölüm: İdari Yargının Görev Alant ve Uyuşmazlık Mahkemesi

şeklinde işlemler olarak nitelendirilmekte ve yargı denetimi dışında tutulmaktadır20. Yargı yerlerinin, kendiliğinden bir işlemin yargısal denetim dışında tutmasına da “yargı kısıntısı” denilmektedir21. Bu bağlamda hükümetin kurulmasına ilişkin işlemler; yürütmenin yasama organı ile ilişkilerine (kanun tasan sı sunmak, kanunların onaylanıp yayınlanması, seçimlerin yenilenmesi...) ilişkin işlemle ri; Cumhurbaşkanının yargı alanına ilişkin (yargı organına üye seçme gibi) işlemler; Yürütmenin başka devletle olan ilişkilerine ilişkin (anlaşmalar imzalama, temsilci gönderme...) işlemleri hü kümet işlemleri niteliğinde sayılarak idari yargının görevi dışında (yargı denetimi dışında) olduğu kabul edilmektedir22. (c) Kanunla adlî yargının görevli kÛmdığt konular; Ana yasanın 142. maddesinde yer alan “mahkemelerin kuruluşu, görev ve yetkileri, işleyişi ve yargılama usulleri kanunla düzen lenir” düzenlemesine göre, yasama organının hangi davaların hangi yargı düzeninde görüleceğini belirleme konusunda takdir yetkisi olduğunun kabulü gerekir. Nitekim birçok kanunda, nite liği itibariyle idari nitelikteki işlemlerin yargısal denetimi adlî yargıya verilmiştir. Bunlardan birkaç Örneği aktaralım. . Nüfus kayıt işlemleri: Nüfus İşleri Genel Müdürlüğünce yü rütülen nüfos kayıt işlemleri (doğum, evlilik, boşanma, ölüm kayıtlan gibi) idari nitelikte işlemler olmasına rağmen Medeni Kanun ve Nüfiıs Kanunu gereğince, bu işlemlerden doğan davalar adlî yargıda görülür. 20 ERKUT, İdari İşlemin Kimliği, s.73-79;ATAY, age., s.26; YAYLA, age., s.19; ÖZAY, Gümşığında, s.341;GÖZÜBÜYÜKn‘AN, age., C.ll, s.24; CHAPUS, age., C.I, s.927. 21 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.24; CHAPUS, age., C.I, s. 928. 22 CHAPUS, age., C. I, s. 930-934; RİVERO, age., s. 149-150; RİVERO/VVALİNE, age., s. 158-159.

İdarî Yargılama Hukuku

• Tapu sicili kayıt işlemleri: Tapu ve Kadastro Genel Müdür lüğünce gerçekleştirilen, tapu kayıt işlemleri de idari nite likte olmasına rağmen, Medeni Kanun bu işlemler nedeniy le açılacak davaların adlî yargıda görülür. • İcra-iflas memurlarının kusurlarından doğan davalar: İcra ve İflas Kanununun 5. maddesine göre, icra ve iflas memur larının kusurundan doğan zararlara ilişkin davalar adliye mahkemelerinde görülür. • Fikrî haklarla ilgili davalar: Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu (m.76), eser sahibinin bu kanunun düzenlediği hukukî ilişkilerden dolayı idareye karşı açılacak davaların adlî yargıda bakılacağını belirtmektedir. Yine Patent Enstitüsü’nü kuran 554 sayılı KHK (m.71), Patent Enstitüsüne karşı açılacak da vaların adlî yargıda görüleceğini hüküm altına almaktadır. • İdarî para cezalarının bazıları: 5326 sayılı Kabahatler Ka nunu (m.27, 29), idarî yaptırımların yargısal denetiminin, ceza mahkemelerinde yapılacağını öngörmektedir. • Çalışma alanına ilişkin bazı davalar: 5510 sayılı Sosyal Si gortalar ve Genel Sağlık Sigortası kanununun 101.maddesi uyarınca, bu kanun uygulamasından doğan davalar, adlî yargıda görülür. 2822 sayılı Toplu İş sözleşmesi, Grev ve Lokavt Kanununun 66.maddesine göre, bu kanunun uygu lamasından doğan davalar adli yanda görülür. • İdarenin taşıt araçlarının karıştığı kazalardan doğan ihti laflar: 2918 sayılı Karayollan Trafik Kanununun 110. maddesine göre, “işleteni veya sahibi Devlet ve diğer kamu kuruluşları olan araçların sebebiyet verdiği zararlara iliş kin olanları dâhil, bu Kanundan doğan sorumluluk davala

2. Bölüm: İdari Yargının Görev Alanı ve Uyuşmazlık Mahkemesi

rı, adli yargıda görülür. Zarar görenin kamu görevlisi ol ması, bu fıkra hükmünün uygulanmasını önlemez. Hemze min geçitte meydana gelen tren-trafik kazalarında da bu Kanun hükümleri uygulanır”. (d) İktisadî kamu kurumlannın özel hukuka tâbi faaliyetleri: Kamu iktisadi teşebbüsleri, esas itibariyle özel hukuka tabi olup, hiz metten yararlananlar ve üçüncü kişilerle olan ilişkilerinde özel hukuk hükümleri uygulanır. Çıkan uyuşmazlıklar adlî yargıda görülür23: (e) Kamu görevlilerine karşı açılan davalar: Anayasanın 40, 129.maddeleri ve 657 sayılı kanunun 13. maddesi uyarınca kamu görevlilerinin, yürütülen hizmete bağlanabilen kusurların dan dolayı, kendilerine karşı, ne adlî yargıda ne de idari yargıda dava açılabilir. Bu durumlarda, dava idareye karşı açılabilir, îdare, kamu görevlisine rücu etme yetkisi bulunmaktadır. Ancak kamu görevlilerinin şahsi kusurları sebebiyle kendileri ne karşı tazminat davası açılabilir ve bu davalar adlî yargıda görü lür24. Mesela İdarî Yargılama Usulü Kanununun 28. maddesine göre, yargı kararlarını süresinde uygulamaması sebebiyle kamu görevlileri aleyhine açılacak tazminat davası adlî yargıda açılır. (fi İdarenin kişilere karşı açacağı davalar: Hukukumuzda, idarenin kişilere karşı açacağı davaların adlî yargıda örüleceği kabul edilmektedir. Mesela herhangi bir nedenle kişilere yapılan haksız ödemeler, idarenin talebine rağmen geri ödemez ise, ida re ödemeyen kişiye karşı adli yargıda dava açmak zorundadır25.

23 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.160-167. 24 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.105-106; ONAR, age., C. Ill, s. 1203. 25 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.160-167.

İdarî Yargılama Hukuku

(g) Fiilî yol uygulaması sonucu çıkan uyuşmazlıklar: İda renin, mülkiyet hakkına ve temel özgürlüklere ağır biçimde ve hukuk dışı bir tutumla müdahalede bulunmasına (hukuk dışı kişinin taşınmaz malının işgal edilmesi, taşınır malına el konul ması...) fiili yol denilir. Bu şekildeki uygulamalardan doğan zararlar için açılacak davalar da adlı yargıda görülür26. II. YARGILAMA YETKİSİNİN KAPSAMI VE SINIRI A. YARGILAMA YETKİSİNİN KAPSAMI

İdarî yargının görev alanının kapsamı derken, yargı denetimi dışında bulunan idarî işlem olup olmadığını ifade etmekteyiz. Hukuk devletinde, idarenin tüm tasarruflarının yargısal de netime tabi olması esastır. Ancak bazen anayasa, bazen de ana yasanın icazeti ile yasalarca, kimi idarî işlemlerin yargı denetimi dışında tutulduğu görülmektedir. Bu şekilde idarî işlemlerin anayasa ya da yasayla yargı denetimi dışında tutulmasına “ya sama kısıntısı ” denilmektedir27. 1982 Anayasası, 125. maddesinde “idarenin her türlü eylem ve işlemlerine karşı yargı yolu açıktır” hükmünü getirmesine rağmen, bizzat kendisi bir takım idarî işlemleri yargı denetimi dışında tutmuş veya tutulmasına cevaz vermiştir: (1) Cumhur başkanının tek başına yapacağı işlemler (m. 125), (2) Yüksek Askeri Şura kararlan (m. 125), (3) Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulu kararlan (m. 159/4).

26 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s. 177; ONAR age., CİM, s. 1673-1674; CHAPUS, age., C.I, s. 854; RİVERO, age., s. 165; RİVEROA/VALİNE, age., s. 171. 27 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.24.

2. Bölüm: İdari Yargının Görev Alan» ve Uyuşmazlık Mahkemesi

1. Cumhurbaşkanının Tek Başına Yaptığı İşlemler

Bilindiği üzere, parlamenter hükümet sisteminde yürütme, Cumhurbaşkanı ve hükümet olmak üzere iki yapılıdır. Cumhur başkanı sorumsuz, hükümet ise sorumlu kanadı oluşturur. Bu bakımdan parlamenter hükümet sisteminde, “karşı-imza” kuralı geçerlidir. Bu kural gereğince, Cumhurbaşkanının işlemleri, anayasada aksi belirtilmedikçe, başbakan ve ilgili bakam tara fından imzalanır ve sorumluluk bunlara aittir. Nitekim Anaya sanın 105. maddesi de bunu ifade etmektedir. Anca 1982 Anayasasının 105. maddesinde “Cumhurbaşkanı nın resen imzaladığı kararlar ve emirler aleyhine Anayasa Mah kemesi dahil, yargı mercilerine başvurulamaz” hükmü; Îdarî Yargılama Usulü Kanununun 1/3. maddesinde “Cumhurbaşkanı nın doğrudan doğruya yaptığı işlemler idari yargı denetimi dışın d a d ır hükmü; yine 1602 sayılı Askeri Yüksek İdare Mahkemesi Kanununun 21. maddesinde “Cumhurbaşkanının... tasarrufları ...yargı denetemi dışındadır” hükmü yer almaktadır. Uygulamada, Anayasada ve kanunlarda işlemin yapılışına başka bir makam ya da merciin katilimi öngörülmemişse, Cumhurbaş kanı işlemi tek başına yapmaktadır. Mesela Devlet Denetleme Kuru lu üyelerinin seçimi, YÖK üyelerinin bir kısmımın seçimi, Cumhur başkanlığı Genel sekreteri atanması, rektörlerin atanması gibi işlem ler Cumhurbaşkanı tarafından tek başına yapılmaktadır. Anayasada ve yasalarda açıkça sayılmadığına göre, Cum hurbaşkanının tek başına yapabileceği işlemleri nasıl belirleye ceğiz? Bunun tespiti için öğretide “işlemin mahiyet?’ kıstası öne rilmektedir28. Buna göre Cumhurbaşkanına bazı yetkileri (özellikle 20 ÖZBUDUN, age., s.287-288.

İdarî Yargılama Hukuku

yasama ve yargı alanına ilişkin işlemler) onun tarafsız Devlet baş kanı sıfatıyla vermiştir. Bu yetkilerin hükümetle paylaşılması, yet kilerin niteliklerine ve amaçlarına uygun düşmez. İşte Cumhurbaş kanına, tarafsız devlet başkanı sıfatıyla verilen yetkiler, tek başına kullanılabilecek yetkilerdir. Yargı yerlerinin yaklaşımı: Yargı yerleri, işlemlerin Cum hurbaşkanınca tek başına mı yoksa araya başka bir makam ya da organ girerek mi tesis edildiğine bakarak bir sonuca gitmekte dirler29. Bu yaklaşımla eğer Cumhurbaşkanı işlemi araya başka makam veya organ girerek yapmışsa, bu işlem artık tek başına yapılan bir işlem değildir ve anayasanın öngördüğü yargı bağı şıklığından yararlanamaz. 2. Yüksek Askerî Şura Kararları

Bu konuya ilişkin anayasada ve yasalarda bazı düzenleme ler bulunmaktadır. . Anayasanın 125. maddesinde .. Yüksek Askeri Şuranın ka rarları yargı denetimi dışındadır” düzenlemesi yer alıyor du. 2010 anayasa değişikliğinde bu hükme “Ancak Yüksek Askeri Şuranın terfi işlemleri ile kadrosuzluk nedeniyle emekliye ayırma hariç her türlü ilişik kesme kararlarına karşı yargı yolu açıktık hükmü ilave edilmiştir. .

1602 sayılı Askeri Yüksek İdare Mahkemesi Kanunun 21. maddesinde şu hüküm bulunmaktadır: “Yüksek Askeri Şu ranın kararları ile disiplinsizlik nedeniyle verilen disiplin cezaları ve diğer idari yaptırımlar yargı denetimi dışında

29 Danıştay iDDK E.1994/482, K.1994/619;D8.D, E. 1994/5965, K. 1995/1797.

2. Bölüm: İdari Yargının Görev Alanı ve Uyuşmazlık Mahkemesi

dır. Ancak; Yüksek Askeri Şuranın terfi işlemleri ile kadro suzluk nedeniyle emekliye ayırma hariç her türlü ilişik kes me kararına ve askeri disiplin ile ilgili kanunlarda yargıya açık olduğu belirtilmiş olan disiplin cezalarına karşı yargı yolu açıktır” Böylece Yüksek Askeri Şura Kararlan, kısmen yargı dene timine açılmıştır. Buna göre “terfi işlemleri” ve “kadrosuzluk nedeniyle emekliye ayırma” işlemleri yan denetimi dışında ol maya devam etmektedir. Yüksek Askeri Şura kararı -yokluğun tespiti: Askeri Yük sek İdare Mahkemesi, Yüksek Askeri Şuranın icrai nitelikteki kararlarına karşı, Anayasanın 125. ve 1602 kanununun 21/3. maddelerinde yer alan yargı yoluna gidilemeyeceği yönündeki hükümlerin, iptal davasını yasakladığını, oysa yokluğun tespiti nin yapılabileceği yönünde içtihat oluşturmuştur30. 3. Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulu Kararları

1982 Anayasasının 159. maddesinde “Kurul kararlarına karşı yargı mercilerine başvurulamaz” hükmü yer alıyordu. Bu hüküm 2010 anayasa değişikliğinde “Kurulun meslekten çıkar ma cezasına ilişkin olanlar dışındaki kararlarına karşı yargı mercilerine başvurulamaz” şeklini almıştır. Söz konusu bu değişiklikle, “meslekten çıkarma cezası” yargı denetimine açılmıştır. Bunun dışındaki, terfi ve diğer di siplin cezalan gibi işlemlere karşı yargı yolu kapalı olmaya de vam etmektedir. Buradaki yargı kısıntısının, tazminat davasını 30 AYİM, 1.D, E.1997/147, K.1998/200.

İdarî Yargılama Hukuku

kapsamadığı yönünde yargı karan bulunmaktadır (Ankara Bölge İdare Mahkemesi, E.1995/747, K.1995/1242).

4. Uyarma ve Kınama Cezaları

Anayasanın 129/3. maddesi “uyarma ve kınama cezaları ile ilgili olanlar hariç disiplin kararları yargı denetimi dışında bırakılamaz” hükmü yer alıyordu. Ancak 2010 anayasa değişikliğinde söz konusu hüküm, “Disiplin kararları yargı denetimi dışında bırakılamaz” şeklinde değiştirilmiştir. Bu hüküm gereğince artık tüm disiplin cezalanna karşı yargı yolu açılmıştır. 5. Olağanüstü Hallerdeki İdarî İşlemler

1982 Anayasasının 119, 120, ve 121. maddelerinde, olağa nüstü hal rejimi düzenlenmektedir. Bunlar Olağanüstü Hal ve Sıkıyönetimdir. Anayasanın 125. maddesi, “Kanun olağanüstü hallerde, sıkıyönetim, seferberlik ve savaş halinde ayrıca millî güvenlik, kamu düzeni, genel sağlık nedenleri ile yürütmenin durdurulması kararı verilmesini sınırlayabilir ” hükmünü içer mektedir. Yargı yetkisini sınırlayan bu düzenlemeleri kısaca şu şekil de ifade edebiliriz: • 1402 sayılı Sıkıyönetim Kanununa, 1980 tarihinde 2342 sa yılı kanunla, Ek Madde 3 ilave edilmiştir. Bu maddede “bu kanunla sıkıyönetim komutanlarına tanınan yetkilerin kul lanılmasına ilişkin idarî işlemler hakkında iptal davası açı lamaz. Şahsi kusurları nedeniyle hukukî sorumlulukları ileri sürülemez ” hükmü yer almaktadır.

2. Bölüm: İdari Yargının Görev Alanı ve Uyuşmazlık Mahkemesi

« 2935 sayılı Olağanüstü Hal Kanununda, dava hakkını kısıt layan bir durum bulunmamaktadır. Sadece 33. maddede yü rütmenin durdurulması konusunda bir düzenleme getirilmiş tir: “Bu Kanun ile İçişleri Bakanına, Olağanüstü Hal Bölge Valisine, il valilerine tanınan yetkilerin kullanılması ile ilgi li idari işlemlere karşı açılacak davalarda, yürütmenin dur durulmasına karar verilemez •

1602 sayılı Askerî Yüksek İdare Mahkemesi Kanununun 62. maddesinde “Savaş halinde yürütmenin durdurulması karan verilemez. Sıkıyönetim halinde, sıkıyönetim ilan edilen bölge lerden alınan veya bu bölgelere naklen atanmaları yapılan personele ilişkin olarak açılan iptal davalarında yürütmeyi durdurma karan verilemez. Olağanüstü haller sebebiyle alı nan tedbirlerin uygulanmasında görevlendirilen kamu perso nelinin naklen atanmalarına ilişkin iptal davalannda yürüt meyi durdurma kararı verilemek hükmü yer almaktadır. 6. Tahkim Öngörülen Sözleşmelerden Doğan Davalar

İdarenin imtiyaz sözleşmelerinde, tahkime gidileceği yönünde tarafların anlaşması halinde, bu sözleşmeden doğan uyuşmazlıklar için idari yargıya gidilemeyecektir. 1999 tarihinde anayasada ve bazı kanunlarda yapılan değişikliklerle bu yönde düzenlemeler getirilmiştir. Bunları özetle şu şekilde sıralayabiliriz: • Anayasanın 155. maddesinde yapılan değişiklikle imtiyaz söz leşmelerinde Danıştay’ın yetkisi “inceleme” olmaktan çıkarıla rak “düşüncesini bildirmek şekline dönüştürülmüştür. • Anayasanın 125. maddesine eklenen “Kamu hizmetleri ile ilgili imtiyaz şartlaşma ve sözleşmelerinde bunlardan do ğan uyuşmazlıkların millî veya milletlerarası tahkim yoluy

İdarî Yargılama Hukuku

la çözülmesi öngörülebilir. Milletlerarası tahkime ancak yabancılık unsuru taşıyan uyuşmazlıklar için gidilebilip hüküm ile kamu hukukunda tahkim (ulusal ya da uluslara rası) anayasal olarak kabul edilmiştir. . 2576 (m.5) ve 2577 (m.2) sayılı kanunlarda idare mahkeme lerinin görevleri belirtilirken, “Tahkim yolu öngörülen imti yaz şartlaşma ve sözleşmelerinden doğan uyuşmazlıklar ha riç” ifadesi ile tahkim usulü öngörülmüş İdarî sözleşmele rin, idare mahkemelerinin görev alanı dışında olduğu açıkça belirtilmiştir. Bir imtiyaz sözleşmesinde, bu sözleşmeden doğan uyuşmaz lıklar için tahkim usulü öngörülebilir. Böyle bir durumda uyula cak esaslar, 21.1.2000 tarih ve 4501 sayılı Kamu Hizmetleri ile İlgili İmtiyaz Şartlaşma ve Sözleşmelerinden Doğan Uyuşmazlık larda Tahkim Yoluna Başvurulması Halinde Uyulması Gereken İlkelere Dair Kanun” ile düzenlenmiştir. B. İDARİ YARGI YETKİSİNİN SINIRI

İdarî yargının görev alanının sınırından maksat, yargısal de netim yapılırken, yargı yerinin yetkisinin nereye kadar olduğu nun tespit edilmesidir. Başka bir ifade ile yargı yetkisi sınırsız mıdır yoksa bazı sınırlan bulunmakta mıdır? Öncelikle bu konuya ilişkin mevzuat hükümlerini aktaralım. • Anayasanın 125. maddesinde (2010 tarihli değişik) “Yargı yet kisi, idari eylem ve işlemlerin hukuka uygunluğunun denetimi ile sınırlı olup, hiçbir surette yerindelik denetimi şeklinde kulla nılamaz,. Yürütme görevinin kanunlarda gösterilen şekil ve esas lara uygun olarak yerine getirilmesini kısıtlayacak, idari eylem

2. Bölüm: İdari Yargının Görev Alanı ve Uyuşmazlık Mahkemesi

ve işlem niteliğinde veya takdir yetkisini kaldıracak biçimde yargı karan verilemek hükmü yer almaktadır. . Benzer şekilde, 2577 İdarî Yargılama Usulü Kanunun 2/2. maddesinde “İdarî yargı yetkisi, idarî eylem ve işlemlerin hukuka uygunluğunun denetimi ile sınırlıdır. İdarî mahke meler, yerindelik denetimi yapamazlar, yürütme görevinin kanunlarda gösterilen şekil ve esaslara uygun olarak yerine getirilmesini kısıtlayacak, idarî eylem ve işlem niteliğinde veya idarenin takdir yetkisini kaldıracak biçimde yargı ka rarı verilemez ” şeklindeki düzenleme bulunmaktadır. .

1602 sayılı Askeri Yüksek İdare Mahkemesi Kanununun 21. maddesinde şu hüküm yer almaktadır: “İdari yargı yet kisi, idari işlem ve eylemlerin hukuka uygunluğunun dene timi ile sınırlıdır. Yerindelik denetimi yapılamaz. Yürütme görevinin kanunlarda gösterilen şekil ve esaslara uygun olarak yerine getirilmesini kısıtlayacak tarzda kullanılamaz ve idari eylem ve işlem niteliğinde veya idarenin takdir yet kisini kaldıracak biçimde yargı kararı verilemez”.

Yukarıdaki düzenlemelerden yola çıkarak, yargılama yetki sinin sınırlarım şu şekilde sıralayabiliriz: . Hukuka uygunluk denetimi yapılabilir, yerindelik denetimi yapılamaz. . Kanunlarda gösterilen şekilde kullanılan yürütme görevini kısıtlayacak denetim yapılamaz. . İdarenin takdir yetkisini kaldıracak biçimde yargı karan ve rilemez. • İdarî işlem ve eylem niteliğinde yargı karan verilemez.

İdarî Yargılama Hukuku

1. Hukuka Uygunluk Denetimi

İdarî işlemlerin hukuka uygun olup olmadığının (hukukîlik denetimi), denetimi, İdarî Yargılama Usulü Kanunun 2/1-a maddesinde ifadesini bulan, İdarî işlemlerin unsurları bakımın dan yapılan denetimdir. İdarî işlem, yetki, şekil, sebep, konu ve maksat unsurlarından oluşmaktadır ve bunlara aynı zamanda iptal nedenleri de denilmektedir. Hukuka uygun bir işlem, bu unsurların tam olarak bulunması ile mümkün olabilmektedir. Bu unsurlarda bir eksiklik varsa işlem hukuka aykırı hale gelir ve bunun yaptıranı da işlemin yargı yerince iptal edilmesidir. Yargı yeri, hukuka uygunluk denetimi yaparken şu sorulan sorar: • İdarî işlem, hukuk kurallarında belirtilen yetkili makam ya da merci tarafından yapılmış mıdır? • İdarî işlem, hukuk kurallannın öngördüğü şekil ve usul kurallanna uygun biçimde yapılmış mıdır? . İdarî işlem, hukuka ve gerçeğe uygun, işlemi yapmaya elve rişli bir sebebe dayanmakta mıdır? • İdarî işlemin konusu, hukuk kurallannın yasakladığı bir alana girmekte midir, konu hukuken ve fiilen mümkün müdür? • İdarî işlem yapılırken, kamu yaran dışmda bir amaç güdül müş müdür? İdarî Yargılama Usulü Kanunun 2/1-a maddesinde “hukuka aykırılıfc” deyimi kullanılmıştır. Bu bakımdan yargı yeri denetim yaparken, İdarî işlemin kanuna değil, hukuka uygun olup olma dığını araştıracaktır. Buradaki “hukuk” deyimi, iç hukuk bakı mından başta anayasa olmak üzere, kanun, tüzük, yönetmelik ve

2. Bölüm: İdari Yargının Görev Alanı ve Uyuşmazlık Mahkemesi

diğer tüm düzenleyici işlemler yanında hukuk devleti gibi ana yasada yer alan temel ilkeler, hukukun genel ilkeleri, ulusalüstü düzenlemeler, yetki ve usulde paralellik ilkesi gibi içtihatla ge liştirilen ilkeleri de kapsamaktadır51. 2. Bağlı Yetki ve Takdir Yetkisi

• Bağlı yetki32: Bir İdarî işlemin unsurlarının, özellikle sebep ve konu unsurlarının, hukuk kuralları tarafından önceden belirlenerek, idareye belli bir yönde hareket etme hususunda bir tercih imkânı tanınmamışsa33 veya hukuk kuralı ile ida reye belli bir tasarrufta bulunması kesin olarak emredilmiş se34 bağlı yetkiden bahsedilir. Örneğin 657 sayılı Devlet Memurları Kanununun 94. maddesine göre, “mazeretsiz ve izinsiz 10 gün göreve gelmeyen” (sebep) kamu görevlisi hakkında “çekilme isteğinde bulunulmuş sayma” (konu) iş lemi yapılır. Görüldüğü üzere işlemin sebebi gösterilmiş, sebep gerçekleştiğinde de idarenin ne yönde işlem yapacağı açıkça düzenlenmiştir. Dolayısıyla idare burada bağlı yetki içindedir. « Takdir yetkisi35: İdarenin nerede ve nasıl bir tasarrufta buluna cağının hukuk kuralları ile önceden kesin bir şekilde belirlen mediği durumlarda, idareye birden fazla karar arasında tercih 31 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.396. 32 RİVERO, age., s. 80; RlVERO/WALlNE, age., s. 88; ÖZAY, Günışığında, s.376; GÖZÜBÜYÜK, Yönetsel Yargı, s.241. 33 ÖZAY, Günışığında, s.376. 34 GÖZÜBÜYÜK, Yönetsel Yargı, s.241. 35 RİVERO, age., s. 80; RlVERO/WALlNE, age., s. 88; FORGES, age., s. 250; VEDEL/DELVOLVEr, age., C. I, s. 528; ONAR, age., C. I, s. 421; GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s. 509.

İdarî Yargılama Hukuku

imkânı verildiği hallerde36 harekete geçme zamanım belirleme, iş için gerekli araç ve gereci belirleme konusunda tercih imkâ nına sahip olması durumunda takdir yetkisinin varlığı kabul edilmektedir. Hukuk kurallarında yer alan “yapılabilir, atana bilir, gerekli tedbirleri alır, gerekli işlemleri yapa?' gibi ifade ler idareye takdir yetkisinin verildiğini gösteril37. İdari işlemin hangi unsurunda takdir yetkisi olabilir? İda re hukukunda yetkiler kanunla verildiğinden yetki unsurunda; kanun belli bir usul öngördüğünde usul konusunda; idari işlem ler kural olarak yazılı şekilde olacağından şekil unsurunda; idarî işlem sadece kamu yaran amacına yönelik olarak yapılabilece ğinden maksat unsurunda takdir yetkisi bulunamaz38. İdarenin takdir yetkisi, idari işlemin “sebep ve konu” unsu runda olabilir. Özellikle kanunda işlemin sebebi gösterilmemiş ise sebep unsurunda idarenin takdir yetkisi bulunmaktadır. Han gi sebep ortaya çıktığında idare harekete geçecektir? Bu durum idarenin takdir yetkisini oluşturmaktadır. Sebebe bağlı olarak konu unsurunda da idarenin takdir yetkisi bulunmaktadır39. 3. Yerindelik Denetimi Yasağı

Anayasada “yargı yetkisi,...hiçbir surette yerindelik dene timi şeklinde kullanılamazdım. 125) ve İdarî Yargılama Usulü 36 ONAR, age., C.I, s.421 ;CHAPUS, age., C.I, s.1033; VEDEL/DELVOLVE, age., C.I, s.528; FORGES, age., s.250. 37 YILDIRIM, Turan, age., s.137. 38 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age.t C.ll, s. 511; GİRİTLİ/BİLGEN/AKGÜNER, age., s. 76; YAYLA, age., s. 1040. 39 ÖZAY, Günışığında, s. 377; GİRİTLİ/BİLGEN/AKGÜNER, age., s. 76; GÖZÜBÜYÜK, Yönetsel Yargı, s. 242; LAUBADERE/VENEZİA/GAUDEMET, age., C.I, s. 692.

2. Bölüm: İdari Yargının Görev Atanı ve Uyuşmazlık Mahkemesi

Kanununda “İdarî mahkemeler, yerindelik denetimi yapamaz lar” hükmü yer almaktadır. Yerindelik kavramı, idarenin tasarrufunun “isabetli” olup olma dığı40, “ihtiyaca uygun” olup olmadığı41 ile ilgilidir. Bu anlamda, idarenin bir tasarrufta bulunup bulunmama ve harekete geçme za manını belirlemesi konusunda, kamu hizmetinin gerçekleştirilme sinde kullanılacak araç ve gerecin belirlenmesinde serbest olması yerindelik kavramı içinde yer alır ve yargı denetimi dışındadıı42. Şu konular yerindelik kavramının içeriğini oluşturmaktadır3: . Faaliyete geçme zamanını belirleme. . Faaliyetin yerini belirleme. • En uygun araç, gereç ve yöntemi belirleme. • Karşılaşılan sorunu çözmek için en iyi çözümü belirleme. Takdir yetkisinin yargısal denetimi: Takdir yetkisi, idari iş lemin “hukukîliğin ile değil, “yerindeliğf ile ilgili olduğundan, takdir yetkisi kural olarak yargısal denetime tabi değildir. Ancak Danıştay idarenin takdir yetkisini muhtelif ölçütler kullanarak geniş bir şekilde denetlemektedir44: • Kamu yaran ve hizmetin gerekleri'. İdarenin takdir yetkisi mut lak olmayıp, kamu yaran ve hizmetin gerekleri ile sınırlıdır. 40 YILDIRIM, age., s. 137. 41 GÖZÜBÜYOK, age., s.19. 42 CHAPUS, age., C. I, s. 1034. 43 YAYLA, Takdir Yetkisi, s. 207-208; GİRİTLİ/BİLGEN/AKGÜNER, age., s.75; ÇAĞLAYAN Ramazan, Türk Hukukunda İdarenin Tardir Yetkisinin Yargısal Denetimi" EHFD, C. VII, s. 3-4, s.198. 44 ÇAĞLAYAN, Takdir Yetkisi, 2003.

İdarî Yargılama Hukuku

• İşlemin sebebe dayalı olması ilkesi: Takdir yetkisinin olduğu halde dahi sebebe bağlılığı denetlemektedir. • Anayasal ilkeler: Danıştay, anayasada yer alan temel ilkele re (eşitlik, sosyal devlet, hukuk devleti ve demokratik yöne tim gibi) dayanarak da takdir yetkisini denetlemektedir. • Kanunun özel amacına aykırılık: Danıştay, kanunun amacı nı, yani kanun koyucunun o kanunun yapmaktaki amacını yorumlayarak bir sonuca ulaşmakta ve takdir yetkisini buna göre denetlemektedir. Fransız hukukunda ise takdir yetkisinin yargısal denetiminde “minimum denetim” uygulanmakta ve takdir yetkisi ancak “tak dirde açık hata” ve “Ölçülülük’ ilkeleri ile denetlenmektedir5. Takdirde açık hata: İdarenin takdir yetkisini kullanırken bariz veya çok açık şekilde hatalı davranması, hukukçu olmayanlarında anlayabileceği şekilde hatalı davranması, takdirde açık hata olarak nitelendirilir*6. Takdir yetkisinin kullanımında, bu şekilde açık hata yapılmamışsa yargısal denetim yapılmamakta, takdirde açık hata yapılmışsa, sınırlı olarak yargısal denetim yapılmaktadır. Ölçülülük ilkesi: İdarenin herhangi bir faaliyetinde kullandı ğı araçlarının, elde etmek istediği sonuçlara uygun olması, kul lanılan araç ile netice arasında bir ölçü olmasını ifade eder47. İdarenin takdir yetkisini kullanırken, ölçülülük ilkesine uyup uymadığı yargı yerlerince denetlenebilecektir. Fransız hukukun 45 CHAPUS, age., C.l, s. 1048. 46 LAUBDERE/VENEZİA/GAUDEMET, age., C.l, s.696; FORGES, age., s.268; VEDEL/DELVOLVEz, age., C.ll, s.327-328. 47 OĞURLU, age.,s.21.

2. Bölüm: İdari Yargının Görev Alanı ve Uyuşmazlık Mahkemesi

da bu denetimde “yarar-zarar bilançosu tekniği” kullanılmakta dır48. Bu tekniğinde yarar ve zarar arasında bir karşılaştırma yapılarak, yararlar zararlardan fazla ise işlemin hukuka uygun luğuna karar verilmektedir. 4. İdarî İşlem Niteliğinde Yargı Kararı Verilememesi

Anayasada, “yürütme görevinin kanunlarda gösterilen şekil ve esaslara uygun olarak yerine getirilmesini kısıtlayacak, idarî eylem ve işlem niteliğinde veya takdir yetkisini kaldıracak bi çimde yargı kararı verilemez” (m. 125/4) hükmü yer almaktadır. İdarî Yargılama Usulü Kanununun 2/2. maddesinde de, “idari mahkemeler; ...yürütme görevinin kanunlarda gösterilen şekil ve esaslara uygun olarak yerine getirilmesini kısıtlayacak, idari eylem ve işlem niteliğinde veya idarenin takdir yetkisini kaldıracak bi çimde yargı karan veremezlef* düzenlemesi bulunmaktadır. Bu ifadelerden anlaşılması gereken, yargı kararının (özellik le iptal kararının), idari işlem yerine geçemeyeceğinin dolaylı ifadesi olmalıdır. Mesela inşaat ruhsatı talebinin reddi şeklinde ki işlemin mahkeme kararı ile iptal edilmesi halinde, mahkeme kararı ruhsat verildiği anlamına gelmez. Sadece idareye ruhsat verme yükümlülüğü yükler. III. YARGI DÜZENLERİ ARASINDAKİ UYUŞMAZLIKLARIN ÇÖZÜMÜ

Anayasanın 142. maddesinde “mahkemelerin kuruluşu, gö rev ve yetkileri, işleyişi ve yargılama usulleri kanunla düzenle 48 CHAPUS, age., C.I, s. 1051-1052; LAUBDERE/VENEZİA/GAUDEMET, age., C.I, s.591.

İdarî Yargılama Hukuku

nir” hükmü yer almaktadır. Bu bağlamda mahkemelerin görev alanı ve yargılama usullerini düzenleyen kanunlar (örneğin Hu kuk Muhakemeleri Kanunu, Ceza Muhakemesi Kanunu, İdarî Yargılama Usûlü Kanunu gibi) yapılmıştır. Yargı düzenlerinin görevine giren konular bu kanunlarda düzenlenmiştir. Ancak yukarıda İdarî yargının görev alanının belirlenmesi konusunu incelerken görüldüğü üzere, bütün konu ların kanunda düzenlenmesi mümkün değildir. Kanunda öngö rülmeyen hususlar ortaya çıkabilmektedir. Örneğin işlevsel an lamda idare olarak yasama ve yargının hangi işlemlerinin idari yargının denetimine tabi olduğu, idarenin ne tür işlemlerinin adlî yargı denetimine tabi olduğu konusunda tereddütler hâsıl olmaktadır. İşte bu durumlarda Uyuşmazlık Mahkemesinin önemli bir fonksiyon icra ettiği görülmektedir. Kısaca yargı düzenleri arasında ortaya çıkan görev ve hüküm uyuşmazlıkları Uyuşmazlık Mahkemesince çözüme kavuşturulmaktadır. A. UYUŞMAZLIK MAHKEMESİNİN YAPISI VE İŞLEYİŞİ 1. Uyuşmazlık Mahkemesinin Yapısı

Ülkemizde 1868 yılında Şuray-ı Devletin kurulması ile adlî yargı düzeni yanında idari yargı düzenine de geçilmiş olmasma rağmen bu iki yargı düzeni arasındaki görev uyuşmazlıklarının çözümü için Uyuşmazlık Mahkemesi 1945 yılında 4788 sayılı kanun ile kurulmuştur. Uyuşmazlık Mahkemesinin kuruluş, işleyiş ve görevleri, 1979 tarih ve 2247 sayılı Uyuşmazlık Mahkemesinin Kuruluş ve İşleyişi Hakkında Kanun ile düzenlenmiştir. Ancak 1982, 2004 ve 2008 tarihinde önemli değişiklikler yapılmıştır.

2. Bölüm: İdari Yargının Görev Alanı ve Uyuşmazlık Mahkemesi

1982 Anayasasının 158. maddesindeki hükme göre, “Uyuşmazlık Mahkemesi, adlî, İdarî ve askerî yargı mercileri arasındaki görev ve hüküm uyuşmazlıklarını kesin olarak çö zümlemeye yetkilidir. Uyuşmazlık Mahkemesinin kuruluşu, üye lerinin nitelikleri ve seçimleri ile işleyişi kanunla düzenlenir. Bu mahkemenin Başkanlığını Anayasa Mahkemesince, kendi üyele ri arasından görevlendirilen üye yapar Uyuşmazlık Mahkemesinin Kuruluş ve İşleyişi Hakkında Ka nunun 1. maddesine göre “Uyuşmazlık Mahkemesi; Türkiye Cum huriyeti Anayasası He görevlendirilmiş, adli, idari ve askeri yargı mercileri arasındaki görev ve hüküm uyuşmazlıklarını kesin olarak çözmeye yetkili ve bu kanunla kurulup görev yapan bağımsız bir yüksek mahkemedif\ 2247 sayılı kanuna göre Uyuşmazlık Mahkemesinin oluşu mu aşağıdaki gibidir(m.2): . Başkan; Uyuşmazlık Mahkemesi Başkam, Anayasa Mah kemesince kendi asıl ve yedek üyeleri arasından seçilir. Bö lümler ve Genel Kurul, Uyuşmazlık Mahkemesi Başkanının Başkanlığı altında toplanır. .

Üye sayısı: Uyuşmazlık Mahkemesi bir Başkan ile on iki asıl, on iki yedek üyeden müteşekkildir.

. Bölümler: Uyuşmazlık Mahkemesi, hukuk ve ceza bölümle rine aynlır. Hukuk Uyuşmazlıkları Hukuk Bölümünde, Ce za Uyuşmazlıktan Ceza Bölümünde karara bağlanır. Her bölüm, bir Başkan ile altı asıl üyeden oluşur. ♦ Genel Kurul: Birlikte toplanan Hukuk ve Ceza Bölümleri, Uyuşmazlık Mahkemesi Genel Kurulunu teşkil ederler. Ge

İdarî Yargılama Hukuku

nel Kurul, ayrıca bölümler arasında çıkan olumsuz görev uyuşmazlıklarında görevli bölümü belli eder. • Hukuk Bölümüne üye seçimi: Uyuşmazlık Mahkemesi Hu kuk Bölümüne, Yargıtay Hukuk Genel Kurulu ile Danıştay Genel Kurulunca kendi daire başkan ve üyeleri arasından; Askerî Yüksek İdare Mahkemesi Genel Kurulunca da askerî hâkim sınıfından olan daire başkan ve üyeleri arasından iki şer asıl, ikişer yedek üye seçilir. • Ceza Bölümüne üye seçimi: Uyuşmazlık Mahkemesi Ceza Bölümüne, Yargıtay Ceza Genel Kurulu ile Askerî Yargıtay Genel Kurulunca kendi daire başkan ve üyeleri arasından üçer asıl, üçer yedek üye seçilir. • Görev süresi (m.4'): Uyuşmazlık Mahkemesinin Başkanı, Başkanvekili ve üyeleri dört yıl için seçilir. Dört yılın hesa bında göreve başlama tarihi esas alınır. Görev süresi biten ler yeniden seçilebilirler. 2. Uyuşmazlık Mahkemesinin İşleyişi

• Mahkemenin toplanması (m. 5): Uyuşmazlık Mahkemesi Hu kuk ve Ceza bölümleri ile Genel Kurulu, Başkanın çağrısı üzerine, Başkentte, mahkeme için ayrılan yerde toplanır. Toplantının gündemi toplantıdan en az üç gün önce, raporlar la birlikte üyelere ve uyuşmazlıkla ilgili Başsavcıya dağıtılır. • Karar verme biçimi (m. 26): Hukuk ve Ceza Bölümleri ile Genel Kurul, üye tam sayısı ile toplanır ve oy çokluğu ile karar verir. • İncelemede sıra (m.27): Uyuşmazlık Mahkemesi, uyuşmaz lık çıkarmaya veya görev uyuşmazlıklarına ilişkin istemleri

2. Bölüm: İdari Yargının Görev Alanı ve Uyuşmazlık Mahkemesi

önce şekil ve süre açısından inceler; yöntemine uymayan veya süresi içinde ileri sürülmemiş istemleri reddeder. • Kararların kesinliği (m.29): Bölümlerin ve Genel Kurulun kararlan kesin olup, bu kararlara karşı başka bir mercie başvurulamaz. İlke kararlan ile Başkanın uygun göreceği Bölümlerin kararlan Resmi Gazete'de yayımlanır. • Bölümler arasında çelişme (m.30): Uyuşmazlık Mahkemesi Bölümlerinin kararlan arasındaki çelişmeler, Genel Kurulca verilecek ilke kararlan ile giderilir. Başsavcıların toplantıya katılmaları: İlgili Başsavcılar veya görevlendirecekleri yardımcılan, gerekli gördüklerinde veya Mahkemece gerekli görülen durumlarda yazılı olarak düşüncele rini bildirirler veya toplantılarda sözlü açıklamalarda bulunurlar, oya katılmazlar (m.6). B. UYUŞMAZLIK TÜRLERİ VE GİDERİLMESİ

Uyuşmazlık Mahkemesi Kanununun 1. maddesine göre Uyuş mazlık Mahkemesi, adlî, idarî ve askerî yargı mercileri arasındaki görev ve hüküm uyuşmazlıklarım kesin olarak çözmekle yetkilidir. Bu yargı düzenleri içinde yer almayan merciler tarafından verilen görevsizlik kararlan için Uyuşmazlık Mahkemesine gidilemez. Uyuşmazlık Mahkemesince çözüme kavuşturulması gere ken yargı düzenleri arasında oluşabilecek uyuşmazlıklar 3 şekil de ortaya çıkabilir: . Olumlu görev uyuşmazlığı. • Olumsuz görev uyuşmazlığı. . Hüküm uyuşmazlığı.

İdarî Yargılama Hukuku

1. Olumlu Görev Uyuşmazlığı

Olumlu görev uyuşmazlığı, adlî, İdarî ve askerî bir yargı mer ciinde açılmış olan davada ileri sürülen görev itirazının reddi üze rine ilgili Başsavcı tarafından görev konusunun incelenmesinin Uyuşmazlık Mahkemesinden istenmesidir (UMK, m. 10). Buna göre adlî, İdarî veya askerî yargı düzenlerinden biri sinde bir dava açılıp, taraflardan birisi görevsizlik itirazında bulunmasına rağmen, mahkeme bu itirazı reddederek kendisini görevli bulursa, olumlu görev uyuşmazlığı çıkmış olur. a. Olumlu Görev Uyuşmazlığıma Şartlan

Uyuşmazlık Mahkemesi Kanununun 10 ila 13. maddelerinde olumlu görev uyuşmazlığı düzenlenmiştir. Bu düzenlemelere göre olumlu görev uyuşmazlığının şartlarını şu şekilde sıralayabiliri/9: (a) Bir davanın açılmış olması: Olumlu görev uyuşmazlı ğının çıkabilmesi için, yargı düzenlerinin birisinde bir dava açılmış olması gerekir. Dava açılmadan olumlu görev uyuşmaz lığı çıkarılamaz. (b) Görev itirazı: Taraflardan birinin, görev itirazında bu lunması gerekir. Başka bir ifade ile söz konusu davanın, bu mahkemenin görev alanına girmediği, başka bir yargı düzenin deki mahkemenin görev alanına girdiği (yargı düzeni mutlaka belirtilmeli) ileri sürülmelidir. Örneğin adlî yargıda açılan bir davada, davanın İdarî yargının görev alanına girdiği, dolayısıyla mahkemenin görevli olmadığı ileri sürülmelidir.

49 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.li, s.218 vd; TAN, age., s.714 vd.; KURU/ASLAN/YILMAZ, age., S. 234.

2. Bölüm: İdari Yargının Görev Alanı ve Uyuşmazlık Mahkemesi

Görevsizlik itirazının yapılma zamanı: 2247 sayılı Uyuş mazlık Mahkemesi Kanununun 10. maddesinde görev itirazının “hukuk mahkemelerinde en geç birinci oturumda,, ceza mahke melerinde delillerin ikamesine başlamadan Önce; İdarî yargı yerlerinde de dilekçe ve savunma evresi tamamlanmadan ya pılmış olması” gerektiği belirtilmektedir. (c) Görevsizlik itirazının reddi: Yapılan görevsizlik itirazı nın mahkeme tarafından reddedilmesi gerekir. Başka bir ifade ile görevsizlik itirazım reddedip, davayı görmeye devam etmeli dir. Bu durum kendisini görevli bulduğu anlamına gelir. (d) Esas hakkında karar verilmemiş olması: İlk derece mah kemesinde, esas hakkında karar verilmemiş olmalıdır. Uyuşmazlık Mahkemesinin içtihadına göre, esastan karar verilmiş ise, bu konu da karar verme yetkisi temyiz merciinin yetkisindedir50. b. Olumlu Görev Uyuşmazlığıma Giderilmesi

(a) Başsavcıların yetkisi: Her yargı düzeninin başsavcısının, kendi yargı düzeninin görev alanım koruma görevi bulunmakta dır. Uyuşmazlık çıkarma isteminde bulunmaya yetkili makam; reddedilen görevsizlik itirazı adli yargı yararına ileri sürülmüş ise Cumhuriyet Başsavcısı, idari yargı yararına ileri sürülmüş ise Danıştay Başsavcısını, askeri ceza yargısı yararına ileri sü rülmüş ise Askeri Yargıtay Başsavcısı, Askeri İdari Yargı yara rına ileri sürülmüş ise bu mahkemenin Başsavcısıdır, (m. 10). (b) Başsavcının harekete geçirilmesi: Olumlu görev uyuş mazlığında, tarafların ya da mahkemenin re’sen Uyuşmazlık

50 Uyuşmazlık Mahkemesi, E.1949/10, K.1949/15

İdari Yargılama Hukuku

Mahkemesine gitme yetkileri bulunmamaktadır. Başsavcın ha rekete geçirilmesi gerekmektedir. Başsavcıları harekete geçirme yetkisi, görevsizlik itirazında bulunan tarafa aittir. Dilekçe ve süre: Görevsizlik itirazı reddedilen taraf, bu ret kararından itibaren on beş gün içinde, yetkili başsavcıya iletil mek üzere, davanın görüldüğü mahkemeye bir dilekçe ile baş vurmalıdır. Bir davada uyuşmazlık çıkarılması için ancak bir kere başvurulabilir (m. 12). Dilekçeyi alan mahkeme, bıınu karşı tarafa tebliğ eder. Karşı ta raf dilerse yedi gün içinde cevap verebilir. Bu aşamada mahkeme, görev konusundaki kararını değiştirebilir. Daha önceki ret kararım kaldırarak, görevsizlik karan verebilir. Mahkeme, dilekçeleri ve gerekirse görevsizlik karannı da ekleyerek yetkili başsavcıya iletir (m. 12).

(c) Başsavcının kararı: Uyuşmazlık çıkanlması hakkmdak dilekçeyi alan başsavcı, konuyu inceledikten sonra iki yönde karar verebilir (m. 13): Uyuşmazlık çıkarılmasına gerek yok: Konuyu inceleyen başsavcı, uyuşmazlık çıkanlmasma gerek olmadığı kanaatine ulaşırsa yahut başvuru süresinin geçtiğini tespit ederse istemin reddine karar verir. Bu karannı mahkemeye ve ilgililere bildirir. Başsavcınm karan kesin olup, bu karara karşı hiçbir yere başvu rulmaz.. Uyuşmazlık çıkarılmasına gerek var. Başsavcı uyuşmazlık çıkanlması görüşünde ise, talebini on gün içinde Uyuşmazlık Mahkemesine bildirir. Böylece olumlu görev uyuşmazlığı çık mış olur.

2. Bölüm: İdari Yargının Görev Alanı ve Uyuşmazlık Mahkemesi

Başsavcı bu karanın da davanın görüldüğü mahkemeye bil dirir. Bu yargı yeri, Uyuşmazlık Mahkemesince karar verilince ye kadar davayı geri bırakır. Yani bekletici mesele yapar. (d) Uyuşmazlık Mahkemesinin karan: Başvuruyu alan Uyuşmazlık Mahkemesi, durumu görevsizlik itirazını reddeden yargı yerinin başsavcısma bildirir. Başsavcı da gerek görürse görüşlerini yedi gün içinde sunar (m. 13). Uyuşmazlık Mahkemesi incelemeleri sonucunda, görevsiz lik itirazını reddeden yargı yerinin görevli olduğu kanaatine ulaşırsa, başsavcının talebini reddeder. Davanın görüldüğü yargı yerinin görevsiz olduğunu tespit ederse, yargı yerince verilen görevlilik kararını kaldırarak, görevli yargı yerini belirler. Uyuşmazlık Mahkemesinin bu karan kesindir (m. 13). (e) Yapılacak işlemler: Uyuşmazlık Mahkemesinin karan üzerine, yapılabilecek işlemleri çeşitli ihtimallere göre şu şekil de sıralayabiliriz (m. 18): Konu Uyuşmazlık Mahkemesine intikal ettiğinde, davayı gören mahkeme, bekletici mesele yaparak, Uyuşmazlık Mah kemesinin karanın bekler. Bu bekleme süresi altı aydır. Bu süre içinde karar gelmez ise, davayı kaldığı yerden görmeye devam eder (m. 18). Nihai karar verilmeden Uyuşmazlık Mahkemesi karan gelirse, bu karar doğrultusunda hareket eder. Uyuşmazlık Mahkemesinin kararı, davanın esastan karara bağlanmasından sonra gelirse, ilk derece mahkemesinde yapı labilecek bir işlem yoktur. Mahkemenin karan henüz kesinleşmemişse bu bir temyiz sebebi olur. Temyiz yeri, temyiz üzerine karannı henüz verme

İdarî Yargılama Hukuku

mişse, Uyuşmazlık Mahkemesinin kararını dikkate alarak karar verir. 2. Olumsuz Görev Uyuşmazlığı

Olumsuz görev uyuşmazlığının bulunduğunun ileri sürüte bilmesi için adlî, İdarî veya askerî yargı mercilerinden en az ikisinin tarafları, konusu ve sebebi aynı olan davada kendilerini görevsiz görmeleri ve bu yolda verdikleri kararların kesin veya kesinleşmiş olması gerekir (UMK, m. 14). Bu hükme göre, bir yargı düzeninde açılan dava, başka bir yargı düzeninin görevli olduğu gerekçesiyle reddedildikten sonra, davanın götürüldüğü diğer mahkemenin de ilk görevsizlik karan veren mahkemeyi görevli bularak davayı reddetmesi halinde, olumsuz görev uyuşmazlığı çıkmış olur. Mesela adlî yargı düze ninde açılan bir davada mahkeme, idari yargıyı görevli bularak davayı görevden reddetmiştir. Davacı davasını idari yargıya götür düğünde idari yargı da adlî yargıyı görevli bularak davayı görev yönünden reddederse olumsuz görev uyuşmazlığı çıkmış olur. a. Olumsuz Görev Uyuşmazlığının Şartları

Uyuşmazlık Mahkemesi Kanununun 14 ve devamı madde lerinde olumsuz görev uyuşmazlığı düzenlenmiştir. Bu düzen lemelere göre olumsuz görev uyuşmazlığının şartlanm şu şekil de sıralayabiliriz51:

(a) İki görevsizlik kararı bulunmalıdır: Olumsuz görev uyuşmazlığın çıkabilmesi için, en az iki yargı yerinden verilmiş

51 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.li, s.224 vd; TAN, age., s.716 vd.; KURU/ASLAN/YILMAZ, age., s. 234.

2. Bölüm: İdari Yargının Görev Alanı ve Uyuşmazlık Mahkemesi

iki görevsizlik kararının bulunması gerekir. Bir yargı yerince verilmiş görevsizlik karan ile uyuşmazlık mahkemesine gidile mez. Her iki karar da görevsizlik şeklinde olmalıdır. Yargı yerle rinden birinin görevsizlik, diğerinin ise başka bir yönden (esas ya da usulden) davayı reddetmiş olması, Uyuşmazlık Mahkeme sine gitmeye imkân vermez. (b) Mahkemeler ayrı yargı düzenleri içinde yer almalıdır: Görevsizlik kararlannın, ayn yargı düzenleri içindeki mahkeme lerce verilmiş olması gerekir. Örneğin, görevsizlik kararının biri adlî yargı düzeni içindeki bir mahkemece verilmiş ise, diğeri idari yahut askerî yargı düzeni içindeki bir mahkeme tarafından verilmiş olması gerekir. Aynı yargı düzeni içindeki mahkemeler arasındaki görev uyuş mazlıkları, Uyuşmazlık Mahkemesinde değil, o yargı düzeni içinde çözüme kavuşturulur. Mesela idare mahkemesi ile vergi mahkemesi arasındaki görev uyuşmazlığı için Uyuşmazlık mahkemesine gidi lemez. Bu iki mahkeme arasındaki görev uyuşmazlığı, idari yargı düzeni içinde çözülür. (c) Görevsizlik kararları karşılıklı olmalıdır: Olumsuz gö rev uyuşmazlığının oluşabilmesi için, yargı yerleri görevsizlik kararlannı, karşılıklı birbirlerini görevli bularak vermelidirler. Mesela adlî yargıda açılan davada mahkeme idarî yargıyı görev li bularak reddettiğinde, idarî yargı da adlî yargıyı görevli bula rak davayı reddetmelidir. İdarî yargı adlî yargıyı değil, askerî yargıyı görevli bularak da vayı reddetmiş ise, henüz olumsuz görev uyuşmazlığı çıkmış ol-

İdarî Yargılama Hukuku

maz. Bu halde olumsuz görev uyuşmazlığı çıkabilmesi için, askerî yargının İdarî yargıyı görevli bularak davayı reddetmesi gerekir. (d) Görevsizlik kararları kesinleşmelidir: Karşılıklı verilen her iki görevsizlik kararının da kesinleşmesi gerekir. Kesinleş meyen görevsizlik kararlarına dayanarak Uyuşmazlık Mahke mesine gidilemez. (e) Davalar aynı olmalıdır: Her iki görevsizlik kararlarının aynı davaya ilişkin olması yani “tarafları, konusu ve sebebi aynı olan dava” olmalıdır (m. 14). b. Olumsuz Görev Uyuşmazlığının Giderilmesi

(a) Başvuru: Olumsuz görev uyuşmazlığının giderilmesini talep etme yetkisi davanın taraflarına; ceza davalarında ayrıca ilgili makamlara aittir. Başvuru, son görevsizlik kararını veren yargı yerine bir dilekçe ile yapılır (m. 15). Süre: Başvuru süresi konusunda kanunda bir düzenleme bu lunmamaktadır. Öğretide hukuk davalarındaki on yıllık zaman aşımı süresi içinde, Uyuşmazlık Mahkemesine başvurulabilece ği, bu sürenin de hak düşürücü süre olduğu ifade edilmektedir52. Mahkemelerin başvurması: Adli, İdarî, askerî yargı mercilerinden birisinin kesin veya kesinleşmiş görevsizlik karan üzerine kendisine gelen bir davayı incelemeye başlayan yargı merci, önce ki görevsizlik karan veren yargı yerini görevli bulursa, aynca gö revsizlik karan vermeden, dosyayı doğrudan Uyuşmazlık Mahke mesine gönderir. Uyuşmazlık Mahkemesinin karan gelinceye ka dar da davayı erteler (m. 19). 52 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.H, s.234; TAN, age., s.719.

2. Bölüm: İdari Yargının Görev Alanı ve Uyuşmazlık Mahkemesi

(b) Uyuşmazlık Mahkemesinin incelemesi ve kararı: Dosya yı alan Uyuşmazlık Mahkemesi, gerekli görürse ilgili başsavcı ların görüşlerini de alabilir. Akabinde, olumsuz görev uyuşmaz lığı hakkında karannı verir. Yani görevli yargı mercini belirten kararım verir (m. 17). Olumsuz görev uyuşmazlığım inceleyen Uyuşmazlık Mah kemesi, görevli bulduğu mahkemenin görevsizlik kararını kaldı rır. Böylece görevli mahkemeyi de belirtmiş olur. Uyuşmazlık Mahkemesi, aralarında olumsuz görev uyuş mazlığı çıkan yargı yerlerinden başka bir yargı yerini de görevli bulabilir. Bu durumda görevli yargı yerini belirtir. Mesela olum suz görev uyuşmazlığı, adlî ve idari yargı yerleri arasında çık ması halinde, Uyuşmazlık Mahkemesi askerî yargı yerini görev li bularak, görevli yargı yeri olarak askerî yargıyı belirler. Uyuşmazlık mahkemesi karannı verdikten sonra, karannı mahkemelere bildirir. Karan alan görevli mahkeme, aynca gö revlilik karan almasına gerek kalmadan davayı görmeye başlar. Görev uyuşmazlığı ve önlem kararlan: Yargı yerleri bir davada, hak kayıplanm önlemek amacıyla, “ihtiyati tedbir”, “ihtiyati haciz”, <‘yürütrnerûn durdurulması” gibi önlem kararlan verebilmektedir. Görev uyuşmazlığı sebebiyle Uyuşmazlık Mahkemesine intikal eden davalarda, söz konusu önlem kararlanmn akıbeti ne olacaktır sorusu gündeme gelmektedir. Uyuş mazlık Mahkemesi Kanununun 22 ve 23. maddelerinde bu ön lem kararlan hakkında hükümler sevk edilmiştir: . Yargı yerlerince verilen Önlem kararlan (ihtiyati tedbir, ih tiyati haciz, yürütmenin durdurulması gibi kararlar), Uyuş mazlık Mahkemesi karar verinceye kadar geçerlidirler.

İdarî Yargılama Hukuku

Uyuşmazlık Mahkemesince, önlem karan veren yargı yeri nin görevsizliğine karar verilmişse, yeni görevli yargı yeri önlem karannı kaldırabilir. Şayet kaldırmamışsa, önlem ka ran altmış gün süreyle geçerliliğini korur. • Uyuşmazlık Mahkemesi karar verinceye kadar, önlem kara rını veren yargı yeri, önlemin kaldmlması, değiştirilmesi, süresinin uzatılması yahut yeni önlemler alınması konusun da karar vermeye yetkilidir. Uyuşmazlık çıkarılamayacak haller: Aşağıdaki hallerde uyuşmazlık çıkanlamaz (m.l 1): (a) Anayasa Mahkemesinin Yüce Divan sıfatıyla baktığı davalarda. (b) Anayasa Mahkemesine açılan siyasi partilerin kapatıl ması davalannda. 3. Hüküm Uyuşmazlığı

Adlî, idarî veya askerî yargı mercilerinden “en az ikisi tarafından, görevle ilgili olmaksızın kesin olarak verilmiş veya kesinleşmiş, aynı konuya ve sebebe ilişkin, taraflarından en az biri aynı olan ve kararlar arasındaki çelişki yüzünden hakkın yerine getirilmesi olanaksız bulu nan” hallerde hüküm uyuşmazlığından söz edilir (m.24). Ceza davalarında hüküm uyuşmazlığının varlığı için sanığın, failin ve maddî olayların aynı olması gerekir (UMK, m.24/2). a. Hüküm Uyuşmazlığının Şartlan

Hüküm uyuşmazlığının varlığından söz edebilmek için, aşağıda sayılan şartlann tamamının var olması gerekir53: 53 GÖZÜBÜYÜKfTAN, age., C.ll, s.241 vd; TAN, age., s.722 vd.

2. Bölüm: İdari Yargınm Görev Alanı ve Uyuşmazlık Mahkemesi

(a) Kararlar iki ayrı yargı düzeninde verilmelidir: Hüküm uyuşmazlığından bahsedebilmek için, iki ayrı yargı düzeni için deki mahkemelerce verilmiş iki ayrı karar bulunmalıdır. Örne ğin adlî ve idari yargı düzeni içindeki iki yargı yerince verilmiş iki ayrı karar bulunmalıdır. Aynı yargı düzeni içindeki yargı yerleri arasında oluşan hüküm uyuşmahklan, Uyuşmazlık Mah kemesinin görevi dışındadır. Hüküm uyuşmazlığından söz edebilmek için, kararların adlî, idari veya askerî yargı düzeni içindeki mahkemelerce verilmiş olma sı gerekir (m.l). Bunlar dışında olan mercilerce verilen kararlar ara sında hüküm uyuşmazlığından söz edilemez. Mesela Sayıştay üe Mahkeme arasında hüküm uyuşmazlığı oluşamaz. (b) Kararlar esasa ilişkin ve kesin olmalıdır: Hüküm uyuşmaz lığı, ancak esasa ilişkin kesin kararlar arasında mümkün olabilir. Esasa taalluk etmeyen, örneğin usulden verilen kararlar bakımından hüküm uyuşmazlığı için Uyuşmazlık Mahkemesine gidilemez. (c) Kararlar aynı konuda olmalıdır: Hüküm uyuşmazlığının varlığı için davaların “konusunun, sebebinin ve taraflardan en az birisinin aynı olması” gerekmektedir (m.24). (d) Kararlar hakkın yerine getirilmesini engellemelidir: Hüküm uyuşmazlığını oluşturan kararlar arasında çelişki bu lunmalı, bu çelişki hakkın yerine getirilmesini engelleyecek nitelikte olmalıdır. Kararlar bu nitelikte değilse, hüküm uyuş mazlığından söz edilemez. b. Hökum Uyuşmazlığının Giderilmesi

Uyuşmazlık Mahkemesi Kanununun 24 ve 25. maddelerin de hüküm uyuşmazlığının giderilmesi yöntemi düzenlenmiştir.

100

İdarî Yargılama Hukuku

Başvuru: Hüküm uyuşmazlığının giderilmesi için, davanın tarafları ya da ilgili makam doğrudan doğruya Uyuşmazlık Mahkemesine başvurabilir. Uygulanacak usul kuralı: Uyuşmazlık Mahkemesi karannı verirken; hukuk alanındaki hüküm uyuşmazlıklarında, İdarî Yargılama Usûlünün bu kanuna aykın olmayan hükümlerini; ceza alanındaki hüküm uyuşmazlıklarında Ceza Muhakemesi Usulü Kanununun bu kanuna aykın olmayan hükümlerini uygu lar. Karar: Uyuşmazlık Mahkemesi birbiriyle çelişen mahkeme kararlarını inceleyerek, anlaşmazlığın esasını ilk ve son derece mahkemesi olarak karara bağlar. Ancak Uyuşmazlık Mahkemesi, ceza alanındaki hüküm uyuşmazlıklarında, esas hakkında karar vermez, sadece o davayı hangi ceza mahkemesinin görüp karara bağlaması gerektiğini belirtmek suretiyle anlaşmazlığı çözer. Uyuşmazlık Mahkemesi hüküm uyuşmazlıklarını dosya üzerinde inceleyerek karara bağlar. Gerekli gördüğü hallerde veya istek üzerine taraflan dinleyebilir. C. UYUŞMAZLIK MAHKEMESİ KARARLARININ NİTELİĞİ

Uyuşmazlık Mahkemesi Kanununun 26 ve devamı madde lerine göre, Uyuşmazlık Mahkemesinin karar alma sürecini ve kararların niteliğini şu şekilde ortaya koyabiliriz. a.

Uyuşmazlık Mahkemesi, başvurularda önce şekil ve süre açısından inceleme yapar; yöntemine uymayan veya süresi içinde ileri sürülmemiş istemleri reddeder.

2. Bölüm: İdari Yargının Görev Alanı ve Uyuşmazlık Mahkemesi

101

Bölümlerin ve Genel Kurulun kararlan kesindir. İlke karar lan ile Başkanın uygun göreceği Bölümlerin kararlan Res mi Gazete’de yayımlanır. Bu bakımdan Uyuşmazlık Mah kemesi kararlanna karşı kanun yollanna başvurulamaz, dü zeltme istenemez. Uyuşmazlık Mahkemesinin kararlan, başka bir makam tarafından değiştirilemez, kaldınlmaz, ye niden incelenemez.

Uyuşmazlık Mahkemesinin görevli bulduğu yargı yeri, da vaya bakmakla mükelleftir. Yeniden görevsizlik karan ve remez. Uyuşmazlık Mahkemesinin kararlannın kesinliğinin doğal sonucu bunu gerektirir.

Uyuşmazlık Mahkemesi Bölümlerinin kararlan arasındaki çelişmeler, Genel Kurulca verilecek ilke kararlan ile gideri lir.

Görev konusundaki ilke kararlan; Uyuşmazlık Mahkemesi ni ve bütün yargı mercilerini, hüküm uyuşmazlıkları dolayı sıyla verilecek esasa ilişkin ilke kararlan ise yalnız Uyuş mazlık Mahkemesini bağlar.

üçüncü Bölüm YARGILAMANIN AŞAMALARI I. İDARÎ YARGIDA KAYNAKLAR, ÖZELLİKLER VE TARAFSIZLIK A. İDARÎ YARGILAMA USULÜNÜN KAYNAKLARI 1. İdarî Yargılama Hukukunun Temel Kaynakları

İdarî yargılama usûlünün kaynaklan, bu konuya ilişkin po zitif düzenlemeleri ifade etmektedir. İdarî yargılana usulüne ilişkin temel kurallar, İdarî Yargılama Usûlü Kanununda düzen lenmekle beraber, başka kanunlarda da bu konuya ilişkin hü kümler bulunmaktadır. Bu itibarla İdarî yargılama usûlüne iliş kin kanunları şu şekilde sıralayabiliriz: (1) 1982 tarihli ve 2575 sayılı Danıştay Kanunu (DK). (2) 1982 tarihli ve 2576 sayılı Bölge İdare Mahkemeleri, İdare Mahkemeleri ve Vergi Mahkemelerinin Kuruluşu ve Gö revleri Hakkında Kanun. (3) 1982 tarih ve 2577 sayılı İdarî Yargılama Usûlü Kanunu (İYUK). (4) 1972 tarih 1602 sayılı Askerî Yüksek İdare Mahkemesi Kanunu. (5) 1961 tarih ve 213 sayılı Vergi Usul Kanunu (VUK) (6) 2011 tarih ve 6100 sayılı Hukuk Muhakemeleri Kanunu (HMK). Bu bakımdan İdarî Yargılama Usûlü Kanununda Hu

104

İdarî Yargılama Hukuku

kuk Usulü Muhakemeleri Kanununa yapılan yollamayı, Hukuk Muhakemeleri Kanunu şeklinde anlamak gerekir. İdarî yargılama usûlünün, diğer yargılama usullerinden farklı kuralları olan, bağımsız bir yargılama usulü olduğu söyle nebilir. Ancak idarî yargılama usûlüne ilişkin tüm kurallar, îdarî Yargılama Usûlü Kanununda düzenlenmiş değildir. Bu kanun da, idarî yargılama usûlünün gerektirdiği temel kurallar yer al maktadır. Bu temel kurallar dışındaki hususlarda, Hukuk Muha kemeleri Kanunu ve vergi yargılamasında da Vergi Usul Kanu nu hükümleri uygulanacaktır. Nitekim îdarî Yargılama Usûlü Kanunu’nun “Hukuk Usulü Muhakemeleri Kanunu ile Vergi Usul Kanununun uygulanacağı haller” başlığını taşıyan 31. maddesinde şu hüküm yer almakta dır:

“Madde 31 - 1. Bu Kanunda hüküm bulunmayan hususlar da; hâkimin davaya bakmaktan memnuiyeti ve reddi, ehliyet, üçüncü şahısların davaya katılması, davanın ihbarı, tarafların vekilleri, feragat ve kabul, teminat, mukabil dava, bilirkişi, keşif, delillerin tespiti, yargılama giderleri, adli yardım hallerinde ve duruşma sırasında tarafların mahkemenin sükununu ve inziba tını bozacak hareketlerine karşı yapılacak işlemler işlemler ile j elektronik işlemlerde Hukuk Usulü Muhakemeleri Kanunu hü kümleri uygulanır. Ancak, davanın ihbarı ve bilirkişi seçimi Danıştay, mahkeme veya hâkim tarafından re'sen yapılır".

2. Bu Kanun ve yukarıdaki fıkra uyarınca Hukuk Usu Muhakemeleri Kanununa atıfta bulunulan haller saklı kalmak üzere, vergi uyuşmazlıklarının çözümünde Vergi Usul Kanunu nun ilgili hükümleri uygulanır’'. ,

3. Bölüm: Yargılamanın Aşamaları

105

İdarî Yargılama Usûlü Kanununda hüküm bulunmaması durumunda, şu konularda HMK hükümleri uygulanır: (1) Hâkimin davaya bakmaktan memnuiyeti ve reddi. (2) Ehliyet. (3) Üçüncü şahısların davaya katılması. (4) Davanın ihbarı. (5) Tarafların vekilleri. (6) Feragat ve kabul. (7) Teminat. (8) Mukabil dava. (9) Bilirkişi ve keşif. (10) Delillerin tespiti. (11) Yargılama giderleri. (12) Adli yardım halleri. (13) Duruşma sırasında tarafların mahkemenin sükûnunu ve inzibatım bozacak hareketlerine karşı yapılacak işlemler. Şu konular, İdarî Yargılama Usûlü Kanununda ayrıca düzenlenmiştir: (1) Açıklama (m.29). (2) Yanlışlıkların düzeltilmesi (m.30). (3) Yetki (m.32-37). (4) Bağlantılı davalar (m.38-42). (5) Çekilme ve ret (m.56-57).

İdarî Yargılama Hukuku

106

(6) Delillerin tespiti (m.58). (7) Süreler (m.7-8). Not: Şu iki konuda ise, Hukuk Muhakemeleri Kanununa yollamada bulunulmasına rağmen İdarî Yargılama Usûlü Kanu nunda da düzenleme yapılmıştır: (1) Hâkimin çekilmesi ve reddi (m.56-57). (2) Delillerin tespiti (m.58) 2. Tartışmalı Hususlar

Yukarıda açıklandığı gibi, İdarî yargılama usûlüne ilişkin kurallar, tek bir kanunda düzenlenmiş değildir. Özellikle hukuk muhakemeleri usulüne ilişkin kurallar, önemli derecede İdarî yargılama usûlünde uygulama alanı bulmaktadır. Bu durum da bazı tartışmaları beraberinde getirmektedir. a. Hukuk Muhakemeleri Kanununa Açıkça Yollamada Bulunulmayan Haller

İdarî Yargılama Usûlü Kanununda açıkça HMK’a yollama da bulunulmayan usulî muamelelerde (örneğin tanık delili, derdestlik, bekletici mesele, iddia ve savunmanın genişletilmesi yasağı gibi) karşılaşılan boşlukların, hukuk muhakemeleri usu lündeki kurallardan yararlanarak doldurulması mümkün müdür?

(a) Öğretinin yaklaşımı: Öğretide bazı yazarlarca1, İdar yargının bir içtihat mahkemesi olarak, yargılama usulünde karşılaştığı boşlukları, hukukun genel ilkelerinden ve hukuk

GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.764

3. Bölüm: Yargılamanın Aşamaları

107

muhakemeleri usulündeki kurallardan yararlanarak doldurabi leceği ifade edilmektedir. Buna mukabil kimi yazarlara göre de2, Türkiye’nin de içinde bulunduğu Kıta Avrupası hukuk sitemlerinde, yargılama usulüne ilişkin kurallar kamu düzenin den sayılır ve mahkemelerin içtihatla hukuk yaratma yetkisi bulunmamaktadır. (b) İdarî yargı yerlerinin yaklaşımı-. Uygulamada çelişik ka rarların bulunmasına rağmen, yargı yerlerinin eğiliminin hukuk yargılamasına yollamada bulunulmayan hallerde de, Hukuk Muhakemeleri Kanunu hükümlerinin uygulanması yönünde olduğu söylenebilir. Mesela “bekletici mesele” konusunda, Hu kuk Muhakemeleri Kanununa yollama yapılmamasına rağmen, idari yargı yerleri bu müesseseyi uygulamaktadır3. Yine delil niteliğindeki evrakın altındaki imzanın inkâr edilmesi durumun da, bu imzaların doğruluğunun tetkiki bakımından Hukuk Usulü Muhakemeleri Kanunu hükümlerinin uygulanacağı belirtilmiş tir4. Askeri Yüksek İdare Mahkemesi 1993 tarihli bir kararında, bir usul kuralı olan yargılamanın yenilenmesi konusunda, ka nunda belirtilmeyen bir sebebi (karara esas alman yasanın Ana yasa Mahkemesince iptal edilmesi) yargılamanın yenilenmesi sebebi olarak kabul etmiştir5. Danıştay 1986 tarihli bir kararında®, açıkça yollama yapılma dığı için tanık delilinin, İdarî yargılama usûlünde kullanılamayaca 2

ÖZAY, Tartışmalar, s.335

Danıştay 12.D, E.2008/2196, K.2010/5293; Kırıkkale İdare M, E.2010/579, T.23.02.2011.

Danıştay 4.D, E.60/4394, K.61/3832.

5 AYİM 1.D, E.1993/815, K1993/1205. 6

Danıştay 3.D, E.86/1201, K.86/2706.

108

İdarî Yargılama Hukuku

ğına karar vermiştir. Yine 1992 tarihli bir kararda7, 31.maddede yollama bulunmadığı gerekçesiyle adlî mahkemelere istinabe yo luyla iş yaptırılmasının mümkün olamayacağına karar verilmiştir. b. Hukuk Muhakemeleri Müesseselerinin İdarî Yargıda Uygulanabilirliği

İdarî Yargılama Usûlü Kanunu’nun 31. maddesinde, hukuk yar gılama usulüne yapılan yollamada bulunulan müesseselerin, idarî yargılama usûlünde tam olarak uygulanabilmesi mümkün müdür? Kimi yazarlara göre8, idarî yargı yerleri, hukuk yargılama usulüne yollamada bulunulan konulan, idarî yargının özellikle riyle bağdaştığı ölçüde uygulayabilir. Özel hukukta, taraflarca hazırlama ilkesi kabul edildiğinden, davaya taraflar önemli öl çüde hâkimdirler. Oysa idarî yargıda re’sen araştırma ilkesi be nimsendiğinden, idarî yargı yerinin “hukukun ne olduğunu be lirleme yetkisi”ni sınırlayacak usulî müesseselerin uygulama kabiliyeti bulunmamaktadır. Bu yaklaşım, idarî yargının bünye sine uymadığı gerekçesiyle kanun hükmünün uygulanmaması düşünülemez şeklinde eleştirilmektedir9. B. İDARÎ YARGILAMA USULÜNÜN ÖZELLİKLERİ

İdare hukukunun ve buna bağlı olarak idari yargılama usu lünün özel hukuktan ve hukuk yargılamasından farklı kuralları ve özellikleri bulunmaktadır. Bu özellikleri aşağıdaki şekilde sıralamak mümkündür.

Danıştay 6.D, E.1990/429, K.1991/1027.

8 9

ERKUT/SOYBAY, age., s.350-351. YILDIRIM, İdarî Yargı, s.511.

3. Bölüm: Yargılamanın Aşamaları

109

1. Yazılı Yargılama Usulü

İdarî yargılama usûlünde, yazılı yargılama usulünün uygu lanacağı, 2577 sayılı İdarî Yargılama Usûlü Kanunu’nun 1. maddesinde “Danıştay, bölge idare mahkemeleri, idare ve vergi mahkemelerinde yazılı yargılama usulü uygulanır ve inceleme evrak üzerinde yapılır” şeklinde düzenlenmiştir. Bu usulde, taraflar iddia ve savunmalarını, dava ve cevap dilekçelerinde ortaya koyarlar10. Yazılı yargılama usulünün be nimsenmesinin gerekçesi, layihalar safhasındaki sürelerin de düzenlenmesi dikkate alındığında, davayı hızlandırmak, uyuş mazlığın makul ve hatta en kısa zamanda yargısal bir kararla sonuca bağlanmasını sağlamaktır şeklinde ifade edilmektedir11. İdarî yargılama usûlünde sözlü yargılama usulünün uygulana bilmesi için, kanunda açıkça bir düzenleme bulunmalıdır. Örneğin sözlü yargılamanın bir parçası olan “duruşma” yapılabilmesi için kanunda öngörülen şartların (m.17-19) gerçekleşmesi gerekmekte dir. Duruşmada, dava ve savunma dilekçelerinde öne sürülen sebep ler ve deliller açıklanır ve tartışılır. Ancak dava ve savunma dilekçe lerinde ileri sürülmeyen konular, duruşmada ileri sürülemez12. 2. Basit ve Az Masraflı Oluşu

İdarenin yargısal denetiminin, idarenin hukuk içinde kalma sını sağlama amacından dolayı, İdarî yargılama usûlünün, nispe ten basit ve az masraflı olduğu ifade edilmektedir13. Ancak ba 10 ONAR age., C.ll, s.1936; YENİCE/ESİN, age., s.7. 11 KARAKOÇ, age., s.69. 12 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.766. 13 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.770.

110

İdarî Yargılama Hukuku

sitliğin kişinin bilgisine göre, az masraflı oluşunun da mali gü cüne göre değerlendirilebileceğini söylemeliyiz. 3. Savcılık Kurumu

İdarî yargılama usulünün, hukuk yargılamasından bir farkı da “savcılık {kanun sözcüsü)” müessesesinin bulunmasıdır. An cak hemen belirtmek gerekir ki idarî mahkemelerde, sadece Danıştay ve Askeri Yüksek İdare Mahkemesinde savcılık bu lunmaktadır. Buna mukabil İdare mahkemeleri, vergi mahkeme leri ve bölge idare mahkemelerinde savcılık bulunmamaktadır. İdarî yargıdaki savcıların görevleri, dosya üzerinden görüş bildirmek (hukukun ne olduğunu söylemek) şeklindedir. Bu gün itibariyle savcılar sadece Danıştay’ın ilk derece mahkemesi sıfa tıyla baktığı davalarda görev yapmaktadırlar. 4. Re'sen Araştırma İlkesi

Davanın aydınlatılması için gerekli bilgi ve belgelerin top lanması görevinin mahkemeye veya taraflara verilip verilmeme sine göre ikili bir sistem ortaya çıkmaktadır14: Taraflarca hazırlama ilkesi: Dava için gerekli bilgi ve bel gelerin toplanması görevi sadece taraflara verilmiş ise, buna taraflarca hazırlama ilkesi denilmektedir. Hukuk yargılama usu lünde kural olarak (bazı istisnalar bulunmaktadır: boşanma ve ayrılık, babalık, evlenmenin butlanı gibi bazı davalarda re’sen araştırma ilkesi uygulanır) taraflarca hazırlama ilkesi kabul edilmiştir.

14 KURU/AS LAN/YILMAZ, age., s.404-405.

3. Bölüm: Yargılamanın Aşamaları

111

R e’sen (kendiliğinden) araştırma ilkesi: Davaya ilişkin bilgi ve belgelerin toplanması konusunda mahkeme de yetkili kılın mış ise, re’sen araştırma ilkesinden söz edilir. İdarî Yargılama Usûlü Kanunu 20/1. maddesinde re’sen araş tırma ilkesini açıkça düzenlemiştir: “Danıştay ile idare ve vergi mahkemeleri, bakmakta oldukları davalara ait her çeşit inceleme leri kendiliğinden yaparlar. Mahkemeler, belirlenen süre içinde lüzum gördükleri evrakın gönderilmesini ve her türlü bilgilerin verilmesini taraflardan ve ilgili diğer yerlerden isteyebilirler”. İdarî davanın konusuna ilişkin bilgi ve belgeler, genellikle idarenin elindedir. Bu nedenle idare yargıcının, sadece tarafların sunduğu delil ve belgelerle davayı sonuçlandırması (taraflarca hazırlama ilkesi) hakkaniyete ve adalete uygun düşmez. İdarî yargılama usulünde re’sen araştırma ilkesi benimsenerek, güçlü konumda olan idarenin elinde bulunan bilgi ve belgelerin mah kemeye sunulması imkânına kavuşulmaktadır. İdarî yargı yeri re’sen araştırma yetkisini taraflara karşı kullana bileceği gibi, taraflar dışındakilere karşı da kullanabilir. IYUK mad de 20/1 de “ilgili diğer yerler” olarak ifade edilen kavram, davanın tarafları dışında kalan fakat davayla ilgili bilgi ve belgelere sahip olan kişi ya da mercileri ifade etmektedir. Davaya ilişkin bilgi ya da belge, davanın tarafları dışında üçüncü bir kişi (ya da idare) elinde ise, ondan da bunlan isteme yetkisi bulunmaktadır. Re’sen araştırma ilkesi kapsamında mahkeme, aşağıdaki hususları tarafların talebi olmasa da kendiliğinden araştım ve yerine getirir15: 15 ÇAĞLAYAN, İdari Yargı Kararlarının, ???;ŞENLEN SUNAY, age., s.12.

112

İdarî Yargılama Hukuku

(a) Davanın açılmasından nihai karar verilmesine kadar da vanın sevk ve idaresi. (b) Maddi olayın varlığının araştırılması ve delillerin elde edilmesi. (c) Maddi olayın hukukî tavsifi. (d) Olaya uygulanacak hukuk kuralının tespiti. (e) İddia ve savunmada ortaya konan maddi bulguların, ger çeğe aykırı olup olmadığının araştırılması. (f) Davanın süresinde açılıp açılmadığının tespiti. (g) Delillerin takdiri. (h) jdarenin sorumluluk esasının tespiti. (k) Tarafların hiç değinmediği olayların tespit edilmesi. C. HÂKİMİN TARAFSIZLIĞI

Anayasanın 9. maddesinin “Yargı yetkisi, Türk Milleti adı na bağımsız mahkemelerce kullanılır” hükmü yanında, 138. maddesinde de mahkemelerin bağımsızlığı konusunda hükümler yer almaktadır. Hâkimin (mahkemenin), yasama ve yürütme karşısında ba ğımsız olması gerekli fakat yetersizdir. Aynı zamanda davanın tarafları karşısında da bağımsız ve tarafsız olması bir zorunlu luktur. Tarafsızlığın sağlanması bakımından bazı hallerde hâki min davaya bakması yasaklanmış, bazı hallerde de hâkimin ta raflarca reddedilmesi imkânı tanınmıştır. İdarî Yargılama Usulü Kanunu’nun 31. maddesinde, “ hâ kimin davaya bakmaktan memnuiyeti ve reddi” konusunda, Hukuk Muhakemeleri Kanunu kurallannın uygulanacağı belir

3. Bölüm: Yargılamanın Aşamaları

113

tilmiştir. Bunun yanında İdarî Yargılama Usûlü Kanunu’nun 56. ve 57. maddelerinde de bu kurumlann idarî yargılama usûlünde nasıl tatbik edileceğinin yöntemi düzenlenmiştir. 1. Hâkimin Davaya Bakmaktan Yasaklılığı

a. Yasaklılık sebepleri: Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun 34. maddesinde, yasaklılık sebepleri sayılmıştır. (1) Kendisine ait olan veya doğrudan doğruya ya da dolayı sıyla ilgili olduğu dava. (2) Aralarında evlilik bağı kalksa bile eşinin davası. (2) Kendisi veya eşinin altsoy veya üstsoyunun davası. (3) Kendisi ile arasında evlatlık bağı bulunanın davası. (4) Üçüncü derece de dâhil olmak üzere kan veya kendisini oluşturan evlilik bağı kalksa dahi kayın hısımlığı bulunanların davası. (5) Nişanlısının davası. (6) İki taraftan birinin vekili, vasisi, kayyımı veya yasal da nışmanı sıfatıyla hareket ettiği dava. Yasaklılık sebeplerinin birisinin varlığı halinde, hakim da vaya bakmaz, talep olmasa bile çekilmek zorundadır. b. Çekinme yöntemi: Yukarıda sayılan yasaklılık sebepleri nin birinin varlığı halinde hâkim kendiliğinden davadan çekin melidir. Taraflar da çekinmesi gerektiğini belirtebilirler. Hâkim çekilme kararım yetkili mercie bildirir. Nihai karan, yetkili merci verir.

İdarî Yargılama Hukuku

114

2. Hâkimin Reddi

Hâkimin tarafsızlığına halel getirebilecek durumlar ortaya çıktığında, taraflar ret talebinde bulanabileceklerdir. Yani haki min davadan çekilmesini isteyebileceklerdir. a. Ret sebepleri: Hâkimim reddi sebepleri, Hukuk Muha kemeleri Kanunu’nun 36. maddesinde düzenlenmiştir. Ancak, ret sebepleri “sayma” yoluyla değil, örnek kabilinden belirtil miştir. Hâkimin tarafsızlığından şüpheyi gerektiren önemli bir sebebin bulunması hâlinde, ret sebebi gerçekleşmiş olur. Hâkimin reddi sebepleri şunlardır (HMK, m.36): “Hâkimin tarafsızlığından şüpheyi gerektiren önemli bir sebebin bulunma sı hâlinde, taraflardan biri hâkimi reddedebileceği gibi hâkim de bizzat çekilebilir. Özellikle aşağıdaki hâllerde, hâkimin reddi sebebinin varlığı kabul edilir: (1) Davada, iki taraftan birine öğüt vermiş ya da yol gös termiş olması. (2) Davada, iki taraftan birine veya üçüncü kişiye kanunen gerekmediği hâlde görüşünü açıklamış olması. (3) Davada, tanık veya bilirkişi olarak dinlenmiş veya hâ kim ya da hakem sıfatıyla hareket etmiş olması. (4) Davanın, dördüncü derece de dâhil yansoy hısımlarına ait olması. (5) Dava esnasında, iki taraftan birisi ile davası veya arala rında bir düşmanlık bulunması (b) Ret yöntemi'. Hâkimin reddini gerektiren bir sebep varit olduğunda, hâkim kendiliğinden davadan çekilebileceği gibi,

3. Bölüm: Yargılamanın Aşamaları

115

taraflar da ret talebinde bulunabilir. Ancak hâkim, kendiliğinden çekilmez ise, taraflardan biri ret talebinde bulununcaya kadar davaya bakmaya devam eder (HMK, m.37). Ret talebinde bulunma zamanı: Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun 38. maddesine göre, hâkimin reddi sebebini bilen tarafın, ret talebini en geç ilk duruşmada ileri sürmesi gerekir. Taraf, ret sebebini davaya bakıldığı sırada öğrenmiş ise en geç öğrenmeden sonraki ilk duruşmada, yeni bir işlem yapılmadan önce bu talebini hemen bildirmek zorundadır. Belirtilen sürede yapılmayan ret talebi dinlenmez. Bu kuralın, İdarî Yargılama Usûlünde aynen uygulanması mümkün gözükmemektedir. Zira İdarî Yargılama Usûlünde, duruşma istisnadır. Bu bakımdan İdarî Yargılama Usûlünde, ret sebebini öğrenen taraf, gecikmeksizin ret talebinde bulunabilir. Cevap süresi içinde ise cevap dilekçesiyle, daha sonraki aşama larda ise, bir dilekçe ile talepte bulunabilir. Nihai karar verilin ceye kadar, ret talebinde bulunulabilir. Dilekçe: Hâkimin reddi, dilekçeyle talep edilir. Bu dilekçe de, ret talebinin dayandığı sebepler ile delil veya emarelerin açıkça gösterilmesi ve varsa belgelerin eklenmesi gerekir. Hâ kimin reddi dilekçesi, reddi istenen hâkimin mensup olduğu mahkemeye verilir (HMK, m.38). 3. Çekinme ve Reddin Karara Bağlanması

Çekinme ve reddin karara bağlanması, İdarî Yargılama Usûlü Kanunu’nun 56. ve 57. maddelerinde ayrıca düzenlenmiş tir. Burada hüküm olmayan hallerde, hukuk yargılama kuralları uygulanır. Çekinme ve reddin nasıl karara bağlanacağı konu

116

İdarî Yargılama Hukuku

sunda, Danıştay ve diğer idare mahkemeleri için ayrı kurallar getirilmiştir. a. Danıştay'da Çekinme ve Reddin Karara Bağlanması

İdarî Yargılama Usûlü Kanunu’nun 56. maddesinde, Danış tay’da çekinme ve reddin nasıl karara bağlanacağı düzenlenmiş tir. Buna ilişkin esaslar şu şekildedir: (1) Davaya bakmakta olan dava dairesi başkan ve üyelerinin çekinme veya reddi halinde, bunlar hariç tutulmak suretiyle o daire kurulu tamamlanarak, bu husus incelenir. Çekinme veya ret istemi yerinde görülürse işin esası hakkında da bu kurulca karar verilir. (2) Çekinen veya reddedilenler ikiden fazla ise bu husustaki is tem, idarî dava dairesi başkan ve üyeleri için İdarî Dava Daireleri Kurulunda, vergi dava dairesi başkan ve üyeleri için Vergi Dava Daireleri Kurulunda incelenir. Çekinen veya reddedilen başkan ve üyeler bu kurullara katılamazlar. Üye noksanı diğer dava dairelerin den tamamlanır. Bu kurullarca çekinme veya ret istemi kabul edildi ği takdirde davanın esası hakkında da bu kurullarca karar verilir. (3) İdarî Dava Daireleri Kurulu ile Vergi Dava Daireleri Kurulu başkan ve üyelerinden bir kısmının davaya bakmaktan çekinmesi veya reddi halinde noksan üyelikler diğer dava daire lerinden tamamlanır. (4) İdarî ve Vergi Dava Daireleri Kurullarının toplanmasına engel olacak sayıda ret istemlerinde bulunulamaz ve çekimlemez. (5) Danıştay Tetkik hâkimleri ve savcıları sebeplerini bildi rerek çekinebilecekleri gibi taraflarca da reddedilebilirler. Bun lar hakkındaki çekinme veya ret istemleri davaya bakmakla görevli daire tarafından incelenerek karara bağlanır.

3. Bölüm: Yargılamanın Aşamaları

117

b. Mahkemelerde Çekinme ve Reddin Karara Bağlanması

Danıştay dışındaki idare mahkemelerinde (idare ve vergi mahkemeleri, bölge idare mahkemeleri) çekinme ve reddin ka rara bağlanması, îdarî Yargılama Usûlü Kanunu’nun 57. mad desinde düzenlenmiştir. Buna ilişkin esaslar şu şekildedir: (1) Tek hâkiınle görülen davalarda hâkimin reddi istemi, redde dilen hâkimin katılmadığı idare veya vergi mahkemesince incelenir. (2) İtiraz üzerine veya doğrudan davaya bakmakta olan böl ge idare mahkemesi ile idare ve vergi mahkemesi başkan ve üyelerinin reddi istemi, reddedilen başkan ve üyenin katılmadığı bölge idare, idare ve vergi mahkemesince incelenir. (3) İdare ve vergi mahkemelerinde reddedilen başkan ve üye birden çok ise istem bölge idare mahkemesince incelenir. Bölge idare mahkemelerinde reddedilen başkan veya üye birden çok ise istem Danıştay’ca incelenir. (4) Danıştay’ca ve bu mahkemelerce ret istemleri yerinde görülürse için esası hakkında da karar verilir. (5) Davaya bakmaktan çekinme halinde diğer bir hâkimin görev lendirilmesi ile mahkemenin noksan üyesinin tamamlanması veya görevli mahkemenin belirlenmesinde yukarıdaki hükümler uygulanır. II. DAVANIN AÇILMASI VE DAVA DİLEKÇESİ A. DAVA DİLEKÇESİNDE BULUNMASI GEREKEN HUSUSLAR

İdarî yargılama usulünde davalar “dilekçe” ile açılır. Bu du rum Kanunun 3/1. maddesinde şu şekilde ifade edilmiştir: “İdarî davalar, Danıştay, idare mahkemesi ve vergi mahkemesi baş kanlıklarına hitaben yazılmış imzalı dilekçelerle açılır”.

İdarî Yargılama Hukuku

118

İdarî Yargılama Usulü Kanunu’nun 3/2.maddesinde dava dilekçesinde nelerin bulunacağı belirtilmiştir. Buna göre dilek çelerde şu hususların bulunması gerekir: 1. Mahkemenin Adı

İdarî Yargılama Usulü Kanunu’nun 3/1. maddesine göre, “İdarî davalar, Danıştay, idare mahkemesi ve vergi mahkemesi başkanlıklarına hitaben yazılmış imzalı dilekçelerle açılır”. Davacı kendince belirlediği görevli ve yetkili mahkemeyi, dilekçenin başında belirtir. Örneğin “Danıştay Başkanlığına” veya “Samsun İdare Mahkemesi Başkanlığına” şeklinde yazılır. Dava açılan yerde birden fazla mahkeme varsa, o zaman dilek çenin nöbetçi mahkemeye hitaben yazılması gerekir. Örneğin “Ankara Nöbetçi İdare Mahkemesi Başkanlığına” şeklinde yazı lır. 2. Taraflar

Dava dilekçesinde, tarafların ve varsa vekil ya da temsilci lerin adları ve adresleri ile gerçek kişilere ait Türkiye Cumhuri yeti kimlik numarası yazılır (İYUK, m.3/2-a). Verilen adresle rin, taraflara mahkemece bildirim yapılmasını sağlayacak açık lıkta olması gerekir. Davacı ya da davalı birden fazla ise, hepsi nin isimleri ve açık adresleri yazılmalıdır. Uyarı: Ad ve adreslerin yazılmaması halinde, mahkeme di lekçenin reddine karar vererek, eksikliğin tamamlanması için 30 günlük süre verilir (IYUK, m.l5/l-b). Ancak davanın hasım gösterilmeden veya yanlış hasım gösterilerek açılması halinde, dilekçe reddedilmeyerek, dava dilekçesinin mahkemece tespit edilecek gerçek hasma tebliğine karar verilir (İYUK, m.l5/l-c).

3. Bölüm: Yargılamanın Aşamaları

119

3. Davanın Konusu

Dava dilekçesinde, davanın konusunun ne olduğu açıkça belir tilir (İYUK, m.3/2-b). Başka bir ifade ile yargı yerinden ne istenil diği açıkça belirtilmelidir. Yargı yerinden ne istenildiği anlaşılamıyorsa, bu durum dilekçe ret sebebini oluşturur (IYUK, m. 15/1-d). Söz konusu olan bir idarî işleme karşı açılan iptal davası ise, işlemin hangisi olduğu yazılmalıdır. Bu bağlamda, işlemin hangi idare tarafından yapıldığı, tarih ve sayısı ve kısaca konusu belirtilmelidir. Örneğin fakülte idaresinin, bir öğrenciye verdiği disiplin cezasının iptali dava ediliyorsa, davanın konusu şu şe kilde belirtilmelidir: “...Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dekanlı ğının ...tarihli ve ...sayılı disiplin cezası verme işleminin iptalf\ Tam yargı davası söz konusu ise, dava konusu işlem ya da eylem ve talep edilen miktar belirtilmelidir. Örneğin belediyenin yol yapımı sırasında bir kişinin bahçe duvarını yıkması eylemi nedeniyle açılacak tam yargı davasında, davanın konusu şu şe kilde belirtilmelidir: “...Belediyesinin...tarihli eylemi sonucu uğranılan ....TL zararın tazmin edilmesi. ’’ Bir işlemin iptali ve bu işlem nedeniyle uğranılan zararın tazmini birlikte talep edilecekse, yani iptal davası ile tam yargı davası birlikte açılacak ise, davanın konusu şu şekilde belirtil melidir: “...Belediyesinin...tarih ve ...sayılı işleminin iptali ve bu işlem dolayısıyla uğranılan ...TL zararın tazmin edilmesF. Bir idarî sözleşmeden kaynaklanan dava açılıyorsa, o zaman davanın konusunda, sözleşme ve neyin talep edildiği belirtilme lidir. Örneğin “...tarihli sözleşmenin feshi talebi” veya ‘‘...tarihli sözleşmeye aykırı davranılması nedeniyle uğranılan ...TL zararın tazmin edilmesi” şeklinde ifade edilmelidir.

İdarî Yargılama Hukuku

120

Vergi, resim, harç, benzeri mali yükümler ve bunlann zam ve cezalarına ilişkin davalarla tam yargı davalarında uyuşmazlık konusu miktar belirtilir (m.3/2-d). Vergi davalarında davanın ilgili bulunduğu verginin veya vergi cezasının nevi ve yılı, tebliğ edilen ihbarnamenin tarihi ve numarası ve varsa mükellef hesap numarası yazılır (m.3/2-e). 4. Bildirim Tarihi

Dava dilekçesinde, dava konusu idari işlemin yazılı bildirim tarihi yer almalıdır (İYUK, m.3/2-c). Dava açma süresinin he saplanabilmesi için bu gereklidir. Şayet dava zımni işlem için açılıyorsa, bu durumda idareye başvuru tarihi yazılmalıdır. İdarî eylemden doğan tam yargı davalarında, İYUK 13. madde gereğince ön karar alınmalıdır. İdare talebi açıkça reddetmişse, bu ret işleminin tarihi, zımnî ret varsa idareye başvuru tarihi yazılmalıdır. Başka bir yargı kolunda açılan davanın görev yönünden red dedilmesi üzerine, idare mahkemelerinde açılacak davalarda, gö revsizlik karanmn bildirim tarihi dava dilekçesinde belirtilmelidir. Dava dilekçesinde yer alan bildirim tarihini ispatlayacak belgelerin asıllan ya da örnekleri, dilekçe ekinde yer almalıdır. Dava konusu işlemin bildirim tarihinin dilekçede gösteril memesi, dilekçe ret sebebi oluşturur. 5. Davanın Sebepleri ve Deliller

İdarî Yargılama Usûlü Kanunu’nun 3/2-b maddesine göre, “davanın sebepleri ve dayandığı deliller”, dava dilekçesinde gös

3. Bölüm: Yargılamanın Aşamaları

121

terilmelidir. Bu bağlamda, iptal davasında İdarî işlemin hangi unsurunda ne gibi bir sakatlık olduğu belirtilmelidir. Yine İdarî eylemden doğan zararların tazmini için açılan tam yargı davasın da, eylemin hukuka aykırılığının sebepleri belirtilmelidir. Davacı, davasının (iddiasmın) dayanağı olan bütün vakıaları (idarenin işlemi, eylemi, sözleşmesi vs.) dilekçede belirtmelidir. Davacı, hukukî delilleri (uygulanacak mevzuat hükümleri ni) de belirtmelidir. Ancak bunları belirtmemesi, dilekçe ret sebebi olmaz. Zira yargı yerleri kanun hükümlerini kendiliğin den uygulama yükümlülüğü altındadır. 6. Sonuç

2011 tarih ve 6100 sayılı Hukuk Muhakemeleri Kanu nu’nun 119/1-ğ maddesine göre, dilekçede “açık bir şekilde talep sonucu”nun yer alması gerekmektedir. İdarî Yargılama Usûlü Kanununda talep sonucuna ilişkin bir hüküm bulunma maktadır. Hukuk yargılamasındaki düzenlemenin, burada da tatbik edilmesi gerektiğini düşünmekteyiz. Yani dava dilekçe sinde bir sonuç (netice-i talep) kısmının bulunması gerekir. Uygulamada, dava dilekçelerinde sonuç (netice-i talep) kısmının yer aldığı görülmektedir. Dava dilekçesinin sonunda “netice-i talep” açıkça yer almasa bile, dava dilekçesinden neyin hüküm altına alınması istendiği anlaşılmalıdır. Burada önemli olan bir husus, dava dilekçesinde yer alan dava konusu ve sebeplerinin açıklandığı bölüm ile sonuç kısmı nın birbiriyle çelişmemesidir. Böyle bir çelişme varsa, dilekçe ret sebebidir16. 16 Danıştay 10.D, E.1985/1752, K.1985/2048.

122

İdarî Yargılama Hukuku

7. İmza

İdarî Yargılama Usûlü Kanunu’nun 3/1. maddesine göre İdarî davalar, Danıştay, idare mahkemesi ve vergi mahkemesi başkanlıklarına hitaben yazılmış imzalı dilekçelerle açılır”. Bu hüküm, dava dilekçesinin davacı (veya vekili) tarafından imza lanması gerektiğini ortaya koymaktadır. Davacı birden fazla ise, hepsinin imzalaması gerekir. Yine dava dilekçesinin tüm nüsha larının (ıslak imza ile) imzalanmış olması gerekir. İmzasız bir dava dilekçesi “hukuken dava dilekçesi mahiyet ve vasfında kabul edilemez”17. Dava dilekçesinin imzasız olması, dilekçe ret sebebidir. Dava dilekçesinin altında imza olmasına rağmen, bu imza nın davacıya ait olmadığı anlaşılıyorsa, dava dilekçesinin redde dilmesi gerekir18. 8. Dilekçe Nüshaları ve Ekleri

İdarî Yargılama Usûlü Kanunu’nun 3/3. maddesine göre, dava konusu edilen işlemin ve buna ilişkin belgelerin asıllan ya da örnekleri (davacının elinde varsa), dava dilekçesine eklenir. Yine aynı maddeye göre, dilekçeler ile bunlara ekli evrakın örnekleri davalı sayısından bir fazla olarak tanzim edilir. Örne ğin davalı bir kişi ise dilekçe ve ekleri iki nüsha, davalı iki kişi ise üç nüsha olarak tanzim edilip hepsinin imzalanması gerekir. Bu nüshalardan birisi, mahkemede dosyada kalacak, diğer nüs halar ise davalılara gönderilecektir. Eksik nüsha verilmesi dilek çe ret sebebidir. 17 Danıştay 4.D, E.1953/1864, K.1955/312. 18 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.938.

3. Bölüm: Yargılamanın Aşamaları

123

B. DAVA DİLEKÇESİNİN VERİLECEĞİ YERLER

Dava dilekçelerinin, savunma dilekçelerinin ve davalara ilişkin her türlü evrakın nerelere verilebileceği, İdarî Yargılama Usûlü Kanunu’nun 4. maddesinde belirtilmiştir. Buna göre dava dilekçeleri ve davalara ilişkin her türlü evrak (cevap dilekçeleri, temyiz dilekçeleri, itiraz dilekçeleri vs.) şu mercilere verilebilir. 1. Dava Açılan Mahkeme

Dava hangi mahkemeye açılıyorsa, dava dilekçesi o mah kemeye verilebilir. Örneğin dava Danıştay’da açılıyorsa Danış tay’a, idare mahkemesine açılıyorsa ilgili idare mahkemesine, vergi mahkemesine açılıyorsa ilgili vergi mahkemesine verilebi lir. Bu durumda dava dilekçesinde, dava açılan mahkemenin adı yer alır. 2. İdare veya Vergi Mahkemesi

Dava, davacının bulunduğu yerden başka bir yerdeki idare mahkemesine açılacak ise, dava dilekçesi davacının bulunduğu yerde idare mahkemesi varsa o mahkemeye, vergi mahkemesi varsa o mahkemeye verilebilir. Bu durumda dava dilekçesinde, dilekçenin gönderildiği ve verildiği mahkemenin adı yer alır. Örneğin “Danıştay Başkanlı ğına gönderilmek üzere Samsun İdare Mahkemesi Başkanlığı na” yahut “Ankara Nöbetçi İdare Mahkemesi Başkanlığına gön derilmek üzere Samsun İdare Mahkemesi Başkanlığına” şeklin de yazılır. Dilekçeler, en geç üç gün içinde Danıştay veya ait olduğu mahkeme başkanlığına taahhütlü olarak gönderilir. Bu yerlerde

124

İdarî Yargılama Hukuku

harç pullan bulunmadığı takdirde bunlara karşılık alman paralann miktan ve alındı kâğıdının tarih ve sayısı dilekçelere yazılır (İYUK, m.6/3). 3. Asliye Hukuk Hâkimliği

Davacının bulunduğu yerde, idare veya vergi mahkemesi yok ise, dava dilekçesi büyükşehir belediyesi sınırlan içerisinde kalıp kalmadığına bakılmaksızın o yerdeki asliye hukuk hâkim liğine verilebilir. Bu durumda dava dilekçesinin başlığı, “.. .İdare Mahkemesi başkanlığına gönderilmek üzere...Asliye Hukuk Hâkimliğine” şeklinde yazılır. 4. Konsolosluklar

Şayet davacı, yabancı ülkede bulunuyorsa, dava dilekçesini veya davaya ilişkin evrakı, bulunduğu ülkedeki Türk konsolos luklarına verilebilir. C. DAVA AÇMADA FARKLI DURUMLAR

İdarî Yargılama Usûlü Kanunu’nun 5. maddesinde belir tildiği üzere “her İdarî işlem aleyhine ayrı ayrı dava açılır”. Bunun yanında, kişiler kendileri ile ilgili davaları tek başları na açarlar. Ancak hem usul ekonomisi açısından, hem de yar gı yerlerinin farklı kararlar vermesinin önüne geçilmesi ba kımından, bazı hallerde birden fazla işleme karşı bir dilekçe ile dava açılması ya da bir işleme karşı birden fazla kişinin birlikte dava açması faydalı olabilir. İdarî yargılama usûlünde de buna imkân verilmektedir. Bunları üç başlık altında ele alabiliriz.

3. Bölüm: Yargılamanın Aşamaları

125

1. Bir Dilekçe İle Birden Fazla İşleme Karşı Dava Açılması

İdarî Yargılama Usûlü Kanunu’nun 5. maddesine göre “arala rında maddi veya hukukî yönden bağlılık ya da sebep-sonuç ilişkisi bulunan birdenfazla işleme karşı bir dilekçe ile de dava açılabilir". Bir dilekçe ile birden fazla işleme karşı dava açılabilmesi için, şu şartların birlikte gerçekleşmesi gerekir19: (a) İşlemler arasında ilişki bulunmalıdır: Davaya konu ola cak işlemler arasında maddî veya hukukî yönden bağlılık ya da sebep-sonuç ilişkisi bulunması gerekir. Aralarında bu şekilde bir ilişki olmayan işlemlere karşı birlikte dava açılamaz. Bunlara karşı ayrı ayrı dava açılması gerekir. Bu şekilde aralarında ilişki olmayan işlemlere karşı bir dilekçe ile dava açılması, dilekçe ret sebebi oluşturur20. İki işlem arasındaki bu türden bir ilişkinin varlığına örnek İdarî Yargılama Usûlü Kanunu’nun 7/4. maddesinde bulunmak tadır. Bu hükme göre, düzenleyici işlemin uygulanması üzerine ilgililer “düzenleyici işlem veya uygulanan işlem yahut her ikisi aleyhine birden dava açabilirler”. (b) Aynı yargı yerinin görevli olması gerekir: Birden fazla işleme karşı, bir dilekçe ile dava açılabilmesi için, her iki işleme bakacak yargı yerinin, öncelikle aynı yargı düzeni içinde olması gerekir. Örneğin işlemlerden birisi Danıştay’ın, diğeri Askeri Yüksek İdare Mahkemesinin görev alanına giriyorsa, iki işleme karşı tek dilekçe ile dava açılamaz21.

19 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.943 vd. 20 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.943. 21 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.943.

126

İdarî Yargılama Hukuku

Öte yandan bir yargı düzeninin içinde bulunan yargı yerinin (ilk derece mahkemesi ve temyiz merci olarak) görevli ve yetki li olması da bir zorunluluktur. Örneğin işlemlerden birisi vergi mahkemesinin, diğeri idare mahkemesinin görevi içine giriyorsa tek dilekçe ile dava açılamaz. (c) Süre yönünden uygunluk bulunması gerekir. Birden faz la işleme karşı, bir dilekçe ile dava açılabilmesi için, süre bakı mından da aralarında uyum olmalıdır. Başka bir ifade ile süre bakımından her iki işleme karşı da dava açma imkânı bulunma lıdır. Birisi bakımından dava açma süresi geçmiş ise, ikisine karşı tek dilekçe ile dava açılamaz22. Bunun istisnası, düzenleyici işlemin uygulanması niteliğin deki işlem ile birlikte düzenleyici işlemi de dava etmektir. Zira İdarî Yargılama Usûlü Kanunu’nun 7/4. maddesi uyarınca, dü zenleyici işlemin uygulanması şeklindeki işlemle birlikte düzen leyici işlemin de dava edilmesinde, uygulama işleminin (birey sel işlemin) dava süresinin geçmemiş olması yeterlidir. Düzen leyici işlemin dava süresinin geçmesi dikkate alınmaz. (d) İşlemlerin aynı türden işlemler olması gerekir. Bir kişinin, kendisini ilgilendiren iki işleme karşı bir dilekçe ile dava açabilmesi için, iki işlem de aynı türden olmalıdır. Yani her ikisinin de idarî işlem olması gerekir. Biri idarî işlem, diğeri örneğin yargısal karar ise bir dilekçe ile bunlar hakkında hukukî himaye istenemez23. (e) Davalının aynı olması gerekir. Birden fazla işleme karşı bir dilekçe ile dava açılabilmesi için, her iki işlemin davalısının 22 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.943. 23 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.943.

3. Bölüm: Yargılamanın Aşamaları

127

da aynı olması gerekir. İşlemlerin davalıları farklı ise, bir dilek çe ile dava açılamaz24. 2. Bir İşleme Karşı Birlikte Dava Açılması

İdarî Yargılama Usûlü Kanunu’nun 5/2. maddesine göre, “birden fazla şahsın müşterek dilekçe ile dava açabilmesi için da vacıların hak veya menfaatlerinde iştirak bulunması ve davaya yol açan maddi olay veya hukuki sebeplerin aynı olması gerekir Bu düzenlemeye göre, birden fazla kişinin bir dilekçe ile dava açabilmesi için şu iki şartın birlikte gerçekleşmesi gerekir25: (a) Davacıların hak veya menfaatlerinde iştirak olacak. (b) Davaya yol açan maddî veya hukukî sebepler aynı ola cak. Birden fazla kişinin menfaatini ihlal eden bir işleme karşı, birden fazla kişi birlikte dava açabilir. Özellikle düzenleyici işlemlerde bu durum söz konusu olur. Örneğin Yükseköğretim Kurulunun yaptığı yükseköğretim öğrencileri disiplin yönetme liğine karşı, tüm yükseköğretim öğrencileri birlikte dava açabi lirler. Mesela toplumsal olaylar nedeniyle, bir evde birlikte otu ran iki kişinin birlikte dava açması mümkündür26. İdarenin bir eyleminden dolayı birden fazla kişinin zarar görmesi, her zaman birlikte dava açabilecekleri anlamına gel mez. Mesela idarece yapılan drenaj kanalı dolayısıyla birden

24 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.943. 25 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.948. 26 Danıştay 12.D, E.1968/781, K.1968/2390.'

İdarî Yargılama Hukuku

128

fazla taşınmaz malikinin uğradığı zararlar için, malikler birlikte dava açamazlar27. 3. İptal ve Tam Yargı Davasının Birlikte Açılması

îdarî Yargılama Usûlü Kanunu’nun 12. maddesine göre, bir idarî işlemden zarar gören kişi, işleme karşı iptal davasını, zarar nedeni ile tam yargı davasını ayrı ayrı açabileceği gibi, iptal ve tam yargı davasını birlikte de açabilir. Yani tek dava dilekçesi ile hem işlemin iptalini, hem de işlem nedeniyle uğradığı zarann tazminini talep edebilir. Burada dikkat edilmesi gereken husus, iptal ve tam yargı davasının bir dilekçe ile açılabilmesi için, tam yargı davasına konu olan zarann, iptal davasına konu olan işlemden doğması gerektiğidir. İptal davasına konu olan işlem farklı, tam yargı davasına konu olan zarann kaynağı olan işlem farklı ise, iptal ve tam yargı davası birlikte açılamaz?8. D. DİLEKÇENİN VERİLMESİ ÜZERİNE YAPILACAK İŞLEMLER

İdarî Yargılama Usûlü Kanunu’nun 6, 14 ve 16. maddele rinde, dilekçenin mahkeme başkanlığına verilmesi üzerine, ne gibi bir işleme tabi tutulacağı düzenlenmiştir. Bunun yanında, Adalet Bakanlığınca yapılan 1982 tarihli “Bölge İdare Mahke meleri, İdare Mahkemeleri ve Vergi Mahkemelerinin İdarî İşleri İle Kalem Hizmetlerinin Yürütülmesi Usul ve Esaslanna İlişkin Yönetmelik” bulunmaktadır. Buna göre yapılması gerekenleri şu şekilde sıralayabiliriz:

27 Danıştay 6.D, E.1974/3240, E.1974/4430. 28 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.951.

3. Bölüm: Yargılamanın Aşamaları

129

1. Dilekçenin Kaydı

Kanunun 14. maddesine göre, Dilekçeler Danıştay’da Evrak Müdürlüğünce kaydedilir ve Genel Sekreterlikçe görevli daire lere havale olunur (ÎYUK, m. 14/1). Bölge idare, idare ve vergi mahkemelerinde dilekçeler, ev rak bürosunca kaydedilerek ilgili mahkemelere havale olunur. Dilekçe sahibine evrakın tarih ve sayısını gösterir ücretsiz bir alındı kâğıdı verilir (İYUK, m. 14/2). Kanunun 6. maddesine göre, yukarıda belirtilen dilekçenin verileceği mercilere dilekçe sunulduğunda, verilen dilekçelerin harç ve posta ücretleri alındıktan sonra deftere derhal kayıtlan yapılarak kayıt tarih ve sayısı dilekçenin üzerine yazılır. Bu havale, dilekçenin sol üst köşesine tarih ve imza şeklinde olur. Kalemde gerekli harçlar ve posta masraflan alınarak, “esas defterine” kaydı yapılır. Esas defterinde önce yıl sonra sıra numa rası bulunur. Esas defteri sıra numarası davanın da “esas numara sını” oluşturur. Örneğin 2011/77 gibi. Bu durumda davanın 2011 de açıldığı ve esas defterinde 77. sırada kayıtlı olduğu anlaşılır. Not: Mahkeme kaleminde şu defterler bulunur: 1. Esas def teri, 2. Değişik işler ve talimat defteri, 3. Karar defteri, 4. Tem yiz ve itiraz defteri, 5. Muhabere defteri, 6. Duruşma günleri defteri, 7. Zimmet defteri, 8. Kasa defteri, 9. Harç pullan satış defteri, 10. Harç yevmiye defteri, 11. Kıymetli evrak esas defte ri, 12. Posta mutemet defteri, 13. Resmi posta pullanmn ve telg raf avanslannın sarf defteri, 14. Kitaplık defteri. Davacılara, kayıt tarih ve sayısını gösteren imzalı ve mü hürlü, pulsuz bir alındı kâğıdı verilir (m.6/2).

İdarî Yargılama Hukuku

130

Davanın açıldığı zaman: Dava, dilekçenin esas defterine kaydının yapıldığı tarihte açılmış sayılır. 2. Harç veya Posta Ücretlerinde Eksiklik

İdarî Yargılama Usulü Kanununun 6. maddesinde harç veya posta ücretlerinde bir eksiklik olması halinde ne gibi işlemlerin yapılacağı belirtilmiştir. Bunları şu şekilde belirtebiliriz: (a) Herhangi bir sebeple harcı veya posta ücreti verilme den veya eksik harç veya posta ücreti ile dava açılmış olması halinde, otuz gün içinde harcın ve posta ücretinin verilmesi ve tamamlanması hususu daire başkanı veya görevlendireceği tetkik hâkimi, mahkeme başkanı veya hâkim tarafından ilgiliye tebliğ olunur. Tebligata rağmen gereği yerine getirilmediği takdirde bildirim aynı şekilde bir daha tekrarlanır. Harç veya posta ücreti süresi içinde verilmez veya tamamlanmazsa dava nın açılmamış sayılmasına karar verilir ve davacıya tebliğ olu nur (m.6/4). (b) Dava açıldıktan sonra posta ücretinde tebliğ işlemlerinin yapılmasını engelleyecek şekilde azalma olması halinde, otuz gün içinde posta ücretinin tamamlanması daire başkam veya görevlendireceği tetkik hâkimi, mahkeme başkanı veya hâkim tarafından ilgiliye tebliğ olunur. Tebligata rağmen gereği yerine getirilmediği takdirde bildirim aynı şekilde bir daha tekrarlanır. Posta ücreti süresi içinde tamamlanmazsa dosyanın işlemden kaldırılmasına karar verilir. Bu kararın tebliği tarihinden başla yarak üç ay içinde, noksanı tamamlanmak suretiyle yeniden işleme konulması istenmediği takdirde davanın açılmamış sa yılmasına karar verilir ve davacıya tebliğ olunur. Bu tebligatlar re'sen genel bütçeden yapılır (m.6/5-6).

3. Bölüm: Yargılamanın Aşamaları

131

E. DAVANIN AÇILMASININ SONUÇLARI

Davanın açılmış olması, maddî hukuk ve idarî yargılama hukuku açısından bazı hukukî neticeler meydana getirmektedir. 1. Zamanaşımının Kesilmesi

Davanın açılmış olması, dava zaman aşımını keser, dava konusu olan hakkın zaman aşımına uğramasını önler. İdarî yar gılama usûlünde zamanaşımı, kamu düzeninden sayılır, taraflar ileri sürebileceği gibi mahkeme de kendiliğinden dikkate alır29. 2. Derdestlik

Bir davanın, mahkemede görülüyor olmasına “derdestlik” denir30. Davanın açılması ile birlikte derdestlik hali de başlar. Bir dava derdest ise, aynı dava, yani konusu ve tarafları aynı olan bu dava başka bir yargı yerinde yeni bir dava şeklinde açı lamaz. Şayet açılırsa, karşı tarafın “derdestlik itirazında” bu lunma hakkı vardır. Mahkeme bu itirazın doğruluğunu tespit ederse, dava açılmamış sayılır. Derdestlik konusu, 2011 tarihli Hukuk Muhakemeleri Kanu nu’nun 114. maddesinde “dava şartlan” içinde düzenlenmiştir ve “aynı davanın, daha önceden açılmış ve hâlen görülmekte olmam asf şeklinde ifade edilmiştir. Aynı kanunun 115. maddesine göre de, Mahkeme, dava şartlarının mevcut olup olmadığını, davanın her aşamasında kendiliğinden araştırır. Taraflar da dava şartı nok sanlığını her zaman ileri sürebilirler. Mahkeme, dava şartı noksan lığını tespit ederse davanın usulden reddine karar verir. 29 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C. II, s. 960. 30 KURu/ASLAN/YILMAZ, age., s. 358.

İdarî Yargılama Hukuku

132

İdarî Yargılama Usûlü Kanununda, derdestlik konusunda bir düzenleme bulunmamaktadır. Ancak aynı kuralların İdarî yargılama usûlünde de geçerli olduğunu kabul etmek gerekir. Böylece gereksiz yere hüküm uyuşmazlığı çıkmasının önüne geçilmiş olur. İdarî yargı yerleri, derdestlik nedeniyle davanın reddi yönünde karar vermektedirler31. 3. Hüküm Verme Zorunluluğu

Anayasanın 36. maddesinde “hiçbir mahkeme, görev ve yetkisi içindeki davaya bakmaktan kaçmamaz” hükmü yer al maktadır. Bu hüküm gereğince, her mahkeme, dava açılması üzerine harekete geçmek ve davayı görmekle yükümlüdür. Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun 46/1-e maddesinde, “hakkın yerine getirilmesinden kaçınılmış olması” halinin hâ kimin sorumluluğuna yol açacağı belirtilmiştir. Öte yandan hâ kimin davaya bakmaktan kaçınması, 5237 sayılı Türk Ceza Ka nununun 257. maddesinde düzenlenen görevi kötüye kullanma suçunu da oluşturabilir. 4. İddia ve Savunmaların Sınırlandırılması

(a) Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun 141. maddesinde “Taraflar, cevaba cevap ve ikinci cevap dilekçeleri ile serbest çe; ön inceleme aşamasında ise ancak karşı tarafın açık muva fakati ile iddia veya savunmalarını genişletebilir yahut değişti rebilirler” hükmü yer almaktadır. Buna göre, taraflar cevaba cevap ve ikinci cevap dilekçelerinde iddia ve savunmalarım değiştirebilir ya da genişletebilirler. Bundan sonraki aşamalarda,

31 Kırıkkale İM, E.2010/560

3. Bölüm: Yargılamanın Aşamaları

133

ancak karşı tarafin açık muvafakati ile değiştirebilir ya da geniş letebilirler. (b) İdarî Yargılama Usûlü Kanunu’nun 16/4. maddesinde “taraflar, sürenin geçmesinden sonra verecekleri savunmalara veya ikinci dilekçelere dayanarak hak iddia edemezler” kuralı, yanında, 2013 tarihli değişikliklerle kısmi ıslah imkani getiril miştir. “Tam yargı davalarında dava dilekçelerinde belirtilen miktar, süre veya diğer usul kuralları gözetilmeksizin nihaî ka rar verilinceye kadar, harcı ödemek suretiyle bir defaya mahsus olmak üzere artırabili ve miktarın artırılmasına ilişkin dilekçe otuz gün içinde cevap verilmek üzere karşı tarafa tebliğ edilir.” III. DAVA DİLEKÇESİ ÜZERİNDE İLK İNCELEME

İdarî Yargılama Usûlü Kanunu’nun 14. maddesinde, İdarî yargıda dava açıldığında işin esasına girilmeden ilk olarak nele rin inceleneceği, 15. maddede ise bu ilk inceleme sonunda ne yönde karar verileceği düzenlemiştir. İlk incelemeyi yapacak merci: Kanunun 14/3. maddesine göre dilekçeler; . Danıştay’da daire başkanının görevlendireceği bir tetkik hâkimi tarafından ilk incelemeye tabi tutulur. . İdare ve vergi mahkemelerinde ise mahkeme başkam veya gö revlendireceği bir üye tarafından ilk incelemeye tabi tutulur. Karar merci: Dilekçeler bu yönlerden kanuna aykırı görü lürse durum; görevli daire veya mahkemeye bir rapor ile bildiri lir. Nihai karan, ilgili Danıştay dairesi ya da mahkeme verir (m. 14/4).

İdarî Yargılama Hukuku

134

Tek hâkim: Tek hâkimle çözümlenecek dava dilekçeleri için rapor düzenlenmez, 14 ve 15 inci madde hükümleri ilgili hâkim tarafından uygulanır. Süre: İlk incelemede yapılacak işlemler dilekçenin alındığı tarihten itibaren en geç onbeş gün içinde sonuçlandırılır. İlk incelemeyi yapanlar, dilekçede kanuna aykırılık görmez ler veya Danıştay dairesi veya mahkeme tarafından ilk inceleme raporu yerinde görülmezse, tebligat işlemi yapılır (m. 14/5). İlk incelemede bakılması gereken hususlardaki kanuna ay kırılıklar, davanın ilk inceleme sonrasındaki safhalarında tespit edilirse, 15. maddede düzenlenen ilk inceleme sonucunda yapı lacak işlemler yapılır (m. 15/6). İlk inceleme ele alınacak konular kanunun 14. maddesinde sırasıyla şu şekilde belirtilmiştir (mahkeme bu sıraya göre bir inceleme yapar): A. GÖREV VE YETKİ

İlk incelemede ilk olarak bakılacak husus “görev ve yetki” konulandır (m,14/3-a). 1. Görevsiz Yargı Yerinde Dava Açılması

(a) Yargı düzeninde hata yapılması: İdarî yargı düzeninde açılan dava, adlî ya da askerî yargı düzenine giren bir dava ise, görevli yargı düzeninde yanılgıya düşülmüş olur. Bu durumda İdarî yargı yeri, davayı görev yönünden reddeder, yani görevsiz lik kararı verir. (İYUK, m. 15/1-a). Bu karar üzerine İdarî yargı yerince yapılacak başka bir işlem yoktur. Bu karardan sonra davacı, davasını ilgili yargı yerinde açmak durumundadır.

3. Bölüm: Yargılamanın Aşamaları

135

Uyarı: İdarî yargılama usulünde görev konusu, kamu düze ninden olup, davanın her aşamasında taraflarca ileri sürülebile ceği gibi, mahkemece re’sen de dikkate alınması gerekmektedir. Taraflarca göreve ilişkin bir itiraz varsa, mahkeme öncelikle bu itiraza ilişkin bir karar vermek durumundadır32. Çözümlenmesi Danıştay’ın, idare ve vergi mahkemelerinin görevlerine girdiği halde, adlî ve askerî yargı yerlerine açılmış bulunan davaların görev noktasından reddi halinde, bu husustaki kararların kesinleşmesini izleyen günden itibaren otuz gün icinde görevli mahkemede dava açılabilir. Görevsiz yargı merciine başvurma tarihi, Danıştay’a, idare ve vergi mahkemelerine baş vurma tarihi olarak kabul edilir (m.9/1). Adli veya askeri yargı yerlerine açılan ve görevsizlik sebe biyle reddedilen davalarda, görevsizlik kararının kesinleşmesin den sonra birinci fıkrada yazılı otuz günlük süre geçirilmiş olsa dahi, idarî dava açılması için öngörülen süre henüz dolmamış ise bu süre içinde idarî dava açılabilir (m.9/2). (b) İdari mahkemede hata yapılması: İdarî yargı düzenimizde, yüksek mahkeme olarak Danıştay, ilk derece mahkemeleri olarak da idare ve vergi mahkemeleri düzenlenmiştir. Bu mahkemelerin görev konulan, 2575,2576 ve 2575 sayılı kanunlarda düzenlenmiştir. İdarî yargı düzeni içinde görevsiz yargı yerinde açılan da vada mahkeme, sörev yönünden davayı reddederek, dosvavı kendince sörevli bulduğu mahkemeye sönderir 4 YUK. m.15/1a, 43). Bu karara karşı temyiz ya da itiraz yoluna başvurulamaz (İYUK, m. 15/4) 32 Danıştay 10. D., E.1999/4626, K.2001/2366.

İdarî Yargılama Hukuku

136

2. İdarî Yargı Yerlerinde Yetki Kuralları

Usul hukukunda “yetki (selâhiyet)”, bir davanın hangi yer deki mahkemede açılacağını ifade etmektedir. Bir yargı düzeni içinde, birden fazla yerde mahkeme varsa, bu mahkemelerden hangisi davayı görmeye yetkili olduğunun tespiti gerekir. Yetkinin kamu düzeninden oluşu: İdarî Yargılama Usûlü Kanu nu’nun 32/2. maddesine göre, yetki kamu düzenindendir. Bu bakım dan mahkemenin yetkisizliği, davanın her aşamasında, taraflarca ileri sürülebileceği gibi, mahkeme tarafından re’sen de dikkate alınır. Yine İdarî Yargılama Usûlü Kanunu’nun 49/1-a maddesi uyarınca, davanın yetkisiz bir mahkemede görülmüş olması, bir temyiz sebebidir. İdarî Yargılama Usûlü Kanununda genel yetki kuralı yanın da, iptal davaları ve tam yargı davaları için özel yetki kuralları da getirilmiştir. a. İptal Davalarında Yetki

(a) Genel yetki kuralı (Dava konusu işlemi yapan idarenin bulunduğu yer mahkemesi): “Bu Kanunda veya özel kanunlarda yetkili idare mahkemesinin gösterilmemiş olması halinde, yetki li idare mahkemesi, dava konusu olan İdarî işlemi yapan İdarî merciin bulunduğu yerdeki idare mahkemesidir” (m.32/1). (b) Özel yetki kuralları: Kanunun 33, 34 ve 35. maddele rinde, iptal davalarına ilişkin olarak bazı konular bakımından özel yetki kuralları öngörülmüştür: (1) Kamu görevlileri ile ügili davalarda özel yetki kuraUan: Kamu görevlilerine ilişkin özel yetki kuralları şu şekildedir (m.33): • Yeni veya eski görev yeri idare mahkemesi'. Kamu görevlile rinin atanması ve nakilleri ile ilgili davalarda yetkili mah

3. Bölüm: Yargılamanın Aşamaları

137

keme, kamu görevlilerinin yeni veya eski görev yeri idare mahkemesidir. • Son görev yeri idare mahkemesi: Kamu görevlilerinin gö revlerine son yerilmesi, emekli edilmeleri veya görevden uzaklaştırılmaları ile ilgili davalarda yetkili mahkeme, ka mu görevlisinin son görev yaptığı yer idare mahkemesidir. .

Görevli bulunulan yer idare mahkemesi: Kamu görevlileri nin görevle ilişkisinin kesilmesi sonucunu doğurmayan di siplin cezalan ile ilerleme, yükselme, sicil, intibak ve diğer özlük ve parasal haklan ve mahalli idarelerin organlan ile bu organlann üyelerinin geçici bir tedbir olarak görevden uzaklaştınlmalanyla ilgili davalarda yetkili mahkeme ilgili nin görevli bulunduğu yer idare mahkemesidir.

• Bölge İdare Mahkemesinin bulunduğu yer idare mahkeme si: Özel kanunlardaki hükümler saklı kalmak kaydıyla, hâ kim ve savcılann mali ve sosyal haklanna ve sicillerine ilişkin konularla, müfettiş hal kâğıtlanna karşı açacaklan ve idare mahkemelerinin görevine giren davalarda yetkili mahkeme, hâkim veya savcının görev yaptığı yerin idari yargı yetkisi yönünden bağlı olduğu bölge idare mahkeme sine en yakın bölge idare mahkemesinin bulunduğu yer ida re mahkemesidir (İYUK, m.33/4). (2) Taşınmaz mallarda özel yetki (Taşınmaz malın bulun duğu yer idare mahkemesi)-. İmar, kamulaştırma, yıkım, işgal, tahsis, ruhsat ve iskân gibi taşınmaz mallarla ilgili mevzuatın uygulanmasında veya bunlara bağlı her türlü haklara veya kamu mallanna ilişkin idari davalarda yetkili mahkeme taşınmaz mallann bulunduğu yer idare mahkemesidir (m.34).

138

İdarî Yargılama Hukuku

(3) Kamu idarelerine ilişkin davalarda yetki: Köy, beledi ye ve özel idareleri ilgilendiren mevzuatın uygulanmasına iliş kin davalarla sınır uyuşmazlıklarında yetkili mahkeme, mülki İdarî birimin, köy, belediye veya mahallenin bulunduğu yahut yeni bağlandığı yer idare mahkemesidir (m.34). (4) Taşınır mallarda özel yetki (Taşınır malın bulunduğu yer idare mahkemesi): Taşınır mallara ilişkin özel yetki kuralları getirilmiştir. Buna göre, taşınır mallara ilişkin davalarda yetkili mahkeme, taşınır malın bulunduğu yer idare mahkemesidir (m.35). b. Tam Yargı Davalarında Yetki

Tam yargı davalarında yetkili mahkemeye ilişkin kuralları da şu şekildedir: (a) İdarî sözleşmelerden doğan tam yargı davalarında yet ki: îdarî sözleşmelerden kaynaklanan tam yargı davalarında yetkili mahkeme, dava konusu olan idari sözleşmeyi yapan idari merciin bulunduğu yerdeki idare mahkemesidir (m.32). (b) İdarî işlemlerden doğan tam yargı davalarında yetki: İdarî işlemlerden doğan tam yargı davalarında yetkili mahkeme, zararı doğuran İdarî uyuşmazlığı çözümlemeye yetkili idare mahkemesi, yani zararı doğuran İdarî işlemi yapan idarenin bu lunduğu yer idare mahkemesidir (m.36). (c) İdarî eylemlerden ve hizmetlerden doğan tam yargı da valarında yetki: Zarar, bayındırlık ve ulaştırma gibi bir hizmet ten veya idarenin herhangi bir eyleminden doğmuş ise, hizmetin görüldüğü veya eylemin yapıldığı yer idare mahkemesi yetkili dir (m.36).

3. Bölüm: Yargılamanın Aşamaları

139

(d) Diğer durumlarda yetki: (Davacının ikametgâhı mah kemesi): Yukarıda sayılan hallere girmeyen durumlarda yetkili mahkeme, davacının ikametgâhının bulunduğu yer mahkemesi dir (m.36). c. Vergi Uyuşmazlıklarında Yetki

Vergi uyuşmazlıklarında yetkili mahkemeye ilişkin kurallar şu şekildedir (m.37): (a) Uyuşmazlık konusu vergi, resim, harç ve benzeri mali yükümleri tarh ve tahakkuk ettiren, zam ve cezalan kesen daire nin bulunduğu yer vergi mahkemesi. (b) Gümrük Kanununa göre alınması gereken vergilerle Vergi Usul Kanunu gereğince şikâyet yoluyla vergi düzeltme taleplerinin reddine ilişkin işlemlerde vergi, resim, harç ve ben zeri mali yükümleri tarh ve tahakkuk ettiren dairenin bulunduğu yer vergi mahkemesi. (c) Amme Alacaklarının Tahsil Usulü Kanunun uygulanma sında, ödeme emrini düzenleyen dairenin bulunduğu yer vergi mahkemesi. (d) Diğer uyuşmazlıklarda dava konusu işlemi yapan daire nin bulunduğu yer vergi mahkemesi. 3. İdarî Yargıda Yetki ve Görev Uyuşmazlığının Çözümü

(a) Görev veya yetki yönünden davanın reddi ve dosyanın gönderilmesi: İdarî yargı düzeni içindeki bir mahkeme, dava konu sunun, idarî yargının görev alanına girmekle beraber, kendi görev veya yetkisine girmediği kanaatine ulaşırsa, davayı görev ya da yetki yönünden reddederek, dosyayı kendi tespit ettiği görevli ya

140

İdarî Yargılama Hukuku

da yetkili idarî yargı yerine gönderir (ÎYUK, m.l5/l-a). Bu karar aleyhine temyiz ya da itiraz yoluna gidilemez (m. 15/4). Görev veya yetki uyuşmazlığının çıkması: Dosyayı alan yargı yeri, davanın kendi görev ya da yetki alanına girmediği, bilakis gönderen yargı yerinin görev ya da yetki alanına girdiği ne karar verebilir. Bu durumda idarî yargı yerleri arasında görev ve yetki uyuşmazlığı çıkmış olur. Görev ve yetki uyuşmazlığı ve çözümü: Bu görev ve yetki uyuşmazlığının çözümüne ilişkin kurallar şu şekildedir (m.43):

(1) Danıştay ile İdare ve Vergi Mahkemeleri arasında gö rev ve yetki sorununun çözümü'. Danıştay ile ilk derece mah kemeleri arasında çıkan görev ve yetki uyuşmazlıkları Danıştay tarafından çözümlenir. Danıştay’da açılmayacak bir dava, Da nıştay’da açılır ise, Danıştay görevsizlik karan verir, dosyayı tespit ettiği görevli idare veya vergi mahkemesine gönderir. Danıştay'ın verdiği bu karar kesindir, yani Danıştay'ca görevli bulunan mahkeme görevsizlik karan veremez (m.43/3). Diğer yandan, ilk derece mahkemesinde açılan davada, mahkeme, konunun Danıştay'ın görev alanına girdiği düşünce sinde ise, görevsizlik karan vererek, dosyayı Danıştay'a gönde rir. Danıştay kendini görevli bulursa, davayı sonuçlandınr. Gö revli bulmaz ise, tespit ettiği görevli mahkemeye gönderir. Da nıştay'ın bu karan kesindir (md.43/l-a, 43/3). Uyan: Danıştay, dava dosyasını gönderen mahkemeyi gö revli olarak tespit edebileceği gibi, bir başka mahkemeyi de tespit edebilir. Bu takdirde dava dosyasmı görevli bulduğu mahkemeye gönderir.

3. Bölüm: Yargılamanın Aşamaları

141

(2) tik derece mahkemeleri arasında görev ve yetki soru nunun çözümü: İlk derece mahkemeleri arasında çıkan görev ve yetki uyuşmazlıkları ihtimallere göre şöyle çözülür (m.43): Bölge idare mahkemesi: Her iki mahkeme, aynı bölge idare mahkemesinin yargı çevresi içinde ise, görev veya yetki uyuş mazlığı bölge idare mahkemesince çözümlenir. Örneğin görev uyuşmazlığı Ankara’daki idare ve vergi mahkemeleri arasında çıkmış ise, bu uyuşmazlık Ankara Bölge İdare Mahkemesince çözümlenir. Danıştay: Her iki mahkeme, ayrı bölge idare mahkemesinin yargı çevresi içinde ise görev veya yetki uyuşmazlığı Danıştay tarafından çözümlenir. Örneğin, görev ya da yetki uyuşmazlığı Kırıkkale'deki idare veya vergi mahkemesi ile Ankara’daki idare veya vergi mahkemesi arasında çıkmış ise, uyuşmazlık Danıştay tarafından çözümlenir. Kararların kesinliği: Görev ve yetki uyuşmazlıklarında Da nıştay ve bölge idare mahkemesince verilen kararlar ilgili mah kemelere bildirilir ve bu husus taraflara tebliğ olunur. Danıştay ve bölge idare mahkemesince görev ve yetki uyuşmazlıkları ile ilgili olarak verilen kararlar kesindir. B. İDARÎ MERCİ TECAVÜZÜ t. İdarî Merci Tecavüzü Tanımı ve Niteliği

İlk incelemede ikinci olarak bakılacak husus “idari merci tecavüzü” dür (m. 14/3-b). Kanunda, dava açılmadan önce idareye başvurulması, ida renin cevabından sonra dava açılması öngörüldüğünde; idareye

142

İdarî Yargılama Hukuku

başvuru yapılmadan doğrudan dava açılmasına idarî merci teca vüzü denir33. Örneğin İdarî Yargılama Usûlü Kanunu’nun 13. madde sine göre, idarî eylemden doğan bir zarar için tam yargı dava sı açmadan önce, idarî eylemin öğrenildiği tarihten itibaren bir yıl ve her halde eylem tarihinden itibaren beş yıl içinde idareye başvurmak gerekmektedir. Bu yapılmadan doğrudan doğruya dava açılmış ise, dava idarî merci tecavüzü nedeniy le reddedilir. 2. İdarî Merci Tecavüzü Halinde Yapılacak İşlem

Dava açabilmek için, bu idarî başvuru yollarının tüketilmesi gerektiği hallerde, idarî başvuru yollan tüketilmeden dava açıl dığı anlaşılırsa yargı yeri, dosyayı başvurulması gereken ilgili idareye gönderir (IYUK, m .l5/l-b, e). Bu halde yargı yerine başvuru tarihi, idarî mercie başvuru tarihi olarak kabul edilir (m. 15/2). Uyarı: İdarî merci tecavüzü gerekçesiyle dosyanın başvuru yapılması gereken idareye gönderilmesi karanna karşı temyiz yoluna, tek hâkimle verilen karar ise itiraz kanım yoluna gidile bilir (İYUK, m. 15/4). Yargı yeri, idarî merci tecavüzü nedeniyle dosyayı ilgili idareye gönderdikten sonra, idarenin açık veya zımni ret ka rarı üzerine davacının, dava açma süresi içinde yetkili Ve gö revli mahkemeye yeni bir dava dilekçesi ile başvurması gere kir.

33 GÖZÜBÜYÜK/DİNÇER, age., s. 383; YENİCE/ESİN, age., s. 442.

3. Bölüm: Yargılamanın Aşamaları

143

C. EHLİYET

İlk incelemede üçüncü olarak bakılacak husus “ehliyet” ko nusudur (m.l4/3-c). Dava açabilmek için, taraf olabilme (taraf ehliyeti) ve dava açabilme (dava ehliyeti) ehliyetine sahip olmak gerekir. Davacı nın dava ve taraf ehliyeti yoksa mahkeme davayı ehliyet yönün den reddeder (m.l5/l-b). Ehliyet yönünden davanın reddi, nihai bir karar olduğundan bu karara karşı temyiz yoluna, tek hâkimle verilen karar ise iti raz yoluna başvurulabilir (m. 15/4). İdarî Yargılama Usûlü Kanunu’nun 31. maddesinde, “ehli yet” konusunda Hukuk Muhakemeleri Kanununa yollamada bulunmaktadır. 1. Taraf Ehliyeti

Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun 50/1. maddesi uyarınca “medenî haklardan yararlanma ehliyetine sahip olan, davada taraf ehliyetine de sahiptir”. Medeni Kanuna göre gerçek (m. 8) ve tüzel kişiler (m.48) hak ehliyetine sahip olduklarına göre bir davada taraf ehliyetine de sahiptirler. (a) Gerçek kişiler. Her gerçek kişi, yaşadığı sürece hak eh liyetine sahiptir. Bu bakımdan taraf ehliyeti, sağ olarak bütünüy le doğumla başlayıp ölümle sona erer (MK, m .8,28). (b) Tüzel kişiler. Tüzel kişiler, hukukun öngördüğü şekilde kurulmaları ile kişilik kazanırlar. Tüzel kişilik kazanmaları ile birlikte hak ehliyetine sahip olacaklarından, taraf ehliyetine de sahip olurlar. Tüzel kişiliği sona eren kuruluşların taraf ehliyeti de sona ermiş olur.

144

İdarî Yargılama Hukuku

Kamu tüzel kişileri: Anayasanın 123. maddesine göre kamu tüzel kişileri, kanunla ya da kanunun açıkça yetki vermesi ha linde idarî bir kararla kurulur. Bunlann tüzel kişiliğe sahip ol duğu, genellikle kuruluş kanunlannda ifade edilir. Bu şekilde kurulan kamu tüzel kişileri de hak ehliyetine, dolayısıyla taraf ehliyetine sahiptirler. Devlet tüzel kişiliğinin taraf ehliyeti. Devletin doğrudan ta raf ehliyeti bulunmamaktadır. Devlet tüzel kişiliğini, kendi gö rev alanlan bakımından Başbakanlık ve bakanlıklar temsil eder. Bu bakımdan devlet tüzel kişiliği adına, tüzel kişilikleri olmasa da, bakanlıklar organ sıfatıyla taraf ehliyetine sahiptir. Tüzel kişiliği olmayan kamu kuruluşlarının taraf ehliyeti'. Bazı kamu kuruluşlannın, (örneğin fakülteler) tüzel kişiliği bu lunmamaktadır. Böyle olmakla beraber, bu kuruluşların icrai kararlar alma ve bunlan uygulama yetkileri de bulunmaktadır. Bunlann kararlanna karşı açılan iptal davalannda taraf ehliyeti ne sahip olduklan yargı kararlannda kabul edilmektedir34. 2. Dava Ehliyeti

Dava ehliyeti, bir kişinin (kendisi veya yetkilendirdiği vekili aracılığıyla) bir davayı mahkemede takip edebilmesi demektir35. Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun 51/1. madde sine göre “dava ehliyeti, medenî hakları kullanma ehliyetine göre belirlenir”. Bu bakımdan fiil (medeni hakları kullanma) ehliyetine sahip olan gerçek ve tüzel kişiler, dava ehliyetine de sahiptirler. 34 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.820. 35 KURu/ASLAN/YILMAZ, age., s. 269.

3. Bölüm: Yargılamanın Aşamaları

145

Eğer davalar, vekil aracılığıyla takip ediliyorsa, vekilin avukat sıfatına ve geçerli bir temsil yetkisine sahip olması gere kir. Şayet dava yetkili olmayan avukat tarafından veya avukat olmayan vekil tarafından açılmış ise, dilekçe reddedilir, davanın bizzat davacı tarafından yahut yetkili bir avukat tarafından açıl ması için davacıya otuz günlük süre verilir (IYUK, m. 15/1-d). (a) Gerçek kişiler. Mümeyyiz (ayırt etme gücüne sahip), re şit (ergin) ve mahcur (kısıtlı) olmayan her gerçek kişi, tam dava ehliyetine sahiptir. Bunlar davalarını kendileri takip ederler. Ayırt etme gücüne sahip küçükler, kısıtlılar ve ayırt etme gü cünden yoksun olanlar davalarını kanuni temsilcileri aracılığıyla takip edebilirler. (b) Tüzel kişiler. Tüzel kişiler davayı, yetkili organlar aracı lığı ile takip ederler (HMK, m.52). Kamu tüzel kişilerinde bu yetki kamu tüzel kişisinin başında bulunan kişiye ya da yürütme organına aittir. Not: Kamu tüzel kişilerinin mahkemelerde temsiline ilişkin 2011 tarih ve 659 sayılı Kanun Hükmünde Karamame’de hü kümler bulunmaktadır. 3. İdarî Davalara Özgü Şartlar

Yukarıda bahsedilen genel olarak taraf ve dava ehliyetine sahip olma durumuna ilaveten iptal davalannda “menfaat ihlali” şartı, tam yargı davalannda ise “hak ihlali” şartının da var olma sı gerekmektedir. a. İptal davasında menfaat ihlâli şartı: îptal davası açıla bilmesi için “menfaat ihlali” şartının gerçekleşmiş olması ge rekmektedir (İYUK, m.2/l-a). Burada söz edilen menfaat, dava

146

İdarî Yargılama Hukuku

konusu işlem ile davacı arasında var olması gereken makul bir alakadır36. Örneğin yükseköğrenim öğrenci disiplin yönetmeliği ile, tüm yükseköğrenim öğrencileri arasında makul bir alaka bulunmaktadır. Söz konusu menfaatin meşru kişisel ve güncel olması gere kir37. b. Tam yargı davalarında hak ihlâli şartı: Tam yargı dava sı açılabilmesi için “hak ihlali” şartının gerçekleşmiş olması gerekmektedir (İYUK, m.2/l-b). Malvarlığı veya şahız varlığı nın bir zarar görmesi, hak ihlali niteliğindedir. Mesela öğrenci disiplin yönetmeliğinin uygulanarak öğrenciye okuldan uzaklaş tırma cezası verilirse, hak ihlali gerçekleşmiş olur. 4. Davaya Vekâlet

Türk hukukunda, bir davanın takibi için vekil (avukat) tut ma zorunluluğu bulunmamaktadır. Dava ehliyetine sahip olan herkes, davasını kendisi yürütebileceği gibi bir avukata vekâlet vererek (iradî temsil) de yürütebilir. Dava ehliyetine sahip olmayanlar adına kanunî temsilcileri (kanunî temsil) dava açabilmektedirler. Kanunî temsilciler da vayı kendileri yürütebileceği gibi, bir avukata vekâlet vererek de yürütebilirler. Tüzel kişiler adına da organları, özellikle yürütme organı ya da vekilleri davalan takip ederler. İdarî Yargılama Usûlü Kanunu’nun 31. maddesinde, davaya vekâlet (taraflann vekilleri) konusunda Hukuk Muhakemeleri 36 ÖZAY, Yargısal Korunma, s. 78. 37 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.348-349; ONAR, age., C. Ill, s. 1780.

3. Bölüm: Yargılamanın Aşamaları

147

Kanununa yollamada bulunulmaktadır. Davaya vekâlet konusu Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun 71 ila 83. maddeleri arasında düzenlenmiştir. Bu konuya ilişkin genel ilkeleri şu şekilde sıra layabiliriz: (a) Vekilin avukat olması gerekir (AK, m.35): Davanın avukat olmayan temsilci tarafından açılması halinde dilekçe reddedilir. Davacı otuz gün içinde bizzat kendisi ya da avukata vekâlet vererek davasını yenileyebilir (İYUK, m.l5/l-d). (b) Temsil yetkisi-vekâletname olmalıdır. Vekâletnamenin noter tarafından tanzim edilmiş olması gerekmektedir. Öte yan dan kamu kurum ve kuruluşlarının avukatlarına, yetkili amirleri tarafından usulüne uygun olarak düzenlenip verilmiş olan temsil belgeleri de geçerli olup, ayrıca noterce onaylanmasına gerek yoktur (HMK, m. 76/2). (c) Vekâletnamenin ibrazı: Vekil, vekâletnamesinin aslını ya da onaylı örneğini dosyaya konulmak üzere yargı yerine vermekle yükümlüdür. Her bir dava için ayrı vekâletname ve rilmesi gerekmektedir (HMK, m.76/1). (d) Vekâletname olmadan dava açılması'. Açılan davada, ve kilin temsil yetkisinin (vekâletname) olmadığı anlaşıldığında dilekçe reddedilir. Davacı otuz gün içinde bizzat kendisi ya da avukata vekâlet vererek davasım yenileyebilir (İYUk, m. 15/1-d). (e) Vekil-Müvekkil ilişkisi: Avukat ile müvekkil arasındaki ilişki, Borçlar Hukuku alanına giren bir temsil ilişkisidir. Ücret konusunda da özel hukuk hükümleri uygulanır. Not: Yargılama giderleri arasında yer alan vekâlet ücreti ise, vekil ile müvekkil arasındaki sözleşme dikkate alınmaksı

148

İdarî Yargılama Hukuku

zın, avukatlık ücret tarifesine göre yargı yerlerince belirlenir. Yargılama giderleri arasında olan vekâlet ücreti, davada haksız çıkan tarafa yüklenir. 5. Davanın Taraflarında Değişme

Dava açıldıktan sonra, davanın taraflarında değişiklik olabi lir. Gerçek kişilerde bu değişiklik ölümle olur. Tüzel kişilerde ise, tüzel kişiliğin sona ermesi ya da tüzel kişilikte değişme (bir leşme, ayrılma) şeklinde olabilir. Davanın taraflarında meydana gelen değişikliğe ilişkin ola rak mahkemenin yetkilerini şu şekilde belirtebiliriz (ÎYUK, m.26): (a) Dava esnasında ölüm veya herhangi bir sebeple tarafla rın kişilik veya niteliğinde değişiklik olursa davayı takip hakkı kendisine geçenin başvurmasına kadar dosyanın işlemden kaldı rılmasına karar verilir. (b) Dava esnasmda gerçek kişilerden olan tarafın ölümü ha linde, idarenin mirasçılar aleyhine takibi yenilemesine kadar dosyanın işlemden kaldırılmasına karar verilir. Bekleme suresi: Dört ay içinde yenileme dilekçesi verilme miş ise, varsa yürütmenin durdurulması karan kendiliğinden hükümsüz kalır. (c)Yalnız öleni ilgilendiren davalara ait dilekçeler iptal edilir. (d) Davacının gösterdiği adrese tebligat yapılamaması ha linde, yeni adresin bildirilmesine kadar dava dosyası işlemden kaldırılır ve varsa yürütmenin durdurulması karan kendiliğin den hükümsüz kalır.

3. Bölüm: Yargılamanın Aşamaları

149

Bekleme süresi: Dosyanın işlemden kaldırıldığı tarihten baş layarak bir yıl içinde yeni adres bildirilmek suretiyle yeniden işleme konulması istenmediği takdirde, davamn açılmamış sa yılmasına karar verilir. Tebliğ: Dosyaların işlemden kaldırılmasına ve davamn açılmamış sayılmasına dair kararlar diğer tarafa tebliğ edilir. Tüzel kişiliğin sona ermesi: Tüzel kişiliğin sona ermesi du rumunda, bu tüzel kişiliğin yerini alan tüzel kişi bulunuyorsa, bu tüzel kişi davada taraf olur. D. KESİN VE YÜRÜTLMESİ GEREKLİ BİR İŞLEMİN VARLIĞI

îlk incelemede dördüncü olarak ele alınacak husus “idarî davaya konu olacak kesin ve yürütülmesi gereken bir işlem olup olmadığı” meselesidir (İYUK, m.l4/3-d). Bu mesele, iptal dava larına ilişkindir. îdarî davaya konu olacak kesin ve yürütülmesi gereken bir işlem bulunmuyorsa, mahkeme davayı reddeder (m.l5/l-b). Bu karar nihai bir karar olduğundan temyiz yoluna, tek hâkimle verilen bir karar ise itiraz yoluna başvurulabilir (m. 15/4). Kişilerin hukuki durumunda değişiklik yapabilen işlemler icrai nitelikte, değişklik yapmayan işlemler ise icrai nitelikte değildirler. îcrai nitelikte olmayan işlemler dava konusu edile mez. Bu bağlamda tavsiye, teklif, mütalaa, rapor tanzim etme gibi hazırlık işlemleri; var olan bir durumu tekrar ortaya koyan bildirici işlemler; idarenin iç işleyişine ilişkin işlemler icrai nite likte olmadığından dava konusu edilemezler38. 38 ERKUT, İdari davaya, s. 112; GÖZÜBÜYÜK, Yönetsel Yargı, s. 156; ERKUT, idari İşlemin Kimliği, s. 193.

İdarî Yargılama Hukuku

150

E. SÜRE AŞIMI

tik incelemede beşinci olarak ele alınacak husus “süre aşımı” konusudur (m.l4/3-e). Yargı yeri ilk incelemede dava açma süre sinin geçtiğini tespit ederse, davayı reddeder (IYUK, m.l5/l-b). Bu şekilde süreden reddedilen dava tekrar açılamaz. Davanın süreden reddi, nihai bir karar olduğundan temyiz yoluna, tek ha kimle verilen bir karar ise itiraz yoluna başvurulabilir (m. 15/4). 1. Dava Açma Süresinin Niteliği

İdarî davalarda dava açma süresi, davanın ön şartlardan olup, ilk incelemede re’sen dikkate alınır. Taraflar da dava süre sinin geçtiğini ileri sürebilirler. Bu şart eksikse esasa girilmeden dava reddedilir39. Danıştay’a göre de dava açma süresi, hak düşürücü süre olup, kamu düzenindendir ve davanın her aşama taraflarca ileri sürülebileceği gibi, yargı yerince de re’sen dikkate alınır40. 2. Genel ve Özel Dava Süreleri

(a) Genel dava açma süresi: İdarî yanlama usulünde genel dava açma süresi, İdarî davalarda altmış (60) gün, vergi davala rında ise otuz (30) gündür (İYUK, m.7/1). Dava süresine ilişkin özel düzenleme yoksa bu kural geçerlidir. (b) Özel dava açma süreleri'. Kanunlarda özel dava açma sürelerinin öngörüldüğü de vakidir. Mesela 213 sayılı Vergi Usul Kanunu’nda, onbeş (15) gün (Mükerrer madde 49, Ek

39 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s. 859-860. 40 Danıştay 7.D, E.1984/1081, K.1984/1385

3. Bölüm: Yargılamanın Aşamaları

151

m.7), Kamulaştırma Kanunu’nda otuz (30) gün (m. 14) gibi dava süreleri bulunmaktadır. 3. Sürelerin Başlangıcı

İdarî yargılama usulünde dava açma süresinin başlangıcı, farklı durumlara göre değişiklik arzetmektedir. a. İptal Davalarında Dava Süresi (1) Bireysel işlemlerde dava süresinin başlangıcı (yazlı bil dirim): Bireysel işlemlerde dava süresi, “yazılı bildirimin yapıl dığı tarihi izleyen günden” itibaren işlemeye başlar (AY, m. 125, İYUK, m.7/2-a). Not: Dava açma süresinin yazlı bildirimle başlayacağı esas ise de, bildirimden önce öğrenilmesi halinde dava açmaya engel bir durum yoktur. Yani işlem tamamlandığı anda d^va açılabilir. Kişi mutlaka yazılı tebliği beklemek zorunda değildir41. Yazılı bildirimin dava süresini başlatabilmesi için şu şartla rın varlığı aranır42: (a) Bildirim tam olmalı: Yazılı bildirimin dava süresini baş latabilmesi için, bildirimin tam olması, şekil ve usul kurallarına uygun olarak yapılması lazımdır. (b) Bildirimin belgelendirilmesi gerekir: Dava açma süresi nin işlemeye başladığının kabulü için, yazılı bildirimim yapıldı ğını idare ispatlamalı yani belgelemelidir

41 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.870; Danıştay 4. D., E.1990/1088, K. 1990/3054. 42 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.867.

152

İdarî Yargılama Hukuku

Yazılı bildirimin tarihinin bilinmemesi ya da idare tarafın dan belgelenememesi durumunda, idarenin süre aşımı iddiası dikkate alınmamaktadır (Danıştay 5.D, E.1953/1467, K.1954/690). (2) Düzenleyici işlemlerde dava süresinin başlangıcı (yayın lanma)'. İlam gereken düzenleyici işlemlerde dava süresi, ilan (ya yınlanma) tarihini izleyen günden itibaren başlar (IYUK, m.7/4). Uvan: Düzenleyici işlemin uygulanması tarihi: Düzenleyici işlemin uygulanması üzerine ilgililer, düzenleyici işlem veya uygulama işlemi yahut her ikisi aleyhine birden dava açabilirler. Düzenleyici işlemin iptal edilmemiş olması bu düzenlemeye dayalı işlemin iptaline engel olmaz (m.7/4). Kanunun bu hükmüne göre, bir düzenleyici işlem uygulana rak bireysel işlem haline dönüştüğünde ilgili şu yöntemlerden birisine başvurabilir: a) Sadece düzenleyici işleme karşı dava açabilir, b) Sadece bireysel işleme karşı dava açabilir, c) Hem düzenleyici işleme hem de bireysel işlemi birlikte dava edebilir. Bu durumlarda dava açma süresi, düzenleyici işlemin uygulan ma işleminin bildirimi tarihinden itibaren işlemeye başlar. Yetkili ve görevli mahkeme'. Uygulama işlemi ile birlikte dü zenleyici işleme karşı da dava açılması halinde dava, düzenleyici işleme karşı açılacak davayı görmeye yetkili mahkemede görülür. (3) Mali yükümlülük getiren işlemlerde dava süresinin baş langıcı'. Vergi, resim ve harçlar ile benzeri mali yükümler ve bunların zam ve cezalarından doğan uyuşmazlıklarda dava açma süresinin başlangıcı şu şekildedir (m.7/2-b): . Tahakkuku tahsile bağlı olan vergilerde dava süresi, tahsilâtın yapıldığı tarihi izleyen günden başlar.

3. Bölüm: Yargılamanın Aşamaları

153

• Tebliğ yapılan hallerde veya tebliğ yerine geçen işlemlerde dava süresi, tebliğin yapıldığı tarihi izleyen günden başlar. • Tevkif yoluyla alman vergilerde dava süresi, istihkak sahip lerine ödemenin yapıldığı tarihi izleyen günden başlar. • Tescile bağlı vergilerde dava süresi, tescilin yapıldığı tarihi izleyen günden başlar. . İdarenin dava açması gereken konularda ise ilgili merci ve ya komisyon kararının idareye geldiği tarihi izleyen günden başlar. (4) ilan suretiyle bildirilen işlemlerde dava süresinin baş langıcı: Adresleri belli olmayanlara özel kanunlarındaki hüküm lere göre ilan yoluyla bildirim yapılan hallerde, özel kanununda aksine bir hüküm bulunmadıkça süre, son ilan tarihini izleyen günden itibaren onbeş gün sonra işlemeye başlar (m.7/3). (5) İdareye başvuru halinde dava süresinin başlangıcı: Ka nunun 10. maddesi çerçevesinde bir işlem ya da eylem yapılma sı için idareye başvuru halinde, idarenin tutumuna göre dava açma süresinin başlangıcı da farklı olabilmektedir. Bunları şu şekilde ifade edebiliriz: • İdarenin kesin cevap vermesi: Bir işlem ya da eylem yapıl ması için başvurulması halinde idare, altmış günlük cevap süresi içinde açık (sarih) olarak olumlu ya da olumsuz ce vap verebilir. Eğer olumsuz (talebin reddi yönünde) cevap vermiş ise dava açma süresi, bu olumsuz cevabın ilgiliye tebliğini izleyen günden işlemeye başlar. • İdarenin kesin olmayan cevap vermesi: Altmış günlük ce vap süresi içinde idare, kesin olmayan (talebiniz inceleni

İdarî Yargılama Hukuku

154

yor, konu araştırılıyor gibi) bir cevap vermiş ise; ilgili bu cevabı isteminin reddi sayarak dava açabileceği gibi, kesin cevabı da bekleyebilir. Bu takdirde dava açma süresi işle mez. Ancak, bekleme süresi başvuru tarihinden itibaren altı ayı geçemez (m. 10/2) . İdarenin hiç cevap vermemesi: Altmış gün içinde bir cevap verilmez ise istek reddedilmiş sayılır. İlgililer altmış günün bittiği tarihten itibaren dava açma süresi içinde, konusuna göre Danıştay’a, idare ve vergi mahkemelerine dava açabi lirler (m. 10/2). • İdarenin sonradan cevap vermesi'. Süresinde dava açılma ması veya davanın süreden reddi hallerinde, altmış günlük sürenin bitmesinden sonra yetkili idarî makamlarca cevap verilirse, cevabın tebliğinden itibaren altmış gün içinde da va açabilirler (m. 10/2). b. Tam Yargı Davalannda

Tam yargı davalan, idarî işlemden, eylemden ya da sözleş meden doğabilir. Bu ihtimallere göre dava açma sürelerinin başlangıcı da farklılık arzedebilir (m. 12). (1) İdarî işlemden doğan tam yargı davalannda dava sü resi: İdarî işlemden doğan tam yargı davalannda dava açma süresinin başlangıcı, ihtimallere göre farklılık arz edecektir (m. 12). . İptal ve tam yargı davalarının birlikte açılması: Bir idarî işlemden haklan muhtel olanlar, iptal davası ile tam yargı davasını birlikte açabilirler. Bu durumda tam yargı davası nın süresi, iptal davasmın süresine tâbidir.

3. Bölüm: Yargılamanın Aşamaları

155

• Doğrudan tam yargı davası açılması'. Bir İdarî işlemden za rar doğması halinde, ilgili sadece tam yargı davası açabilir. Bu durumda dava açma süresi, işlemin yazılı bildirimini iz leyen günden işlemeye başlar. • İptal davası sonuçlandıktan sonra tam yargı davası açılma sı: İdarî işlemden zarar gören kişi önce iptal davası açıp, bu dava sonuçlandıktan sonra tam yargı davası açabilir. Bu du rumda tam yargı davasının süresi, iptal davası sonucunda verilen kararın tebliğinden; yahut kanun yollarına başvu rulmuş ise, kanun yolu incelemesi sonucunda verilen kara rın tebliğinden itibaren işlemeye başlar. . İşlemin icrasından sonra tam yargı davası açılması'. İdarî işlemler, genellikle icraya konulması neticesinde zarara se bebiyet verirler. Bu durumda dava açma süresi, işlemin ic raya konulmasından itibaren işlemeye başlar (m. 12). . İdareye başvuru halinde tam yargı davası'. İdarî işlemden zarar gören kişiler, tam yargı davası açmadan önce, isterler se zarann tazmini için dava açma süresi içinde idareye baş vuruda bulunabilirler. Bu başvuru, işlemeye başlamış olan İdarî dava açma süresini durdurur. Altmış gün içinde bir ce vap verilmezse istek reddedilmiş sayılır. İsteğin reddedil mesi veya reddedilmiş sayılması halinde dava açma süresi yeniden işlemeye başlar ve başvurma tarihine kadar geçmiş süre de hesaba katılır. (2) İdarî eylemden doğan tam yargı davalarında dava sü resi (m. 13)'. İdarî eylemlerden haklan ihlal edilmiş olanlann İdarî dava açmadan önce, bu eylemleri yazılı bildirim üzerine veya başka suretle öğrendikleri tarihten itibaren bir yıl ve her

İdarî Yargılama Hukuku

156

halde eylem tarihinden itibaren beş yıl içinde ilgili idareye baş vurarak haklarının yerine getirilmesini istemeleri gereklidir. Bu isteklerin kısmen veya tamamen reddi halinde, bu konudaki işlemin tebliğini izleyen günden itibaren veya istek hakkında altmış gün içinde cevap verilmediği takdirde bu sürenin bittiği tarihten itibaren, dava süresi içinde dava açılabilir. (3) İdarî sözleşmelerden doğan tam yargı davalarında da va süresi: İdarî sözleşmelerden doğan tam yargı davalarında, dava açma süresinin başlangıcı konusunda İdarî Yargılama Usûlü Kanunu’nda bir düzenleme bulunmamaktadır. İdarî sözleşmeye dayalı hakkın istenebilir duruma gelmesi du rumunda, hakkın yerine getirilmesi, karşı taraftan istenebilir. Verilen açık cevaptan itibaren, altmış günlük dava açma süresi işlemeye başlar. Başvuruya rağmen karşı taraf altmış gün içinde cevap ver memişse, zımni ret gerçekleşmiş olur. Zımni ret süresinin dolmasın dan itibaren, altmış günlük dava açma süresi işlemeye başlar43. 4. Dava Süresinin Hesaplanması

İdarî Yargılama Usûlü Kanunu’nun 8. maddesinde, sürele rin hesabına ilişkin genel kurallar getirilmiştir. Bunları şu şekil de sıralayabiliriz: (a) Süreler, tebliğ, yayın veya ilan tarihini izleyen günden itibaren işlemeye başlar. (b) Tatil günleri sürelere dâhildir. Sürenin son günü tatil gününe rastlarsa, süre tatil gününü izleyen çalışma gününün bitimine kadar uzar. 43 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.906.

3. Bölüm: Yargılamanın Aşamaları

157

(c) Sürelerin bitmesi çalışmaya ara verme zamanına rastlar sa bu süreler, ara vermenin sona erdiği günü izleyen tarihten itibaren yedi gün uzamış sayılır. 5. Sürenin Durması ve Ek Süreler

a. Sürenin Durması: İdareye başvuru halinde sürenin dur masına ilişkin olarak 2577 sayılı ve 6328 sayılı kanunda düzen lemeler bulunmaktadır. (1) İşlemi yapan merciin üstü durumundaki idarî mercie, üs tü yoksa işlemi yapan mercie başvurulması, işlemeye başlamış olan dava açma süresini durdurur. İdarenin açık veya zımni ret karan vermesi üzerine, dava açma süresi durduğu yerden işle meye başlar (IYUK, m.l 1). (2) Sürenin durmasına ilişkin 6328 sayılı Kamu Denetçiliği Kurumu Kanununun 17 ve 21. maddelerinde de hükümler bu lunmaktadır. Bunlan şu şekilde ifade edebiliriz: (a) Dava açma süresi içinde yapılan başvuru, işlemeye baş lamış olan dava açma süresini durdurur (m. 17/8). (b) Başvurunun Kurum tarafından reddedilmesi hâlinde, durmuş olan dava açma süresi gerekçeli ret karannm ilgiliye tebliğinden itibaren kaldığı yerden işlemeye başlar (m.21/1). (c) Başvurunun Kurum tarafından yerinde görülerek kabul edil mesi hâlinde; ilgili merci Kurumun önerisi üzerine otuz gün içinde herhangi bir işlem tesis etmez veya eylemde bulunmaz ise durmuş olan dava açma süresi kaldığı yerden işlemeye başlar (m.21/3). (d) Kurumun, inceleme ve araştırmasını, başvuru tarihinden itibaren altı ay içinde sonuçlandıramaması hâlinde de durmuş olan dava açma süresi kaldığı yerden işlemeye başlar (m.21/4).

İdarî Yargılama Hukuku

158

b. Ek süreler. İdarî Yargılama Usûlü Kanunu’nun muhtelif maddelerinde, dava açma bakımından bazı ek süreler öngörül müştür. Bunları şu şekilde belirtebiliriz: (a) Görevsiz yargı yerinde dava açılması: Bir İdarî davanın, diğer yargı düzenleri içindeki bir mahkemede açılıp davanın görev yönünden reddedilmesi durumunda; bu kararın kesinleşmesini izleyen günden itibaren otuz gün içinde görevli mahkemede dava açılabilir. Görevsiz yargı mercime başvurma tarihi, İdarî yargı ye rine başvurma tarihi olarak kabul edilir (İYUK, m.9). (b) Dilekçe ret kararı verilmesi: Dava dilekçesinde eksiklik varsa, bunların düzeltilmesi için otuz günlük ek süre tanımr. Bu süre içinde eksiklikler tamamlanarak yeniden dava açılabilir (İYUK, m. 15/1-d). F. HUSUMET

İlk incelemede altıncı olarak ele alınacak husus, “husumet” konusudur (m.l4/3-f). Husumet davanın kime yöneltileceği ile ilgili bir husustur. İdarî davalarda da, dava dilekçesinde davalının (hasmın) gösterilmesi gerekir. Dava sonucunda verilecek kararda da hasmın kim olduğunun belirtilmesi gerekmektedir (m.24). 1. Davalı Gösterilmemesi veya Yanlış Gösterilmesi

İdarî davaların dava dilekçesinde, davalının (hasmm) göste rilmesi gerekmekte ise de, davalının gösterilmemesi ya da yanlış hasma dava açılması, davanın reddi sebebi değildir. Davanın hasım gösterilmeden veya yanlış hasım gösterile rek açılması halinde, dava dilekçesinin tespit edilecek gerçek hasma tebliğine” karar verilir (m. 15/1-c).

3. Bölüm: Yargılamanın Aşamaları

159

Hasım düzeltme karan bir ara karan olduğundan, bu karara karşı temyiz veya itiraz yolu kapalıdır (m. 15/4). 2. Husumet Açısından Kamu Kuruluşlarının Durumu

İdarî yargılama usûlünde genel olarak dava, İdarî işlemi, ey lemi ya da sözleşmeyi yapan idareye karşı açılır. Ancak, karar orgam ile bu karan yürütecek organ ayn ise, dava yürütme or ganına karşı açılır. Örneğin belediye encümeni kararma karşı açılan davada husumet, yürütme organı olan belediye başkanlı ğına yöneltilir. Husumet bakımından özellik arzeden bazı durumlan şu şe kilde belirtebiliriz44: a. Cumhurbaşkanlığı: Cumhurbaşkanı ’nm tek başına yaptı ğı işlemler yargı denetimi dışındadır (AY, m. 125, IYUK, m.2). Cumhurbaşkanlığı Genel Sekreterliği bünyesinde çalışan kamu görevlileri ile ilgili işlemlerde davalı, Cumhurbaşkanlığı Genel Sekreterliğidir. Bakanlar Kurulu karan veya müşterek kararnameler gibi kararnameler Cumhurbaşkanı tarafından imzalanır. Bu tür iş lemlere karşı açılacak davalarda husumet, dava konusu karar nameyi yürütecek makama yöneltilir45. Örneğin, kaymakam atamasına ilişkin müşterek kararnameyi yürütecek makam, içiş leri bakanlığı olduğundan, dava içişleri bakanlığına karşı açılır. Bakanlar Kurulu karannı, başbakanlık yürütecekse Başbakanlık, bir bakanlık yürütecekse ilgili bakanlık davalı olarak gösterilir.

44 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.834 vd. 45 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.834.

160

İdarî Yargılama Hukuku

b. Başbakanlık: Başbakanlığın davalı olması durumunu ih timallere göre şu şekilde ifade edebiliriz46: . Başbakanlığın doğrudan yaptığı işlemlerde husumet Başba kanlığa yöneltilir. . Bakanlar Kurulu kararını yürütme görevi Başbakanlığa ait se, dava Başbakanlığa karşı açılır. . Başbakanlık içinde yer alan kuruluşların (Kanunlar ve Ka rarlar Genel Müdürlüğü gibi) işlemlerinden dolayı dava, Başbakanlığa karşı açılır. . Başbakanlığa bağlı, ayrı bir tüzel kişiliği bulunmayan kuruluş ların işlem ve eylemlerinden doğan davalarda husumet, icrai nitelikteki kararlan bakımından, dava konusu işlemi yapan idarî kuruluşa (Diyanet İşleri Başkanlığı gibi) yöneltilir47. . Başbakanın başkanlık yaptığı, bazı tüzel kişiliğe sahip olma yan kuruluşlar (Özelleştirme Yüksek Kurulu gibi) bulunmak tadır. Bu tür kurullar, Bakanlar Kurulu ve Başbakanlıktan ba ğımsız olduğundan, bu kurulların icrai kararlarına karşı açılan davalarda husumet, doğrudan kurul başkanlığına yöneltilir48. c. Bakanlıklar: Bakanlıklann tüzel kişiliği bulunmamasına rağmen, Bakanlıklann ve bakanlık içinde yer alan tüzel kişiliği bulunmayan kuruluşlann işlem ve eylemlerine karşı açılan da valarda husumet, ilgili bakanlığa yöneltilir49.

46 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.834. 47 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.835. 48 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.834-835. 49 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.836.

3. Bölüm: Yargılamanın Aşamaları

161

d. Merkezin taşra kuruluşları: Merkezî idarenin taşra teşki latlarını yöneten vali ve kaymakamların icrai ve kesin nitelikteki işlemlerine karşı açılacak davalarda, husumet ilgili valilik ya da kaymakamlığa yöneltilir50. e. Meclis Başkanlığı: Yasama organının İdarî nitelikteki iş lemlerine karşı açılacak davalarda husumet, Meclis Başkanlı ğına yöneltilir. f. Vesayet denetimine tabi işlemler: Vesayet makamının onamasına tabi olsa da bu işleme karşı açılacak davada husumet, ilgili yerinden yönetim idaresine yöneltilir51. g. Diğer kamu tüzel kişileri: Devlet dışındaki kamu tüzel ki şilerinde bu idarelerin karar organlarının ve yürütme organları nın işlemlerine karşı açılan davalarda husumet, yürütme organı na yöneltilir. Örneğin belediye encümeninin işlemine karşı açı lacak davada, husumet belediye başkanlığına yöneltilir. h. Birden fazla idare: Bir işlem ya da eylem, birden fazla kamu kuruluşunun tasarrufu şeklinde gerçekleşmiş ise, husumet hepsine karşı yöneltilir52. ı. Tüzel kişilikte değişme: îdarî işlemi ya da eylemi yapan kuruluşun görev ve yetkileri başka bir İdarî kuruluşa devredil miş ise, devredilen kuruluşun işlem ve eylemlerinden dolayı açılacak davalarda husumet, devralan kuruluşa yöneltilir53.

50 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.836. 51 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.836. 52 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.839. 53 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.839.

162

İdarî Yargılama Hukuku

k. İdarî sözleşmelerde: İdarî sözleşmelerde, taraflar arasın daki uyuşmazlık sebebiyle açılacak davalarda husumet duruma göre, sözleşmenin tarafı idareye yahut sözleşmenin diğer tarafı olan özel hukuk kişisine karşı yöneltilir. G. DAVA DİLEKÇESİNİN USUL VE ŞEKLE UYGUNLUĞU

İlk incelemede yedinci olarak ele alınacak husus, “dava di lekçesinin usule ve şekle uygunluğu” konusudur (m,14/3-g). Dava dilekçesinin, İdarî Yargılama Usûlü Kanunu’nun 3. ve 5. maddelerindeki şartlan taşıması gerekir. İlk inceleme aşamasında, kanunun 3. ve 5. maddesinde dava dilekçesi için öngörülen şartlar da bir eksiklik tespit edilirse, dilekçe reddedilerek, bu eksikliklerin giderilmesi için davacıya otuz günlük süre verilir (m.l5/l-d). Davacı otuz gün içinde eksiklikleri tamamlayarak dava açarsa, bu dilekçeden harç alınmaz ve davaya devam edilir. Bu süre içinde verilen ikinci dilekçede de aynı yanlışlıklar yapılırsa, bu sefer dava reddedilir (m. 15/5). Davacı otuz gün içinde yeni dilekçe vermez ise, dava açılmamış sayılır. Dava dilekçesinin usule ve şekle aykınlığı sebebiyle verilen dilekçe ret kararlanna karşı temyiz yoluna, tek hâkimle verişmiş ise itiraz yoluna başvurulamaz (m. 15/4). Dava açma süresi he nüz geçmedi ise, yeni dilekçe ile dava açılabilir. IV. DAVANIN İLERLETİLMESİ A. DOSYANIN TEKEMMÜLÜ

İlk inceleme sonucunda herhangi bir hukuka aykınlık bu lunmadığı tespit edilirse, tamamlatılması mümkün eksiklikler tamamlanırsa, dava dilekçesi karşı tarafa tebliğ edilir (m. 14/5).

3. Bölüm: Yargılamanın Aşamaları

163

Davalı, kendisine karşı dava açıldığını bu şekilde öğrenmiş olur. Bunun üzerine davalı, anayasa ile himaye altına alınmış olan (m.36) “savunma hakkım” kullanma imkânına sahip olur. 1. Dava Dilekçesinin Tebliği ve Cevap

(a) Dava dilekçelerinin ve eklerinin birer örneği davalıya, davalının vereceği savunma dilekçesi de davacıya tebliğ olunur (İYUK, m. 16/1). Davacının ikinci dilekçesi davalıya, davalının vereceği ikinci savunma da davacıya tebliğ edilir. Buna karşı davacı ce vap veremez. Ancak davalının ikinci savunmasında, davacının cevaplandırmasını gerektiren hususlar bulunduğu, davanın gö rülmesi sırasında anlaşılırsa, davacıya cevap vermesi için bir süre verilir(IYUK, m. 16/2). (b) Taraflar, yapılacak tebliğlere karşı, tebliğ tarihinden itiba ren otuz gün içinde cevap verebilirler. Bu süre, ancak haklı sebep lerin bulunması halinde, taraflardan birinin isteği üzerine görevli mahkeme karan ile otuz günü geçmemek ve bir defaya mahsus olmak üzere uzatılabilir. Sürenin geçmesinden sonra yapılan uzat ma talepleri kabul edilmez (İYUK, m. 16/3). Taraflar, sürenin geç mesinden sonra verecekleri savunmalara veya ikinci dilekçelere dayanarak hak iddia edemezler (İYUK, m. 16/4). Not. Mahkeme, taraflara dava ve cevap dilekçelerini tebliğ edip süreleri beklemeden yani layihalar safhası tamamlanma dan, dava hakkında karar veremez. (c) Davalara ilişkin işlem dosyalarının aslı veya onaylı ör neği idarenin savunması ile birlikte, Danıştay veya ilgili mah keme başkanlığına gönderilir (İYUK, m. 16/5).

İdarî Yargılama Hukuku

164

(d) Danıştay’da ilk derece mahkemesi sıfatıyla görülen da valarda savcınm esas hakkındaki yazılı düşüncesi taraflara teb liğ edilir. Taraflar, tebliğden itibaren on gün içinde görüşlerini yazılı olarak bildirebilirler (ÎYUK, m. 16/6). (e) Dava dilekçesinde bulunması gereken hususların, cevap dilekçesinde de bulunması gerekir. (f) Medeni usul hukukunda, itiraz, inkâr, defi, mütekabil dava gibi savunma şekilleri vardır. Bünyesine uyduğu ölçüde, bu savunma şekilleri, idarî yargıda da uygulanır (ONAR, age., C.ll, s. 1979). Sürelere uymamanın sonuçları: Taraflar, süresinin geçme sinden sonra verecekleri savunmalara veya ikinci dilekçelerine dayanarak hak iddia edemezler (İYUK, m. 16/4). Örneğin avu katlık ücretinin talep edilmesi, faiz talebi, duruşma talebi (İYUK. m. 17), görev itirazında bulunma (UMK, md.10) gibi konular savunma dilekçesinde veya ikinci dilekçede ileri sürül memiş ise, sonradan bunların talep edilmesi mümkün değildir. Ancak, davayla ilgili belgelerin, zamanında verilmesine haklı bir engel varsa, mahkeme bunu takdir ederek, belgeleri kabul eder ve karşı tarafa tebliğ eder (İYUK. m.21). 2. Bilgi ve Belgelerin İstenmesi

Mahkemeler bakmakta oldukları davalara ait her çeşit ince lemeleri kendiliklerinden yaparlar. Mahkemeler belirlenen süre içinde lüzum gördükleri evrakın gönderilmesini ve her türlü bilgilerin verilmesini taraflardan ve ilgili diğer yerlerden isteye bilirler. Bu husustaki kararların, ilgililerce yerine getirilmesi mecburidir. Bu husustaki kararların, ilgililerce, süresi içinde

3. Bölüm: Yargılamanın Aşamaları

165

yerine getirilmesi mecburidir. Haklı sebeplerin bulunması ha linde bu süre, bir defaya mahsus olmak üzere uzatılabilir (İYUK, m.20/1). Dosya tekemmül ettiğinde, olay yeterince aydınlanmamış ise, mahkeme re’sen araştırma yetkisini kullanarak, taraflardan ve diğer yerlerden, davayla ilgili ellerinde olan bilgi ve belgele rin verilmesini isteyebilir. Makul süre: Yargı yeri, belge ve bilgilerin verilmesine yö nelik olan kararının, yerine getirilebilmesi için, olayın durumu na göre makul bir süre vermek durumundadır. Haklı nedenlerin varlığı halinde, bu süre bir defaya mahsus olmak üzere uzatılabilir(m.20/l). Uygulamada, bu sürenin en fazla otuz gün olarak tespit edildiği görülmektedir. İdare ve vergi mahkemelerinde heyet halinde görülen davalar da, birinci fikrada belirtilen bilgi ve belgelerin istenmesine ve ek süre verilmesine ilişkin ara kararlan, mahkeme başkanı veya dos yanın havale edildiği üye tarafından da verilebilir (İYUK, m.20/6). Ara kararının yerine getirilmemesi: Taraflardan biri ara karannın icaplannı yerine getirmediği takdirde, bu durumun veri lecek karar üzerindeki etkisi mahkemece önceden takdir edilir ve ara karannda bu husus aynca belirtilir (m.20/6). İstenen bilgi ve belgeler Devletin güvenliğine veya yüksek menfaatlerine veya Devletin güvenliği ve yüksek menfaatleriyle birlikte yabancı devletlere de ilişkin ise, Başbakan veya ilgili bakan, gerekçesini bildirmek suretiyle, söz konusu bilgi ve bel geleri vermeyebilir. Verilmeyen bilgi ve belgelere dayanılarak ileri sürülen savunmaya göre karar verilemez (İYUK, m.20/3).

İdarî Yargılama Hukuku

166

B. ÜÇÜNCÜ KİŞİLERİN TARAFLAR YANINDA YER ALMASI

Kural olarak dava, davacı ve davalı arasındaki uyuşmazlıkla ilgilidir ve davada bunlar hakkında hüküm verilir. Fakat bazı hal lerde, bir dava sonucunda verilen hüküm, davaya taraf olmayan üçüncü bir kişinin hukukî durumuna dolaylı olarak etkileyebilir. Bu kişinin de davaya katılması, onun menfaatlerinin korunması açısından gerekli olabilir. Bu gibi hallerde hukukumuzda, “davanın ihbarı” ve “davaya katılma” müesseseleri kabul edilmiştir. Îdarî Yargılama Usûlü Kanunu’nun 31. maddesinde, “üçün cü şahısların davaya katılması ve davanın ihbarı”, konularında, Hukuk Muhakemeleri Kanunu hükümlerinin uygulanacağı belir tilmiştir. Fakat “Ancak, davanın ihbarı ve bilirkişi seçimi Danış tay, mahkeme veya hâkim tarafından re'sen yapılır” şeklinde bir kural da getirmiştir. Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun 61 ila 69. maddelerinde, davanın ihbarı ve davaya müdahale konulan düzenlenmiştir. 1. Davanın İhbarı

Mevcut bir davanın taraflanndan birisinin, davayı üçüncü bir kişiye duyurarak davada kendisine yardım etmesini isteme sine davanın ihban denilir54. Bu şekilde, davadan haberdar olan kişi, davaya fer’i müdahil olma imkânına kavuşmuş olur. Davanın ihban, Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun 61 ila 64. maddelerinde düzenlenmiştir. Bu hükümlere göre davanın ihbanna ilişkin genel kurallan şu şekilde sıralayabiliriz55: 54 KURU/ASLAN/YILMAZ, age., s.605. 55 KURU/ASLAN/YILMAZ, age., s.606 vd.

3. Bölüm: Yargılamanın Aşamaları

167

(a) Davanın ihbarı, taraflar dışında yer alan üçüncü kişi du rumunda olanlara yapılabilir. (b) Davanın ihbarı, ancak açılmış (derdest) bir davada, dava sonuçlanıncaya kadar mümkündür. Dava sonuçlandıktan sonra ihbar yapılamaz. (c) Davanın ihbarında, ihbar edenin iradesi yeterli olup, duyura nın bu konuda bir menfaati olup olmadığı mahkemece araştırılamaz. (d) Davanın ihbarı yazılı olarak yapılır. (e) Davayı ihbar eden, ihbar ile üçüncü kişiden davaya mü dahale etmesini ya da davada kendisini temsil etmesini talep edebilir. (f) Davanın ihbar edildiği üçüncü kişi, davaya katılmak zo runda değildir. Yukarıdaki şartlar bünyesine uyduğu ölçüde davanın ihbarı, idarî yargılama usulünde de uygulanır. Uyarı: İdarî yargıda re ’sen ihbar: İdarî yargılama usulünde davanın ihbarı, yargı yerince re’sen yapılır (m.31). Taraflardan talep gelmese bile, şartları varsa davanın ihbarı mahkemece re’sen yapılmak zorundadır. 2. Davaya Müdahale

İdarî Yargılama Usûlü Kanunu 31. maddesinde, davaya müdahale konusunda, hukuk yargılamasına yollamada bulun maktadır. Davaya müdahale iki şekilde olabilmektedir. a. Aslî müdahale: Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun 65. maddesinde “asli müdahale” konusu düzenlenmiştir.

İdarî Yargılama Hukuku

168

(1) Bir yargılamanın konusu olan hak veya şey üzerinde kısmen ya da tamamen hak iddia eden üçüncü kişi, hüküm veri linceye kadar bu durumu ileri sürerek, yargılamanın taraflarına karşı aynı mahkemede dava açabilir. (2) Asli müdahale davası ile asıl yargılama birlikte yürütü lür ve karara bağlanır. Aslî müdahalenin şartlan**: (a) Görülmekte (derdest) bir dava olmalıdır. (b) Aslî müdahilin, dava konusu üzerinde bir hak iddiasında bulunması gerekir. (c) Aslî müdahil, davanm taraftan dışında, üçüncü bir kişi olmalıdır. (d) Aslî müdahilin, görülmekte olan davadan ayn bir dava açması gerekir. (e) Aslî müdahale talebi, hüküm verilinceye kadar, davanın her aşamasında ileri sürülebilir. (f) Aslî müdahale davası ile asıl yargılama birlikte yürütülür ve karara bağlanır. b. Fer’î müdahale: Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun 66 ila 69. maddeleri doğrultusunda, davaya fer’î müdahalenin şartlannı şu şekilde sıralayabiliriz57: (a) Görülmekte (derdest) bir dava bulunacak. Açılmamış ya da sonuçlanmış bir davaya müdahale olamaz.

56 KURU/ARSLAN/YILMAZ, age., s.602-603. 57 KURU/ARSLAN/YILMAZ, age., s.597 vd.

3. Bölüm: Yargılamanın Aşamaları

169

(b) Davamn tarafları dışındaki üçüncü kişi konumundakiler davaya katılabilirler. (c) Müdahale talebinde bulunan kişinin, müdahale etmekte hukukî bir yararının bulunması gerekir. (d) Müdahale talebinde bulunan üçüncü kişi, yanında katıl mak istediği tarafı, müdahale sebebini ve bunun dayanaklarını belirten bir dilekçeyle mahkemeye başvurur. (e) Müdahale talebi mahkemenin kabulüne bağlıdır. Müdahale talebinde bulunanın, menfaati olup olmadığını mahkeme araştırır. (f) Müdahale talebinin kabulü hâlinde müdahil, davayı an cak bulunduğu noktadan itibaren takip edebilir. Müdahil, yanın da katıldığı tarafın yaranna olan iddia veya savunma vasıtalanm ileri sürebilir. Onun işlem ve açıklamalanna aykın olmayan her türlü usul işlemlerini yapabilir. (g) Müdahilin de yer aldığı asıl davada hüküm, taraflar hak kında verilir. Yukandaki şartlar gerçekleştiğinde, bünyesine uyduğu ölçüde davaya müdahale idarî yargılama usulünde de uygulanabilir. C. DAVAYA SON VEREN TARAF İŞLEMLERİ

îdarî Yargılama Usûlü Kanunu’nun 31. maddesinde, “fera gat ve kabul” konulannda Hukuk Muhakemeleri Kanunu hü kümlerinin uygulanacağı ifade edilmiştir. 1. Davadan Feragat

Feragat, davacının talep sonucundan kısmen veya tamamen vazgeçmesidir (HMK, m.307)”. Bu hükme göre davadan feragat

170

İdarî Yargılama Hukuku

eden davacı, dava dilekçesinde yer alan talep sonucundan (netice-i talep) vazgeçmektedir. Talep sonucu, davacının dava dilek çesinde yargı yerinden hüküm altına alınmasını istediği haktır. Dolayısıyla davadan feragat eden kişi, dava konusu yaptığı “haktan” vazgeçmektedir. Hiç kimse, kendi lehine olan davayı açmaya zorlanamayacağı gibi, açmış olduğu bir davayı sonuna kadar takip etmeye de zorlanamaz. Bu bakımdan kişiler, açtığı davadan feragat etme hakkına sahiptir. Adlî yargıda davadan feragatin genel olarak şartlarım şu şe kilde sıralayabiliriz (HMK, m.307-31258): (a)Açılmış bir davadan feragat edilebilir. Açılmamış dava dan feragat olmaz.

(b) Davadan feragat, davanın açılmasından, hükmün kesin leşmesi (kanun yollarlı aşamasının bitimi) aşamasına kadar mümkündür (HMK, m.310). (c) Feragat, davayı gören mahkemeye verilen dilekçeyle veya yargılama sırasında sözlü olarak yapılır. (d) Feragatin hüküm ifade etmesi, karşı tarafın ve mahke menin muvafakatine bağlı değildir. Feragat beyanının mahke meye ulaşması yeterli olup, mahkemece kabul edilmesi ya da karşı tarafa tebliğ edilerek onun kabul etmesi şart değildir. (e) Feragat kayıtsız ve şartsız olmalıdır. Davadan feragat ile dava konusu uyuşmazlık esastan sona ereceğinden ve şarta bağlı

58 KURU/ARSLAN/YILMAZ, age., s.612 vd.

3. Bölüm: Yargılamanın Aşamaları

171

hüküm verilemeyeceğinden, şarta ve kayda bağlı feragat geçerli değildir. Ancak kısmen feragat mümkündür. (f) Feragat, kesin hüküm gibi hukukî sonuç doğurur. (g) Feragat beyanında bulunan taraf, davada aleyhine hüküm verilmiş gibi yargılama giderlerini ödemeye mahkûm edilir. (h) Davadan feragat halinde uyuşmazlık, mahkeme karan ile değil, davacının iradesi ile sona erdiğinden, kanun yollanna gidilemez. İdari yargıda davadan feragat: Îdarî yargılama hukukunda feragatin mümkün olup olmadığı konusunda fikir birliği bulun mamaktadır. Tam yargı davalan ve iptal davalan açısından fark lı değerlendirmek gerekir59. Tam yargı davalarında feragat: Tam yargı davalan, adlî yargıdaki eda davalanna çok benzemektedir. Zira bu davalarla idare tarafından ihlal edilen bir hakkın yerine getirilmesi veya bir zarann tazmini talep edilir. Bu bakımdan tam yargı davalannda davadan feragatin bir özelliği olmamalıdır. Özel hukuktaki gibi, davadan feragat her zaman mümkün olmalıdır. İptal davalarında feragat: İptal davalannm, kişinin menfaa tinin korunması ve idarenin hukuka uygunluğunun sağlanması olmak üzere iki yönü bulunmaktadır. Bu bakımdan iptal davalannda feragat konusunda, bu iki yön dikkate alınarak bir sonuca varmak gerekir60.

59 YASİN Melikşah, “İdarî Yargılama Usulünde Davadan Feragat ve Davanın Kabulü”, AÜEHFD, C. II, Sayı 3-4, s. 169 vd. 60 YASİN, age., s. 169 vd.

172

İdarî Yargılama Hukuku

Sadece kişilerin kişisel menfaatlerini etkileyen, kamuyu ilgi lendirmeyen işlemlere karşı açılan davalarda feragat mümkün ol malıdır. Ancak kamuyu ilgilendiren işlemlere karşı açılan davalar da feragat kabul edilmemelidir1. Örneğin, bir kişinin pasaport tale binin, inşaat ruhsatı talebinin reddi yönündeki işlemlere karşı açı lan davalar, tamamen kişisel menfaate yönelik olup, davacı feragat hakkını kullanabilir. Buna nazaran bir taşınmazın tarihi eser niteli ğinin belirlenmesine ilişkin işlem, sadece taşınmazın malikini de ğil, tüm toplumu ilgilendirdiğinden, feragat kabul edilmemelidir. 2. Davanın Kabulü

Davanın kabulü konusunda da, İdarî Yargılama Usûlü Kanu nu’nun 31. maddesinde, hukuk yargılamasına yollamada bulunul maktadır. Davamn kabulü, “davacının talep sonucuna, davalının kısmen veya tamamen muvafakat etmesidir (HMK, m.308/1). Adlî yargıda davanın kabulünün genel olarak şartlarını şu şekilde sıralayabiliriz (HMK, m.308-312)62: (a) Açılmış bir davada kabul söz konusu olabilir. (b) Davanın kabulü, davanın açılmasından, hükmün kesin leşmesi aşamasına kadar mümkündür (m.310). (c) Davanın kabulü, davayı gören mahkemeye verilen di lekçeyle veya yargılama sırasında sözlü olarak yapılır. (d) Davanın kabulü, karşı tarafin rızasına ve mahkemenin kabulüne bağlı değildir.

61 YASİN, age., s. 169 vd. 82 KURU/AS LAN/YILMAZ, age., s. 607 vd.

3. Bölüm: Yargılamanın Aşamaları

173

(e) Kabul kayıtsız ve şartsız olmalıdır. Davadan kabul ile dava konusu uyuşmazlık esastan sona ereceğinden ve şarta bağlı hüküm verilemeyeceğinden, şarta ve kayda bağlı kabul geçerli değildir. Ancak kısmen kabul mümkündür. (f) Kabul kesin hüküm gibi hukukî sonuç doğurur. (g) Kabul beyanında bulunan taraf, davada aleyhine hüküm verilmiş gibi yargılama giderlerini ödemeye mahkûm edilir. (h) Davanın kabulü halinde uyuşmazlığın son bulması, mahkeme karan ile değil, davacının iradesi ile olduğundan, ka nun yollanna gidilemez. İdarî yargılama usûlünde davanın kabulü: Îdarî yargılama usûlünde davanın kabulü müessesesinin uygulanmasının müm kün olup olmadığı konusunda tartışmalar bulunmaktadır. Bün yesine uyduğu ölçüde, kabul müessesesi İdarî yargıda da uygu lanabilir. D. DAVALARIN BİRLEŞTİRİLMESİ VE AYRILMASI

Aralannda bağlantı olduğu tespit edilen davalann^birleştirilmesi ve birleştirilen davalann veya birlikte açılan davalann aynlması da mümkündür. İdarî Yargılama Usûlü Kanunu’nun 38 ila 42.maddelerinde, bağlantılı davalar detaylı olarak düzen lenmiştir. 1. Davaların Birleştirilmesi

(a) Bağlantı olması: Davalann birleştirilmesi, “bağlantılı davalarda” söz konusu olabilir. Ayn ayn açılmış olan birden fazla dava arasında bağlantı bulunuyorsa bu davalar birleştirile bilir. Aynı maddî veya hukukî sebepten doğan ya da biri hak

174

İdarî Yargılama Hukuku

kında verilecek hüküm diğerini de etkileyecek nitelikteki dava lar arasında bağlantı var demektir (İYUK, m.38/l)ve bu davala rın birleştirilmesine karar verilir. (b) Davaların aynı düzeyde olması63: Kanundaki düzenle melere göre, ilk derece mahkemelerinde (idare ve vergi mahke meleri) ve Danıştay’da ilk derece mahkemesi sıfatıyla görülen davalarda bağlantı söz konusu olabilir. Buna göre kanun yolu (örneğin temyiz yolu) aşamasındaki bir dava ile ilk derece mah kemesinde görülen dava arasında hukukî bir ilişki olsa bile tek nik anlamda bağlantıdan söz edilemez. Aynı durum temyiz aşamasındaki bir dava ile ilk derece mahkemesi sıfatıyla Danış tay’da görülen davalar açısından da geçerlidir. (c) Birleştirme talebi: Davalar arasında bağlantı olduğu ve birleştirilmesi gerektiği, taraflarca talep edilebileceği gibi, bu konuda yargı yeri de re’sen karar verebilir (m.38/2). Yetkili merci: Aralarında bağlantı bulunan davalar, aynı mahkemede görülüyorsa, davaların birleştirilmesine aynı mah keme karar verir. Danıştay Dairesi: Aralarında bağlantı olan davalardan birisi ilk derece mahkemesi sıfatıyla Danıştay dairesinde, diğerinin ise ilk derece mahkemesinde görülüyor olması halinde, ilk derece mahkemesi dosyayı Danıştay’a gönderir (m.38/3). İlk derece mahkemesi sıfatıyla davayı gören Danıştay’ın ilgili dairesi, da valar arasında bağlantı olup olmadığına karar verir. Bağlantı olduğuna karar verirse, davalan birleştirerek karara bağlar; du rumu davanın taraflanna ve ilgili mahkemeye bildirir (m. 38/263 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.952.

3. Bölüm: Yargılamanın Aşamaları

175

a). Davalar arasında bağlantı olmadığına karar verirse, dosyayı ilgili ilk derece mahkemesine gönderir (m.39/2-c). İdare mah kemeleri arasındaki bağlantılı davalarda merci tayini, uyuşmaz lığın esasını çözümlemekle görevli idarî dava dairesince yapılır (DK, m.27/5). Vergi mahkemeleri arasındaki bağlantılı davalar da merci tayini, uyuşmazlığın esasını çözümlemekle görevli vergi dava dairesince yapılır (DK, m.25/6). Dava Daireleri Kurulu: Aralarında bağlantı bulunan davalar dan biri Danıştay’ın bir dairesinde, diğer dava ise başka bir Danış tay dairesinde bulunması halinde; bağlantının tespiti ve birleştirme kararını verecek mercii konusunda İdarî Yargılama Usûlü Kanu nunda bir düzenleme bulunmamaktadır. Bu halde bağlantı hakkın da ve davanın hangi dairede görüleceği konusunda Dava Daireleri Kurulunun yetkili kabul edilmesi gerektiğini düşünmekteyiz. Danıştay: Aralarında bağlantı bulunan davalar, ayn bölge ida re mahkemelerinin yargı çevresi içinde bulunan idare mahkemeleri ya da vergi mahkemelerinde görülüyorsa, dosyalar Danıştay’a gönderilir (m.38/4). Damştaym ilgili dairesi, yetkili mahkemeyi kararında belirtir ve dosyalan bu mahkemeye göndererek diğer mahkemeye veya mahkemelere durumu bildirir. Yetkili mahkeme de durumu ilgililere duyurur (m.39/2-b). Ayn yargı çevrelerinde bulunan idare ve vergi mahkemeleri arasındaki bağlantılı davalarda merci tayini, Danıştay Başkanlar Kurulunca yapılır (DK, m.52/1e). Danıştayca verilen karar bağlantı bulunmadığı yolunda ise, dosyalar ilgili mahkemelere geri gönderilir (m.39/2-c). Bölge İdare Mahkemesi'. Bağlantılı davalar aynı bölge idare mahkemesinin yargı çerçevesindeki mahkemelerde bulunduğu takdirde dosyalar o yer bölge idare mahkemesine gönderilir (m.38/5). Bölge idare mahkemesince verilen karar, bağlantının

176

İdarî Yargılama Hukuku

bulunduğu yolunda ise, yetkili mahkeme kararda belirtilmek suretiyle dosyalar yetkili mahkemeye gönderilir. Durum aynca diğer mahkemeye de duyurulur. Yetkili kılman mahkeme duru mu ilgililere bildirir (m.40/1). Bölge idare mahkemesince veri len karar bağlantı olmadığı yolunda ise, dosyalar ilgili mahke melere geri gönderilir (m.40/2). Bağlantı talebinin mahkemece kabul edilmemesi: Bağ lantı iddiaları mahkemelerce kabul edilmediği takdirde, bu hu susta verilen ara karan taraflara tebliğ edilir. Taraflar, tebliğ tarihini izleyen onbeş gün içerisinde, aynı yargı çevresindeki mahkemeler için o yer bölge idare mahkemesine, 38’inci mad denin 2 ve 3’üncü fıkrasındaki durumlarla ilgili davalar için Danıştay’a başvuruda bulunabilirler. Başvuru üzerine bölge idare mahkemesi veya Danıştay görevli dairesince durum, yukandaki maddelerde yazılı usullere göre incelenerek karara bağla nır (m.41). Bağlantının bulunup bulunmadığı yolundaki bölge idare mahkemesi ve Danıştay kararlan kesindir (m.42/3). Danıştay’ın dava konusu uyuşmazlığı incelemeye yetkili dairesi, bağlantılı dava dosyalarını ivedilikle inceler ve karar verir (m.39/1). Bölge idare mahkemesi de bağlantılı dava dosyalannı öncelikle ve ivedilikle inceler ve karanm verir (m.40/1). Bağlantının varlığı yolunda idare ve vergi mahkemelerince veya bu konuda yapılacak itiraz üzerine bölge idare mahkemesi veya Danıştay’ca bağlantı hakkında karar verilinceye kadar usulî işlemler durur (m.42/1). Bağlantıya ilişkin işlemler sonuç landırdıktan sonra bu davalara bakmakla yetkili kılınan mah keme veya Danıştay, davalara bırakıldığı yerden devam eder (m.42/2).

3. Bölüm: Yargılamanın Aşamaları

177

2. Davaların Ayrılması

Davaların ayrılması konusunda, İdarî Yargılama Usulü Ka nununda bir düzenleme bulunmamaktadır. Öğretide, Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun 167. maddesinde düzenlenen dava ların ayrılmasına ilişkin kuralların, İdarî Yargılama Usulünde de uygulanabileceği kabul edilmektedir64. Davaların ayrılması, başlangıçta birlikte açılan davalarda veya sonradan birleştirilen davalarda söz konusu olabilir. Bölge idare mahkemesi ya da Danıştay karan ile birleştirilen davaların tekrar aynlmasının söz konusu olmaması gerekmektedir. Buna göre başlangıçta birlikte açılan davalar ile aynı mahkemede görülen ve aynı mahkeme tarafından birleştirilen davalann aynlması mümkün olmalıdır65. E. İDARÎ YARGILAMA USULÜNDE İSPAT VE DELİLLER

İdarî Yargılama Usulü Kanununda ispat ve deliller konu sunda detaylı düzenlemeler bulunmamaktadır. Kanunun 31. maddesinde “bilirkişi, keşif, delillerin tespiti” konularında Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun hükümleri uygulanacağı belirtilmiştir. Yine aynı kanununun 58. maddesinde “delille rin tespiti”, konusu düzenlenmiştir. Bu bakımdan ispat ve deliller konusunda, Hukuk Muhakemeleri Kanunun hükümle ri uygulanacak demektir. Bu kuralların da İdarî yargılama usûlünün niteliğine uygun düştüğü ölçüde uygulanacağını belirtmek gerekir.

64 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.959. 65 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.959-960.

İdarî Yargılama Hukuku

178

1. İspat

(a) İspatin tanımı: îddia ve savunmaların doğruluğu ve da yandıkları vakıaların varlığı konusunda mahkemeye kanaat ve rilmesine, hâkimin inandırılmasına ispat denir66. (b) İspatın konusu: İspatın konusunu, uyuşmazlığın çözümü ile ilgili vakıaların doğruluğu hakkında mahkemeyi ikna etmeye yöne lik faaliyet ve belgeler oluşturmaktadır67. Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun 187. maddesine göre, “ispatın konusunu tarafların üzerinde anlaşamadıkları ve uyuşmazlığın çözümünde etkili olabile cek çekişmeli vakıalar oluşturur ve bu vakıaların ispatı için delil gösterilir”. İdarî yargılama usûlünde de re’sen araştırma ilkesi geçerli olduğundan, tarafların ileri sürmediği vakıaları yargı yeri, ken diliğinden araştırır. (c) İspat yükü: Davada, mahkemeye sunulan vakıaların doğ ruluğunu ortaya koyma yükümlülüğüne “ispat yükü (beyyine külfeti)” denilip8. İspat yükü kendisine düşen taraf, davanın lehine sonuçlan masını istiyorsa bunu yerine getirmelidir. Bununla birlikte bu yükümlülük yerine getirilmeden karşı taraftan aksinin ispatlan ması istenilemeyecektir. İddia sahibi iddiasını ispatlarsa, bunun aksini ispatlama yükümü karşı tarafa geçer69.

66 KURU/ARSLAN/YILMAZ, age., s.415. 67 SUNAY ŞENLEN, İspat ve Delil, s. 27. 68 KURU/ARSLAN/YILMAZ, age., s.419. 69 ELÇİM, age., s. 25.

3. Bölüm: Yargılamanın Aşamaları

179

Genel kural- İddia sahibi, iddiasını ispata mecburdur: İspat yüküne ilişkin genel kural, Türk Medenî Kanununun “ispat yü kü” başlığını taşıyan 6. maddesinde “kanunda aksine bir hüküm bulunmadıkça, taraflardan her biri, hakkını dayandırdığı olgu ların varlığını ispatla yükümlüdür” şeklinde yer almaktadır. 6098 sayılı Türk Borçlar Kanunun 50. maddesinde de, “zarar gören, zararını ve zarar verenin kusurunu ispat yükü altındadır” şeklinde genel kurala uygun bir düzenleme yer almaktadır. İspat yükü, davalı ya da davacı sıfatına bağlı olmayıp, han gisi bir iddiayı ileri sürüyorsa onu ispat etmekle mükelleftir. İdarî yargılama usulünde ispat yükü: İdarî Yargılama Usûlü Kanununda ve İdarî yargıya ilişkin diğer mevzuatta, ispat yüküne ilişkin olarak herhangi bir hüküm yer almamaktadır. Bu durumda, yukarıda aktarılan genel kuralların, İdarî yargılama usulünde de geçerli olduğu söylenebilir. Ancak İdarî davalann niteliği dikkate alınarak, adlî yargıdaki ispata ilişkin kurallann aynen uygulanması pek mümkün olmaz. Buna göre her olay ayn ayn değerlendirilerek, ispat yükünün hangi tarafta olduğunun belirlenmesi gerekir. İspat külfeti konusunda, 213 sayılı Vergi Usul Kanununun 3. maddesinde “iktisadi, ticari ve teknik icaplara uymayan veya olaym özelliğine göre normal ve mutad olmayan bir durumun iddia olunması halinde ispat külfeti bunu iddia eden tarafa aittir” şeklinde bir hüküm bulunmaktadır. 2. Delil

(a) Tanım: Delil, taraflann iddialannı dayandırdıklan olay ve olgulann ispatlanması için kullandıklan araçlan, bunlann

180

İdarî Yargılama Hukuku

doğruluğu hakkında hâkimi inandırmak için kullandıkları vasıta lardır70. Mesela tanık beyanı bir delildir. (b) Delilin özellikleri-. Delil, akla ve gerçeğe uygun, olayla ilgili, taraflarca değerlendirilebilir olmalıdır71. Öte yandan hu kuka aykırı olarak elde edilmiş olan deliller, mahkeme tarafın dan bir vakıanın ispatında dikkate alınamaz (HMK, m. 189/2)). (c) Delil türleri: Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun 197 ila 293. maddelerinde deliller düzenlenmiştir. Hukuk yargılama usulünde deliller “kesin deliller” ve “takdiri deliller” şeklinde ikiye ayrılmaktadır. Kesin deliller*2: Hâkimi bağlayıcı nitelikte olan delillere “kesin deliller” denilmektedir. “İkrar”, “kesin hüküm”, “belge” ve “yemin”, hâkimi bağlayıcı nitelikte olduğundan kesin deliller olarak kabul edilmektedir. Takdiri deliller73: Hâkimi bağlayıcı nitelikte olmayan, hâ kimin serbestçe takdir edebildiği delillere ise, “takdiri deliller” denilmektedir. “Tanık”, “bilirkişi” ve “keşif’, takdiri deliller olarak kabul edilmektedir. Not: İdarî yargılama usûlünde de resen araştırma ilkesi ka bul edildiğinden, tüm deliller takdiri nitelikte olup, yargı yeri mevcut delileri serbestçe takdir eder. (d) Delillerin elde edilmesi ve zamanı: İdarî yargılama usûlünde re’sen araştırma ilkesi geçerli olduğundan, taraflar 70 KURU/ASLAN/YILMAZ, age., s. 418; PEKCANITEZ/ATALAY/ÖZEKES, age., s. 412. 71 ALPER TONGA, agf., s. 30 vd. 72 KURU/ASLAN/YILMAZ, age., s. 429. 73 KURU/ASLAN/YILMAZ, age., s. 430.

3. Bölüm: Yargılamanın Aşamaları

181

yanında mahkeme de kendiliğinden delil araştırması yapar (İYUK, m.20/1). Delillerin sunulma zamanı: İdarî Yargılama Usûlü Kanu nu’nun 3/2-b maddesine göre, “davanın dayandığı deliller”, dava dilekçesinde gösterilir, 3/3. maddeye göre de bunlar dava dilekçesinin ekinde yer alır. Yine kanunun 16/4. maddesine göre, “taraflar, sürenin geçmesinden sonra verecekleri savunma lara veya ikinci dilekçelere dayanarak hak iddia edemezler”. Esasında İdarî yargılama usûlünde delillerin hemen tamamı, re’sen araştırma yöntemi ile mahkemece elde edilmektedir. Bu durum da nihai karar verilinceye kadar devam etmektedir. (e) Delil tespiti'. Davada kullanılacak delillerin yok olma tehlikesini önlemek için, henüz dava açılmadan ya da dava açılmasına rağmen inceleme sırası gelmeyen delillerin tespit edilmesine ve bu şekilde himaye altına alınmasına “delillerin tespiti” denilmektedir74. Delil tespitine ilişkin kurallar, Hukuk Muhakemeleri Kanu nu’nun 400-406. maddelerinde, İdarî Yargılama Usûlü Kanu nu’nun ise 58. maddesinde yer almaktadır. Delil tespitinin şatlan (HMK, m.400 vd)75: (a) Delil tespiti, açılacak veya açılmış bir davayla ilgili ola2 bilir. Yani ileride açılacak bir davada sunulacak delillerin (tanık, keşif vs.) veya açılmış davada inceleme sırası gelmemiş delille rin tespiti istenebilir.

74 KURU/ARSLAN/YILMAZ, age., s.710.

75 KURU/ARSLAN/YILMAZ, age., s.711.

182

İdarî Yargılama Hukuku

(b) Delil tespiti talebinde bulunan tarafın, delil tespitinde hukukî yaran bulunmalıdır. Tespit edilmemesi halinde, delilin yok olması veya sunulmasında önemli güçlük doğacak olması, hukukî yarann bulunduğu anlamına gelir. (c) Delil tespiti talebi dilekçeyle yapılır. Dilekçede tespiti istenen vakıa, tanıklara veya bilirkişilere sorulması istenen soru lar, delillerin kaybolacağı veya gösterilmesinde zorlukla karşıla şılacağı kuşkusunu uyandıran sebepler yer alır. (d) Henüz dava açılmamış olan hâllerde delil tespiti, esas hakkındaki davaya bakacak olan mahkemeden veya üzerinde keşif ya hut bilirkişi incelemesi yapılacak olan şeyin bulunduğu veya tanık olarak dinlenilecek kişinin oturduğu yer sulh mahkemesinden istenir. Dava açıldıktan sonra yapılan her türlü delil tespiti talebi hakkında sadece davanın görülmekte olduğu mahkeme yetkili ve görevlidir. (e) Karar: Tespit talebi mahkemece haklı bulunursa, mah kemece delillerin tespitine karar verilir. Mahkeme, delil tespiti talebini kabule şayan bulmaz ise, delil tespiti talebinin reddine karar verir. İdari yargıda delil tespiti: İdarî Yargılama Usûlü Kanunu’nun 31. maddesinde, “delillerin tespiti” konusunda, Hukuk Muhakeme leri Kanununa yollamada bulunulmakla birlikte, 58. maddede bazı kurallar öngörülmüştür. Buna göre, 58. maddede düzenlenmeyen hususlarda, Hukuk Muhakemeleri Kanunu hükümleri uygulanacak demektir. Bu hükümler çerçevesinde, idarî yargılama usûlünde delil tespitinin şartlannı şu şekilde sıralayabiliriz. (a) İdarî Yargılama Usûlü Kanunu’nun 58. maddesinde, açılmış davada delil tespitinden söz edilmekte olup, açılacak davadan söz edilmemektedir. Kanunun 31. maddesindeki, hu

3. Bölüm: Yargılamanın Aşamaları

183

kuk yargılamasına yapılan yollama gereğince, açılacak bir da vayla ilgili olarak da delil tespitinin mümkün olduğunu söyleye biliriz. (d) Yetkili mahkeme: Delil tespitinde görevli ve yetkili mahkeme konusunda ikili bir ayırım yapmak gerekir: Açılacak davada yetkili mahkeme: İdarî Yargılama Usûlü Kanunu’nun 58. maddesinde, açılacak davada delil tespiti konu su düzenlenmemiştir. Kanaatimizce, dava açılmadan önce, da vanın açılacağı muhtemel İdarî yargı yerinden veya en uygun İdarî yargı yerinden de delil tespiti istenebilmelidir. Not: Danıştay, dava açılmadan İdarî yargı yerinden delil tespiti talebinde bulunulamayacağı yönünde karar vermektedir (Danıştay 10.D, E.1965/3483, K.1966/1189).

Açılmış davada yetkili mahkeme: Açılmış bir davada delil tespitinde yetkili mahkeme, davanın görüldüğü İdarî yargı yeri dir (İYUK, m.58). Davaya bakan İdarî yargı yeri (Danıştay, idare mahkemesi veya vergi mahkemesi) istemi uygun gördüğü takdirde üyelerden birini bu işle görevlendirebilir. İdarî yargı yeri, tespitin mahalli idari veya adli yargı mercilerince yaptırılmasına da karar verebilir (m.58). 3. İdarî Yargılama Usulünde Deliller

İdarî Yargılama Usûlü Kanunu’nun 31. maddesinde, deliller bakımından sadece “bilirkişi” ve “keşif’ konusunda, Hukuk Muhakemeleri Kanununa yollamada bulunulmuştur. Diğer delil ler konusunda bir düzenleme bulunmamaktadır. Bünyesine uy duğu ölçüde diğer delillerden de yararlanılabilir.

İdarî Yargılama Hukuku

184

a. Bilirkişi İncelemesi

(a)Tamm: Davamn açıklığa kavuşturulması için özel ve teknik bilgiye ihtiyaç olduğunda bu hususta bilgisine başvurulan uzman kişiye bilirkişi denilir76. “Mahkeme, çözümü hukuk dışında, özel veya teknik bilgiyi gerektiren hâllerde, taraflardan birinin talebi üzerine yahut ken diliğinden, bilirkişinin oy ve görüşünün alınmasına karar verir (HMK, m.266)”.

(b) Bilirkişiye başvurma: Bilirkişiye başvurma, tarafların ta lebi ile olabileceği gibi, hâkim re’sen de karar verebilir (HMK, m.266). (c) Bilirkişiye gidilebilecek konular. Çözümü hukuk dışın da, özel veya teknik bilgiyi gerektiren hâllerde” bilirkişi incele mesine başvurulabilir (HMK, m.266). (d) Bilirkişilerin sayısı ve seçimi'. Mahkeme, bilirkişi olarak, kural olarak bir kişiyi görevlendirebilir. Ancak, gerekçesi açıkça gösterilmek suretiyle, tek sayıda olmak kaydıyla, birden fazla kişiden oluşacak bir kurulun bilirkişi olarak görevlendirilmesi de mümkündür (HMK, m.267). İdari yargıda bilirkişi seçimi, mahkemece re ’sen yapılır (İYUK, m.31/1). Yani taraflar bilirki şi seçimi yapamazlar. (e) Bilirkişinin görev alanının belirlenmesi: Mahkeme, ta rafların da görüşünü almak suretiyle bilirkişinin görevlendiril mesine ilişkin kararında, aşağıda belirtilen hususlara yer vermek zorundadır: (a) İnceleme konusunun bütün sınırlarıyla ve açıkça

76 KURU/ASLAN/YILMAZ, age., s. 502.

3. Bölüm: Yargılamanın Aşamaları

185

belirlenmesi, (b) Bilirkişinin cevaplaması gereken sorular, (c) Raporun verilme süresi. (f) Bilirkişi raporu: Bilirkişi, raporunu, varsa kendisine ince lenmek üzere teslim edilen şeylerle birlikte bir dizi pusulasına bağlı olarak mahkemeye verir; verildiği tarih rapora yazılır ve duruşma gönünden önce birer örneği taraflara tebliğ edilir (HMK, m.280). (g) Bilirkişi raporuna itiraz: Taraflar, bilirkişi raporunun, kendilerine tebliği tarihinden itibaren iki hafta içinde, raporda eksik gördükleri hususların, bilirkişiye tamamlattırılmasını; belirsizlik gösteren hususlar hakkında ise bilirkişinin açıklama yapmasının sağlanmasını veya yeni bilirkişi atanmasını mahke meden talep edebilirler (HMK, m.281). (h) Bilirkişi raporunun hukukî niteliği'. Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun 282. maddesinde açıkça belirtildiği üzere, “hâkim, bilirkişinin oy ve görüşünü diğer delillerle birlikte serbestçe değer lendiril’. Bu hükme göre bilirkişi raporu, hâkimi bağlayıcı nitelikte değildir. Şayet yargı yeri, bilirkişi raporunu yeterli bulmaz ise bilir kişiden ek rapor isteyebilir, ikinci veya üçüncü bilirkişi incelemesine de karar verebilir. Ancak hâkim bilirkişi incelemesini, gerekçe gös termeden kabul etmeyip kendisi hüküm tesis edemez. b. Keşif

(a) Tanım: Mahkemenin, kişiler veya nesneler üzerinde doğrudan ve duyu organlarına dayanarak bilgi sahibi olmasına keşif denir77 (HMK, m.288). Keşif konusu Hukuk Muhakemele ri Kanunu’nun 288 ila 292. maddeleri arasında düzenlenmiştir.

77 PEKCANITEZ/ATALAY/ÖZEKES, age., s. 479.

İdarî Yargılama Hukuku

186

(b) K eşif kararı: Keşif karan, mahkemece, taraflardan biri nin talebi üzerine veya re’sen alınır. Keşif, davaya bakan mah kemece icra edilir. Keşif konusu, mahkemenin yargı çevresi dışında ise inceleme istinabe suretiyle yapılır. (c) Keşfin yapılması: Keşfin yeri ve zamanı, mahkeme tara fından tespit edilir. Keşif, taraflar hazır iseler huzurlannda, aksi takdirde yokluklannda yapılır. Mahkeme keşif sırasında tanık ve bilirkişi dinleyebilir. Keşif sırasında, yapılan tüm işlemleri ve beyanlan içeren bir tutanak düzenlenir. (d) Keşfin hukukî değeri: Keşif, takdiri bir delildir ve hâkim keşfin sonucu ile mutlak bağlı değildir78. Mahkeme keşfin aksi ne karar verebilmek için bunun gerekçesinin ortaya konması gerekir. Hâkim aynı konuda birden fazla keşfe karar verebilir. c. Belge Delili

Belge ve senet delilleri, Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun 199 ila 224. maddeleri arasında aynntılı olarak düzenlenmiştir. (a) Tanım: Belge, somut bir olayı temsil eden ve insan yapısı olan yazı, resim, fotoğraf vb. ispat vasıtalarına belge delili denir79. (b) Belgelerin ispat gücü: İlamlar ile düzenleme şeklindeki no ter senetleri, sahteliği ispat olunmadıkça kesin delil sayılırlar. Mah keme, yukarıdaki belgelerden biri hakkında şüphe uyandıran bir hâl görürse, ilgili daireden açıklama isteyebilir (HMK, m.204). Mahkeme huzurunda ikrar olunan veya mahkemece inkâr edenden sadır olduğu kabul edilen adi senetler, aksi ispat edil medikçe kesin delil sayılırlar (HMK, m.205). 78 ŞENLEN SUNAY, age., s. 56. 79 TOROSLU, age., s. 181.

3. Bölüm: Yargılamanın Aşamaları

187

(c) Belgelerin ibrazı: Taraflar, kendilerinin veya karşı tarafin delil olarak dayandıkları ve ellerinde bulunan tüm belgeleri mah kemeye ibraz etmek zorundadırlar. Elektronik belgeler ise belgenin çıktısı alınarak ve talep edildiğinde incelemeye elverişli şekilde elektronik ortama kaydedilerek mahkemeye ibraz edilir. Ticari defterler gibi devamlı kullanılan belgelerin sadece ilgili kısımları nın onaylı örnekleri mahkemeye ibraz edilebilir (HMK, m.219). Mahkeme, üçüncü kişi veya kurumun elinde bulunan bir belgenin taraflarca ileri sürülen hususun ispatı için zorunlu ol duğuna karar verirse, bu belgenin ibrazını emreder. (HMK, m.221). Benzer bir düzenleme İdarî Yargılama Usûlü Kanu nu’nun 20/1. maddesinde de bulunmaktadır: “Danıştay ile idare ve vergi mahkemeleri, bakmakta oldukları davalara ait her çeşit incelemeleri kendiliklerinden yaparlar. Mahkemeler belirlenen süre içinde lüzum gördükleri evrakın gönderilmesini ve her türlü bilgilerin verilmesini taraflardan ve ilgili diğer yerlerden isteye bilirler. Bu husustaki kararların, ilgililerce, süresi içinde yerine getirilmesi mecburidir. Haklı sebeplerin bulunması halinde bu süre, bir defaya mahsus olmak üzere uzatılabilir”. İdarî yargıda belge delili: İdarî Yargılama Usûlü Kanunun da dava konusuna ilişkin belgelerin mahkemeye sunulmasına ilişkin çeşitli hükümler bulunmaktadır. Kanun’un 3/3. madde sinde dava açılırken belgelerin asıllan veya örneklerinin de dava dilekçesine eklenmesi gerekliliği, 21. maddede, süresinde ibraz edilemeyen belgeleri hakkında nasıl bir yol takip edileceği dü zenlenmiştir. Kanunun 20. maddesinde, yargı yerlerinin, dava konusuna ilişkin her türlü bilgi ve belgeleri taraflardan ve ilgili üçüncü kişilerden talep edebileceği, bunların da gereğini yerine getirme mecburiyetinde olduğu hükme bağlanmıştır. Yine ka-

İdarî Yargılama Hukuku

188

nunun 16/5. maddesine göre, davalara ilişkin işlem dosyalarının aslı veya onaylı örneği idarenin savunması ile birlikte ilgili mahkeme başkanlığına gönderilir. Söz konusu bu düzenlemelere bakıldığında, İdarî yargılama usûlünde belgelerin önemli bir yere sahip olduğu söylenebilir. İdarî işlem ve sözleşmeler yazılı olduğundan, bunlara ilişkin belgeler önem li delil niteliğindedir. Yargı yerleri belge delilinden yararlanırlar. d. Tanık Beyanı

(a) Tanım: Davanın tarafları dışındaki bir kişinin, dava ko nusuna ilişkin bildiklerini mahkemeye aktarmasına tanıklık; bunu yapan kişiye de tanık (şahit) denilir*0. (b) Şartlan: Tanık delili, Hukuk Muhakemeleri Kanu nu’nun 240 ila 265. maddeleri arasında düzenlenmiştir. . Davada taraf olmayan kişiler tanık olarak gösterilebilir (HMK, m.240). . Tanık davetiye ile çağrılır. Ancak, davetiye gönderilmeden taraflarca hazır bulundurulan tanık da dinlenir. Tanığı da vet, gerektiğinde telefon, faks, elektronik posta gibi araçlar dan yararlanılmak suretiyle de yapılabilir (HMK, m.243). . Tanıklık için çağrılan herkes gelmek zorundadır. Usulüne uygun olarak çağrıldığı hâlde mazeret bildirmeksizin gel meyen tanık zorla getirtilir (HMK, m.245). • Tanıkların dinlenilmesi: Tanıklar davaya bakan mahkemede dinlenir. Mahkeme, gerçeğin ortaya çıkması için gerekliyse, ta-

80 KURU/ASLAN/YILMAZ, age., s. 493.

3. Bölüm: Yargılamanın Aşamaları

189

mğm olayın gerçekleştiği veya şeyin bulunduğu yerde dinlenil mesine karar verebilir. Mahkeme, hasta veya özürlü olmasından dolayı gelemeyen tanığı bulunduğu yerde dinler. Yargı çevresi dışındaki tanıklar, istinabe yoluyla dinlenebilir (HMK, m.259). İdarî yargılama usûlünde tanık delilinin yeri: İdarî Yargı lama Usûlü Kanunu 31. maddede, tanık delili bakımından HMK’ya yollama yapılmamaktadır. Danıştay81, yollama olma dığı gerekçesiyle İdarî yargıda tanık deliline başvurulamayacağına karar vermektedir. Vergi davalarında tanık dinlenebileceğine ilişkin hüküm bu lunmaktadır. 213 sayılı Vergi Usul Kanunu Mükerre madde 378: “Danıştay ve Vergi Mahkemelerinde yapılacak duruşma larda, iddia ve savunmanın gerekli kıldığı hallerde, mahkeme vergi davasına konu olan tarhiyatın dayanağı incelemeyi yap mış bulunan inceleme elemanları ile mükellefin duruşmada ha zır bulundurduğu mali müşaviri veya muhasebecisini de dinler*’. Biz İdarî davaların hepsinde tanık dinlenebileceğini, buna hukuken bir engel olmadığını düşünmekteyiz. e. Kesin Hüküm

Kesin hüküm (mahkeme ilamları), açılacak başka bir dava da, kesin delil niteliğindedir. Nitekim Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun 204. maddesine göre “ilamlar; sahteliği ispat olunmadıkça kesin delil sayılırla^'. Bir davaya ait şeklî anlamda kesinleşmiş olan hükmün, di ğer bir davada maddi anlamda kesin hüküm oluşturabilmesi

81 Danıştay 3.D, E.86/1201, K.86/2706

İdarî Yargılama Hukuku

190

için, her iki davanın taraflarının, dava sebeplerinin ve ilk dava nın hüküm fıkrası ile ikinci davaya ait talep sonucunun aynı olması gerekir (HMK, m.303). İdarî yargıda kesin hüküm delili'. Kesin hükmün, İdarî yar gılama usûlünde delil niteliği taşıyıp taşımadığı, İdarî davalann niteliğine göre farklılık arzedebilir. Tam yargı davalarında kesin hüküm'. Tam yargı davalan, özel hukuktaki eda davalanna çok benzemektedir. Bu bakımdan tam yargı davasında verilen kesin hüküm, aynı taraflar arasında ve aynı konuya ilişkin yeni bir davada kesin delil niteliğindedir. İptal davalarında kesin hüküm'. İptal davalarında verilen iptal karan şeklindeki kesin hüküm de, bazı hallerde bağlayıcılık ve kesin delil niteliğine sahiptir. Mesela düzenleyici işlemin iptaline ilişkin kesin hüküm, düzenleyici işlemin uygulanması şeklindeki bireysel işleme karşı açılan iptal davasmda, kesin delil teşkil eder. Düzenleyici işlemin varlığı yeniden tartışma konusu yapılamaz. f. Yemin ve İkrar Delilleri

Yemin: Yemin, taraflardan birinin bir vakıanın doğru olup olmadığı hakkında, namusu, şerefi ve kutsal saydığı bütün inanç ve değerleri ile teyit ederek beyanda bulunmasıdır82. Yemin konusu Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun 225 ila 238. madde leri arasında düzenlenmiştir. İkrar: Taraflardan birinin, diğer tarafın ileri sürdüğü bir va kıanın doğru olduğunu bildirmesine ikrar denilir83. 82 KURU/ARSLAN/YILMAZ, age., s.480. 83 KURU/ARSLAN/YILMAZ, age., s.430.

3. Bölüm: Yargılamanın Aşamaları

191

İkrar konusu Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun 188. mad desinde düzenlenmiştir. Buna göre, tarafların veya vekillerinin mahkeme önünde ikrar ettikleri vakıalar, çekişmeli olmaktan çıkar ve ispatı gerekmez. Maddi bir hatadan kaynaklanmadıkça ikrardan dönülemez. İdarî yargıda yemin ve ikrar: İdarî Yargılama Usûlü Kanunu’nda yemin ve ikrarla ilgili bir düzenleme bulunmadığı gibi, Hukuk Muhakemeleri Kanununa yollamada bulunan 31. madde de belirtilmemiştir. Kanaatimizce idarî yargıda “yemin” deliline başvurulamaz. Buna mukabil ikrar deliline başvurulabilir. F. İDARÎ YARGIDA DURUŞMA

Celse (oturum), mahkeme huzurunda yapılacak tahkikat ve yargılama işlemleri için önceden mahkeme tarafından belirlenen zaman bölümüdür. Duruşma, tarafların mahkeme huzurunda iddia ve savunmalarını sözlü olarak ortaya koymalarıdır84. İdarî Yargılama Usûlü Kanunu’nun 17. maddesinde, idarî yargılama usûlünde duruşma ayrıca düzenlenmiştir. Bunun ya nında, 55/4. maddede, yargılamanın yenilenmesi ve kararın dü zeltilmesi istemlerinde duruşma yapılmasına ilişkin hüküm bu lunmaktadır. Bu kanunda hüküm bulunmayan hallerde, Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun duruşmaya ilişkin kuralları uygula nabilir. Öte yandan 31. maddede “duruşma sırasında tarafların mahkemenin sükûnunu ve inzibatını bozacak hareketlerine karşı yapılacak işlemlerde”, Hukuk Muhakemeleri Kanunu hükümle rinin uygulanacağı belirtilmiştir.

84 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.1018.

İdarî Yargılama Hukuku

192

1. İlk Derce Yargılamasında Duruşma

îdarî Yargılama Usulü Kanunu’nun 17, 18 ve 19. maddele rinde duruşmaya ilişkin kurallar yer almaktadır. Bu kuralları şu şekilde sıralayabiliriz: (a) R e’sen duruşma kararı: İdarî yargı yerleri (Danıştay, idare mahkemesi, vergi mahkemesi), davanın her aşamasında, hiçbir kayda bağlı olmaksızın, kendiliğinden duruşma yapılma sına karar verebilir (İYUK, m. 17/4). (b) Talep üzerine duruşma karan: Aşağıdaki hallerde, taraf lardan birisinin talebi varsa, duruşma yapılır (İYUK, m.17/1): (1) Danıştay, idare mahkemesi ve vergi mahkemesinde açı lan iptal davalarında. (2) Yirmibeşbin Türk Lirasını aşan tam yargı davalan ile tarh edilen vergi, resim ve harçlarla benzeri mali yükümler ve bunlann zam ve cezalan toplamı yirmibeşbin Türk Lirasını aşan vergi davalannda. Duruşma talebi, dava dilekçesi ile cevap ve savunmalarda yapılabilir (m. 17/3). Bu kural gereğince, dava dilekçesi ile ce vap ve savunmalardan sonra, duruşma talebinde bulunulamaz. Duruşma talebinin mahkemece yerine getirilmemesi ya da talebe rağmen duruşma yapılmadan karar verilmesi, Danıştay’a göre bir bozma sebebidir85. Duruşma talebinde bulunan taraf, duruşma yapılıncaya kadar bu talebini geri alabilir. Duruşma talebi geri alındıktan

85 Danıştay 12.D, E.1984/1104, K.1984/950.

3. Bölüm: Yargılamanın Aşamaları

193

sonra ikinci kez duruşma talebinde bulunulması halinde, yar gı yeri bu talebi kabul edip etmeme konusunda takdir yetkisi ne sahiptir. 2. Kanun Yolları Aşamasında Duruşma

Kanun yolları aşamasında da duruşma yapılması mümkün dür. Bunun şartlan ise şu şekildedir. (a) Temyiz ve itiraz kanun yolunda duruşma yapılması taraflann istemine ve Danıştay veya ilgili bölge idare mahkemesi karanna bağlıdır(m. 17/2). (b) Yargılamanın yenilenmesi ve karann düzeltilmesi aşa masında duruşma yapılması, görevli daire veya mahkemenin karanna bağlıdır” (m.55/4). 3. Duruşmanın Usulü

Duruşmanın yapılış usulü ve duruşmalı davalarda karar ve rilmesine ilişkin kurallar da şu şekildedir. (a) Duruşma talebi: Duruşma talebi, dava dilekçesi ile ce vap ve savunmalarda yapılabilir (m. 17/3). (b) Duruşma davetiyeleri: Duruşma davetiyeleri, duruşma gününden en az otuz gün önce taraflara gönderilir (m. 17/5). Bu hükmü, duruşma davetiyesinin tebliği ile duruşma günü arasında en az otuz günlük bir süre olması şeklinde anlamak gerekir. (c) Duruşmanın aleniliği: Duruşmalar açık olarak yapılır. Genel ahlâkın veya kamu güvenliğinin gerekli kıldığı hallerde, görevli daire veya mahkemenin karan ile duruşmanın bir kısmı veya tamamı gizli olarak yapılır, (m. 18/1).

194

İdarî Yargılama Hukuku

(d) Duruşmanın yönetimi: Duruşmayı, mahkeme başkam yönetir (18/5). (e) Tarafların söz hakkı: Duruşmalarda taraflara ikişer defa söz verilir. Taraflardan yalnız biri gelirse onun açıklamaları dinlenir; hiç biri gelmezse duruşma açılmaz, inceleme evrak üzerinde yapılır (m. 18/3). (f) Danıştay’da savcıların durumu: Danıştay’da görülen da vaların duruşmalarında savcının bulunması şarttır. Taraflar din lendikten sonra savcı yazılı düşüncesini açıklar. Bundan sonra taraflara son olarak ne diyecekleri sorulur ve duruşmaya son verilir (m. 18/4). Duruşmalı işlerde savcılar, keşif, bilirkişi incelemesi veya delil tespiti yapılmasını yahut işlem dosyasının getirtilmesini istedikleri takdirde, bu istekleri görevli daire veya kurul tarafın dan kabul edilmezse, işin esası hakkında ayrıca yazılı olarak düşünce bildirirler (m. 18/5). (g) Karar süresi: Duruşma yapıldıktan sonra en see onbes gün içinde karar verilir. Ara kararı verilen hallerde, bu kararın yerine getirilmesi üzerine, dosyalar öncelikle incelenir. V. DAVANIN SONUÇLANDIRILMASI

Yargılama sonunda dava, kural olarak “hüküm” ile sonuç lanır. Yargı yeri davanın esası hakkında bir karar verir. Ancak bazı hallerde dava, hüküm dışında bazı usulü işlemlerle de so nuçlanabilir. Mesela davanın konusuz kalması, davanın açılma mış sayılması gibi durumlar bu niteliktedir.

3. Bölüm: Yargılamanın Aşamaları

195

A. DAVANIN HÜKÜM DIŞINDA SONUÇLANDIRILMASI

Bazı hallerde, dava mahkemenin bir hüküm vermesine (esas hakkında karar vermesi) gerek kalmadan sonuçlanabilir. Bu hallerde mahkeme ya “karar verilmesine gerek olmadığına” ya da “dosyanın işlemden kaldırılmasına” şeklinde karar verir. 1. Davanın Konusuz Kalması

Bazı hallerde dava devam ederken, çeşitli gelişmeler ve ne denlerle davanın konusu ortadan kalkabilir. Davanın konusuz kalması halinde yargılamanın devamında hukukî bir yarar ve etkinin oluşmayacağı anlaşılabilir. Bu halde mahkeme “dava hakkında bir karar verilmesine yer (mahal) olmadığına” karar verir. Davanın konusuz kalması muhtelif sebeplerden kaynakla nabilir. (a) Feragat ve kabul: Dava ederken davadan feragat ya da davanın kabulü de davayı konusuz bırakabilir. Bu konular daha önce incelendiği için burada üzerinde durulmayacaktır. (b) Menfaat ilişkisinin kesilmesi'. Yukarıda da ifade edildiği üzere, iptal davasınm açılabilmesi için, davanın açıldığı anda davacı ile dava konusu işlem arasında bir menfaat ilişkisi bu lunması gerekmektedir. Danıştay'a göre, menfaat ihlalinin dava açıldığı sırada var olması yeterli değildir86. Dava süresince ve karar aşamasında bu ilişkinin devam etmesi gerekmektedir. Menfaat ihlalinin dava süresince ve karar aşamasında var olması gerektiğine göre, dava devam ederken menfaat ilişkisi sona ererse dava konusuz kalmış 86 Danıştay 5.D, E.1967/720, K.1968/1986.

196

İdarî Yargılama Hukuku

olacak ve karar verilmesine yer olmadığına karar verilecek mi dir? Danıştay bu konuda çelişik kararlar vermektedir. Yine de Danıştay'ın eğiliminin, dava açıldıktan sonra menfaat ilişkisi kesilse de davanın konusuz kalmayacağı yönünde olduğu söyle nebilir. îptal davası, İdarî işlemin hukuka uygunluğunu denetle diğine göre, İdarî yargı yeri bir kere harekete geçtikten sonra davayı sonuna kadar götürmeli, işlem hukuka aykırı ise iptal etmelidir. (c) Dava konusu işlemin idarece geri alınması: Dava açıl dıktan sonra işlem geri alınırsa, bu durumda dava konusuz kal mış olacağından karar verilmesine gerek kalmadığı söylenebilir. Danıştay bu konuda çelişik kararlar vermektedir87. (d) Tam yargı davalarında: Tam yargı davalarında davanın konusu genel olarak, belli bir miktar paranın verilmesidir. Dava devam ederken idare bu parayı öderse dava konusuz kalır. Bu durumda karar vermeye gerek yoktur. Ancak yargılama giderleri konusunda bir karar verme zorunluluğu bulunmaktadır. Tam yargı davalarında, idare tazminatı öder ise, kusurunu kabul ettiği açıkça ortaya çıkar. Yargılama giderlerini ödemek zorunda ka lır. (e) Taraflardan birinin ölmesi: Dava devam ederken dava cının ölmesi, davamn konusuz kalmasına neden olabilir. Davacı ölürse, yalnız öleni ilgilendiren davalara ait dilekçeler iptal edilir (İYUK. m.26). Dava konusu, mirasçılara intikal edebilen haklardan ise (tazminat gibi), dava konusuz kalmaz. Mirasçılar davaya devam edebilirler.

87 Krş. Danıştay 8.D, E.94/4863, K.95/2898; Danıştay 8.D, E.62/1946, K.63/1191.

3. Bölüm: Yargılamanın Aşamaları

197

Gerçek kişilerden olan tarafın ölümü halinde, idarenin mi rasçılar aleyhine takibi yenilemesine kadar dosyanın işlemden kaldırılmasına ilgili mahkemece karar verilir. Dört ay içinde yenileme dilekçesi verilmemiş ise, varsa yürütmenin durdurul ması karan kendiliğinden hükümsüz kalır (m.261). 2. Davanın Açılmamış Sayılması

İdarî Yargılama Usûlü Kanununda, “davanın açılmamış sa yılması” ile ilgili olarak iki yerde düzenleme bulunmaktadır. Bunlar, dava açılırken ödenecek harç ve posta giderlerinin ödenmesi ile ilgili 6/4. ve tebligatla ilgili 26/3. maddelerdir. (a) Harç ve posta ücretlerinde: İdarî Yargılama Usûlü Ka nunu’nun 6. maddesine göre, herhangi bir sebeple harcı veya posta ücreti verilmeden veya eksik verilerek dava açılmış ise, eksikliklerin giderilmesi için, davacıya 30 günlük bir süre veri lir. Bu süre içinde eksiklikler tamamlanmaz ise, bir 30 günlük süre daha verilir. Bu süre içinde de eksiklikler tamamlanmaz ise, davanın ''''açılmamış sayılmasına'’’ karar verilir. Yine aynı maddeye göre, dava açıldıktan sonra, posta ücret lerinin, tebligatın yapılmasını engelleyecek şekilde artması ha linde, aradaki farkm karşılanması için davacıya 30 günlük süre verilir. Bu süre içinde ödemez ise, bir 30 günlük süre daha veri lir. Yine karşılamaz ise, dosyanın işlemden kaldınlmasına karar verilir. Bu karann tebliğinden itibaren 3 ay içinde, eksiklikleri tamamlayarak dosya işleme konulmaz ise, “davanın açılmamış sayılmasına” karar verilir (m.6/5). (b) Tebligat işinde: İdarî Yargılama Usûlü Kanunu’nun 26/3 .maddesine göre, davacının gösterdiği adrese tebligat yapı

İdarî Yargılama Hukuku

198

lamaması halinde, yeni adresin bildirilmesi için dosya işlemden kaldırılır. Bu tarihten itibaren 1 yıl içinde, yeni adres bildirilerek dosya yeniden işleme konulmadığı takdirde, ‘'‘davanın açılma mış sayılmasına” karar verilir. B. HÜKÜM 1. Mahkeme Kararlarının Türleri

Mahkemeler yargısal faaliyetlerini sürdürürken çeşitli ka rarlar vermektedirler. Bu yargısal faaliyet sonunda da bir hükme varmaktadırlar. Bu kararlardan bazıları ihtilafı çözerek yargıla maya son vermekte, bazıları ise yargılamayı derinleştirmekte, yargılamanın devam etmesini sağlamaktadır. Bu açıdan bakıldı ğında yargı kararlarını ara kararlan ve nihai kararlar olarak ikiye ayırmak mümkündür. (a) Ara kararlan: Ara kararlan yargılamaya son vermeyen, bilakis onu yürütmeye, ilerletmeye, derinleştirmeye yönelik kararlardır88. Örneğin delil ve belgelerin istenmesi, bilirkişi ince lemesi, keşif yapılması yönünde verilen kararlar ara karadandır. Ara kararlan davayı sona erdirmediği için, yalnız başına temyiz edilemezler, Ancak asıl hüküm (nihai karar) ile birlikte temyiz edilebilirler. Fakat yasalarda ara kararlan için bazen itiraz yolu kabul edilmiştir. (b) Nihaî kararlar: Yargılamaya son veren ve hâkimin da vadan elini çekmesi sonucunu doğuran kararlara, nihaî karar denir89. Nihaî kararlar iki şekilde tezahür edebilir:

88 KURU/ASLAN/YILMAZ, age., s. 531. 89 KURU/ASLAN/YILMAZ, age., s. 532.

3. Bölüm: Yargılamanın Aşamaları

199

Usule ilişkin nihai kararlar. Usule ilişkin bir sebeple mah keme davayı sonlandınyorsa, davadan elini çekiyorsa bun lara usule ilişkin nihai kararlar denilir90. Mesela davanın gö rev ve yetki yönünden reddi, ehliyet yönünden reddi, dava konusu edilebilecek bir işlemin olmadığı gerekçesiyle reddi gibi kararlar usule ilişkin nihai kararlardır. Bunlarda dava nın esası hakkında herhangi bir karar verilmemektedir.

• Esasa ilişkin nihai kararlar (Hükümler): Davayı esastan çözümleyen, taraflar arasındaki uyuşmazlığı sona erdiren nihai kararlara, esasa ilişkin nihai karar denir91. Bu şekilde yargılama sonunda uyuşmazlığın esası hakkında verilen ni hai karar, “hükümdür” (HMK, m.294). 2. Hüküm

İdarî Yargılama Usûlü Kanunun 22. ve 24. maddelerinde “ka rar” deyimi kullanılmaktadır. Buradaki “karar” ifadesi, “hüküm” anlamını da içerecek genişliktedir. Burada zikredilen “karar” de yimi, usule ve esasa ilişkin nihaî kararlan ifade etmektedir. a. Karar Verilme Usulü

İdarî yargı yerlerinde karar verme usulü hakkında muhtelif dü zenlemeler bulunmaktadır. Bu kurallan şu şekilde sıralayabiliriz. (a) Danıştay’da karar. Daire başkanı, görüşmeleri idare eder ve oya sunulacak hususlan belirler. Göreve ve usule ait meselelerde azınlıkta kalanlar, işin esası hakkında oylannı kul lanmak zorundadırlar (DK, m.50). 90 KURU/ASLAN/YILMAZ, age., s. 533. 91 KURU/ASLAN/YILMAZ, age., s. 534.

İdarî Yargılama Hukuku

200

Kararlarda, toplantıya katılanlann ad ve soyadları, işin ko nusu, verilen kararların gerekçeleri, azınlıkta kalanların görüşle ri ve karar tarihi belirtilir. Kararlar, toplantıya katılan başkan ve üyeler tarafından imzalanır (DK, m.51). (b) İdarî mahkemelerde karar: Konular aydınlandığında, başkan tarafından meseleler sırasıyla oya konulur ve karara bağ lanır. Yargılamanın daha önceki aşamalarındaki meselelerde azınlıkta kalanlar işin esası hakkında da oylarını kullanırlar. Azınlıkta kalanların görüşleri, kararların altına yazılır (İYUK, m.22). Tutanaklar: Her dava dosyası için görüşmelere katılan baş kan ve üyelerin, Danıştay’da düşünce veren savcının, tetkik hakiminin ve tarafların ad ve soyadlarını, incelenen dosya nu marasını, kısaca dava konusunu ve verilen kararın neticesini, çoğunlukta ve azınlıkta bulunanları gösteren bir tutanak düzen lenir. Bu tutanaklar görüşmelere katılanlar tarafından aynı top lantıda imzalanır ve dosyalarında saklanır (İYUK, m.23). b. Kararlarda Bulunacak Hususlar

Bir mahkeme kararında (hükümde) şu hususların bulunması zorunludur (İYUK, m.24): (1) Tarafların ve varsa vekillerinin veya temsilcilerinin ad ve soyadları yahut unvanları ve adresleri. (2) Davacının ileri sürdüğü olayların ve dayandığı hukukî sebeplerin özeti istem sonucu ile davalının savunmasının özeti. (3) Danıştay’da görülen davalarda tetkik hâkimi ve savcının ad ve soyadları ile düşünceleri.

3. Bölüm: Yargılamanın Aşamaları

201

(4) Duruşmalı davalarda duruşma yapılıp yapılmadığı, ya pılmış ise hazır bulunan taraflar ve vekil veya temsilcilerinin ad ve soyadları. (5) Kararın dayandığı hukukî sebepler ile gerekçesi ve hü küm; tazminat davalannda hükmedilen tazminatın miktan. (6) Yargılama giderleri ve hangi tarafa yükletildiği. (7) Kararın tarihi ve oybirliği ile mi, oyçokluğu ile mi verildiği. (8) Karan veren mahkeme başkan ve üyelerinin veya hâki minin ad ve soyadlan ve imzalan ve varsa karşı oylan. (9) Karan veren dairenin veya mahkemenin adı ve dosyanın esas ve karar numarası. Yukanda sayılan hususlann bulunmadığı kararlar, geçerli bir yargısal karar niteliğinde olamaz. Karann gerekçeli olması zorunluluğu: Anayasanın 141. maddesinde açıkça belirtildiği gibi “Bütün mahkemelerin her türlü kararlan gerekçeli olarak yazılır”. Kararlann gerekçeleri nin bulunması, hem karann nedenini açıklaması hem de karann uygulanması açısından önem arz etmektedir. 3. Kararların Saklanması ve Tebliği

Karann mahkeme başkam ve üyeleri veya hâkimi tarafın dan imzalı asıllanndan biri, karar dosyasına, diğeri de dava dos yasına konur; mahkeme mührü ve başkan yahut hâkim, Danıştay’da daire veya kurul başkanı veya görevlendireceği bir üye imzasıyla tasdikli birer örneği de taraflara tebliğ edilir (m.25).

İdarî Yargılama Hukuku

202

C. AÇIKLAMA VE YANLIŞLIKLARIN DÜZELTİLMESİ

Yargılama sonunda verilen kararlarda açıklamaya muhtaç hususlar bulunabilir veya yanlışlıklar yapılabilir. Bunlar hak kında îdarî Yargılama Usûlü Kanunu’nun 29 ve 30. maddele rinde düzenleme yapılmıştır. 1. Açıklama

(a) Tanım: Danıştay, bölge idare mahkemeleri, idare ve vergi mahkemelerince verilen kararlar yeterince açık değilse yahut birbirine aykın hüküm fıkralan taşıyorsa, taraflardan her biri karann açıklanmasını veya aykınlığın giderilmesini isteye bilir (İYUK, m.29). (b) Açıklama konuları: Açıklama başvurusuna konu edilebi lecek hususlar şunlardır(m.29): (1) Karann yeterince açık olma ması. (2) Kararda birbiriyle çelişik hüküm fikralan bulunması. (c) Açıklaması istenebilecek kararlar. İdarî mahkemelerin (Danıştay, bölge idare mahkemeleri, idare ve vergi mahkemele ri) tüm kararlanna karşı (ilk derece mahkemesi karan veya ka nun yolun aşamasında verilen kararlar) açıklama talebinde bu lunulabilir. (d) Açıklama usulü: Açıklama talebinde bulunma yetkisi ta raflara aittir (m.29/1). Açıklama dilekçeleri karşı taraf sayısın dan bir nüsha fazla verilir (m.29/2). Açıklama veya aykırılığın kaldırılması, kararın yerine getirilmesine kadar istenebilir (m.29/5). Ancak karann uygulanmasına başlamadan veya uygu lama devam ederken açıklama isteminde bulunulabilir. Aynca açıklama istemine başvurabilmek için karann kesinleşmesinin beklenmesine gerek yoktur.

3. Bölüm: Yargılamanın Aşamaları

203

(e) Karar. Karan vermiş olan daire veya mahkeme işi ince ler ve gerek görürse dilekçenin bir örneğini, belirleyeceği süre içinde cevap vermek üzere, karşı tarafa tebliğ eder, cevap iki nüsha olarak verilir. Bunlardan biri, açıklama veya aykınlığın kaldınlmasını isteyen tarafa gönderilir, (m.29/3). Görevli daire veya mahkemenin bu husustaki karan, taraflara tebliğ olunur (m.29/4). 2. Yanlışlıkların Düzeltilmesi

(a) Tanım: Hükümde yapılmış olan maddi hataların düzeltilmesidir. İki tarafın adı ve soyadı ile sıfatı ve iddialan sonucu na ilişkin yanlışlıklar ile hüküm fıkrasındaki hesap yanlışlıklannın düzeltilmesi de istenebilir (30/1). (b) Konusu: İki tarafin adı ve soyadı ile sıfatı ve iddialan sonucuna ilişkin yanlışlıklar ile hüküm fıkrasındaki hesap yan lışlıklamın düzeltilmesi, yanlışlıkların düzeltilmesi talebinin konusunu oluşturabilir (m.30/1). (c) Yanlışlıkların düzeltilmesi usulü: Yanlışlıkların düzel tilmesi usulü, 29. maddede düzenlenen açıklama usulünün aynı sıdır (m.30/2). Süre konusunda, 30. madde, 29. maddeye yolla mada bulunurken, 29. maddenin süreye ilişkin son fıkrasını ha riç tutmuştur (m.30/2). Bu halde, yanlışlıkların düzeltilmesi yoluna her zaman, karar uygulandıktan sonra da başvurulabile cektir. İnceleme sonunda mahkeme, her hangi bir yanlışlığın ol madığını tespit ederse istemi reddeder. Şayet düzeltilmesi gere ken bir yanlışlık tespit ederse bunu düzeltir. Bu düzeltme karan da, esas ilamın altına yazılır (m.29/3).

Dördüncü Bölüm İDARÎ YARGILAMA USÛLÜNDE DAVA ÇEŞİTLERİ I. İPTAL DAVASI A. İPTAL DAVASININ ÖZELLİKLERİ VE KONUSU 1. İptal Davasının Tanımı

Genel olarak iptal davası, İdarî işlemlerin hukuka uygun olup olmadığının denetimi için açılan davalan ifade etmektedir. Başka bir ifade ile iptal davası, idarenin yaptığı bir işlemden (mesela disiplin cezası, bina hakkında yıkım karan...) kişisel, güncel ve meşru bir menfaati ihlâl edilen bir kişinin, söz konusu işlemin hukuka aykın olduğundan bahisle idare mahkemelerine başvurarak işlemin iptalini istemesidir1. itap davası, İdarî Yargılama Usûlü Kanunu’nun 2/1-a. mad desinde, “İdarî işlemler hakkında yetki, şekil, sebep, konu ve maksat yönlerinden biri ile hukuka aykın olduklarından dolayı iptalleri için menfaatleri ihlâl edilenler tarafından açılan” dava lar olarak tanımlanmıştır. 2. İptal Davasının Özellikleri

İptal davası, İdarî yargıya özgü bir dava türü olup, şu özel likleri taşımaktadır2: 1

SARICA, İdarî Kaza s.10.

GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.272-273; CHAPUS, Contentieux, s.162-172; VEDEL/DELVOLVe, age., C.ll, s.245-248; LAUBADERE/ VENEZİA/GAUDEMET, age., C.I, s.536-543.

İdarî Yargılama Hukuku

206

(a) İptal davası, idarenin hukuka uygun davranmasını sağ lamaktadır: İptal davası, idarenin hukuka aykırı işleminin iptali ne ve bu yolla idarenin hukuka bağlı kalmasını sağlamaya yöne lik, idare hukukuna özgü bir davadır. (b) İptal davası objektif nitelikte olup, yargılama aşamasın da davanın taraflarının sübjektif durumları değil, dava konusu işlemin hukuk sistemine, objektif hukuk kurallarına uygunluğu araştırılmakta ve aykın bulunduğunda da iptal edilmektedir.

(c) İptal davasının konusunu idarî işlemler oluşturur. İdari eylem ler ve kural olarak idari İdarî sözleşmeler, iptal davasına konu olmaz. (d) İptal davasında sadece hukuka uygunluk denetimi yapı

lır. İşlemin yerindeliği (ihtiyaca uygunluğu, isabetli olup olma dığı) denetlenemez. (e) İptal davasında sadece işlemin iptali talep edilir, iptal dı şında bir talepte (mesela işlam sebebiyle uğranılan zarann taz mini) bulunulamaz. (f) İptal davasında menfaat ihlâli şartı aranır. Dava konusu ile davacı arasında ciddi ve makul bir alaka olanlar (menfaat ilişkisi) iptal davası açabilirler. Böyle bir menfaat ilişkisi olma yanlar açamazlar. (h) İptal davası, hukuk devleti ilkesinin bir unsurudur. İptal davasının varlığı için yasal bir düzenlemeye bile ihtiyaç bulun mamaktadır. 3. İptal Davasının Konusu

İptal davasının konusunu, kural olarak, “idarî işlemler” oluşturmaktadır.

4. Bölüm: İdarî Yargılama Usulünde Dava Çeşitleri

207

İdarî Yargılama Usûlü Kanunu’nun 2/1-a maddesinde iptal davası, “idari işlemler hakkında yetki, şekil, sebep, konu ve maksat yönlerinden biri ile hukuka aykırı olduklarından dolayı iptalleri için menfaatleri ihlâl edilenler tarafından açılan” dava lar şeklinde ifade edilmektedir. Burada da açıkça görüldüğü gibi, iptal davasının konusunu İdarî işlemler oluşturmaktadır. Genel anlamda hukukî işlem, hukuk alanında bir etki mey dana getiren irade beyanıdır. İdarî işlem de, hukuk alanında ve kişilerin hukuki durumunda bir etki meydana getiren idarenin irade beyanlarıdır3. Mesela yönetmelik yapmak, disiplin cezası vermek, sınavda geçer not vermek, bina hakkında yıkım karan vermek idarenin hukuk alanında etki doğuran irade beyanlandır. Danıştay’ın 2007 tarihli bir kararda İdarî işlem “idari ma kam ya da mercilerin, idare hukuku alanında gördüğü idari faaliyetlerle ilgili olarak, kamu hukuku kurallarım uygulayarak kamusal alanda tesis ettikleri tek taraflı, doğrudan uygulanabi lir nitelikteki hukukî tasarruflar” şeklinde tanımlanmıştır4. Îdarî işlemin iptal davasının konusu olabilmesi için şu hususlar önem arzetmektedir5: (1) İrade beyanının varlığı: Hukuk alanında etki meydana getirecek nitelikte idarenin irade beyanı olmalıdır. Bu irade be yanı işlevsel anlamda idareden (yürütme yanında, yasama ve yargının idari nitelikteki işlemleri) sadır olmalıdır. İdarenin ira3

ERKUT, İdarî İşlemin Kimliği, s. 2; AKYILMAZ/SEZGİNER/KAYA, age., s. 367; GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C. II, s. 276.

Danıştay 10.D, .2007/6407, K.2008/3039.

ATAY, age., s. 404-405; BÜNDAY, age., s. 109; GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C. I, s. 358; AKYILMAZ/SEZGİNER/KAYa, age., s. 367.

İdarî Yargılama Hukuku

208

de beyanı, hukuk alanında bir etki doğuracak nitelikte değilse iptal davasına konu edilemez. Not: îdarî işlemler, kural olarak kamu kesiminde yer alan idareler tarafından yapılır. Ancak bazı hallerde özel hukuk kişi lerinin de İdarî nitelikte işlem yapabildiği kabul edilmektedir6. Nitekim Danıştay7, özel hukuk tüzel kişisi olan Türkiye Diyanet Vakfı yönetim kurulunun bir karannı İdarî nitelikte sayarak açılan davayı kabul etmiştir. (2) Kamu gücünün kullanılması: İptal davasına konu ola bilmesi için idarenin iradesini açıklarken “kamu gücü” dayana rak hareket etmiş olması gerekir. Kamu gücüne dayanmadan, özel hukuk kişisi gibi hareket ederek açıklanan irade (işlem), iptal davasının konusu olamaz. Bunlar özel hukuka tabidirler. (3) Tüm İdarî işlemler iptal davasına konu olabilir. İdarî iş lemler, somut veya soyut oluşuna göre “düzenleyici işlem-bireysel işlem”, irade açıklayanların sayısı bakımından “basit işlem- kurul işlem- birleşme işlem”, iradenin açıklanış şekli bakımından, “sarih (açık) -zımtıi (örtülü) işlemler”, işlemin sonucu bakımından “olum lu işlemler- olumsuz işlemler” gibi ayırımlara tabi tutulmaktadır. İptal davasına konu olma bakmamdan, yukandaki tasniflerin her hangi bir önemi bulunmamaktadır. Yukanda sayılan bütün İdarî işlem çeşitleri iptal davasma konu olabilir. (4) İşlemin icraîliği: İşlemin, “kesin ve yürütülmesi gereken bir işlem” (İYUK, m. 14/3-d) niteliğinde olması gerekir. İdare hukukunda buna “icraî işlem” denilmektedir. İşlem kesin ve 6

ATAY, age., s. 404; GÜNDAY, age., s. 110.

Danıştay 5.D, E.2000/624, E.2003/1085.

4. Bölüm: İdarî Yargılama Usulünde Dava Çeşitleri

209

yürütülmesi gereken, diğer bir ifade ile icraî nitelikte değilse iptal davasının konusunu oluşturamaz. İdarî işlemin kesinliği, karar alma aşamalarının tamamlana rak nihai iradenin ortaya çıkmasını ifade etmektedir*. İdarî işlemin icraîliği ise, söz konusu işlemin hukuk alanında doğrudan bir etki meydana getirmesi, bir değişiklik yapmasıdır9. Bu bağlamda memuriyetten çıkarma cezası verilmesi, pasaport talebinin reddedilmesi, bir taşınmaz mal hakkında kamulaştırma karan verilmesi, bir taşınmaz hakkında yıkım karan alınması, bir öğrencinin fakülteden kaydının silinmesi, bir öğrenciye zayıf not verilmesi gibi işlemler, kişilerin hukukî durumunda değişiklikler meydana getirdiğinden, birer icraî işlemdirler. İcraî olmayan işlemler iptal davasının konusu olamaz'. Yukandaki açıklamalardan da anlaşılabileceği gibi, icraî nitelik te olmayan, yani hukuk alanında etki meydana getirmeyen, kişi lerin hukukî durumunda bir değişiklik yapmayan işlemler iptal davasına konu edilemez. İcraî olmayan işlemler: İcraî nitelikte olmadığı gerekçesiy le iptal davasına konu edilemeyecek işlemler genel olarak şu şekilde tasnif edilmektedir10: (a) Hazırlık işlemleri: Mevzuatta nihaî işlem yapılmadan önce bazı hazırlık işlemlerinin (tavsiye, teklif, temenni, müta

ERKUT, İdari İşlemin Kimliği, s. 112; Danıştay 3.D, E.1986/1733, K.1986/1500.

ERKUT, İdari İşlemin Kimliği, s. 119; SEZGİNER, Ayrılabilir işlem, s. 44.

10 DURAN, Ders Notları, s.398 vd; ATAY, age., s.419 vd; GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.I, s.374 vd., C.ll, s.307 vd.; AKYILMAZ/SEZGİNER/KAYA, age., S.370 vd; GÜNDAY, age., s.112.

210

İdarî Yargılama Hukuku

laa, rapor, danışma, öneri, rapor tanzim etme gibi) yapılması öngörülebilmektedir. Bu tür işlemler, kişilerin hukukî duru munda bir etki meydana getirmediği için, tek başlarına iptal davasına konu teşkil etmezler. Örneğin Anayasanın 115. ve Danıştay Kanununun 23. maddesi gereğince tüzük çıkarılma dan önce, Danıştay’ın görüşünün alınması gerekir. Danıştay’ın tüzük tasarıları hakkında verdiği inceleme kararlan, icrai nite likte olmadığından, doğrudan iptal davasının konusunu oluştu ramaz. (b) Bildirici İşlemler: Var olan bir durumun ya da işlemin varlığının kişilere bildirilmesi, varlığının açıklanması niteliğin deki (bildirimler, hatırlatmalar, uyanlar gibi) işlemler, hukukî bir netice doğurmadığından icraî nitelikte değildirler. Mesela mükellefe borcunun bildirilmesi, bildirici işlemdir. (c) İdarenin iç işleyişine ilişkin işlemler: İdarî teşkilatın kendi iç işleyişine ilişkin olan, üçüncü kişilerin hukukî durumu nu etkilemeyen işlemler de icraî nitelikte olmadıklarından iptal davasına konu teşkil etmezler. Örneğin fakültede, hangi dersin ne gün ve hangi derslikte işleneceğine ilişkin işlem, hizmetin iç işleyişine ilişkin olup icraî nitelikte olmadığından, tek başma dava konusu yapılamaz. (S) İdarî sözleşmelerde de iptal davasına konu olabilecek durumlar olabilir. İdarî Yargılama Usulü Kanununun 2. madde sinde de belirtildiği gibi, İdarî sözleşmeler kural olarak iptal davasına değil, tam yargı davasına konu olur".

11 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.260; SEZGİNER, Ayrılabilir işlem, s. 111-112; CHAPUS, Contentieux, s. 174; RİVERO, age., s. 110, 224; VEDEL/DELVOLVÇ, age., C. I, s. 483.

4. Bölüm: İdarî Yargılama Usulünde Dava Çeşitleri

211

Not\ Danıştay’ın İdarî sözleşmelerin de, İdarî işlemler gibi iptal davasına konu olabileceğine dair kararlan bulunmaktadır: . .İdarî işlem niteliğinde bulunduğu kuşkusuz bulunan imtiyaz sözleşmelerinin yargı denetimi dışında bırakılması düşünüle mez. Hak ve menfaatleri ihlâl edilen üçüncü kişilerin bu işlemle re karşı dava hakkının bulunduğu açıktır.. ,”12. İdarî sözleşmelerde iptal davam ın olabileceği haller13: (a) İdarî sözleşmelere karşı iptal davası açılmasının kanun da öngörülebilir. (b) İdarî hizmet sözleşmeleri iptal davasına konu olur. 657 sayılı kanunun 4/B maddesi çerçevesinde çalıştmlan kamu per soneli ile idare arasındaki ilişki, İdarî hizmet sözleşmesi niteli ğindedir. Bu sözleşme iptal davasına konu edilebilir. (c) Sözleşmeden ayrılabilir işlemler iptal davasına konu olabi lir. Mesela sözleşme öncesinde yapılan işlemlerden ihale karan, ihale ilanlarının usulüne uygun yapılmaması, şartlan taşıyan katı lımcının haksız yere ihale dışında bırakılması gibi işlemler; söz leşme sonrası sözleşmenin onay ve tescil işlemleri, sözleşmeden aynlabilir nitelikte işlemlerdir ve iptal davasına konu edilebilir. 4. İptal Davasında Menfaat İhlâli Şartı

İdarî davalarda ehliyet (taraf ehliyeti ve dava ehliyeti) ba kımından Hukuk Muhakemeleri Kanunu hükümleri uygulana12 Danıştay DDK, E. 1976/456, K. 1977/254. 13 SEZGİNER, age., s.113, 137; AKYILMAZ/SEZGİNER/KAYA, age., s.436; ATAY, age., s.561; GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.l, s.511, C.ll, s.289; TAN, age., s.759; GÜNDAY, s.191-192; RİVERO/VVALİNE, age., s.234; FORGES, age., s.85; CHAPUS, Contentieux, s.548-549.

İdarî Yargılama Hukuku

212

çaktır (İYUK, m.31). Bu konu daha önce “ehliyet” bahsinde incelendi. Burada, iptal davasına özgü şart olan “menfaat ihlali” üzerinde durulacaktır. a. İptal Davasında Menfaat Kavramı

İdarî Yargılama Usulü Kanunu’nun 2/1-a maddesine göre, ida rî işlemlerden “menfaatleri ihlâl edilenler” iptal davası açabilirler. Menfaat ihlâli şartv. Burada söz konusu edilen menfaat, “bir idarî işlemin yargı yeri önüne götürülebilmesi için onunla davacı arasında var olduğu anlaşılan ve yeterli sayıldığı kabul edilen salt bir ilişkidir”14. Başka bir ifade ile iptal davasına konu edilen işlem ile davacı arasındaki “ciddi ve makul bir ala ka”dır15. Dava konusu edilen işlemin bir kimseyi, doğrudan ya da dolaylı olarak “olumsuz yönde etkilemesi” yahut işlemin hukuk âleminde kalmasının kişi üzerinde bir etki doğuracağı durum larda, menfaat ilişkisinin var olduğu söylenebilir. Örneğin, yük seköğrenim öğrenci disiplin yönetmeliği ile yükseköğrenim öğrencileri arasında bir menfaat bağı-ciddî ve makul bir alâkabulunmaktadır. Aynı yönetmelik ile öğretim üyeleri arasında bir menfaat ilişkisi bulunmamaktadır. Görüldüğü üzere, bir idarî işleme karşı herkes değil, sadece işlem ile arasında bir alâka bulunan kişiler iptal davası açabilir ler. İdarî işlem ile arasında bir ilişki bulunmayan kişiler, o işle me karşı iptal davası açamazlar.

14 ÖZAY, Yargısal Korunma, s.78. 15 Danıştay İDDK, E.1990/670, K.1990/101

4. Bölüm: İdarî Yargılama Usulünde Dava Çeşitleri

213

b. Menfaat İhlâlinin Özellikleri

İptal davasmda“menfaat ihlali” şartının gerçekleşmiş sayılabilmesi için, söz konusu menfaatin “meşru güncel ve kişiseF nitelikte olması aranmaktadır16. Şimdi bu özellikleri sırasıyla görelim17: (1) Menfaat meşru olmalıdır18: Her menfaat değil, ancak meş ru olan, yani hukuka ve ahlâka aykın olmayan, hukukî bir duruma dayanan menfaat iptal davası açmaya elverişlidir. Hukuk dışı ko numda olan bir kişinin, bu konumu ortadan kaldıncı işleme karşı dava açmakta meşru bir menfaati olamaz. Mesela uyuşturucu imal edilen bir yer hakkında, idarece kapatma karan verildiğinde; bu yerden uyuşturucu temin eden kişi, meşru bir menfaati bulunmadı ğından, kapatma kararına karşı iptal davası açamaz. (2) Menfaat güncel olmalıdır19-. Söz konusu menfaatin dava açıldığı anda var olması gerekir. Başka bir ifade ile iptal davası açıldığı zaman ortada gerçekleşmiş ve mevcut bir menfaatin bulunması demektir. Bu balamdan, doğmamış ya da ilerde doğması muhtemel menfaatler için iptal davası açılamaz. Mesela ortaöğretim son sınıf öğrencisi, yükseköğrenim öğrenci disiplin yönetmeliğine karşı, yakın bir gelecekte yükseköğrenim öğrencisi olacağını ileri sürerek, iptal davası açamaz. Zira menfaati güncel değildir. 16 Danıştay 10.D, E.1990/1213, K.1990/1115. 17 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.348 vd.; CHAPUS, Contentieux, s.369 vd.; ONAR, age., C.lll, s.1782; SARICA, İdarî Kaza, s.36. 18 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.348 vd.; CHAPUS, Contentieux, s.369 vd.; ONAR, age., C.lll, s.1782; SARICA, İdarî Kaza, s.36. 19 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.348 vd.; CHAPUS, Contentieux, s.369 vd.; ONAR, age., C.lll, s.1782; SARICA, İdarî Kaza, s.36.

214

İdarî Yargılama Hukuku

(3) Menfaat kişisel olmalıdır*0: Dava edilen İdarî işlem, da vacının hukukî durumuna (yarar veya çıkarına) doğrudan ya da dolaylı olarak bir etki ediyorsa, menfaat kişisel nitelikte demek tir. Buna göre, dava konusu işlemin doğrudan davacı hakkında yapılmış olması gerekmemektedir. Dolaylı olarak ekti ediyorsa yine de dava konusu edilebilir. Menfaatin kişisel olması bakımından birkaç husus üzerinde duralım21: (aa) Hizmetten yararlanma22: Herhangi bir kamu hizmetin den yararlanan kişi, o hizmetin kuruluş ve işleyişine ilişkin iş lemlerle arasında kişisel bir menfaati bulunmaktadır. Mesela , belediyenin toplu taşıma hizmetinden yararlananların, taşıma ücret tarifesi veya güzergâh değişikliği işlemleri arasında kişisel bir menfaati bulunmaktadır. (bb) Kiracı olma13: Bir taşınmazda kiracı olarak bulunan ki şinin, taşınmaz hakkında alman kamulaştırma, yıkma gibi karar lara karşı iptal davası açması bakımından kişisel menfaati bu lunmaktadır24. (cc) Belde sakini olma25: Bir yerleşim yerinde oturan kişiler ile o yerleşim yerine ilişkin işlemler arasında kişisel bir menfaa ti bulunmaktadır. Mesela bir yerleşim yerine ait imar planı deği 20 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.348 vd.; CHAPUS, Contentieux, s.369 vd.; ONAR, age., C.lll, s.1782; SARICA, İdarî Kaza, s.36. 21 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.350 vd. 22 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.353. 23 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.350. 24 Danıştay İDDK, E.1987/47, K.1988/1260. 25 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.354-355.

4. Bölüm: İdarî Yargılama Usulünde Dava Çeşitleri

215

şikliği, yerin adının değiştirilmesi gibi işlemlere karşı, o yerde oturanlar iptal davası açabilirler. (ee) İktisadî menfaafe: İktisadi menfaat de menfaatin kişisel olmasına yeterlidir. Mesela bir mahalde işletmesi bulunan kişi nin, aynı mahalde aynı tür faaliyeti yapmak için başkasına veri len ruhsata karşı dava açabilir. Zira İktisadî menfaati zedelen mektedir. “.. .Ruhsatının geri alınması talep edilen eczane ile davacı nın sahibi bulunduğu eczane aynı yerde çalışmakta olduğundan, davacının dava konusu işlemin iptalim istemekte hukuken ko runması gerekli meşru ve aktüel bir menfaati olduğu açık tır..."27. (ff) Çalışan durumunda olma2B: Bir kamu tüzel kişisi bünye sinde memur ya da işçi olarak çalışan kişileri ilgilendiren idarî işlemlere (statüsü, ayrıcalıkları ve özlük haklan gibi) karşı, çalışanlann iptal davası açmada kişisel bir menfaatleri bulunmakta dır. Ancak, çalışanlann hukukî durumunu etkilemeyen, özellikle hiyerarşik amirlerin, hizmetin işleyişi ve örgütlenmesi ile ilgili işlemlerine karşı, çalışanlar iptal davası açamazlar. (gg) Milletvekilliği sıfatı29: Sadece milletvekilliği sıfatı (mil leti temsil etme durumuna dayanarak) bir idarî işleme karşı dava açmak için yeterli değildir30.

26 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.359. 27 Danıştay 12.D, E.1968/70, K.1969/30. 28 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.360. '

29 GÖZUBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.364.

30 Danıştay 10.D, E.1990/2308, K.1991/3355.

216

İdarî Yargılama Hukuku

(hh) Vatandaşlık sıfatı31'. Vatandaş olma sıfatı, tarihi ve kültü rel değerler ile çevrenin korunması gibi umumu ilgilendiren konu larda yeterli bir menfaat ilişkisi olarak kabul edilebilir. Mesela İstanbul Belediyesinin, Ayasofya ya da Sultan Ahmet Cami hak kında yıkma karan aldığım varsayarsak; söz konusu tarihi kültürel değerlerin varlığım sürdürmesinde tüm vatandaşların kişisel men faati bulunduğundan, herkes iptal davası açma hakkına sahiptir. (ıı) Topluluklari2: Dernek, sendika, siyasi parti, meslek ku ruluştan gibi topluluklann (menfaat kümeleri), tüzel kişilik ola rak bir İdarî işleme karşı iptal davası açabilmesi için, dava ko nusu edilecek işlemin doğrudan tüzel kişiliği veya tüzel kişi bünyesindeki kişilerin genelini ilgilendirmesi gerekir. Demek, sendika, meslek kuruluşlan gibi topluluklann üye lerinden biri veya bir kaçını ilgilendiren işlemlere karşı, bu top luluklar tüzel kişi olarak (temsil organlan) dava açamazlar. Me sela bir ekmek fınnına belediyece çalışma izni verilmesine kar şı, sendika dava açamaz33. Zira işlem ile sendika arasında kişisel bir menfaat ilişkisi bulunmamaktadır. B. İPTAL DAVASINDA İPTAL SEBEPLERİ

İdarî Yargılama Usûlü Kanunu iptal davasını tanımlayan 2/1-a maddesinde şu hüküm yer almaktadır: “İdarî işlemler hak kında vetki. sekil, sebep, konu ve maksat yönlerinden biri ile hukuka aykırı olduklarından dolayı iptalleri için menfaatleri ihlâl edilenler tarafından açılan iptal davaları 31 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.368. 32 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.369-378.. 33 Danıştay İDDK, E.1992/668, K.1994/217.

4. Bölüm: İdarî Yargılama Usulünde Dava Çeşitleri

217

Görüldüğü üzere burada iptal sebepleri, idari işlemin “yetki, şekil, sebep, konu ve maksat” unsurları olarak sıralanmıştır. 1. Yetki Yönünden Hukuka Aykırılık a. Genel İlkeler

Yetki bir kişinin (kurul ya da organın), idare adına irade beyanında bulunabilme, idare adına karar alabilme kudreti dir34. Mesela öğrenciye not verirken öğretim elemanı, disiplin cezası verirken fakülte dekanı, atama işlemi yaparken rektör, sınav yönetmeliği yaparken üniversite senatosu, üniversite tüzel kişiliği adına irade beyanında bulunmaktadırlar. Bu örneklerde de görüldüğü gibi, idare adına irade beyanında bulunan makam, bazen bir kişi bazen de kurul halinde ola bilmektedir. Bir İdarî işleme karşı açılan iptal davasında İdarî yargı yeri, yetki unsuru bakımından bir hukuka aykırılık olup olmadığını tespit bakımından şu soruların cevabını arar: . İdarî işlem kim tarafından yapılmıştır? . İşlemi yapan kişi ya da kişiler, idare adına irade açıklama ehliyetine sahip midirler? . İşlemi yapan kişi, bu işlemi yapmaya yer, zaman ve konu bakımından yetkili midir? Bu sorulardan en az birisinin cevabı “hayır” ise, işlem yetki bakımından hukuka aykırı demektir ve iptal edilmesi gerekir.

34 TAN, age., s. 235; ATAY, age., s. 442; AKYILMAZ/SEZGİNLER/KAYA age., s. 396.

218

İdarî Yargılama Hukuku

Yetki unsuru bakımından işlemin hukuka uygunluğunun tespiti bakımından aşağıdaki hususların dikkate alınması gerekmektedir35: (a) Hukuk kıralı ile verilmeyen yetkinin kullanımı hukuka ay lardık oluşturur*: Yapılan idarî işlemin hukuka uygun olabilmesi için, işlemi yapan kişinin (kurul ya da organın) idare adına irade açıklama konusunda yetkilendirilmiş olması gerekir. İdare hukukun da carî olan kanunilik ilkesinin bir sonucu olarak, bir hukuk kuralı ile verilmeyen bir yetkinin kullanımı, işlemi hukuka aykın kılar. Söz konusu yetkilendirme anayasa (Cumhurbaşkanı ve Bakanlar Kuru lunun yetkileri gibi), kanun veya yönetmelik (öğrenci sınav yönet meliği gibi) şeklindeki hukuk kurallan ile gerçekleştirilir. Bu şekilde hukuk kuralı ile verilmeyen bir yetki, yorum ya da kıyas yoluyla genişleterek verilmiş addedilemez37. (b) Yetki unsurunun kamu düzenindendir. İdarî işlemin yetki unsurunun kamu düzeninden (ordre public) olduğu kabul edilmektedir38. Bu özellik sebebiyle, iptal davasında yetki yö nünden hukuka aykınlık, davanın her aşamasında taraflarca ileri sürülebileceği gibi, mahkemece re’sen de dikkate alınır. Yine bu özelliğe bağlı olarak, yetkisiz kişinin yaptığı işlemin, yetkili makam tarafından kabul edilmesi, iczet verilmesi, işlemi hukuka uygun hale getiremez39.

FORGES, age., s.47;LAUBADER£/VENEZlA/GAUDEMET, age., C.I, s.717;GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.I, s.380, C.ll, s.415;TAN, age., s.816;ATAY, age., s.442;AKYILMAZ/SEZGlNER/KAYA, age., s.396. 36 FORGES, age., s. 47; LAUBADEREA/ENEZİA/TAUDEMET, age., C.I, s. 717. 37 TAN, age., s.816. 38 TAN, age., s.816; ATAY, age., s.442; FORGES, age., s.48. 39 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.415; ATAY, age., s.442; FORGES, age., s.48.

4. Bölüm: İdarî Yargılama Usulünde Dava Çeşitleri

219

“...İdarîyetki kamu düzeni ile ilgilidir. Temyiz dilekçesinde ileri sürülmese de yargı yerinde her aşamada kendiliğinden göz önüne alınır...”40. (c) Yetkinin bizzat kullanılması zorunluluğu: Hukuk kural ları ile yetkilendirilen kişiler, bu yetkilerini başkalarına devre demezler, kural olarak bizzat kullanmak durumundadırlar41. Ancak bu kural mutlak olmayıp yetki devri, vekâlet ve fiili me mur gibi bazı istisnaları bulunmaktadır. (aa) Yetki devri: Kanunla yetkilendirilmiş kişi, bu yetkilerini bizzat kullanmak zorunda ise de, kanunda açık bir düzenleme bulunmak şartıyla, başka bir kamu görevlisine yetki devri yapabi lir. Mesela 3046 sayılı kanunun 38. maddesine göre “Bakan, müs teşar ve her kademedeki bakanlık ve kuruluş yöneticileri, gerekti ğinde sınırlarım yazılı olarak açıkça belirlemek şartıyla yetkile rinden bir kısmını astlarına devredebilir’’’ düzenleme bulunmak tadır. Başka kanunlarda da (örneğin 5393 sayılı Belediye Kanu nunun 42. maddesi) benzer düzenlemeler bulunmaktadır. Yetki devrinin kanunda açıkça yer alması, hiyerarşik üstten asta doğru yapılması, yeterli açıklıkta yapılması, yazılı şekilde yapılması ve ilgililere duyurulması gibi şartlan bulunmaktadır42. Bu şartlara uygun yapılmayan bir yetki devri ve bu devire daya nılarak yapılan işlemler de hukuka aykm olur. Kısmî devir: Bir makamdaki kamu görevlisi, yetkilerinin tamamını değil bir kısmını devredebilir. Nitekim 3046 sayılı

40 Danıştay 5.D, E.1985/1985, K.1985/1229. 41 FORGES, age., s.50; YAYLA, age., s.118; ATAY, age., s.450. 42 AKYILMAZ/SEZGİNER/KAYA, age., s.184;ATAY, age., s.453.

220

İdarî Yargılama Hukuku

kanunun 38. maddesinde de bakan, müsteşar ve her kademedeki bakanlık ve kuruluş yöneticileri, “yetkilerinden bir kısmını” astlarına devredebilir denilmektedir. Devredilemeyen yetkiler: Kanun bazen hangi yetkilerin devredilebileceğini ya da devredilemeyeceğini açıkça belirtmek tedir. Örneğin 2547 sayıl Yükseköğretim Kanununun 6. madde si, Yükseköğretim Genel Kurulunun, yetkilerinden hangilerini Yürütme Kuruluna devredemeyeceğini düzenlemektedir. Ka nunla devredilmemesi gereken yetkinin devri ve buna dayanıla rak yapılan işlemler hukuka aykın olur. Münhasır yetki: Kanun, bir yetkinin belli bir makamdaki ki şinin bizzat kullanmasını öngörüyorsa, bu yetki başkasına dev redilemez43. Söz konusu yetkinin başkasına devri ve yetkiyi devralanın yaptığı işlemler hukuka aykın olur. . .Eğer yasa belli bir konuda İdarî makamı değil de o ka mu hizmetini yürüten kişiyi yetkili kılmışsa yetkinin doğrudan doğruya bu kişi tarafından kullanılması gerekir.. .”44. (bb) Vekâlet: İşlemin yetkili makam tarafından bizzat kul lanılması esas ise de, vekâleten atanan kişi de aynı yetkileri kullanabilir. Vekâlet görevine ilişkin temel kurallar 657 sayılı kanunun 86. maddesinde düzenlenmiştir. Başka kanunlarda da (örneğin 5393 sayılı Belediye Kanunu m.40, 5442 sayılı İl İdaresi Kanunu m.29) vekâlete ilişkin düzenlemeler bulun maktadır.

43 ATAY, age., s.458. 44 Danıştay 6.D, E.2001/1795, K.2003/1486.

4. Bölüm: İdarî Yargılama Usulünde Dava Çeşitleri

221

Asıl makamı sürekli boşaltırsa (ölüm, istifa, emeklilik gibi), asıl atanıncaya kadar o görevi yürütmek üzere atamaya yetkili makam tarafından vekâleten atama yapılabilir. Öte yandan asıl makamı geçici olarak boşalttığında (izin, hastalık, geçici görev lendirme gibi) yerine bir kamu görevlisini (genellikle yardımcı sını) vekil bırakır45. Mesela 2547 sayılı Yükseköğretim Kanunu nun 13. maddesine göre rektör, görevi başında olmadığı zaman larda, yardımcılarından birisini vekil bırakır. Vekilin yaptığı işlemlerin hukuka uygun olabilmesi için, vekâlet işleminin hukuka uygun olması gerekmektedir. Vekâ let işlemi hukuka uygun değilse, vekilin yaptığı işlemler de yetkisizlik sebebiyle hukuka aykırı olur. Mesela vekâleten atanacak kişinin, asılda aranan vasıflara sahip olması gere kir46. Bu vasıflara sahip olmayan kişinin vekâleten atanması işlemi ve bu kişinin yaptığı işlemler yetki yönünden hukuka aykırı olur. Kanunlarda bazı görevler için kimlerin vekâleten görevlen dirilebileceği açıkça düzenlenmektedir. Mesela 5993 sayılı Be lediye Kanununun 40. maddesine göre, belediye başkanı izin, hastalık gibi sebeplerle görevi başında bulunmadığı hallerde ‘‘belediye meclis üyeleri arasından birim” başkan vekili olarak görevlendirir. Bu hükme göre, belediye meclis üyeleri dışında birisi başkan vekili olarak görevlendirilemez. Görevlendirilirse işlem hukuka aykın olur. Yine 5442 sayılı İl İdaresi Kanununun 29. maddesine göre “kaymakamlığa sadece mülkî idare amirliği hizmetleri sınıfından olanlar vekâlet edebilir”. 45 ATALAY age., s. 459; AKYILMAZ/SEZGİNER/KAYa, age., 189. 46 ATAY, age., s.459.

222

İdarî Yargılama Hukuku

“...Vekil, vekâlet ettiği görevin yetki ve sınırları içinde kalmak şartıyla asılın hak ve yetkisine sahip olduğu vekâlet kurumunun niteliği gereğidir.. 47. (cc) Fiilî memurların yaptığı işlemler**: Gerçekte idare adı na irade beyanında bulunma yetkisi olmayan bir kişinin, bazı şartların gerçekleşmesi halinde, gerçek memur imişcesine yaptı ğı işlemlerin hukuka uygun kabul edilmesine “fiilî memur” hali denilmektedir. Ataması hukuka aykırı olan veya ataması sona eren kişinin yetki kullanmaya devam etmesi yahut savaş, ihtilal, darbe gibi olağanüstü hallerde kamu hizmetlerini bazı kişilerin üstlenmesi şeklinde fiili memur olma halinin şartlan mevcutsa, fiilî memurun yaptığı işlemler, özellikle üçüncü kişiler bakımın dan, hukuka uygun kabul edilmektedir. Mesela 1960 ve 1980 darbeleri döneminde, yönetimi ele geçiren iktidar, seçimler ya pılıp hükümetin kurulmasına kadarki sürede fiili memur konu mundadırlar. (d) Yetkide paralellik ilkesi: Yargı içtihatlan ile kabul edi len bu ilkeye göre, bir işlemin yapılmasında yetkili olan makam, kanunda aksine bir düzenleme yoksa aynı işlemin değiştirilmesi, ilgası ya da geri alınmasında da yetkilidir49. Kanun, işlemin ya pılmasını bir makama, bu işlemin tersinin yapılmasını başka bir makama vermişse, yetkide paralellik ilkesi uygulanamaz. Uygu lanırsa yapılan işlem hukuka aykm olur.

47 Danıştay 11.D, E.1995/2828, K.1995/2794. 48 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.445; AKYILMAZ/SEZGİNER/KAYA, age., s.401; YAYLA, age., s.198. 49 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.426;ÖZAY, Günışığında, s.412;GÜNDAY, age., s.135.

4. Bölüm: İdarî Yargılama Usulünde Dava Çeşitleri

223

Kanunda aksine açık bir düzenleme yoksa bir işlemi yap maya yetkili makam kim ise, o işlemin aksine işleminin de aynı makam tarafından yapılması gerekir. Aksi halde işlem hukuka aykın olur. b. Yetki Çeşitleri Bakımından Hukuka Aykırılıklar

Yetki unsurundaki hukuka aykınlıklar, “kişi bakımından yetkisizlik”, “konu bakımından yetkisizlik”, “yer bakımından yetkisizlik” ve “zaman bakımından yetkisizlik” gibi çeşitli şekil lerde ortaya çıkabilmektedir50. (1) Kişi bakımından yetkisizlik-. İdare bünyesinde görev ya pan kamu görevlilerinden hangi kişilerin (kurul ya da organın) idare adına işlem yapabileceğinin önceden hukuk kuralı ile be lirlenmesi kişi bakımından yetkiyi ifade etmektedir. İdare adına işlem yapan kişinin (kurul ya da organın), bu iş lemi yapma konusunda yetkilendirilmiş olması gerekir. Söz konusu kişinin yetkili olması yanında, temyiz kudretine de sahip olması da aranır51. İdare adına işlem yapmaya yetkili kişiler, önceden hukuk kurallan (anayasa, kanun, yönetmelik) ile belirlenir. Örneğin 2547 sayılı Yükseköğretim Kanunu üniversite adına işlem yap maya rektörün (m. 13), senatonun (m. 14), üniversite yönetim kurulunun (m. 15), dekanın (m. 16), fakülte kurulunun (m. 17), fakülte yönetim kurulunun (m. 18) yetkili olduğunu belirtmekte

GÖZÜBÜYÜK/TAN, C.I, s.381 vd., C.ll, s.417 vd;TAN, age., s.817 vd.;ATAY, age., s.444 vd.; AKYILMAZ/SEZGİNER/KAYA, age., s.397 vd.;CHAPUS, age., C.I, s.1003;FORGES, age., s.49. 51 ONAR, age., C.I, s.301;GÜNDAY, age., s.125.

224

İdarî Yargılama Hukuku

dir. Bu şekilde kanunla yetkili kılınmayan yahut yetkili kılın makla beraber temyiz kudretine sahip olmayan kişilerce yapılan işlemler, yetki yönünden sakattırlar. İdari işlemin, hukuk kuralı ile yetkilendirilmiş kişi (ya da kişilerce) imzalanması gerekir52. İmza yetkili kişiye (ya da kişi lere) ait değilse, işlem yetki yönünden hukuka aykırıdır. Hukuk kuralı, idarî işlemin bir kurul tarafından yapılmasını (fakülte kurulu, üniversite senatosu, belediye meclisi gibi) öngö rüyorsa, işlemin kanunda öngörülen toplantı ve karar yeter sayı larına uyularak yapılması (bu sayıda üye tarafından imzalanma sı) gerekir. Toplantı ve karar yeter sayılarına uyulmaması, işle mi hukuka aykın kılar53. (2) Konu bakımından yetkisizliks*\ Kamu tüzel kişisi bün yesinde görev yapan kişi, kurulun ya da organın hangi konular da işlem yapabileceğinin önceden hukuk kuralı ile belirlenmesi “konu bakımından yetkiyi ifade etmektedir. Örneğin 5393 sayılı Belediye Kanunu’nun 18. maddesinde belediye meclisinin karar alabileceği konular, 38. maddesinde de belediye başkanının karar alabileceği konular belirtilmiştir. Bu organlar ancak burada belirtilen konularda işlem yapabilir ler. Bu konuların dışında bir işlem yapılırsa, işlem yetki yönün den hukuka aykın olur. Mesela “fahrî hemşehrilik payesi ve beratı vermek” belediye meclisinin yetkisine verilmiştir

52 AKYILMAZ, İdarî işlemin, s.196. 53 Danıştay 13.D, E.2005/1759, K.2006/4714. 54 GÖZÜBÜYÜK/TAN, C.ll, s.429; TAN, age., s.822; ATAY, age., s.445; FORGES, age., s.49; CHAPUS, age., C.I, s.1002.

4. Bölüm: İdarî Yargılama Usulünde Dava Çeşitleri

225

(m.l8/r). Belediye başkanının fahrî hemşehrilik payesi ve beratı verme işlemi, konu bakımından yetkisizlik ile sakattır. Hiyerarşi ilişkisi içinde, her makamda olan kişilerin yetkile ri bellidir. Bu ilişki içinde üstün ast yerine, astın üst yerine işlem yapması işlemi konu bakımından yetkisizlikle sakatlar55. Aralarında hiyerarşi ilişkisi bulunmayan idarelerden birisi nin, diğerinin görev alanına giren konularda karar alması, işlemi konu yönünden sakatlar56. (3) Yer bakımından yetkisizlik: Kamu görevlilerinin belli bir coğrafi sınır içinde yetki kullanabilmeleri “yer bakımından yetkiyi” ifade etmektedir57. İdarelerin yetki alanlarının coğrafi sınırlan bulunmaktadır. Örneğin vali il sınırlan içinde, kayma kam ilçe sınırlan içinde, belediye kendi sınırlan içinde yetki kullanabilir. Bu sınırlann dışına çıkılarak işlem yapılması halin de, işlem yetki yönünden hukuka aykın olur. Örneğin Samsun valisinin, Amasya ilinde görev yapan bir memur hakkında disip lin cezası vermesi bu şekildedir. (4) Zaman bakımından yetkisizlik: Kamu görevlilerinin yetki kullanmalannın belli bir zaman dilimi ile sınırlı olması “zaman bakımından yetkiyi ifade etmektedir58. Kamu görevlile ri, bu zaman dilimi dışında yetki kullanır iseler, yapılan işlem yetkisizlik sebebiyle hukuka aykın olur.

55 TAN, age., s.822; ATAY, age., s.446. 56 AKYILMAZ/SEZGİNER/KAYA, age., s.400. 57 CHAPUS, C.l, s.1003; TAN, age., s.817; ATAY, age., 446. 58 CHAPUS, C.l, s. 1004; TAN, age., s.818; ATAY, age., s.448; AKYILMAZ, İdari İşlemin, s. 112.

226

İdarî Yargılama Hukuku

Kamu görevlilerinin yetkilerinin zaman bakımından sının, göreve başlama anı ile görevin sona ermesi arasındaki zaman aralığıdır. Hukuka uygun olarak göreve başlamadan önce yahut görev sona erdikten sonra yapılan işlem, yetki yönünden hukuka aykın olur59. Kamu görevlileri izinli bulunduklan süre içinde yetki kulla namazlar. Bu bakımdan yıllık izin, hastalık izni veya bir başka izin döneminde yetki kullanılırsa, yapılan işlemler zaman bakı mından yetkisizlik sebebiyle sakatlanmış olur. îzinde bulunan kamu görevlisi, yetkisini kullanmak istiyorsa, iznini keserek göreve başladıktan sonra yetki kullanmalıdır. Kanunlar bazen, bir işlemin yapılması için süreler öngör mektedir. Örneğin 657 sayılı Devlet Memurlan Kanunu’nun 127. maddesine göre “disiplin cezasmı gerektiren fiil ve hallerin işlendiği tarihten itibaren nihayet iki yıl içinde disiplin cezası verilmediği takdirde ceza verme yetkisi zamanaşımına uğrar”. İki yılın dolmasından sonra verilen disiplin cezası, zaman bakı mından yetkisizlik ile sakatlanmış olur. 2. Biçim Yönünden Hukuka Aykırılık

İdarî Yargılama Usulü Kanunu’nun 2/1-a maddesinde, iptal sebepleri sayılırken “şekil” deyimi kullanılmış, “usul”den söz edilmemiştir. Oysa usul de idari işlemin unsurlanndan birisidir. Şekil ve usul birbirini tamamlamaktadır. İşlemin öngörülen usullere uygun yapılıp yapılmadığım şekline bakarak anlanz. Bu bakımdan “şekil” ve “usulü” kapsayacak şekilde “biçim” kav ramını kullanmayı tercih ediyoruz. 59 TAN, age., s.818; ATAY, age., s.448.

4. Bölüm: İdarî Yargılama Usulünde Dava Çeşitleri

227

a. Şekil Bakımından Hukuka Aykırılık

Yazılı şekil kuralı: İdarî işlemler kural olarak “yazılı şekle” tâbidirler60. Anayasanın 125. maddesinde yer alan, idarî işlemlere karşı açılacak davalarda süre “yazılı bildirim tarihinden başlar1' hükmü, 2577 sayılı İdarî Yargılama Usulü Kanunu’nun 7. madde sinde idarî uyuşmazlıklarda dava açma süresinin “yazılı bildirimin yapıldığı” tarihi izleyen günden başlayacağı hükmü, dolaylı da olsa idarî işlemlerin yazılı olması gerektiğini ifade etmektedir*1. Yazılılık kuralının istisnaları: İdarî işlemler, kural olarak yazılı şekle tâbi olmakla beraber, bazı istisnaları da bulunmak tadır. Zımnî işlemler, sözle-işaretle yapılan işlemler yazılı ol mayan işlemlerdir. (a) Zımnî işlemler: İdareye yapılan bir talep karşısında ida renin hareketsiz kalmasına (susmasına) bazı hukukî neticeler bağlanması halidir*2. İdareye yapılan başvuru sonucunda idare belli bir süre içinde bir cevap vermez ise, idarenin işlem yaptığı (talebi reddettiği veya kabul ettiği) varsayılmaktadır. Örneğin 2577 sayılı İdarî Yargılama Usulü Kanununun 10. maddesine göre, bir işlem yapılması için idareye başvurulduğunda, idare altmış gün içinde bir cevap vermemiş ise, başvuru reddedilmiş sayılır. Buna zımnî ret işlemi” denilir. Öte yandan 3194 sayılı İmar Kanununun 30. maddesine göre, yapı kullanım izni talebi otuz gün içinde cevaplandırılmamış ise, izin verilmiş sayılır. Bu 60 YAYLA, age, s.122; ONAR, age., C.I, s.309; GÜNDAY, age., s.144; ATAY, age., s.468. 61 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.I, s.398; TAN, age., s. 832; ATAY, age., s. 469; YAYLA, age., s. 122.. 62 AKYILMAZ, İdari İşlemin, s. 191;YAYLA, age., s. 123; GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.I, s.399.

228

İdarî Yargılama Hukuku

da zımnî kabul işlemi niteliğindedir. Bu tür işlemler iptal dava sının konusunu oluşturabilir. (b) Sözle-işaretle yapıları işlemler: Bazı hallerde işlemin sözle ya da işaretle yapıldığı da olabilmektedir. Bu tür işlemler daha çok kolluk faaliyetlerinde (trafik düzenlemesi, yangın sireni gibi) gözükmektedir63. Mesela 2559 sayılı Polis Vazife ve Selâhiyet Kanunu’nun, yasa dışı toplantı ve gösterilerin dağıtılmasında, sözlü kararların alınmasına imkân vermektedir (m.2). Yine 2935 sayılı Olağanüstü Hal Kanunu, acil hallerde daha sonra yazılı olarak teyit edilmek şartıyla alınan kararlar sözlü olarak ya da ilanen duyurulabileceğini düzenlemektedir (m. 15). İşlemin gerekçeli olması: İdarî işlemin sebebinin, işlem me tinde gösterilmesine gerekçe denilir64. Kanunda işlemin gerekçe li olacağı belirtilmesine rağmen, işlem gerekçesiz yapılmış ise hukuka şekil kuralında hukuka aykırılık var demektir. Aslî ve talî şekil kuralı cryrımı: İdare hukukunda şekil kural ları aslî ve talî şekil kuralları olarak ikiye ayrılmakta ve talî şekil kurallarına uyulmamasının işlemin iptaline sebep olmayacağı kabul edilmektedir85. Asli ve tali şekil kuralı aynmımn yapılma sında şöyle bir ölçüt önerilmektedir: Şekil kuralına uyulsa idi işlem başka türlü olabilecek ise aslî şekil kuralından; buna mu kabil şekil kuralına aykırılık olmasa idi, aynı işlem yapılacak ise talî şekil kuralından söz edilir®6.

63 ATAY, age., s.409; YAYLA, age., s.123. 64 AKYILMAZ, İdarî İşlemin, s.200. 65 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.449; TAN, age., s.834; GÜNDAY, age., s.135. 68 GÜNDAY, age., 149-150.

4. Bölüm: İdarî Yargılama Usulünde Dava Çeşitleri

229

Bu bağlamda şekil ve usulde paralellik ilkesine uyulmama sı, kurulun toplanıp müzakere yapmadan karar alması gibi du rumlar aslî şekil kuralı ihlali67; buna mukabil karar alan kişilerin adlarının ve görevlerinin yazılmaması, karar tarihinin yazılma ması gibi haller ise talî şekil kuralları niteliğinde olup işlemin iptalini gerektirmeyen sakatlıklardır68. Mesela Danıştay, doçent lik sınavında jüri üyelerinin akademik kıyafetleri giymemeleri ni, tali şekil eksikliği olduğuna ve işlemin iptalini gerektirmedi ğine karar vermiştir69. “...Kurullarca karar bağlanması gereken hususlarda yetki, münferiden kişilere değil, bunlann usulüne göre teşkil edecekle ri heyete verilmiştir. Kurul üyeleri usulü dairesinde bir araya gelmedikçe ve müzakere açılmadıkça ferden irade beyanına yetkili değildirler ve beyan edilen bu iradeler bir karar mahiyeti iktisap edemez. Kurula izafesi mümkün olmayan böyle bir karar da yoklukla malüldür.. 70. Aslî şekil kurallarındaki noksanlığın sonradan giderilmesi işlemi hukuka uygun hale getirmez; buna mukabil talî şekil ek sikliklerinin sonradan giderilmesi mümkündür71. b. Usûl Bakımından Hukuka Aykırılık

İdari işlemler genellikle aniden ortaya çıkmazlar. Öncesinde görüş alınması, teklif (öneri) yapılması, savunma alınması, müza-

67 GÜNDAY, age., 149. 68 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.449;TAN, age., s.834. 69 Danıştay 8.D, E.1984/74, K.1984/1345. 70 Danıştay 5.D, E.1969/4127, K.1970/1162. 71 GÜNDAY, age., s.135-136

230

İdarî Yargılama Hukuku

kere ve oylama yapılması gibi bir dizi hazırlık aşamalarından geçe rek gerçekleşmektedir. Nihaî iradenin ortaya çıkması öncesinde hukuk kuralı ile belirlenen bu aşamalara işlemin usulü denir72. Örneğin 2547 sayılı Yükseköğretim Kanunu’na göre (m.23) üniversitelerde yardımcı doçentlik kadrosuna atama işlemi rek tör tarafından yapılmaktadır. Ancak rektörün atama işlemini yapabilmesi için, öncesinde kadronun rektörlükçe ilanı, biri üniversite dışından olmak üzere üç kişilik jüri belirlenip raporla rının alınması, ilgili birimin yönetim kurulunun görüşünün alınması ve dekanın önerisi gibi aşamalardan geçilmesi gerek mektedir. İşte bu aşamalara işlemin usulü denilmektedir. Bu usul kurallarından birine uyulmaması, işlemi hukuka aykın kıl maktadır. Ülkemizde tüm İdarî işlemlerin yapılmasında uyulması ge reken usûl kurallannı belirleyen genel bir İdarî usûl kanunu bu lunmamaktadır. Muhtelif kanunlarda (657 sayılı Devlet Memurlan Kanunu, 2547 sayılı Yükseköğretim Kanunu, İl İdaresi Ka nunu, İmar Kanunu, Kamulaştırma Kanunu, Vergi Usûl Kanunu gibi), o konuya ilişkin işlemlerin yapılmasına ilişkin usul kurallan bulunmaktadır. Kanunların düzenlediği konularda işlem yapılırken, ilgili kanunda öngörülen usullere uyulmamış ise işlem hukuka aykındır. Burada usul kurallanndan bazılan üzerinde kısaca durmak istiyoruz. Görüş alma: Kanun bazen bir işlemin yapılmasından önce bir başka makamın görüşünün alınması kanunda öngörülebil72 YAYLA, age., s.124; AKYILMAZ, İdari İşlemin, s. 64.

4. Bölüm: İdarî Yargılama Usulünde Dava Çeşitleri

231

inektedir73. Örneğin 1982 Anayasasında göre tüzük çıkarılırken (AY, m. 115) ve imtiyaz sözleşmeleri yapılırken (AY, m. 155) Danıştay’ın görüşünün alınması öngörülmektedir. Eğer kanun görüş almayı zorunlu tutuyorsa bu görüş alınmadan işlemin yapılması, işlemi hukuka aykın kılar ve iptali gerekir. Savunma alma: Kanunda bir işlemin yapılması sırasında, iş lemin muhatabının dinlenilmesi, onun savunmasının alınması gibi usul kurallan öngörülebilmektedir74. Nitekim Anayasanın 129 ve 657 sayılı Devlet memurlan Kanununun 130. maddesine göre, devlet memuruna savunması alınmadan ve savunma yapa bilmesi için 7 günden az olmamak üzere süre verilmeden disip lin cezası verilemez. Bu kurallara uyulmadan işlem yapılması, işlemi usul açısından hukuka aykın kılar. Askeri Yüksek İdare Mahkemesi, savunma hakkı verilme den tesis edilen işlemin yoklukla malûl olacağına karar vermiş tir75. Öneri yapılması: Kanunlar bazen bir işlemin (özellikle ata ma işlemi) yapılabilmesi için, bir makamın önerisini gerekli görmektedir76. Mesela 2547 sayılı Yükseköğretim Kanununa göre (m. 16) dekanlar, rektörün önereceği üç aday arasından Yükseköğretim kurulu tarafından atanmaktadır. Bu düzenleme ye göre, rektör öneride bulunmadıkça, Yükseköğretim Kurulu bir kişiyi dekan olarak atayamaz. Yine rektörün önerdiği kişiler

73 FORGES, age., s.53; CHAPUS, age., C.I, s.1090. 74 FORGES, age., s.54; CHAPUS, age., C.I, s.1095. 75 AYİM, (3.D), E.2003/151, K.2004/159. 76 VEDEL/DELVOLVIz, age., C.I, s.282; FORGES, age., s.53.

İdarî Yargılama Hukuku

232

dışında birisini de dekan olarak atayamaz. Eğer bu şekilde bir atama yapılırsa, işlem hukuka aykın olur. Usulde paralellik ilkesine uyulması: Usulde paralellik ilke sine uyulması da bir usul kuralıdır. Kanunda aksine bir düzen leme bulunmuyorsa, usulde paralellik ilkesine uyulmalıdır. Usulde paralellik ilkesine uyulmadan yapılan işlem, usul bakı mından hukuka aykın olacaktır. Mesela ruhsat verme işi hangi makam tarafından gerçekleştirilmişse, ruhsatın iptali de aynı makam tarafından gerçekleştirilmelidir. Aslî ve talî usul kuralları ayrımı: Usul kurallan aslî ve talî usul kurallan şeklinde ikiye aynlarak, ancak aslî usul kurallanna aykınlığm iptal sebebi olacağı kabul edilmektedir77. İşlemin sonucunu etkilemeyen, kişilerin haklannı korumaya yönelik olmayan usûl kurallan talî usul kurallan olup, bu kurallara uyulmaması işlemin iptalini gerektirmez. Buna mukabil kişilerin haklannı korumaya yönelik usul kurallan aslî usul kuralı olup, bunlara uyulmaması işlemi hukuka aykın kılar78. Danıştay, doçentlik sınavında, yönetmelikte yer almasına rağ men jüri üyelerinin akademik giysilerini giymemiş olmalarını, sına vın sonucunu etkileyecek usul sakatlığı olmadığına karar vermiştir79. Kurul halinde karar alınması hallerinde, kurul üyelerinin toplanıp müzakere yapmadan, elden imza alınması yoluyla karar alınması da esaslı bir usul sakatlığı oluşturur80. 77 TAN, age., s.834;YAYLA, age., s.125;GÜNDAY, age., s.149;ATAY, age., s.474. 78

GÖZÜBÜYÜK/TAN, age.,

C.ll, s.449; YAYLA, age., s. 126; FORGES, age., s.55; VEDEL/DELVOLVÇ, age., C.ll, s.311.

79 Danıştay 8.D, E.1984/74, K.1984/1345. 80 Danıştay 5.D, E.1969/4127, K.1970/1162.

4. Bölüm: İdarî Yargılama Usulünde Dava Çeşitleri

233

Usul eksikliklerinin sonradan giderilmesi'. Kanunda öngö rüldüğü halde uyulmayan usul sakatlıklarının, sonradan gideril mesi kural olarak işlemi hukuka uygun hale getirmez. Burada bir ayrım yapılarak, işlemin içeriğini etkilemeyecek nitelikte olan (örneğin tutanaktaki imzanın sonradan tamamlatılması gibi) sakatlıkların sonradan giderilebileceği; esaslı usul eksiklik lerinin ise sonradan giderilemeyeceği ifade edilmektedir81. Danıştay’ın sonradan giderilen usûl eksikliğinin işlemi hu kuka uygun hale getirebileceğine ilişkin kararlan bulunmakta dır32. 3. Sebep Yönünden Hukuka Aykırılık

Sebep, idari işlemin yapılmasını gerektiren, idareyi işlem yapmaya zorlayan, idareyi bu yönde harekete geçiren maddî vakıalar ya da hukukî durumlardır83. İdare hukukunda, işlemle rin sebepsiz olamayacağı kabul edilmektedir. Sebepsiz yapılan işlem, keyfi yapılan işlem demek olup, işlem sebep unsuru ba kımından hukuka aykmdır. Yukanda işaret edildiği gibi, idareyi işlem yapmaya sevkeden etken maddî bir vakıa olabileceği gibi, hukukî bir du rum da olabilir. Örneğin 657 sayılı Devlet Memurlan Kanunu nun 125/C-b maddesine göre, göreve bir veya iki gün gelmeyen memura, aylıktan kesme cezası verilir. Burada, aylıktan kesme cezası işleminin sebebi, memurun bir veya iki gün göreve gel

81 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.471-72. 82 Danıştay 6.D, E.1990/2731, K.1992/1655. 83 CHAPUS, C.I, s.1017;GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.472;TAN, age., s.844;GÜNDAY, age., s.152.

İdarî Yargılama Hukuku

234

memesi fiilidir. Yine aynı kanunun 141. maddesine göre, hak kında görevden uzaklaştırma karan verilen memura, bu süre içinde aylıklannın üçte ikisi ödenir. Burada aylığın üçte ikisinin ödenmesi işleminin sebebi, bir hukukî işlem olan, görevden uzaklaştırma karandır. “...İdare, tesis ettiği idarî işlemi, gerçek ve hukuka uygun, sebep ya da sebeplere dayandırmak zorundadır. İdarenin da yandığı sebebin gerçek olması, usulüne uygun olarak yapılan tespitlerle ortaya konulmuş bulunmasını anlatır. Sebebin huku ka uygun olması ise, idarenin işlemini dayandırdığı sebebin, kanunda o işlemin tesisi için dayanılabileceği öngörülen sebep ya da sebeplerden olması demektir.. .’,84. a. Sebep Unsurunda Sakatlık Halleri

Bir idarî işlem, sebep unsuru bakımından, çeşitli şekillerde sakat olabilir. Sebebin mevcut olmaması, sebebin hukukî tavsi finde hata yapılması, sebep ve konu unsuru arasındaki ölçüsüz lük, sebep saptırması gibi değişik şekillerde meydana gelebilir. (1) İdarece gösterilen sebebin var olmaması: İdarî işlemin sebebi olarak gösterilen olaylar, gerçek olmalı, yani gerçekte var olmalıdır. İdarenin gösterdiği sebep gerçekte yok ise, işlem se bep unsuru bakımından hukuka aykın olur ve iptali gerekir85. “...Yapmakta olduğu görevde başarısızlığı ve herhangi bir kusuru saptanmamış olan davacının, kamu yararı yönünden haklı ve yeterli görülecek bir neden ve somut delil olmadan ve

84 Danıştay 7.D, E.2007/695, K.2007/4612. 85 TAN, age., s.848;CHAPUS, age., C.I, s.1024.

4. Bölüm: İdarî Yargılama Usulünde Dava Çeşitleri

235

keza hizmetin daha iyi yürütülmesini sağlayacak bir neden bu lunmadan (yapılan işlemin iptaline) . . .” 86. (2) Sebebin kıymet ve kuvvetinin derecesi: İdarenin göster diği sebebin kıymet ve kuvveti, işlem yapmaya yetecek nitelikte olmalıdır. İdarenin gösterdiği sebep, işlemin yapılmasına yete cek kuvvette değilse, ya da idare gösterdiği sebebi yanlış nite lendirmişse işlem sebep unsuru bakımından hukuka aykın olur87. Danıştay’ın 1989 tarihli bir karannda, idarece disiplin ceza sının sebebi olarak zina suçunun “yüz kızartıcı davranış” olarak nitelendirilmesini hukuka aykın bulunmuştur88. b. Sebeplerin Çokluğu ve Sebep İkâmesi

(1) Sebeplerin çokluğu: Kimi durumlarda idare, işlemini birden fazla sebebe dayandırabilir. Mesela bir kamu görevlisinin görevden alınmasına “yolsuzluk”, “usulsüzlük” ve “başansızlık” şeklinde üç sebep gösterilebilir. Sebeplerin çokluğu halinde muhtelif durumlar söz konusu olabilir. Birden fazla sebep gösterilmesi halinde, sebeplerin tamamı hukuka aykın ise işlem hukuka aykındır iptal karan verilir. Bu na mukabil sebeplerin tamamı hukuka uygun ise, iptal davasının reddedileceği açıktır. Sebeplerden bazılan hukuka aykın bazılan hukuka uygun ise şöyle bir yol takip edilmektedir. Gösterilen sebepler arasında “bakın

86 Danıştay 5.D, E. 1975/3756, K. 1975/8053. 87 ONAR, age., C.l, s. 295; ÖZAY, Günışığında, s.396; CHAPUS, C.l, s.1020. 88 Danıştay 5.D, E.1987/1931, K.1989/640.

İdarî Yargılama Hukuku

236

sebepler- fazladan sebepler ” aynını89 yahut “sonucu etkileyici olansonucu etkileyici olmayan” ayrımı90 yapılarak, asıl (sonucu etkileyi ci) sebeplerdeki hukuka aykırılık işlemin de hukuka aykın olmasına yol açar. Buna mukabil, fazladan (sonucu etkileyici olmayan) sebep lerdeki sakatlık işlemin hukuka aykınlığını doğurmaz. (2) Sebep ikâmesi: Îdarî yargılama usulünde re’sen araştır ma ilkesi geçerli olduğundan, yargı yerlerinin sebep ikame yet kisi de bulunmaktadır. Buna göre mahkeme taraflann ileri sür mediği bir sebebe dayanarak da karar verebilir. “...İptal davasında, idari işlemin hukuka uygunluk denetimi yapılırken, yargı yerince sadece işlemin yazılı olan sebebi ile bağlı kalınmamalı, söz konusu işlemin tesisini gerektirecek bir sebebin bulunup bulunmadığı da araştırılmalı ve gerektiğinde sebep ikamesi yoluna gidilmelidir...”91. 4. Konu Yönünden Hukuka Aykırılık

İdarî işlemin hukuk alanında meydana getirdiği sonuç, yap tığı değişiklik yani işlemin içeriği işlemin konusunu oluştur maktadır92. Mesela atama işleminin konusu, kişinin memurluk statüsüne sokulması; emekliye sevk işleminin konusu, kişinin memur statüsünden çıkanlarak emeklilik statüsüne sokulması; kamulaştırma işleminin konusu, taşınmaz üzerindeki özel mül kiyete son verilerek mülkiyetin idareye geçirilmesidir.

89 VEDEL/DELVOLVâ, age., C.ll, s.330; RiVERO/WALiNE, age., s.251. 90 Danıştay İDDK, E.1980/457, K.1981/752. 91 Danıştay 10.D, E.85/2229, K.87/2181. 92 ONAR, age., C.I, s.311;TAN, age., s.853;GÜNDAY, age., s.157; ATAY, age., s.481; CHAPUS, age., C.I, s.1017.

4. Bölüm: İdarî Yargılama Usulünde Dava Çeşitleri

237

İşlemin konu unsurundaki bir sakatlık, işlemi konu unsuru bakımından hukuka aykın kılar ve iptalini gerektirir. İşlemin konu unsuru bakımından hukuka aykırı olması hallerinden bazılannı aşağıdaki şekilde sıralayabiliriz. a. İmkânsız Bir Konuda İşlem Yapılması

İdarî işlemin konusu, fiilen ve hukuken gerçekleştirilebilir yani mümkün olmalıdır93. İdarî işlemin konusu imkânsız ise, işlem konu bakımından sakattır ve iptali gerekir. Mesela ölmüş bir kişinin, memurluğa atanmasında fiilî imkânsızlık vardır54. Emeklilik yaş haddini doldurmuş bir kişinin memurluğa atan masında da hukukî imkânsızlık bulunmaktadır. Zira bu yaş zo runlu emeklilik yaşıdır. Bu yaşı dolduran kişiler memur olarak çalıştınlamaz. Yine kamu görevlisi olabilme yaşma gelmemiş kişinin memur olarak atanmasında da hukukî imkânsızlık bu lunmaktadır. Danıştay’ın 1999 tarihli bir karannda, yönetim görevinde olmayan bir kişi hakkında “yönetim görevinden ayırma cezası” verilmesi işlemi hukuka aykın bulunmuştur55. b. Hukuka Aykırı İşlem Tesis Edilmesi

İşlemin konusunun açıkça kanuna aykın olması, kanunun emrettiği bir işlemin yapılamamsı ya da yapılmamasını emretti ği işlemin yapılması, işlemim anayasa, kanun, tüzük gibi bir

93 GÜNDAY, age., s.158; GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.489; ATAY, age., s.481. 94 GÜNDAY, age., s.158. 95 Danıştay 8.D, E.1996/940, E.1999/416.

238

İdarî Yargılama Hukuku

düzenlemeye aykırı olması96, işlemi konu unsuru bakımından hukuka aykın kılar ve iptali gerekir. Genel olarak hukuka (kanuna) aykırı işlem örneklerinden bazılanm şu şekilde belirtebiliriz: (1) Kanunla düzenlenmesi gereken bir konunun İdarî işlem ile düzenlenmesi işlemi konu unsuru bakımından hukuka aykın kılar. Mesela Anayasanın 13. maddesine göre temel hak ve hür riyetler ancak kanunla sınırlandınlabilir. Temel hak ve özgürlü ğün, İdarî bir işlemle sınırlandmlması işlemi konu unsuru bakı mından sakatlar. “.. .Hiçbir kanunî metin, buz satışı ile uğraşan bir müesseseyse memleketin acil ihtiyaçları için belli miktar buz stoku bu lundurmak mecburiyetini tahmil yolunda belediyeye yetki vermiş değildir. Bu itibarla belediyenin davacıya stok buz bulundurma sı hususunda yaptığı tebliğ sakattır...” 97. (2) Kanunun yasakladığı bir konuda işlem yapılması, işlemi konu unsuru bakımından hukuka aykın kılar58. Mesela 2942 sayılı Kamulaştırma Kanununun 1. maddesine göre, “özel hu kuk kişilerinin mülkiyetinde bulunan taşınmaz mallar” kamulaştınlabilir. Bu düzenlemeye göre, özel hukuk kişilerinin mülkiye tinde bulunan taşınır mal hakkında veya kamu tüzel kişilerinin mülkiyetinde bulunan mallar hakkında kamulaştırma karan alınması, işlemi konu unsuru bakımından sakatlar.

96 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.493;YAYLA, age., s.134;GÜNDAY, age., s.159;FORGES, age., s.266. 97 Danıştay 5.D, E.1946/1381, K.1948/1868. 98 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.493.

4. Bölüm: İdarî Yargılama Usulünde Dava Çeşitleri

239

(3) Yapılan işlemin, bir üst hukuk kuralına (düzenleyici iş leme) aykın olması, işlemi konu unsuru bakımından hukuka aykın kılar". Mesela, yönetmeliğin tüzüğe aykın olması, tüzü ğün kanuna aykın olması durumunda, işlem konu unsuru bakı mından hukuka aykındır. (4) Bir hukuk kuralının, o kuralın uygulama alanına girme yen başka bir konuda da uygulanması, yani uygulama alanının genişletilmesi, işlemi konu unsuru bakımından hukuka aykın kılar100. Mesela kanunda açıkça orman olarak nitelendirilmeyen zeytinliklerin, idari kararla orman kavramı içine sokulması iş lemi konu unsuru bakımından hukuka aykın kılmaktadır101. (5) Kesinleşmiş yargı karanna (kesin hüküm) aykın işlem yapılması da işlemi konu unsuru bakımından hukuka aykın kı lar102. Kesin hükmün etkisini ortadan kaldıracak biçimde, aynı işlemin yeniden yapılması mümkün olmadığı gibi, işlem çeşidi değiştirilerek aynı sonucu doğuracak başka bir işlem de yapıla maz103. Kesin hükme uygun davranılması, idari yargıda mutlak de ğildir. Bazı durumlarda özellikle işlemin yetki ve biçim unsu rundaki sakatlık sebebiyle iptal edilmesi hallerinde, iptal edilen işlemin yenilenmesi mümkün hatta zorunlu bile olabilir ve bu yenilemeler hukuka aykın sayılmayabilir. Örneğin disiplin ce zasının, disiplin kurulu tarafından verilmesi gerekirken, yüksek 99 ATAY, age., s.483. 100 TAN, age., s.855;GÜNDAY, age., s.159-160;ATAY, age., s.483. 101 Danıştay 8.D, E.2002/13, K.2003/1949. 102 YAYLA, age., s.134. 103 ULER, age., s.87.

240

İdarî Yargılama Hukuku

disiplin kurulunca verilmesi yetki yönünden iptal edildiğinde, yetkili olan disiplin kurulu aynı işlemi tekrar yapabilir. Toplantı ve karar yeter sayılarına uyulmadan yapılan kurul işlemler iptal edilince, bu sayılara uyularak aynı işlem yenilenebilir. İdarî işlem şekil-usul kurallarına uyulmadığı gerekçesiyle iptal edil diğinde, şekil-usul kurallarına uyularak aynı işlem yenilenebi lir104. (6) İdare hukukunun genel ilkelerinden birisi de kazanılmış haklara saygı gösterilmesidir. Kazanılmış haklan ihlal edecek şekilde işlem tesis edilmesi, işlemi konu unsuru bakımından sakatlar105. “...Kazanılmış hak, objektif bir hukuk kuralının kişi lere uygulanmasıyla objektif ve genel hukuki durumun kişisel bir işlemle özel hukuki duruma dönüşmesidir.. .”106. (6) İdarî işlem tesisi edilirken eşitlik ilkesine uyulmaması, başka bir ifade ila aynı durumda olanlara farklı muamele yapıl ması, işlemi konu unsuru bakımından sakatlar107. Mesela disiplin müeyyidesi uygulanırken, bir alt ceza verilmesinin aynı durum da olanlara aynı şekilde uygulama yapılmaması, işlemi hukuka aykın kılar108. (7) Geriye yürümezlik kuralının ihlâl edilmesi, yani geçmi şe etkili olarak işlem yapılması işlemi konu unsuru bakımından hukuka aykın kılar109. 104 ÇAĞLAYAN, İdarî Yargı Kararlarının, s.157 vd.).. 105 YAYLA, age., s.138. 106 Danıştay 1.D, E.1988/336, K.1988/355. 107 YAYLA, age., s. 136. 108 Danıştay 1.D, E.1987/932, K.1988/242. 109 ATAY, age., s.481;YAYLA, age., s.135;ULER, age., s.17.

4. Bölüm: İdarî Yargılama Usulünde Dava Çeşitleri

241

(8) İdarî işlemin sebebi ve konusu arasındaki uyumsuzluk, idarî işlemi konu unsuru bakımından hukuka aykın kılar110. İdarî işlem tesis edilirken, işlemin sebebi ile sonucu arasında, seçilen araç ile ulaşılmak istenen amaç arasında ölçülülük ilke sine uyulmaması da işlemi konu unsuru bakımından hukuka aykın kılar111. Bir fiilin müeyyidesi olarak alt ve üst sınırlann belirlendiği ve idareye bu sınırlar içinde takdir hakkı tanındığı hallerde, ölçülülük ilkesi bariz şekilde karşımıza çıkar. Örne ğin 657 sayılı kanunun 125/C maddesinde maaş kesimi cezası “memurun, brüt aylığından 1/30 ila 1/8 oranı arasında kesinti yapılması” şeklinde tanımlanmış ve akabinde bu cezayı gerek tiren fiiller sayılmıştır. Buna göre idare, fiilin ağırlığına göre 1/30 ila 1/8 arasında bir ceza takdir etme yetkisine sahiptir. Burada idare fiilin ağırlığı ile orantılı bir ceza vermek duru mundadır. Aksi halde işlem konu unsuru bakımından hukuka aykırı olur. 5. Maksat Yönünden Hukuka Aykırılık

Maksat, yapılan idarî işlem ile ulaşılmak istenen sonuçtur112. İdarî işlemlerin nihaî amacı ise kamu yarannı gerçekleştirmek tir. Kamu yaranna yabancı her unsur, idarenin davranışını sakat lar ve hukuka aykın hale getirir113. Maksat unsurundaki sakatlığa “yetki saptırması” da denilmektedir114. 110 ATAY, age., s. 483; YAYLA age., s. 139-140; GÜNDAY, age., s. 159. 111 YAYLA, age., s. 137. 112 ONAR, age., C.1, s. 316; GÜNDAY, age., s. 160; GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s. 497; TAN, age., s. 858. 113 ONAR, age., C.I, s.316;GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.497;TAN, age., s.858;ÖZAY, Günışığında, s.322;ATAY, age., s.483;YAYLA, age., s.140. 114 CHAPUS, age., C.I, s.1026; FORGES, age.,.s.270. .

242

İdarî Yargılama Hukuku

Maksat unsurundaki hukuka aykırılıkları da şu şekilde ifade edebiliriz: a. Kamu Yararına Yabancı Amaçla Hareket Edilmesi

“Kamu yararını” gerçekleştirmeye yönelmek, tüm İdarî işlemlerin yegâne amacını oluşturmaktadır115. Kamu yaran kavramının soyut oluşu, herkesçe kabul edilebilecek bir tanımının yapılamaması nede niyle, hangi davranışın kamu yararına aykın olduğunu her somut olay da yargı yeri karar verecektir116. Bu bakımdan aşağıda sayılan hallerde, kamu yaran amacı dışında hareket edildiği kabul edilmektedir. (1) Kişisel bir amaçla hareket edilmesi, işlemi maksat unsu ru bakımından sakatlar117: Mesela belediye başkanmm, seçilir seçilmez aralannda anlaşmazlık bulunan belediye görevlisinin işine son vermesi118, işlemin kişisel amaçla hareket edilerek ya pıldığını gösterir ve amaç bakımından işlem sakattır. (2) Siyasal bir amaçla hareket edilmesi işlemi maksat unsuru bakımından sakatlar119: Örneğin bir belediye başkanmm bir yabancı ülkedeki siyasal olaylan protesto etmek amacıyla o ülkenin büyü kelçiliğinin suyunu kesmesi, siyasi amaçla hareket edildiğinden, işlemi amaç unsuru bakımından hukuka aykın kılar120. (3) Bir kişiye yarar sağlamak ya da zarar vermek amacıy la hareket edilmesi işlemi maksat unsuru bakımından sakat 115 TAN, age., s.858;ÖZAY, Günışığında, s.322. 116 ÖZAY, Günışığında, s.421; AKYILMAZ/SEZGİNER/KAYA, age., s.414. 117 TAN, age., s.860;GÜNDAY, age., s.161;ATAY, age., s.484. 118 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.500. 119 TAN, age., s.861;ÖZAY, Günışığında, s.423;GÜNDAY, age., s.161;ATAY, age., s.484;AKYILMAZ/SEZGİNER/KAYA, age., s.415. 120 ÖZAY, Günışığında, s.423.

4. Bölüm: İdarî Yargılama Usulünde Dava Çeşitleri

243

lar121: Mesela bir kişinin üst makama çıkabilmesi için, yük selme şartlarım o kişinin özelliklerine göre değiştirilmesi, bir kişiye yarar ağlamak amacıyla yapılmış işlem niteliğindedir ve amaç unsuru bakımından hukuka aykırıdır. b. Kanunun Özel Maksadının Dışına Çıkılarak İşlem Yapılması

Bazen kanunlar idareye, genel olarak kamu yaran dışında, kamu yarannın belli bir kısmının gerçekleştirilmesini (özgün kamu yaran) emredebilir. Kanunla belirlenen bu özel maksat dışında bir amaçla hareket edilmesi, genel olarak kamu yayan bulunsa bile, işlemi amaç unsuru bakımından sakatlar122. Mesela kolluk işlemlerinin amacı, sadece kamu düzeninin gerçekleştirilmesidir. Kolluk yetkisinin idareye gelir sağlamak amacıyla kullanılması özel maksada aykınlık teşkil eder123. c. Usûl Saptırması ve Maksatların Çokluğu

d ) Usûl (yöntem) saptırması: Hukuk kuralının belli bir amacın gerçekleştirilmesi için öngördüğü usûlün, başka bir amacın gerçekleştirilmesi için kullanmasına, usûl (yöntem) sap tırması denilmektedir124. Burada hukuk kuralının verdiği yetki nin, kanunda öngörülen amaca yönelik değil, başka bir amaca yönelik olarak kullanılması söz konusudur. Mesela kamulaştır

121 TAN, age., s.8661;ÖZAY, Günışığında, AKYILMAZ/SEZGİNER/KAYA, age., s.415.

s.423;ATAY,

age.,

s.484;

122 ONAR, age., C.l, s.320;YAYLA, age., s.141;GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.505;TAN, age., s.861 ;AKYILMAZ/SEZGİNER/KAYA, age., s.415. 123 GÜNDAY, age., s.161; AKYILMAZ/SEZGİNER/KAYA, age., s.415;FORGES, age., s.270. 124 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.506;TAN, age., s. 863;YAYLA, age., s.141142;CHAPUS, age., C.l, s.1031.

244

İdarî Yargılama Hukuku

ma yapılması mümkün ve gerekli iken, bedel ödenmesinden kurtulmak için geçici işgal yöntemine başvurulması125, işlemi amaç unsuru bakımından sakatlamaktadır. (2) Maksatların çokluğu halinde hukuka aykırılık. îdare, iş lem yaparken birden fazla maksatla hareket etmiş olabilir. Böyle durumlarda “asıl maksat” ve “talî maksat” ayırımı yapılmakta, ancak asıl maksatta (işlemin yapılmasında etkili olan maksatta) hukuka aykırılık bulunuyorsa, işlemin maksat unsuru bakımın dan hukuka aykırı olacağı kabul edilmektedir126. Kolluk yetkileri asıl olarak trafik güvenliğini sağlamak amacıyla kullanılırken, ikincil olarak devlete mali gelir elde etmek amacı da güdülse işlem hukuka aykın olmaz. C. İPTAL DAVASININ SONUÇLARI 1. Genel Bilgiler

Burada iptal davasımn sonuçlanna geçmeden önce, iptal davasında mahkemenin yetkileri bakımından bazı hususlan açıklamak istiyoruz. (a) İşlemin kısmen iptali: Düzenleyici işlemlerin kısmen iptali konusunda anayasa yargısında açık düzenleme (6216 SK, m.3,35,37, 38, 66 gibi) bulunmasına rağmen idarî yargıda bu konu ile ilgili bir düzenleme bulunmamaktadır. Ancak düzenleyici işle min iptal edilmesi esaslanna uygun olarak kısmî iptalin mümkün olacağı hem öğretide127 hem de uygulamada kabul edilmektedir128. 125 YAYLA, age., s.142. 126 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.508;CHAPUS, age., C.I, s.1030-1031. 127 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.540. 128 Danıştay 8.D, E.1991/903, K.1992/191.

4. Bölüm: İdarî Yargılama Usulünde Dava Çeşitleri

245

Danıştay düzenleyici işlemin bir hükmünün, bir hükmündeki cüm lenin, cümle içindeki bir kelimenin iptaline de karar vermektedir: Mesela bir kararda genelgesinde yer alan pratisyen hekim iba resinin iptaline...” şeklinde karar verilmiştir129. İşlemin kısmen iptali, işlemin tamamını uygulanamaz hale getiriyorsa, işlemin tamamının iptaline karar verilmektedir130. (b) Mahkemenin idare yerine geçerek işlem yapamaması'. İdarî yargı yeri, bir işlem hakkında iptal karan vermekle yetinir, idare yerine geçerek işlem yapamaz131. Öte yandan mahkemenin iptal karan, idarî işlem gibi kabul edilemez. Mesela pasaport verilmesi talebinin reddi işlemi hakkında iptal karan veren mahkeme, kişiye pasaport veremez. Nitekim anayasanın 125. ve İYUK 2/2. maddesinde “idarî eylem ve işlem niteliğinde” yargı karan verilemeyeceği açıkça belirtilmektedir. Yine mahkemenin iptal karan, kişiye pasaport verildiği anlamına gelmez. Sadece idareye pasaport verme yükümlülüğü yükler. (c) Yargının idareye emir verememesi'. Burada söz edilen emir, özellikle iptal davasında, yargının idareyi belli bir şeyi yapmaya veya yapmamaya mahkûm etmesi, idareye belli bir yönde hareket etmesi yönünde bir emir vermesidir. Hukukumuzda “idare yargıcı nın, idareye emir ve direktif veremeyeceği, sadece hukuka uygunlu ğu ya da aykınlığı tespit etmekle yetineceği kabul edilmektedir. Mesela görevden çıkarma işlemini iptal eden mahkeme, davacının şu süre içinde göreve başlatılmalıdır şeklinde karar ittihaz edemez.

129 Danıştay 10.D, E.88/530, K.91/1148. 130 Danıştay İDDK, E.1986/48, K.1987/33 131 ULER, age., s.118.

İdarî Yargılama Hukuku

246

Ancak Danıştay’ın bazı kararlarında, hüküm fıkrasına emir ve direktif koymaktan kaçınmadığı gözlemlenmektedir: “...Mazerete müsteniden girilmeyen iki imtihan yerine iki imti han hakkı daha verilmesine...”132, “...hastalığını raporla kanıtla yan davacıya engel sınav hakkı verilmesine...”133. 2. Davanın Reddedilmesinin Sonuçları

İptal davası sonucunda mahkeme, ya ön incelemedeki ek siklikler ya da esasa ilişkin olarak İdarî işlemde bir sakatlık bulmayarak davayı reddedebilir. Davanın reddedilmesinin, dava konusu işlem üzerinde, taraflar üzerinde ve üçüncü kişiler üze rinde bir takım etkileri olmaktadır. a. Dava konusu işlem bakımından sonuçlan'. İptal davası nın yargı yerince reddedilmesinin, dava konusu işlem üzerinde herhangi bir etkisi bulunmamaktadır134. Dava reddedildiğine göre, işlemin hukuka aykın olduğuna ilişkin bir yargı karan yok demektir ve idare işlemini uygulamaya devam edebilir. Öte yandan, açılan iptal davasında mahkemece yürütmenin durdurulması karan verilmiş ise, davanın reddedilmesi ile birlik te yürütmenin durdurulması karan kendiliğinden ortadan kalkar. Bu hususta aynca mahkemece karar alınmasına gerek yoktur. b. Taraflar bakımından sonuçlan’. İptal davasının redde dilmesi, davanın taraflannı etkiler. Ancak bu etki, davanın usul den veya esastan reddedilmesine göre farklıdır.

132 Danıştay 6.D, E.1945/169, K.1946/474. 133 Danıştay 8.D, E.1974/2329, K.1975/1958. 134 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.554.

4. Bölüm: İdarî Yargılama Usulünde Dava Çeşitleri

247

(1) Davanın usulden reddedilmesi: İdarî Yargılama Usulü Kanunu’nun 14. maddesi, İdarî yargıda dava açıldığında işin esasına girmeden ilk olarak nelerin inceleneceğini, 15. maddede ise bu ilk inceleme sonunda ne yönde karar verileceğini düzen lemiştir. Bu konular daha önce “ilk inceleme” başlığı altında incelenmiştir. Burada tekrar değinilmeyecektir. (2) Davanın esastan reddedilmesi: Davanın esasma geçile rek, iptal nedenleri açısından bir inceleme yapılıp, işlemin hu kuka aykın olmadığı tespit edilirse, dava esastan reddedilecek tir. Davacının ileri sürdüğü iptal sebebinin veya mahkemece belirlenen iptal sebebinin bulunmadığı gerekçesiyle dava redde dilmiş ise, aynı iptal sebebine ya da sebeplerine dayanılarak tekrar dava açılamaz135. Buna karşın, kararda belirtilmeyen iptal sebebine dayanılarak yeni bir dava açılması teorik olarak müm kündür. Ancak bunun uygulamada gerçekleştirilmesi fevkalâde güçtür. Zira dava sonuçlanıncaya kadar dava açma süresi geç miş olur. b. Üçüncü kişiler bakımından sonuçları: İptal davası, is ter ön incelemedeki konular bakımından isterse esastan red dedilsin, üçüncü kişilere etki yapmaz. Şayet şartlar yerine getirilirse, üçüncü kişiler aynı işleme karşı aynı sebebe veya başka sebeplere dayanarak iptal davası açabilirler. Ancak aynı sebebe dayanılarak açılan bu yeni dava, içtihat değişik liği gibi bir durum söz konusu olmaz ise, büyük ihtimalle reddedilir136.

135 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.555. 136 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.555.

İdarî Yargılama Hukuku

248

3. İptal Kararı Verilmesinin Sonuçları

Dava konusu işlem hakkında mahkemece iptal karan veril mesinin bir takım neticeleri bulunmaktadır. Burada bu neticeler üzerinde duracağız. a. İptal kararı işlemin varlığına son verir137: İdarî yargı ye ri işlem hakkında iptal karan verirse, işlemin hukuka aykın ol duğu ortaya çıkmış olur ve işlem hukuk aleminden kalkar138. İdarî işlemin hukuk âleminden kalkması, mahkemenin karan ile birlikte kendiliğinden olur. b. İptal kararı geçmişe etkilidir. İptal karan işlemin varlı ğına, mahkemenin kararından itibaren değil, işlemin idarece yapıldığı andan itibaren son verir139. İptal karan geriye doğru etki yaparak, işlemi yapıldığı tarihten itibaren hukuk âleminden kaldınr. “...İptal davasına konu olan işlem ve karar Danıştay'ca ip tal edildiği tarihte değil, idarece tesis edildiği tarihten itibaren ortadan kalkmış sayılır...” 140. İptal karanmn geriye yürümesi ilkesinden çıkan sonuçlan şu şekilde sıralayabiliriz. (1) İptal kararı ile işlemden önceki durum geri gelir. İptal karan, işlemden önceki durumu geri getirir141. Mesela, kamu 137 ÇAĞLAYAN, İdarî Yargı Kararlarının, s. 125. 138 ULER, age., s.13; GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.555-556. 139 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.556; ÇAĞLAYAN, İdarî Yargı Kararlarının, s. 127. 140 Danıştay 3.D, E.1966/235, K.1966/236. 141 ULER, age., s.25. ÇAĞLAYAN, İdarî Yargı Kararlarının, s. 130.

4. Bölüm: İdarî Yargılama Usulünde Dava Çeşitleri

249

görevinden çıkarma cezası hakkında iptal karan verilirse, çı karma karanndan önceki durum lan kişinin memurluk statüsü geri gelir. (2) İptal edilen işlem hiç yapılmamış sayılır. Buna göre, iptal edilen işlem hiç yapılmamış olsa idi, kişinin hukuki durumu ne olacak isiyse (kıdem, derece, terfi, yükselme sınavı, parasal haklar gibi) bütün bu hakların sağlanması gerekmektedir142. Mesela kamu görevinden çıkarma işlemi iptal edilip ilgilinin görevine dönmesi yeterli olmayıp, ilgilinin görev dışında geçirdiği süre içinde elde edemediği hak ve menfaatlerinin de karşılanması gerekir. (3) işlemin yapıldığı zamandaki duruma göre yargılama yapı lır. İptal davasmda işlemin hukuka uygun olup olmadığı, işlemin yapıldığı tarihteki hukukî durum dikkate alınarak değerlendirilir143. c. İptal kararı genel etkilidir. İptal karan ile işlem hukuk âleminden kalktığına göre, bu kalkış sadece taraflar için değil herkes için sonuç doğurur144. Hukuk âleminden kalkan bir işle min, bazılan için kalkmıştır, bazılan için ise kalkmamıştır de nilmesi mümkün değildir. Bu yüzden iptal karan genel etkilidir. Davada taraf olmayanlar da bu karardan yararlanırlar, aynca dava açmalanna gerek yoktur. Mesela öğrenci disiplin yönetme liğine karşı bir öğrencinin açtığı davada mahkeme yönetmeliği iptal ederse, yönetmelik diğer öğrenciler açısından da hukuk âleminden kalkmıştır. Diğer öğrencilerin aynca dava açmalanna gerek yoktur.

142 ULER, age., s.29 143 Danıştay 8.D, E.1962/2867 144 ULER, age., s.44; GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.561

250

İdarî Yargılama Hukuku

4. İptal Kararının Etkileri

îptal kararının gereğinin yerine getirilmesi görevi, genellik le iptal edilen işlemi yapan idareye düşmektedir. İptal davasına konu olan idarî işlemlerin niteliğinin ve etkilerinin farklı olması, bu işlem hakkında verilen iptal kararının yerine getirilmesinin de farklı olması sonucunu doğurmaktadır. a. Kendiliğinden Sonuç Doğuran İptal Kararlan

Kimi durumlarda, iptal kararının yerine getirilmesi için, ida re tarafından bir işlem yapılmasına gerek kalmaz. İdarenin pasif kalması, karann uygulanması için yeterli olur. Düzenleyici işlemlerde: Tüzük, yönetmelik gibi bir düzen leyici işlem, yargı yerince iptal edildiğinde, yönetim tarafından herhangi bir işlem yapılmasına gerek yoktur. İptal karan kendi liğinden sonuç doğurur. Artık böyle bir düzenleme yoktur. İda renin yapacağı tek şey, artık bu düzenleyici işlemi uygulama mak yani pasif kalmaktır145. İdare, iptal edilen düzenleyici işlem yerine, hukuka uygun ol mak şartıyla, her zaman yeni bir düzenleyici işlem yapabilir. An cak bu düzenlemeyi yaparken, iptal karannı göz önünde bulun durmak zorundadır. Aksi takdirde yeniden iptalle karşılaşabilir. iptal edilen düzenleyici işlemle ilgili diğer işlemlerin duru mu: İdarî işlemler bazen birbiriyle bağlantılı olabilir, biri diğeri nin sebebini oluşturabilir. Birincisine “temel işlem”, İkincisine ise “sonuç işlem” de denilebilir146.

145 ULER, age., s.14; GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.565. 146 ULER, age., s.46-47.

4. Bölüm: İdarî Yargılama Usulünde Dava Çeşitleri

251

Düzenleyici işlemin (tüzük, yönetmelik gibi) dayanağı olan temel işlem (kanun gibi) iptal edilirse, düzenleyici işlem de hu kuka aykın hale gelir. “...Dayanağı olan kanun hükmü, iptal kararı veya ilga ile ortadan kalkmış olan tüzük hükümlerinin de yürürlükten kalktığını kabul etmek gerekir...”uı. Bireysel işlemlerde: Bazı durumlarda bireysel işlemin iptal edilmesi durumunda, iptal karan hem hukukî etkilerini hem de fiili etkilerini kendiliğinden doğurur. İdarenin her hangi bir ta sarrufta bulunmasına gerek kalmaz. Örneğin inşaat ruhsatının iptal edilmesi, atama işleminin iptal edilmesi durumunda, iptal karan etkilerini kendiliğinden doğurur. Bazı durumlarda, iptal edilen işleme dayanılarak elde edilen so nuçlar korunabilir. Mesela atama işlemi iptal edilen memurdan, ça lıştığı süre içinde aldığı maaşlar geri alınmaz. Zira maaş, yapılan hizmetin karşılığıdır. Yine çalışılan süre de, hukuken geçerli sayılır. b. Aynı Nitelikte Yeni Bir KararAlınmasını Engellemeyen İptal Kararlanut

Bazı durumlarda, iptal edilen işlemin yenilenmesi mümkün hatta zorunlu bile olabilir ve bu yenilemeler hukuka aykın sa yılmayabilir. Mesela idari işlemin yetki, biçim, sebep yönünden iptal edilmesinde, işlemin yenilenmesi hukuka aykın sayılma yabilir149. Murada mesele hangi tür yenilemenin kesin hükme aykın olmayacağıdır.

147 Danıştay 1.D, E.1975/19, K.1972/1. 148 DURAN, Meseleler, s. 274; SARICA, İdarî Kaza, s. 132; GÖZÜBÜYÜK, Yönet sel Yargı, s.51; GÖZÜBÜYÜK/Tan, age., C.ll, s. 566. 149 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.566.

İdarî Yargılama Hukuku

252

Yetki unsurundaki sakatlık: Bir işlemin yetki unsuru nede niyle iptal edilmesi halinde, bu aykırılığın giderilerek aynı nite likteki işlem tekrar yapılabilir. Biçim unsurundaki sakatlık'. İdarî işlem şekil veya usul ku rallarına uyulmadığı gerekçesiyle iptal edilirse, bu kurallara uyularak aynı işlem tekrar yapılabilir. Sebep unsurundaki sakatlık: İdarî işlem sebep unsurundaki sakatlıktan dolayı iptal edilirse, aynı sebebe dayanılarak tekrar yapılması mümkün değilse de, başka bir sebebe dayanılarak aynı işlem tekrarlanabilir150. Ancak dava sırasında ileri sürül mekle beraber, yargı yerince kabul edilmeyen sebeplere dayanı larak işlem yenilenemez. “..Aynı mealde ve ilk dava sırasında savunulan ve kabule şayan görülmeyen aynı sebeplere dayanı larak... (işlem yapılamaz)...” 151. c. Tersine İşlem Yapılmasını Gerektiren İptal Kararları152

Bazı durumlarda iptal karan, iptal edilen işlemin tersinin yapılmasını zorunlu kılar. Özellikle olumsuz bir işlemin (mesela inşaat ruhsatı talebinin reddi işlemi) iptalinde bu durum ortaya çıkar. İptal karan ile olumsuz işlem kendiliğinden ortadan kal kar ancak iptal hükmü, idarî işlem yerine geçerek olumlu bir durum meydana getirmez. İptal karan, idare tarafından verilme si gereken bir izin veya ruhsat yerine geçmez. Sonuç olarak olumsuz bir işlem iptal edilince, idare işlemi olumlu olarak

150 DURAN, Meseleler, s.274. 151 Danıştay 10.D, E.1967/1682, K19.68/1099. 152 ÇAĞLAYAN, idarî Yargı Kararlarının, s. 171; ÇAĞLAYAN, idari Yargılama, s. 432.

4. Bölüm: İdarî Yargılama Usulünde Dava Çeşitleri

253

yapmak zorundadır. Aksi davranış, yargı kararının uygulanmamamsı halini oluşturur. “...İptal kararı, davacının denizden doldurma hakkının var lığını belirttiğine göre, başka bir deyişle izin talebinin kabulünü zorunlu kıldığına göre, idarenin davacının isteğini yerine getir mesi gerekir... Böyle bir uygulamanın dışındaki her türlü dav ranış ilamın ademi infazı manasını tazammun eder...''''153. d. Hukuksal Durumlarda Değişiklik Yapılmasını Gerektiren İptal Kararları154

Bazı durumlarda idarenin iptal karannı yerine getirebilmesi için, iptal edilen işlemle ilgili olanların hukuksal durumlarında değişiklik yapması gerekir. îdare aktif bir duruma geçerek, kara rın uygulanması için bir dizi işlem ve eylemler yapması gerekir. Mesela kamu görevlilerinin statüsü ile ilgili işlemler: Kamu görevlisinin görevden ayrılmasına neden olan işlem (naklen atama, kamu görevinden çıkarma, emekliye sevk...) iptal edilin ce, kararın uygulanmış sayılması veya eski durumun geri gelmiş sayılması için, ilgilinin eski görevine dönmesi gerekir. İdarenin ilgiliye göreve başlamasını bildirmesi yeterlidir. Yeni bir atama işlemine gerek yoktur. Çünkü iptal edilen işlemin tesisinden evvelki hukukî durum muhafaza ettiğine göre aynı kadroya aynı şahsın aynı zaman için ikinci defa atanması gibi sakat bir işle min tesisinin hukuken mümkün olduğunu düşünmek hukuk mantığına ters düşen bir durum yaratır155.

153 Danıştay 8.D, E.1974/1486, K.1975//2126. 154 ÇAĞLAYAN, İdarî Yargı Karariannın, s. 173; ÇAĞLAYAN, idari Yargılama, s. 433. 155 Danıştay 3.D, E.1978/151, K.1978/199.

İdarî Yargılama Hukuku

254

İptal kararının malî haklara etkisi'. İptal edilen işlem dolayısıyla uğranılan zararın ya da yoksun kalınan mali avantajların karşılanma sı zorunludur. “...Haklarındayer değiştirme, re'sen emekliye ayırma, görevden çıkarma ve benzeri işlemler yapılıp da, bu işlemlerin iptal edilmesi nedeniyle eski görevine iade edilenlere..., dışarıda geçen süreye ilişkin maaş, ek gösterge, iş güçlüğü, ikramiye vs. her türlü ödeme ve yan ödemefarklarının ödenmesi gerekir.. .”156. İptal kararının diğer haklara etkisi: Kamu görevlilerinin görevden ayrılmalarını doğuran görevden alma, çekilmiş sayıl ma, emekliye sevk gibi işlemler iptal edildiğinde, görevden ayrı lıp, iptal karan üzerine tekrar görev başladığı süre içinde yoksun kaldığı bu haklar da ilgiliye verilmek zorundadır. 5. İptal Kararının Yerine Getirilmesinde İmkânsızlık

Bazı hallerde yargı karannın yerine getirilmesinde fiilî veya maddî imkânsızlıklar olabilir. Hukukî imkânsızlık. İptal karannın uygulanmasını, başka bir hukukî durumun engellemesi halidir157. Mesela hukuka aykın bir işlem ile emekliye sevk edilen kişi, iptal karanna kadar, kanu nen emekli edilmesi gereken yaşa gelmiş ise, iptal karan olsa bile, görevine döndürülmesi mümkün olmayacaktır. Zira burada hukukî imkânsızlık bulunmaktadır. Ancak bu süre içindeki mali ve diğer haklannın sağlanacağı açıktır. Fiili imkânsızlık. Maddî alandaki engeller nedeniyle iptal karannın uygulanamaması da fiilî imkânsızlığı oluşturur158. Me

156 Danıştay 3.D, E.1980/32, K.1980/39. 157 ULER, age., s. 99. 158 ULER, age., s. 99.

4. Bölüm: İdarî Yargılama Usulünde Dava Çeşitleri

255

sela görevden çıkarma cezası verilen memur, iptal karan veril diğinde ölmüş ise, kişinin iptal karan gereğince memurluk sta tüsüne döndürülmesinde fiilî imkânsızlık bulunmaktadır. İptal karanmn uygulanmasında fiilî veya hukukî imkânsız lık varsa, yargı karanmn uygulanmamasından dolayı sorumlu luk doğmaz. Ancak idarenin, işlemin hukuka aykırı olması se bebiyle, tazminat sorumluluğu devam etmektedir159. D. YÜRÜTMENİN DURDURULMASI

İdarî Yargılama Usulü Kanununun 27/1. maddesine göre “Danıştay ’da veya idari mahkemelerde dava açılması dava edi len idari işlemin yürütülmesini durdurmaz’'. Mesela belediye bir bina hakkında yıkım karan verdiğinde, bu karara karşı iptal davası açılması, belediyenin karannı uygu layarak binayı yıkmasına engel teşkil etmez. İşte iptal davası sonuçlanıncaya kadar, işlemin uygulanma sının bazen telafici güç ya da imkânsız durumlar ortaya çıkar masını önlemek için “yürütmenin durdurulması” kurumu kabul edilmiştir. Şartlan mevcutsa, mahkeme iptal davası sonuçlanın caya kadar işlemin yürütülmesini durdurur. 1. Yürütmenin Durdurulması Kararının Şartları

Anayasanın 125. ve İdarî Yargılama Usulü Kanununun 27/2. maddelerinde yer alan hükümlerden yola çıkarak, yürüt menin durdurulmasına ilişkin, usule ve esasa ilişkin şartlan şu şekilde ifade edebiliriz.

159 Danıştay DDK, E.1969/623, K.1973/321.

İdarî Yargılama Hukuku

256

a. Usule İlişkin Şartlar

İdarî Yargılama Usulü Kanununun 27. maddesindeki dü zenlemelerden yola çıkarak, usule ilişkin şartları şu şekilde sıra layabiliriz: (1) Dava şartı: Yürütmenin durdurulması iptal davası ile sı kı bir ilişki içindedir. İptal davası açılmadan bu talepte bulunu lamaz160. Dolayısıyla yürütmenin durdurulması talebi en erken, dava dilekçesi ile yapılabilir. (2) Talep şartı: Yürütmenin durdurulması kararının verile bilmesi için taraflardan birinin talepte bulunması gerekir. Mah keme kendiliğinden yürütmenin durdurulması karan veremez. Nitekim kanunun 27. maddesindeki “yürütmenin durdurulması istemli davalar’’’ ifadesi bunu göstermektedir. Talep zamanı: Dava açılırken dava dilekçesiyle veya dava açıldıktan sonra yeni bir dilekçe yürütmenin durdurulması tale binde bulunmak mümkündür161. (3) Teminat şartı: Kanunun 27/5. maddesine göre, yürüt menin durdurulması kararlan teminat karşılığında verilir; ancak, durumun gereklerine göre teminat aranmayabilir. Aşağıda belir tilenlerden teminat alınmaz: (a) Davanın tarafı olan idareden teminat alınmaz. (b) Adlî yardımdan faydalanan kimselerden teminat alın maz.

160 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.968. 161 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.968.

4. Bölüm: İdarî Yargılama Usulünde Dava Çeşitleri

257

(4) Savunma alınması şartı: Davalı idarenin savunması alındıktan veya savunma süresi geçtikten sonra gerekçe göstere rek yürütmenin durdurulmasına karar verebilirler (ÎYUK, m.27/2). Ancak, uygulanmakla etkisi tükenecek olan idari işlemlerin yürütülmesi, savunma alındıktan sonra yeniden karar verilmek üzere, idarenin savunması alınmaksızın da durdurulabilir (İYUK, m.27/2). Dava dilekçesi ve eklerinden yürütmenin durdurulması istemi nin yerinde olmadığı anlaşılırsa, davalı idarenin savunması alın maksızın istem reddedilebilir (İYUK, m.27/3). (3) Öncelikle karar verilme şartı: Yürütmenin durdurulması karan verilen dava dosyalan öncelikle incelenir ve karara bağ lanır (m.27/8). Yürütmenin durdurulmasına dair verilen kararlar onbes sürı içinde yazılır ve imzalanır (m.27/9). (4) Özel tebligat yöntemi'. Yürütmenin durdurulması is temli davalarda, Kanunun 16. maddesinde öngörülen tebligat süreleri kısaltılabileceği gibi, tebligatın memur eliyle yapıl masına da karar verilebilir (m.27/4). Böylece kısa sürede yü rütmenin durdurulması talebi hakkında karar verilmesi sağ lanmış olur. (5) Bir kez başvurabilme şartı: Aynı sebeplere dayanılarak ikinci kez yürütmenin durdurulması isteminde bulunulamaz (m.27/10). (6) Anayasa Mahkemesine başvurma: Sadece ilgili kanun hükmünün iptali istemiyle Anayasa Mahkemesine başvurulduğu gerekçesiyle yürütmenin durdurulması karan verilemez (m.27/2).

İdarî Yargılama Hukuku

258

b. Esasa İlişkin Şartla

Yürütmenin durdurulması karannın esasına ilişkin şartlar Anayasanın 125. ve îdarî Yargılama Usûlü Kanununun 27/1. maddesinde düzenlenmiştir. Bunlar “açık hukuka aykınlık” ve “telafisi güç ya da imkânsız zarar” şartlandır. (a) Açık hukuka aykınlık’. Yürütmenin durdurulması karan için öngörülen “açık hukuka aykırılık”, dava dilekçesine veya işlem dosyasına ilk bakışta anlaşılabilecek türden bir hukuka aykınlıktır162. Yalnız bu açık hukuka aykınlık sıradan bir insanın değil, hâkimin meslekî bilgi ve deneyimlerine dayanarak, özel bir araş tırma yapmaksızın, ilk bakışta anlayabileceği türden bir hukuka aykınlıktır. ■(b) Telafisi güç ya da imkânsız zarar: İptal kararının ge riye yürür biçimde uygulanabilmesi, eski halin aynen iadesi, başka bir ifadeyle o işlem hiç yapılmamış gibi bir olgunun gerçekleşebilmesini önleyici her durum telafisi güç ya da im kânsız zarar kavramı içinde mütalaa edilmelidir163. İdarî işle min yürütülmesi, dava sonunda verilecek iptal kararını etkisiz kılacaksa, ortada telafisi güç ya da imkânsız zarar var demek tir. Örneğin yıkma kararına karşı yürütmenin durdurulması karan verilmediği durumda, bina yıkılırsa, iptal kararının uy gulanması, eski halin iadesi mümkün olmaz. Bu durum telafisi güç ya da imkânsız zarar oluşturmaktadır. Şartların birlikte gerçekleşmesi: Hem Anayasada (m. 125), hem de İdarî Yargılama Usûlü Kanununda (m.27) bu iki şartın

162 ÖZAY, Günışığında, s.449. 163 ÖZAY, Yargısal Korunma, s.174; ASLAN, age., s.49.

4. Bölüm: İdarî Yargılama Usulünde Dava Çeşitleri

259

bir arada gerçekleşmesi halinde ve gerekçe göstererek yürütme nin durdurulması karannın verilebileceği belirtilmiştir. Yürütmenin durdurulması kararlarında idari işlemin hangi ge rekçelerle hukuka açıkça aykın olduğu ve işlemin uygulanması halinde doğacak telafisi güç veya imkânsız zararlann neler olduğu nun belirtilmesi zorunludur (m.27/2). 2. Yürütmenin Durdurulması Talebi Hakkında Verilen Kararlar

Yürütmenin durdurulması talebini üzerine mahkeme ince lemelerini yaptıktan sonra iki şekilde karar verebilir: (a) Ret kararlan: Yürütmenin durdurulması talebi üzerine mahkeme, yukanda zikredilen şartlann bulunmadığını tespit ederse, talebi reddedecektir. Mahkeme şartlann neden gerçek leşmediğinin gerekçelerini de yazmalıdır (İYUK, m.27/2). Mahkeme, yürütmenin durdurulması talebi hakkında ret ka ran verirse, idare işlemini yürütebilecektir. Zira mahkeme bu karan ile İdarî işlemin hukuka uygunluk karinesinin devam etti ğini söylemiş olmaktadır. (b) Kabul kararlan: Yargı yeri, yürütmenin durdurulması için gerekli şartlann var olduğunu tespit ederse, İdarî işlem hak kında yürütmenin durdurulmasına karar verecektir. Bu halde de İdarî işlemin yürütülmesi, dava sonuna kadar veya yürütmenin durdurulması karan mahkemece kaldmlıncaya kadar askıya alınmış olacaktır. 3. Vergi Davalarında Yürütmenin Durdurulması

İdarî Yargılama Usûlü Kanununda, vergi davalanmn özelli ği dikkate alınarak, yürütmenin durdurulması konusunda farklı

260

İdarî Yargılama Hukuku

düzenlemeler getirmiştir. Bu düzenlemeleri şu şekilde sıralamak mümkündür. (a) Kural- Dava açılması yürütmeyi durdurur. Vergi mah kemelerinde, vergi uyuşmazlıklarından doğan davaların açılma sı, tarh edilen vergi, resim ve harçlar ile benzeri mali yükümle rin ve bunların zam ve cezalarının dava konusu edilen bölümü nün tahsil işlemlerini durdurur (m.27/4). Bu hükme göre dava açılması işlemin yürütülmesini kendiliğinden durdurur. Ayrıca yürütmenin durdurulması talebinde bulunmaya gerek yoktur. (b) İstisna 1: Davacının gösterdiği adrese tebligat yapıla maması halinde, yeni adresin bildirilmesine kadar dava dosyası işlemden kaldırılır ve varsa yürütmenin durdurulması karan kendiliğinden hükümsüz kalır (m.26/3). Bu durumda, işlemden kaldınlan vergi davası dosyalannda tahsil işlemi devam eder (m.27/4). İ (c) İstisna 2: Tebligat yapılamaması nedeniyle işlemden kaldınlan dosyanın, işlemden kaldınldığı tarihten başlayarak bir yıl içinde yeni adres bildirilmek suretiyle yeniden işleme ko nulması istenebilir (m.26/3). Bu şekilde işlemden kaldınlan dosyanın yeniden işleme konulması tahsil işlemini durdurmaz. Bunlar hakkında yürütmenin durdurulması istenebilir (m.27/4). (d) İstisna 3: îhtirazi kayıtla verilen beyannameler üzerine yapılan işlemlerle tahsilât işlemlerinden dolayı açılan davalar, tahsil işlemini durdurmaz. Bunlar hakkında yürütmenin durdu rulması istenebilir (m.27/4). (e) İstisna 4: Vergi gibi mali yükümlülüklere ilişkin vergi mahkemelerinde açılan davanın yürütmeyi durdurması, “temyiz

4. Bölüm: İdarî Yargılama Usulünde Dava Çeşitleri

261

aşamasını kapsamaz”. Temyiz aşamasında da tahsilatın durması için, ayrıca yürütmenin durdurulması talebinde bulunulup, yargı yerinin yürütmeyi durdurma karan vermesi gerekir (m.48/5). 4. Kanun Yolu Aşamasında Yürütmenin Durdurulması

İdarî Yargılama Usulü kanunun 48 ve 52. maddelerinde ka nun yollan (temyiz ve itiraz) aşamasında yürütmenin durdurul masına ilişkin kurallar yer almaktadır. Bu kurallan şu şekilde özetleyebiliriz: (1) Kural: Kanun yoluna (temyiz ya da itiraz) başvurulmuş olması ilk derece mahkemesinin karannın' yürütülmesini (uygu lanmasını) durdurmaz (m.52/1). (2) İstisna: Temyiz merci olan Danıştay veya itiraz merci olan Bölge İdare Mahkemesi, ilk derece mahkemesinin karan hakkında yürütmenin durdurulmasına karar verebilir (m.52/1). (3) Teminat: Temyiz ve itiraz aşamasında, ilk derece mahkemesi kararları hakkında yürütmenin durdurulması kara rının “teminat” karşılığında verilebilir. Ancak şu hallerde teminat alınmaz: (a) İptal davalannda teminat alınmaz, (b) Davanın tarafı olan idareden teminat alınmaz, (c) Adlî yardım dan yararlananlardan teminat alınmaz (m.52/2,3). (3) İlk derece mahkemesi kararının sonucu: İlk derece mah kemesinin karannın “iptal” veya “ret” olmasına göre farklılık bulunmaktadır. (a) Ret kararı: Kanunun 52/1. maddesinde, davanın red dine ilişkin kararlann temyizi halinde, dava konusu işlem hakkında da yürütmenin durdurulması karan verilebilmesi için, 27. maddede öngörülen “açık hukuka aykırılık” ve “tela

262

İdarî Yargılama Hukuku

fis i güç ya da imkânsız zararların doğması” koşullarının var lığı aranmıştır. Buna göre, ilk derece mahkemesinin davanın reddi yönündeki kararının temyizi aşamasında, temyiz yeri, mahkeme kararı ve dava konusu İdarî işlem hakkında yürüt menin durdurulması karan verebilecektir. (b) İptal karan: İlk derece mahkemesinin karan “iptal” şek linde olduğunda, kanun yolu aşamasında yürütmenin durdurul ması karan verebilmenin şartlan hakkında kanunda bir düzenle me bulunmamaktadır. Kanunun 27.maddesinde öngörülen “açık hukuka aykınlık ve telafisi güç ya da imkânsız zarar” şartlarının aranacağını söyleyebiliriz. (4) Kararın bozulması yürütmeyi durdurur. Temyiz ve iti raz aşamasında, mahkeme karan hakkında bozma karan verilir se, bu bozma karan, karann yürütülmesini kendiliğinden durdu rur (m.52/4). (5) Yürütmenin durdurulması talebi öncelikle incelenir. Yü rütmenin durdurulması talebini de içeren temyiz dilekçesini alan ilk derece mahkemesi, temyiz dilekçesini karşı tarafa tebliğ etme den dosya ile birlikte doğrudan temyiz merciine gönderir. İlgili temyiz yeri, yürütmenin durdurulması hakkında kararım (kabul veya ret) verdikten sonra, temyiz talebine ilişkin dosyanın tekem mülünü (tebligatlar vs.) bizzat kendisi tamamlar (m.48/5). 5. Yürütmenin Durdurulması Kararı Verilemeyecek Haller

Anayasanın 125. maddesinde, “kanun, olağanüstü hallerde, sıkıyönetim, seferberlik ve savaş halinde ayrıca milli güvenlik, kamu düzeni, genel sağlık nedenleri ile yürütmenin durdurulma sı kararı verilmesini sınırlayabilir1’ hükmü yer almaktadır. Bu

4. Bölüm: İdarî Yargılama Usulünde Dava Çeşitleri

263

hüküm doğrultusunda, bazı işlemler hakkında yürütmenin dur durulması karan verilemeyecektir. Bunlan kısaca şu şekilde sıralayabiliriz. (a) Yasama kısıntısı hallerinde'. Anayasada yargı yolu kapa tılan işlemler hakkında, doğal olarak yürütmenin durdurulması karan da verilemeyecektir. (b) Yasalarda öngörülen kısıntılar. Bazı yasalarda, yürütme nin durdurulmasını yasaklayan hükümler bulunmaktadır. Örne ğin, 2935 sayılı Olağanüstü Hal Kanunu’nun 33. maddesinde yer alan “Bu Kanun ile İçişleri Bakanına, Olağanüstü Hal Bölge Va lisine, il valilerine tanınan yetkilerin kullanılması ile ilgili idarî işlemlere karşı açılacak davalarda, yürütmenin durdurulmasına karar verilemez” hükmü buna örnek teşkil etmektedir. 1602 sayılı Askerî Yüksek İdare Mahkemesi Kanununun 62. maddesinde de yürütmenin durdurulması karanmn verile meyeceği haller yer almaktadır. 6. Yürütmenin Durdurulması Kararına İtiraz

İdarî Yargılama Usulü Kanunu’nun 27. maddesine göre, yü rütmenin durdurulması talebi üzerine verilen, talebin reddi ya da yürütmenin durdurulması yönündeki kararlara karşı itiraz edile bilecektir. a. İtiraz mercileri'. Kanunu’nun 27/7. maddesinde itiraz mercileri, yürütmeyi durdurma kararlannı veren yargı yerlerine göre ayn ayn belirlenmiştir. (1) Danıştay dairelerince verilen kararlarda itiraz merci (Dava Daireleri Kurulu)'. Yürütmeyi durdurma talebi hakkında verilen karar idarî dava dairesi tarafından verilmiş ise, İdarî

264

İdarî Yargılama Hukuku

Dava Daireleri Kurulu; vergi dava dairelerince verilmiş ise Ver gi Dava Daireleri Kurulu itiraz merciidir. (2) Bölge idare mahkemelerince verilen kararlarda itiraz mer ci (Bölge îdare Mahkemesi): Yürütmeyi durdurma talebi hakkında verilen karar, bölge idare mahkemesince verilmiş ise, en yakın bölge idare mahkemesi itiraz merciidir. (3) İdare ve vergi mahkemelerince verilen kararlarda itiraz merci (Bölge İdare Mahkemesi): İdare ve vergi mahkemelerince kurul halinde veya tek hâkimle verilen kararlara karşı itiraz merci, bölge idare mahkemeleridir. (3) Çalışmaya ara verme süresi içinde itiraz merci (Nöbetçi Mahkeme): Çalışmaya ara verme süresi içinde ise idare ve vergi mahkemeleri tarafından verilen kararlara en yakın nöbetçi mah keme veya kararı veren hâkimin katılmadığı nöbetçi mahkeme itiraz mercileridir. b. İtiraz usûlü: Kanununun 27. madde çerçevesinde, itiraza ilişkin usûl kurallarım şu şekilde sıralayabiliriz. (1) Yürütmenin durdurulması talebi hakkında verilmiş bir karar bulunmalı: İtirazdan bahsedebilmek için, ortada yürütme nin durdurulması talebi hakkında ret veya kabul şeklinde bir karar bulunmalıdır. (2) Taraflar itirazda bulunabilir. Davanın tarafları itirazda bulunabilir. Bu bakımdan davaya müdahale eden ya da davaya katılan kişi, tek başma itirazda bulunamaz. (3) Dilekçe: İtiraz da bir dilekçe ile yapılabilir. Bu dilekçede davanın tarafları, hangi mahkemenin hangi kararına itiraz edil diği, kararın tebliğ tarihi gibi hususlar yer almalıdır.

4. Bölüm: İdarî Yargılama Usulünde Dava Çeşitleri

265

(4) İtiraz süresi: İtiraz süresi, kararın tebliğini izleyen gün den itibaren 7 gündür. Bu süre geçirildikten sonra yapılan itiraz lar, işin esasına geçilmeden süre aşımı nedeniyle reddedilir. İtiraz hakkı “bir defaya mahsus” olarak kullanılabilir. İtiraz sü resi geçtikten sonra veya itiraz incelemesi sonunda bir karar veril dikten sonra tekrar itiraz imkânı bulunmamaktadır (m.27/6). (7) İtiraz incelemesi ve karar: İtiraz edilen merciler, dosya nın kendisine gelişinden itibaren yedi sün içinde karar vermek zorundadır. Bu inceleme sonunda itiraz mercileri iki yönde ka rar verebilirler (m.27/6). Talebin reddi: İlk derece mahkemesinin, yürütmenin durdu rulmasına ilişkin karan (kabul veya ret karan), hukuka uygun bulunursa, itiraz mercii, itiraz talebinin reddi yönünde karar verir. Talebin kabulü: İtiraz mercii, talebi haklı bulursa, ilk derece mahkemesinin karannı kaldırma yönünde karar verir. Burada da iki durum söz konusu olabilir. Kaldırma kararı: İlk derece mahkemesinin karan, yürütme nin durdurulması yönünde bir karar ise, itiraz mercii sadece kaldırma karan verir. Bu halde, ilk derece mahkemesinin yü rütmenin durdurulması karan ortadan kalkmış olur. İdarî işlemin yürütülmesine devam edilebilir. Yürütmenin durdurulması karan: İlk derece mahkemesinin karan, yürütmenin durdurulması talebinin reddi yönünde ise, itiraz mercii bu karan kaldırarak, şartlann gerçekleştiğini gerekçelendirerek kendisi yürütmenin durdurulması yönünde karar verir. (8) İtiraz incelemesi sonucunda verilen kararın kesinliği: İtiraz üzerine verilen kararlar kesindir (m.27/7). Buna göre, iti raz incelemesi sonucunda verilen karara karşı, tekrar itiraz, tem

266

İdarî Yargılama Hukuku

yiz veya karar düzeltme yoluna başvurulamaz. Böyle bir başvu ru, incelenmeksizin reddedilir. 7. Yürütmenin Durdurulması Kararının Sonuçları

Yargı yerince yürütmenin durdurulmasına karar verilmesi durumunda, bu karann bir takım sonuçlan bulunmaktadır. Bu rada bu sonuçlar üzerinde duracağız (a) İdarî işlemin varlığı üzerindeki etkileri164: Yürütmenin durdurulması karan, işlemin varlığına dokunmaz. İşlem hukuk düzeninde varlığını korumaktadır, fakat uygulanması durdurul makta, tabiri caiz ise askıya alınmaktadır. (b) İdarî işlemin kimliği üzerindeki etkilen'**: Yürütmenin durdurulması karan, idarî işlemin kanunilik karinesini geçici kal dırmakta166, işlemin yürütülebilirliğini (icrailiğini) askıya almak tadır. Kısaca, yürütmenin durdurulması karan, işlemin yürütül mesini dava sonuçlanıncaya veya yürütmenin durdurulması karan kaldınlıncaya kadar ertelemektedir. (c) İdarî işlemin sonuçlan üzerindeki etkileri167: Yürütme nin durdurulması karan, iptali istenen işlemin hüküm ve sonuçlannın doğmasına engel olur. Başka bir ifade ile dava sonuçla nıncaya kadar, idarî işlem icraya konulamaz. (d) Yürütmenin durdurulması karan geçmişe etkilidir166: Yü rütmenin durdurulması karan iptal karan ile aynı sonuçlan doğur 164 ÇAĞLAYAN, İdarî Yargı Kararlarının, s. 211-212; ULER, age., s. 25. 165 ÇAĞLAYAN, İdarî Yargı Kararlarının, s. 213. 166 ÖZAY, Yargısal korunma, s.165 167 ÖZYÖRÜK, Ders Notları, s. 233; ÇALAYAN, İdari Yargı Kararları, s. 214. 168 ÇAĞLAYAN, İdarî Yargı Kararlarının, s. 216-217.

4. Bölüm: İdarî Yargılama Usulünde Dava Çeşitleri

267

maktadır. İşlem hiç yapılmamış sayılarak, işlemden önceki durum geri gelmektedir. Bu yüzden yürütmenin durdurulması kararlarının uygulanması ile iptal kararlarının uygulanması benzerdir. İptal kara rının uygulanması konusu daha önce incelendiğinden, yürütmenin durdurulması karanmn uygulanması konusunu detaylı olarak ince lemeyeceğiz. Yürütmenin durdurulması karanmn uygulanması ba kımından, iptal kararının uygulanması bahsine bakılmalıdır. “...İdare hukuku ilkelerine göre, iptal kararları, iptali is tenen tasarrufu ve ona bağlı işlemleri yapıldıkları tarihten itibaren ortadan kaldırır. Bir iptal davasında verilmiş yürüt menin durdurulması kararı da aynı niteliktedir. Yani, henüz ortada bir iptal kararı bulunmadığı halde, iptali istenen idarî tasarrufu ve onun sonucu olan işlemleri durdurur ve bunların yapıldıkları tarihten önceki durumu sağlar...”'69. İptal davasının sonucunun yürütmenin durdurulması ka ranna etkisi170: Yürütmenin durdurulması karanmn dava sonuna kadar devam etmesi durumunda, eğer yargı yeri davayı esastan reddederse, yürütmenin durdurulması karan kendiliğinden orta dan kalkar. Şayet mahkeme iptal karan verirse, yürütmenin dur durulması karanmn varlığının bir anlamı kalmayacağmdan yine kendiliğinden ortadan kalkar. Yürütmenin Durdurulması karannın sağladığı haklann akıbeti171: İdarece yürütmenin durdurulması karan uygulandık tan sonra, dava esastan reddedilirse, yürütmenin durdurulması

169 Danıştay 8.D, E.1981/55, K.1982/1196. 170 ÇAĞLAYAN, idari Yargı Kararları, s. 216. 171 ÇAĞLAYAN, İdari Yargı Kararları, s. 226-229.

268

İdarî Yargılama Hukuku

karan kendiliğinden ortadan kalkar, işlemin hukuka uygun ol duğu mahkemece tespit edildiğimden, idare işlemini yürütmeye devam eder. Örneğin görevden çıkarma işlemi hakkında yürüt menin durdurulması karan verilip ilgili görevine dönmüş ise, davanın esastan reddedilmesi üzerine, ilgilinin görevine tekrar son verilir172. Yürütmenin durdurulması kararı verilmesinden davanın esastan reddedilmesine kadar geçen sürede ilgililer bazı haklar elde etmiş ise bunlara dokunulmaz173. Görevden çıkarma işlemi hakkında yürütmenin durdurulması karan verilmesi üzerine, görevine dönen ve çalışmaya devam eden memurun, davanın esastan reddedilmesi üzerine görevden aynlması gerekmekte ise de, bu arada aldığı maaşlan geri alınmaz174. Dava esastan reddedilinceye kadar, ilgilinin statüsünde de ğişiklik olursa, bu yeni statüye dokunulmaz175. II. TAM YARGI DAVALARI A. TAM YARGI DAVASININ HUKUKÎ MAHİYETİ VE KONUSU

“Tam yargı davası” deyimi 2577 sayılı İdarî Yargılama Usûlü Kanunu’nun 2/1-b maddesinde yer alan, “İdarî eylem ve işlemlerden dolayı kişisel haklan doğrudan muhtel olanlar tara fından açılan tam yargı davalan” hükmü ile açıkça ifade edilmiş tir. 172 Danıştay 3.D, E.1978/151, K.1978/199. 173 ASLAN, age., s.117. 174 Danıştay 1.D, E.1983/124, K.1983/153. 175 Danıştay 12.D.E.1966/1474, K.1966/2979.

4. Bölüm: İdarî Yargılama Usulünde Dava Çeşitleri

269

1. Tam Yargı Davasının Hukukî Mahiyeti

Tam yargı davalan, hukukun bilinen klasik davalanndandır. Bir kimsenin, başkasının hakkım ihlâl etmesi (sözleşmeye aykmlık ya da haksız fil gibi) sonucu açılan davalann benzeri niteliğinde bir dava türüdür176. Tam yargı davası, özel hukuktaki eda davasına benzemekle beraber, sorumluluğun tespit ve takdiri, sorumluluğun dayanacağı esaslar bakımından farklar bulunmakta olup, bu farklar sebebiyle, İdarî dava niteliğini kazanmaktadır177. Tam yargı davası nın, ihlâl edilen hakkının yerine getirilmesi yanında, idarenin hu kuka uygun davranmasını sağlayıcı etkisi de bulunmaktadır. Genel olarak tam yargı davası, İdarî tasarruflardan (işlem, eylem, sözleşme) bir zarar gören kişinin bu zararların tazmini için açılan bir davadır. İdarî yargı yeri, zarann tazminine karar verirken sübjektif hukukî durumlarda meydana gelen her türlü ihlâlin telafisini amaçlar. 2. Tam Yargı Davası ile İptal Davası Arasındaki Farklar

Tam yargı davası ile iptal davası karşılaştınldığmda, aralannda bazı farklann olduğu görülmektedir. Bu farklan şu şekilde sıralayabiliriz178: (a) İptal davasına yalnızca İdarî işlemler konu olabilirken, tam yargı davasına İdarî işlemler, eylemler ve İdarî sözleşmeler

176 ONAR age., C.lll., s. 1769. 177 ONAR, age., C.lll, s.1770- 1773; GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C. II, s. 613; ESİN, Usul, s. 13; ALVER, age., s. 59; ÖZAY, Günışığında, s. 36; RİVERO, age., s. 196-197; LAUBADEREA/ENEZİA/GAUDEMET, age., C.1, s. 497. 178 ONAR, age., C.lll, s.1770-1773; GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.613; LAUBADER£/ VENEZİA/GAUDEMET, age., C.I, s.497; RİVERO, age., s.196197.

İdarî Yargılama Hukuku

270

konu olabilmektedir. Bu bakımdan tam yargı davalan, konu bakımından iptal davalanndan daha geniş bir alanı kapsamakta dır. (b) İptal davasının konusu idarî işlemin iptalinden ibaret iken, tam yargı davasının konusu ihlal edilen hakkın tazmini ya da telafisinden oluşmaktadır

(c) İptal davasının açılabilmesi için “menfaat ihlâli” (idarî işlem ile davacı arasındaki makul ciddi ve makul alaka) yeterli olurken, tam yargı davasında “hak ihâli” aranmaktadır. (d) İptal"davası objektif mahiyettedir, amacı hukuk düzenin

korunmasıdır ve bu arada işlemin hukuka uygun olup olmadığı araştınlır. Tam yargı davası ise sübjektif mahiyettedir ve amacı kişinin ihlâl edilen hakkının telafisidir. (e) İptal davasında verilen iptal karanm genel etkili (mutlak etki-ilgili herkesin yararlanması) iken, tam yargı davasında veri len karar sadece davanın taraflan üzerinde etki doğurur. (f) Fransa’da iptal davası ile tam yargı davasının yargılama

usulleri arasında farklılıklar bulunmaktadır. Bizim hukukumuz da her iki dava da aynı yargılama usulüne tâbidir. 3. Tam Yargı Davasının Çeşitleri

Hukukumuzda tam yargı davalannı düzenleyen kanunlann dili hayli karmaşıktır. Farklı anlamlara gelebilecek ifadeler bu lunmaktadır. İdarî Yargılama Usulü Kanunu’nun 2/1. maddesinde “İdari eylemden doğan tam yargı davalan” ve idari sözleşmeden doğan uyuşmazlıklar ifadesi kullanılmaktadır.

4. Bölüm: İdarî Yargılama Usulünde Dava Çeşitleri

271

Danıştay Kanununun, 24. maddesinde iptal ve tam yargı davala rı yanında “sözleşmelerden doğan davalar” denilmektedir. Benzer düzenleme 2576 sayılı Kanunun 5. maddesinde de yer almaktadır. Öte yandan İdarî Yargılama Usûlü Kanunu’nun 31/2. mad desinde, vergi uyuşmazlıklarının çözümünde Vergi Usul Kanu nunun ilgili hükümleri uygulanır” hükmü yer almaktadır. Bu düzenlemelerin lafzına bakıldığında, “iptal davası”, ya nında, “tam yargı davası”, “idarî sözleşmelerden doğan davalar” ve “vergi davası” şeklinde dört tür davanın olduğu intibaı uyan maktadır. Ancak bu durum kanundaki düzenlemelerin dağınıklı ğından kaynaklanmaktadır. Hukumuzda tenel olarak “iptal davası ve tam yargı davası “ olmak üzere iki tür dava bulunmaktadır179. İdarî eylem ve işlemlerden haklan muhtel olanların açacağı davalar, idarî sözleşmeden kaynakalanan ve vergi uyuşmazlıkla rından kaynaklanan davaların bazıları tam yargı davası inde yer alır. Başka bir ifade ile hukukmuzda “sözleşme davası” ve “ver gi davası” şeklinde ayn bir dava çeşiti bulunmamaktadır. Buna göre tam yargı davasının içeriğini oluşturacak talepler şu şekilde sıralanmaktadır180: (a) Tazminat talepleri: İdarî işlem veya eylemden, bir zarar doğmuş ise, bu zararlann giderimi tam yargı davası ile talep edilir. Mesela idare yanlışlıkla kişinin bahçe duvannı yıkmışsa, ortada eylemden kaynaklanan bir zarar vardır, bu zarar tazmini tam yargı davası içinde yer alır. 179 Bkz. ÇAĞLAYAN, İdari Yargılama, s. 469-471. 180 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.612; GÖZÜBÜYÜK, Yönetsel Yargı, s,.265266; ESİN/DÜNDAR, Usul, s. 17; YENİCE/ESİN, age., s. 73.

İdarî Yargılama Hukuku

272

(b) İstirdat talepleri-. İdarenin, kişilerden haksız yere aldığı pa ra ya da sair malvarlığının geri istenmesi şeklindeki talepler de tam yargı davası içinde yer alır. Mesela tarfîk kuralı ihlali için fazladan alınan paranın idaesi, tam yargı davası ile mümkün olur. (c) Vergi uyuşmazlıkları-. Vergilendirme işlemlerinden doğan uyuşmazlıklardan bazılan da tam yargı davasının konusu olabilir. Mesela haksız tahsil edilen verginin gçri alınması bu şekildedir. (d) İdarî sözleşmelerden kaynaklanan uyuşmazlıklar. Tah kim yolu öngörülen imtiyaz şartlaşma ve sözleşmelerinden do ğan uyuşmazlıklar hariç, kamu hizmetlerinden birinin yürütül mesi için yapılan her türlü idarî sözleşmelerden dolayı taraflar arasında çıkan uyuşmazlıklara ilişkin davalar idarî yargıda görü lür (İYUK, m.2/l-c). Tahkim yolu öngörülmüş ise, uyuşmazlık hakem de çözüme kavuşturulcaktır. 4. Tam Yargı Davasında Hak İhlâli Şartı

İdarî Yargılama UsUlü Kanununun 2./l-b maddesine göre, “kişisel hakları doğrudan muhtel olanlar’'’ ancak tam yargı da vasını açabilirler. Dolayısıyla tam yargı davası açabilmek için, “menfaat ihlâli” yeterli olmayıp, “hak ihlâli” gereklidir. Tam yargı davalannda da kişinin bir “hakkının ihlâl” edil miş olması gerekir. Maddî veya manevî bir zarar, örneğin malvarlığındaki bir azalma, malvarlığının artması gerekirken art maması, yoksun kalınan kâr; cismani bir zarar, örneğin kişinin organlanndan birini kaybetmesi, çalışma gücünün düşmesi, ölmesi gibi durumlar bir hak ihlâli niteliğindedir181.

181 ÇAĞLAYAN, İdari Yargılama, s. 472.

4. Bölüm: İdarî Yargılama Usulünde Dava Çeşitleri

273

5. Tam Yargı Davasında Hâkimin Yetkileri

Genel olarak ifade edilecek olursa, kişiler arasındaki uyuşmaz lığın adlî yargıda görülmesi durumunda hâkimin yetkileri neler ise, tam yargı davasında da hâkimin yetkileri aynıdır182. Tam yargı dava sında yargı yeri, davacının istemi ile bağlı olarak, davacıya yapılan haksızlığın giderilmesine karar verir. Adlî yargıdaki gibi, hakkın ne olduğunu söyleme ve davalının ne yapması gerektiğini kararında belirtir. Yönetimi belli bir parayı ödemeye mahkûm eder183. Tam yargı davasında mahkemece, tazmin yanında, şartlan varsa, sözleşmenin feshine veya gerekli olan başka bir yönde de karar verebilir184. 6. Tam Yargı Davasının Konuları

İdarî Yargılama Usulü Kanununun 2./l-b, c maddesine göre tam yargı davalan; a) İdarî işlemlerden, b) İdarî eylemlerden, c) İdarî sözleşmelerden doğabilir. a. İdarî İşlemlerden Doğan Tam Yargı Davaları

İdarî Yargılama Usûlü Kanununun 2/1-b maddesinde, “İda rî işlemlerden dolayı kişisel haklan doğrudan muhtel olanlarım tam yargı davası açabileceği belirtilmektedir. Yine 12. maddede, “ilgililer haklarını ihlal eden bir idari işlem dolayısıyla'1'’ iptal ve tam yargı davası açabilecekler denilmektedir. Buna göre, bir İdarî işlemden hakkı muhtel olan, bir zarara maruz kalan kişiler, bu zararlann giderimi için tam yargı davası açabileceklerdir.

182 ONAR, age., C.lll, s.1769. 183 GÖZÜBÜYÜK, Yönetsel Yargı, s.334; ONAR, age., C.lll, s.1769. 184 CHAPUS, Contentieux, s.607; VEDEL/DELVOLV6, age., C.I, s. 435-436.

274

İdarî Yargılama Hukuku

Tam yargı davasının açılabilmsi bakımından, lgililerin haklarını ihlâl eden işlemin, düzenleyici ya da bireysel, olumlu yahut olumsuz, açık veya zımnî (örtülü) olmasının önemi yoktur. Kişinin bir hakkını ihlâl ediyorsa, zarara sebep oluyorsa tam yargı davası açılabilir. İşlemin bir hakkı ihlâl etmesi gerekliliği: Çoğu zaman işlemlerin yapılmış olması bir hak ihlâline sebep olmaz. Bunların hak ihlaline sebep olması için uygulanması gerekir. Ancak bazı hallerde, işlemin yapılmış olması da doğrudan bir hak ihlâli meydana getirebilir. (a) Doğrudan hak ihlâline sebep olmayan işlemler: Genel likle işlemlerin karar aşaması ile uygulama aşaması birbirinden ayrıdır. Bu gibi hallerde, işlemin yapılmış olması bir hak ihlâli ne sebebiyet vermez. Hak ihlâlinin gerçekleşmesi için, işlemin uygulanması gere kir. Tam yargı davası, işlem uygulandıktan ve zararlar ortaya çıktıktan sonra açılabilir. Mesela, bir bina hak kında yıkım kararı alınması, kişiye zarar vermez. Bu karann uygulanarak binanın fiilen yıkılması halinde zarar ortaya çıkar. Kanunun 12. maddesinde yer alan, “ilgililer bir işlemin icrası sebebiyle doğan zararlardan, dolayı icra tarihinden itibaren dava süresi içinde tam yargı davası açabilirler” (İYUK, m. 12) hükmü, bu durumu ifade etmektedir. (b) Doğrudan hak ihlâline sebep olan işlemler: Bazı haller de, işlemin yapılmış (karar aşaması) olması doğrudan hak ihlâ line sebebiyet verebilir. Mesela bir memurun kamu görevinden çıkanlması, re’sen emekliye şevki şeklindeki bireysel işlemler, doğrudan hak ihlâllerine sebep olabilir. Daha önce imalatı ve satışı serbest olan bir madde hakkın da, yasak getiren bir düzenleyici işlem de, doğrudan hak ihlâlle rine sebebiyet verebilir.

4. Bölüm: İdarî Yargılama Usulünde Dava Çeşitleri

275

İptal davası ile tam yargı davası arasındaki ilişki: Bir idarî işlemden menfaati zedelenen kişi, bu işleme karşı iptal davası açabilecektir. Aynı işlemden hakkı zedelenen kişi, tam yargı davası da açabilecektir. Böyle bir durumda, Kanunun 12. mad desinde, ilgili için muhtelif imkânlar öngörülmüştür. (a) iptal davası ile tam yargı davasının birlikte açılması'. İptal davasına konu olabilecek İdarî işlem, aynı zamanda ilgilinin hakkını da ihlâl ediyorsa, ilgili hem işlemin iptalini hem de işlemden dolayı uğradığı zararların tazminini talep edebilir (İYUK, m. 12). Bu halde iptal davası ile tam yargı davası birlikte açılmış olur. İptal davası ile tam yargı davasının birlikte açılması durumunda mahkeme, her iki davayı ayrı ayrı değerlendirerek her biri için ayn karar verir. (b) İptal davası sonuçlandıktan sonra tam yargı davası açıl ması: İlgililer, haklannı ihlal eden bir idarî işlem dolayısıyla, ilk önce iptal davası açarak bu davanın karara bağlanması üzerine, bu husustaki karann veya kanun yollatma başvurulması halinde verilecek karann tebliği tarihinden itibaren dava süresi içinde tam yargı davası açabilirler (İYUK, m. 12). İptal davasımn reddedil miş olması da tam yan davasının açılmasına engel değildir. Yani iptal davasında mahkeme davayı reddetse bile, o işlem dolayısıy la uğranılan zarara karşı tam yargı davası açılabilir. (c) İdarî işlemden dolayı doğudan tam yargı davası açılması: İlgililer bir idarî işlemden dolayı, iptal davası açmadan, doğrudan tam yargı davası açabilirler (İYUK, m. 12). Bu halde ilgili, işlemin hukuka uygun olup olmadığı ile ilgilenmemekte, sadece işlem dolayısıyla uğradığı zararın giderilmesini istemektedir. İdarî işlemin hukuka uy gun olması, ilgilinin uğradığı zararın karşılanmasına engel değildir185. 185 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.629.

276

İdarî Yargılama Hukuku

(d) İdarî işlemin uygulanmasından doğan zararlara karşı tam yargı davası: Zarar, işlemin uygulanmasından kaynaklanı yorsa, ilgililer “bir işlemin icrası sebebiyle doğan zararlardan dolayı icra tarihinden itibaren dava süresi içinde tam yargı dava sı açabilirler” (İYUK, m. 12). Mesela bir taşınmaz hakkında verilen yıkma karan uygulanarak taşınmaz yıkılmış ise, bu yık ma eyleminden dolayı uğranılan zararlar için tam yargı davası açılabilir. b. İdarî Eylemlerden Doğan Tam Yargı Davaları

İdarî eylemlerden haklan ihlal edilmiş olanlar, bu eylem nedeniyle uğradıklan zararlann tazmini için tam yargı davası açabilirler (İYUK, m. 13). (a) İdarî eylem kavramı: Burada söz konusu edilen İdarî ey lem, bir idari işlem veya sözleşmenin uygulanması şeklinde olmayan, idarenin zarara sebebiyet verici her türlü faaliyetleri (hareket, hareketsizlik, araçlann hareketi, hayvanlannm davra nışı, tesislerinden kaynaklanan zarar, taşınır veya taşınmaz mallanndan kaynaklanan zarar) anlamındadır186. Mesela idarenin iş makinelanmn kişinin evinin duvarım yıkması, idareve açılan çukura kişinin aracının düşmesi, sağlık personelinin hastaya yanlış teşhis koyması gibi davranışlar İdarî eylem kavramı için de yer alır. “... Temelinde bir İdarî karar veya işlem olmayan, fizik ala nında görülen iş, hareket, ameliye veya çalışmalar İdarî eylem olarak adlandırılmaktadır.. .”187. 186 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.638 187 Danıştay 10.D, E.1995/6770, K.1996/7965.

4. Bölüm: İdarî Yargılama Usulünde Dava Çeşitleri

277

(b) Îdarî eylemden doğan tam yargı davalarında ön karar (İYUK, m.l3j: Kanunun 13. maddesine göre idarî eylemlerden haklan ihlal edilmiş olanlann dava açmadan önce, idareye baş vurarak, zararlannın ödenip ödenmeyeceği hususunda bir ön karar almalan zorunludur. Not: Eylemden zarar gören kişi, zaran gerçekleştiren idare ye başvurarak hakkının yerine getirilmesini istemeden doğrudan tam yargı davası açar ise, mahkeme idarî merci tecavüzü gerek çesiyle davayı reddeder, dosyayı başvurulması gereken idareye gönderir (İYUK, m.l4/3-b, m.l5/l-e). Ön kararda süre: İlgililer zarara sebep olan eylemi, yazılı bildirim üzerine veya başka suretle öğrendikleri tarihten itibaren bir yıl ve her halde eylem tarihinden itibaren beş yıl içinde ilgili idareye başvurmak zorundadırlar. İdarenin tutumu ve dava: Bu isteklerin kısmen veya tama men reddi halinde, bu konudaki işlemin tebliğini izleyen günden itibaren veya istek hakkında altmış gün içinde cevap verilmediği takdirde bu sürenin bittiği tarihten itibaren, dava süresi içinde tam yargı davası açılabilir. c. İdari Sözleşmelerden Doğan Tam Yargı Davaları

Tam yargı davasının kaynaklanndan birisi de idarî sözleş melerdir. İdarî sözleşmelerden kaynaklanan uyuşmazlıklann çözümü tam yargı davası ile gerçekleştirilir. Bu konuya şu misalleri ve rebiliriz188: (1) Taraflardan birisinin sözleşmeden doğan yüküm 188 ÇAĞLAYAN, idari Yargılama, s. 480.

İdarî Yargılama Hukuku

278

lülüklerini yerine getirmemesi sebebiyle bir zarar meydana gel mesi. (2) İdarenin tek taraflı kullanabildiği yetkilere dayanarak hareket etmesi gibi nedenlerle karşı taraf için bir zarar meydana gelmesi. (3) Mücbir sebep, fedüprens ve öngörülemezlik sebe biyle bir talepte bulunulması. (4) Taraflardan birisinin sözleş menin feshini talep etmesi. B. TAM YARGI DAVASINSA SORUMLULUK ESASLARI 1. Sorumluluk ve İdarenin Sorumluluğu Kavramları

Genel olarak hukuk düzenindeki sorumluluklar “siyasî sorumlu luk”, “cezaî sorumluluk”, ve “hukukî (malî) sorumluluk, “disiplin sorumluluğu” olarak tasnif edilebilir. Bunlardan çalışmamızı ilgilen diren “hukukî (malî) sorumluk”tur. Çok genel olarak hukukî sorum luluk da, hakısz fiil veya sözleşmeye aykın davranarak başkasına verilen zararın tazmin edilmesi şeklinde ifade edilebilir189. İdarenin hukukî sorumluluğu kavramı'. İdarî yetkilerin kul lanımı, bilerek ya da bilmeyerek, kusurlu veya kusursuz yapılan bir takım işlem ve eylemler yoluyla, çeşitli zararlara (malvarlı ğına yahut şahıs varlığan yönelik zarar) neden olabilir. Bu zararlann idarece tazmin edilmesi, idare hukukunda sorumluluk kav ramını gündeme getirmektedir190. Kısaca idarenin hukukî sorum luluğu, idarenin tasarruflanndan (işlem, eylem, sözleşme) mey dana gelen zararlann idare tarafından karşılanmasını ifade et mektedir191.

189 EREN, age., s. 78; İMRE, age., 5. 190 YAYLA, age., s.345. 191 YAYLA, age., s. 345.

4. Bölüm: İdarî Yargılama Usulünde Dava Çeşitleri

279

İdarenin hukukî sorumluluğu idarî işlemden, eylemden veya sözleşmeden kaynaklanabilir192. İdarenin sorumluluğu, idarî işlemden kaynaklanabilir. Me sela daha önce imalatı ve satışı serbest olan bir maddenin, bir işlemle yasaklanması durumunda, o maddeyi üreten ve satan kişi zarara uğrayacaktır. İdarenin sorumluluğu bir idarî işlemin uygulanmasından kaynaklanabilir. Mesela bina hakkında verilen yıkım karanmn uygulanarak binanın yıkılması bu şekildedir. İdarenin sorumluluğu idarî eylemden kaynaklanabilir. Yan lışlıkla evin duvarının yıkılması, idarenin araçlannın çıkardığı aşın toz nedeniyle sebze tarlasından ürün alınamaması, idarenin açtığı çukura düşülmesi sebebiyle uğranılan zararlar, idarî ey lemden kaynaklanan sorumluluklardır. İdarenin sorumluluğu, idarî sözleşmelerden kaynaklnabilir. Mesela idarenin söleşme hükümlerine uymayarak veya tek ta raflı olarak sözleşmede değişklikler yaparak karşı tarafa zarar verirse, sözleşmeden kaynaklanan sorumluluk gündeme gelir. İdarenin hukukî sorumluluğu kavramı, geniş anlamda ve dar anlamda olmak üzere ikiye ayrılabilir193: Geniş anlamda idarî sorumluluk, Devletin malî sorumlulu ğunu, yani yürütme/idare yanında, yasama ve yargı organlannın faaliyetleri sebebiyle doğan zararlann karşılatmışım ifade et mektedir.

192 YAYLA, age., s.353. 193 YAYLA, age., s.346-347; OZANSOY, age., s.11.

İdarî Yargılama Hukuku

280

Dar anlamda İdarî sorumluluk, işlevsel anlamda idarenin kamu hukukuna tabi faaliyetlerinden doğan zararların tazminine yönelik kurallar ve ilkeleri ifade etmektedir. İdarenin hukukî sorumluluğu da idarenin özel hukuk sorum luluğu ve İdarî sorumluluk olarak ikiye ayrılabilir194: İdarenin özel hukuka tabi faaliyetlerinden kaynaklanan sorumluluğu, özel hu kuk hükümlerine tabi olup, çıkan uyuşmazlıklar da adlî yargıda görülür. Kamu hukuku faaliyetlerinden kaynaklanan sorumluluğu da idare hukukuna tbidir ve buna İdarî sorumluluk denilir. Burada idarenin kamu hukukuna tabi faaliyetlerinden doğan sorumluluk esasları (İdarî sorumluluk) üzerinde durulacaktır. 2. İdarî Sorumluluğun Doğuşu, Hukukî Temeli ve Bağımsızlığı a. İdarî Sorumluluğun Doğuşu

Daha önce işaret edildiği üzere, İdarî yargı, idare hukuku, idarenin yargısal denetimi gibi kavramlar ve uygulamalar Fran sa’da ortya çıkmıştır. Buna bağlı olarak idarenin sorumluluğu konusu da Fransız hukukunda benimsenmiş, bize de Fransız hukukundan intikal etmiştir. (a) Fransız hukukunda: Fransız hukukunda idarenin sorum luluğu konusundaki gelişmeler üç evreye ayrılabilir195: Birinci evre olan 1789 (ihtilal) öncesi dönemde “devletin sorumsuzluğu ilkesi” geçerlidir. İkinci evre olan 1789-1872 tarihleri arasında kural olarak devletin sorumsuzluğu ilkesi geçerli olmakla birlik-

194 YAYLA, age., s.351;GÜNDAY, age., s.367;FORGES, age., s.275, 256. 195 PEİSER, age., s.192; DUPUİS/ GUEDON/ CHRETİEN, age., s.536; DARCY, age., s.16;FORGES, age., s.274;CHAPUS, age., C.I, s.732; PAİLLET, age., s.3; VEDEL/DELVOLVâ, age., C.I, s.101-103.

4. Bölüm: İdarî Yargılama Usulünde Dava Çeşitleri

281

te bazı konularda idarenin sorumluluğu kabul edilmiştir. Bu nedenle bu evreye “yumuşatılmış sorumsuzluk dönemi” de de nilmektedir. İdarenin sorumluluğunun kabul edildiği üçüncü evre, Fransız Danıştayına idare ile kişiler arasındaki uyuşmaz lıklar hakkında kesin karar verme yetkisinin verildiği 1872 tari hinden sonrasıdır. Bu dönemde Fransız Uyuşmazlık Mahkeme sinin 1873 tarihli Blanco kararıyla idarenin kusura dayalı so rumluluğu196, Fransız Danıştayınm 1895 tarihli “Cames” karan ile de idarenin kusursuz sorumluluğu kabul edilmiştir197. (b) Türk hukukunda198: İdarî sorumluluğun gerçek anlamda doğuşu ve gelişimi Cumhuriyet döneminde Şûrây-ı Devlet’in de fiilen çalışmaya başladığı 1927 yılından sonra olmuştur. İçtihatlardaki gelişim: İdarenin sorumluluğuna ilişkin tespit edilebilen ilk karar 1934 tarihlidir199. Karara konu olan olayda, bir belediye memurunun görevinden çıkanlması işlemi sonucunda uğranılan zararlann tazmini için açılan davada Danıştay, tazminata hükmetmiştir200. İdarenin sorumluluğunda, hizmet kusurunun be lirmesi, Danıştay’ın 1940’lı yıllardan sonra verdiği kararlarla ol muştur. İlk kararlarda “hizmet kusuru’ndan açıkça bahsedilmemekle beraber, “”hizmet hatası”, “idarenin kusuru” gibi deyimler kullanılmıştır201. Danıştay kusursuz sorumluluk ilkesini 1952 tarihli bir karannda uygulamıştır202. İdarî eylem ve işlemlerden kaynakla 196 RİCCİ, Memento, s.11. 197 CHAPUS, age., C.I, s.1321; PAİLLET, age., s.127; FORGES, age., s.306. 198 ÇAĞLAYAN, Kusursuz Sorumluluk, s.83 vd.. 199 DURAN, Türkiye İdaresinin, s.24-25, dn.3. 200 BAŞPINAR, agm.,s.496. 201 OZANSOY, age., s.157. 202 Danıştay 6.D, E.1950/1631, K.1952/84.

İdarî Yargılama Hukuku

282

nan zararların idarece karşılanması gerektiği 1961 Anayasasında “idare, kendi eylem ve işlemlerinden doğan zararı ödemekle yü kümlüdür’’ (m. 114) şeklinde yer almıştır. Aynı hüküm 1982 Ana yasasında (m. 125) da yer almaktadır. b. İdarî Sorumluluğun Hukukî Temeli

İdarenin sebep olduğu zararı, hukuken niçin karşılam zo runda olduğu, idarenin sorumluluğununun hukukî temelini ifade etmektedir. İdarenin sorumluluğunun temeli konusunda Türk öğretisinde muhtelif ilkeler (“nimet ve külfetlerde eşitlik ilkesi”, “imkân ve firsat eşitliği ilkesi”, “sosyal devlet ilkesi” gibi ilkeler ileri sürülmekte dir203. Ancak biz idarenin sorumluluğunun temelinin “hukuk devleti ilkesi” olduğu görüşüne204 iştirak etnmekteyiz. Hukuk devleti aynı zamanda, kişilre zarar verici davranışlardan kaçınan, bu tür davranış ları engelleyen, zrar meydana gelmiş ise bunları telâfi etden devlet demektir205. Başta devlet olmak üzere kamu tüzel kişileri kişiler üze rinde kamu gücü dediğimiz üstün yetkiler kullanmaktadır. Üstün yetkilerle donatılmış idarenin, verdiği zararlar bakımından sorumlu luk sahibi olması hukuk devletinin bir gereğidir. c. İdarî Sorumluluğun Bağımsızlığı

İdarî sorumluluğun doğum tarihi olarak kabul edilen, Fran sız Uyuşmazlık Mahkemesinin 1873 tarihli Blanco kararında idarî sorumluluğun, özel hukuktan bağımsız, kendine özgü ku203 ONAR, age., C.lll, s.1713; DURAN, Türtoye İdaresinin, s.16; OZANSOY, age., s.28. 204 GÜNDAY, age., s.319. 205 OZANSOY, age., s.31.

4. Bölüm: İdarî Yargılama Usulünde Dava Çeşitleri

283

rallan olduğuna içtihat edilmiştir206. Söz konusu kararda, idare nin sorumluluğuna Medeni Kanunda kişiler arasındaki ilişkiler için öngörülen sorumluluk hükümlerinin uygulanamayacağına, idarenin sorumluluğunun kamu hizmetinin gerekleri ve idare ile kişilerin haklarının uzlaştınlamsı ihtiyacına uygun olarak kendi ne Özgü kuralları olduğuna işaret edilmiştir. Kısaca İdarî sorum luluk, özel hukuktan ve adlî yargıdan bağımsız, kendine özgü ilkeleri olan bir sorumluluktur207. 3. İdare Hukukunda Sorumluluk Türleri

İdarenin hukukî sorumluluğu “kusura dayalı sorumluluk” ve “kusursuz sorumluluk” olarak ikiye ayrılmaktadır. a. Kusur Sorumluluğu: Hizmet Kusuru

İdare hukukunda kusura dayalı sorumluluk, idarenin kamu hiz meti ve faaliyetlerini yürütürken “kusurlu” bir davranışta bulunarak sebep olduğu zararı tazmin etmesi yükmlülüğünü ifade etmektedir. (1) Kusur Sorumluluğunun Öncelikliliği: İdarenin kusura dayalı sorumluluğu, kusursuz sorumluluktan önce gelir208. Mey dana gelen zarann tazmininde önce kusura dayalı sorumluluğa başvurulur. Buna göre tazmin edilemiyorsa ikincil olarak kusur suz sorumluluk ilkelerine göre tazmin yoluna gidilil209.

206 CHAPUS, age., C.I, s.1204; RİCCİ, MĞmento, s.11. 207 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.I, s.679, C.ll, s.652;TAN, age., s.438. 208 CHAPUS, age., C.1, s.1344; “la responsabilitö pour faute passe avant la responsabilite sans faute”. 209 CHAPUS, C.I, s.1344;DEBBASCH, age., s.571; YAYLA, age., s. 363; ATAY, age., s. 706; RiVERO/WALlNE, age., s. 268; LAUBADERE/VENEZİA/BAUDEMET, age., C.ll, s. 983.

İdarî Yargılama Hukuku

284

(2) İdare Hukukunda Kusur Kavramı: İdarenin kusura da yanan sorumluluğunda yer alan “kusur”, “hizmet kusuru” olarak ele alınmakta ve hizmetin kurulmasında, düzenlenmesinde ya da işleyişindeki bir bozukluk, aksaklık ve eksiklik olarak ifade edil mektedir210. Bu anlamda kamu hizmeti sunulurken, bir aksaklık, eksiklik veya bozukluk sebebiyle bir zarar meydana gelmiş ise, idare hizmet kusuru işlemiş demektir ve meydana gelen zararı tazmin ile mükelleftir. “...Genel olarak hizmet kusuru, hizmetin kuruluş ve işleyişin deki aksaklık ve bozukluktur...”211. “...Hizmetin kötü veya geç işlemesi, gereği gibi işlememsi sonucu bir zarara sebebiyet veril miş olması halinin hizmet kusuru nedeniyle idareye meydana gelen maddi veya manevi zararları tazmin sorumluluğu yükleyeceği ida re hukukunun yerleşmiş ilkelerindendir.. ,”212. “.. .Hizmet kusuru, kamu hizmetinin organizasyonu ve işleyişinden kaynaklanır. Kamu hizmeti eksik veya kötü yürütülmekteyse veya bu faaliyet hizmet gerekleriyle bağdaştınlamayacak nitelikteyse, idarenin hizmeti kusurlu yürüttüğünün kabulü zorunludur...” 213. (3) Hizmet Kusurunun Özellikleri214: (a) Hizmet kusuru, kamu görevlilerinden bağımsızdır, kamu görevlilerine atfedilemeyen bir kusurdur. Başka bir ifade ile hizmet kusuru anonim olup, bir kişiye ya da kişilere indirgenemez. 210 Bkz. ONAR, age., C.lll, s.1694;GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.l, s.679, C.ll, s.656;GÖNDAY, age., s.320;FORGES, age., s.293-294;RlVERO/WALİNE, age., s.268;DUPUİS/GU£DON, age., s.481; RİVERO, age., s.261. 211 Danıştay 10.D, E.1994/7359, K.1995/3559. 212 Danıştay 2.D, E.2007/1297, K.2007/3247. 213 Danıştay 8.D, E.2004/672, K.2004/1829. 214 ONAR, age., C.lll, s. 1695,YAYLA, age., s.361-363; ATAY, age., s.705 vd.

4. Bölüm: İdarî Yargılama Usulünde Dava Çeşitleri

285

(a) Hizmet kxisuru, aslî bir sorumluluk sebebi, yani idarenin doğrudan sorumlu olmasını doğuran bir kusurdur. (c) Hizmet kusuru geneldir, yani tüm kamu tüzel kişileri için geçerli bir sorumluluk sebebidir. (d) Hizmet kusuru esnektir, değişen durumlara göre tespit edilir. (4) Hizmet Kusuru Teşkil Eden H aller215: (a) Hizmetin kötü işlemesi: İdarenin elindeki imkânlar, bi limsel ve teknolojik donanımlar dikkate alındığında hizmetin gereği gibi, beklenildiği gibi yürütülmemesi sebebiyle bir zarar meydana gelmiş ise, hizmet kötü işlemiş demektir. (b) Hizmetin geç işlemesi: Kamu hizmetinin olağan sayıla mayacak bir gecikme ile yerine getirilmesi ve bu gecikmeden bir zarar meydana gelmesi hali, hizmet kusuru oluşturmaktadır. (c) Hizmetin hiç işlememesi: Hizmet işlemesi gerekirken iş lememişse, idare hizmetin işlemesi için bir davranışta bulun mamışsa, hizmet hiç işlememiş demektir. Burada hizmet kurul muştur, ancak idare harekete geçmemektedir. Örneğin yıkılma tehlikesi olduğu bildirildiği halde, belediye binayı yıkmamışsa ve bina kendiliğinden yıkılarak kişilere zarar vermişse, hizmet hiç işlememiş demektir. Meydana gelen zarardan da hizmet kusuru gereğince sorumlu olacaktır. (5) Hukuka Aykırtlık-Kusur İlişkisi: Hukuka aykınlkık ve kusur arasındaki ilişikiden kasıt, idarenin hukuka aykın her dav ranışının, onun için kusur teşkil edip etmeyeceğidir. ONAR, age., C.lll, s. 1695;GÜNDAY, age., s.370;GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.I, s.679-, DUPUİS/GUfıDON, age., s.481;RİVERO, age., s.261 ;LAUBAD£RE/GAUDEMET, age., C.I, s.807.

İdari Yargılama Hukuku

286

Kusur ile hukuka aykırılık arasında her zaman doğrudan bir ilişki bulunmamaktadır216. Her hukuka aykırılık kusur oluşturur ama her kusur hukuka aykırılıktan doğmayabilir217. Başka bir ifade ile her kusur zorunlu olarak hukuka aykırılığı ifade etmez218. Hukuka aykınlık-kusur ilişkisinde İdarî eylemler ve İdarî iş lemler bakımından bir ayrım yapılmaktadır: İdarî eylemin hukuka aykırılığı ile kusur arasında doğrudan bir ilişki bulunmamakta olup, hukuka uygun bir eylem de kusur lu olabilir219. Örneğin bir hekimin teşhis hatası, bir cerrahın be ceriksizliği hallerinde, hukuka aykırılık bulunmamakla birlikte idarenin kusuru söz konusudur220. İdarî işlemler bakımından hukuka aykırılık ile kusur arasın da kural olarak doğrudan bir ilişki olup, işlemin hukuka yakın olması kusurun varlığı anlamına gelir221. (6) Kusurun İspatt ve Kusur Karineleri: Kusura dayalı so rumlulukta, idarenin sorumluluğuna hükmedebilmek için idarenin kusurlu olduğunun kural olarak zarar gören tarafından ispatlanması gerekir222. Ancak daha önce de işaret edildiği gibi İdarî yargılama usulünde re’sen araştırma ilkesi geçerlidir (İYUK, m.20). Buna göre yargı yeri, davaya ilişkin her türlü bilgi ve belgeyi taraflardan 216 CHAPUS, age., C.I, s.1269;FORGES, age., s.294. 217 LEBRETON, age., s.337. 218 FORGES, age., s.294. 219 CHAPUS, age., C.I, s.1269; RlVERO/WALİNE, age., s.269. 220 CHAPUS, age., C.I, s.1269; LEBRETON, age., s.337. 221 CHAPUS, age., C.I, s.1269; FRİER, VENEZİA/GAUDEMET, age., C.I, s.984-985.

age.,

s.469;

LAUBADER&

222 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.669; TAN, age., s.463; CHAPUS, C.I, s.1271.

4. Bölüm: İdarî Yargılama Usulünde Dava Çeşitleri

287

veya üçüncü kişilerden isteyebilir. Davacı idarenin kusurunu ispatlayamamış olsa bile, mahkeme elde ettiği bilge ve belgelere daya narak idarenin kusurluluğuna karar verebilir. Kusur karineleri'. İdarenin kusurunun ispatlanmasının zor luğu nedeniyle, bazı durumlarda idarenin kurslu olduğu varsa yılmakta yani “kusur karineleri” abul edilmektedir. Böylece ispat külfeti tersine çevrilerek, idare kusursuzluğunu ispatlama yükümlülüğü altına sokulmaktadır223. Fransız hukukunda; a) bayındırlık eserlerinden kaynaklanan zararlar, b) kamu hastanelerindeki tedavi faaliyetlerinden kay naklanan zararlar, c) kamu hizmetinin organizasyonundaki ek siklik sebebiyle ortaya çıkan zararlarda, idarenin kusurlu olduğu karine olarak kabul edilmektedir224. Bu durumda davacı idarenin kusurunu ispatlamaktan kurtulmakta, idare kusursuzluğunu is patlamak zorunda kalmaktadır. (7)) Kusurun Derecelendirilmesi'. İdare hukukunda kusur, “basit kusur” ve “ağır kusur” şeklinde derecelendirilerek, bazı hal lerde idarenin sorumlu tutulabilmesi için kusurun belli bir dereceye kadar ağır olması aranmaktadır225. Bu bağlamda acil yardım, kur tarma ve yangın söndürme gibi faaliyetlerde; kolluk eylemlerinde; cezaevi idaresi (mahkûmların verdiği zararlar) gibi konularda ida renin sorumluluğunun doğması için ağır kusur aranmaktadır226.

223 FORGES, age., s.295; CHAPUS, age., s.1271; PAİLLET, age., s.103. 224 CHAPUS, age., C.l, s.1271; FORGES, age., s.295; AUTİN/RİBOT, age., s.248; FRIER, age., s.474; LEBRETON, age., s.353-354; PEİSER, age., s.203-205. 225 FORGES, age., s. 296; CHAPUS, age., C.l, s.1277. 226 CHAPUS, age.,, C.l, s.1284 vd;LEBRETON, age., s.348 vd;FRIER, age., s.472; FORGES, age., 297.

288

İdarî Yargılama Hukuku

(8) Hizmet Kusuru-Kişisel Kusur Ayırımı: Kamu tüzel ki şileri, üstlendikleri görevleri (kamu hizmetini) gerçek kişiler (kamu görevlileri) eliyle yerine getirmektedirler. Aslında kusuru işleyen kamu görevlileridir. Ancak kusuru hizmete atfederek idareyi sorumlu tutmaktayız. Bazı hallerde kamu görevlisini doğrudan sorumlu tutabilmekteyiz. Bu durumda kamu görevli sinin kişisel sorumluluğundan söz edilmektedir. Burada mesele, hizmet kursu ile kişisel kusurun sınırlarının belirlenmesidir. Bir davranış ne zaman hizmet kursu, ne zaman kişisel kusur niteliğindedir? Bu ayrımın önemi şudur227: . Hizmet kusuru varsa- idarenin sorumluluğu-idare hukuku ilkeleri-idarî yargı. • Kşisel kusur varsa-kamu görevlisinin sorumluluğu-özel hu kuk ilkeleri-adlî yargı. (a) Hizmet kusuru: Kamu görevlisinin, yürüttüğü hizmetten (faaliyetten) ayrılması mümkün olmayan, hizmetle iç içe girmiş kusurları ifade etmektedir228. Bu nitelikte bir kusur varsa, hizmet kusuru oluşturur, meydana gelen zarardan da idare sorumlu tu tulur. (b) Kişisel kusur: Kamu görevlisinin, yürüttüğü hizmetten (faaliyetten) ayrılması mümkün olan, hizmete bağlanabilir ol mayan kusurları ifade etmektedir229.

227 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.I, s.567; GÜNDAY, age., s.374; ATAY, age., 725; FORGES, age., s. 299; RlVERO/WALiNE, age., s. 268-269; LEBRETON, age., s. 337. 228 CHAPUS,, C.I, s. 1358-1359; FRIER, age., s.498. 229 CHAPUS, age., C.I, s.1358; FORGES, age., s.299;PAlLLET, age., s.60.

4. Bölüm: İdarî Yargılama Usulünde Dava Çeşitleri

289

Kişisel kusur sayılan haller*30'. (aa) Görevle hiç ilgisi olmayan kusurlar. Kamu görevlisi nin, göreviyle hiç ilgisi olmyan bir faaliyetinden meydana gelen zarardan, şahsî olarak sorumludur. Mesela kamu görevlisi bir cerrahın, hafta sonunda evde bir çocuğu sünnet yapması görevin tamamıyla dışında bir faaliyettir. (bb) Görevin içindeki kasıtlı kusurlar: Kamu görevlisi gö revini icra ederken, zarar vermek kastıyla hareket etmişse, mey dana gelen zarardan şahsî olarak sorumlu olur. (cc) Görevin içindeki ağır kusurlar: Kamu görevlisi görevi ni yaparken, kendisinden baklenilmeyecek derecede ağır kusur işlemişse, meydana gelen zarardan şahsî olarak sorumlu olur. Mesela kamu görevlisi cerrahın, alkollü olarak cerrahi müdaha lede bulunması sonucu zararların meydana gelmesi, kişisel ku sur oluşturur. (dd) Suç niteliğindeki kusurlar: Kamu görevlisinin zarar doğuran davranışı, ceza hukuku anlamında suç teşkil ediyorsa, meydana gelen zararlar bakımında da kişisel kusur oluşturur. (ee) Yargı kararlarının uygulanmaması: Yargı kararlarının zamanında uygulanmamsından bir zarar meydana gelmiş ise, yargı karanm kasten uygulamayan kamu görevlisinin kişisel sorumluluğu doğar (İYUK, m.28). Kamu görevlisine karşı dava açılabilir m ı! Bu konuya iliş kin mevzuatımızda bazı düzenlemeler bulunmaktadır:

230 CHAPUS, age., C.I, s.1359-1366;FORGES, age., s.299-300;LEBRETON, age., s.338-340;GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.671-672;GÜNDAY, age., s.374-375.

290

İdarî Yargılama Hukuku

. AY, m.40: “Kişinin, resmî görevliler tarafından vâki haksız işlemler sonucu uğradığı zarar da, kanuna göre, Devletçe tazmin edilir... Devletin sorumlu olan ilgili görevliye rücu hakkı saklıdır’'. AY, m. 129: “Memurlar ve diğer kamu görevlilerinin yetki lerini kullanırken işledikleri kusurlardan doğan tazminat dava ları, kendilerine rücu edilmek kaydıyla ve kanunun gösterdiği şekil ve şartlara uygun olarak ancak idare aleyhine açılabilir”. DMK (657), m. 13: “Kişiler kamu hukukuna tabi görevlerle ilgili olarak uğradıkları zararlardan dolayı bu görevleri yerine getiren personel aleyhine değil, ilgili kurum aleyhine dava açar lar... Kurumun, genel hükümlere göre sorumlu personele rücu hakkı saklıdır”. Yukarıdaki düzenlemeler ne anlama gelmektedir? Şahsî ku sur da olsa, davalar idareye karşı açılacaktır denilebilir mi? Bu hükümlere göre kamu görevlilerinin şahsi kururları nedeniyle kendilerine karşı dava açılamayacağı yönünde görüşler bulun maktadır231. Ancak ağırlıkta olan görüş, yukarıdaki hükümlerin, şahsî kusurları kapsamadığı yönündedir232. Buna göre kamu görevlilerinin şahsi kusurlarından kaynaklanan zararlar bakı mından kendilerine karşı adlî yargıda dava açılabilir. Yargı yer lerinin yaklaşımı da, kişisel kusurun varlığı halinde, kamu gö revlileri aleyhine adlî yargıda tazminat davası açılabileceği yö nündedir233. 231 ULER, age., s.139; GÜNDAY, age., s.377. 232 ONAR, age.„ C.lll, s.1203;GÖZÜBÜYÜK, Yönetsel Yargı, s.297. 233 Yartgıtay 4.HD, E.1985/7369, K.1985/9399; Danıştay 12.D, E.1969/2245, K. 1971/2418.

4. Bölüm: İdarî Yargılama Usulünde Dava Çeşitleri

291

b. Kusursuz Sorumluluk

Genel anlamda kusursuz sorumluluk, zarara sebebiyet veren kişinin kusuru olmasa da, meydana gelen zarardan sorumlu tutul masını ifade etmektedir. İdare hukukunda da kusursuz sorumluluk, idarenin sorumluluğu için hizmet kusurunun olup olmadığının araştırılmadığı, zarar ile idarenin davranışı arasında illiyet bağının bulunmasının yeterli olduğu sorumlululuğu ifade etmektedir234. Kusursuz sorumlulukta idarenin gerçekleştirdiği bir faaliyetten bir zarar meydana geldiğinde, ortada idareye ya da görevlisine hiçbir kusur atfedilmese de, idarenin davranışı hukuka uygun olsa da idare meydana gelen zarardan sorumlu tutulmaktadır. (1) Kusursuz Sorumluluğun Özellikleri'. İdare hukukunda ki kusursuz sorumluluğun bir takım özellikleri bulunmaktadır: (a) Kusursuz sorumluluğun ikincil olma özelliği: İdare hu kukunda kusursuz sorumluluk, kusur sorumluluğuna nazaran, “ikincil ” niteliğe sahiptir. Buna göre öncelikle kusur sorumlu luğunun şartlarının varlığı araştırılır. Kusur sorumluluğunun şartlan bulunmuyorsa kusursuz sorumluluğa başvurulur. Kısaca kusursuz sorumluluk, kusur sorumluluğundan sonra gelir235. “...İdare Mahkemesince, davalı İdarenin tazmin sorumlu luğu belirlenirken hem hizmet kusuru ilkesine, hem de kusursuz sorumlluk ilkesine dayanılmıştır. Oysa hem kusur, hem de ku sursuz sorumluluk ilkesine dayanılarak idarenin tazmin sorum luluğuna gidilmesi hukuken mümkün değildir. Olayın oluşumu ve zararın niteliği irdelenip önce hizmet kusuru araştırılarak, 234 CHAPUS, age., C.1, s. 1309; FORGES, age., s. 305; FRİER, age., s. 475. 235 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.I, 688, C.ll, s.685; TAN, age., s.464; FRIER, age., s.475; CHAPUS, age., C.I, s. 1344.

292

İdarî Yargılama Hukuku

hizmet kusuru yoksa kusursuz sorumluluk ilkesinin uygulanıp uygulanamayacağı incelenmek suretiyle idarenin tazmin sorum luluğunun belirlenmesi gerekmektedir... .”236. (b) Mağdur için elverişlilik özelliği'. Kusursuz sorumlulukta idarenin kusurunun ispatlanması zorunluluğu bulunmadığından mağdur açısından daha elverişli bir sorumluluk halidir237. (c) Zararın anormal ve özel oluşu özelliği'. Kusursuz sorum luluk halinde, idarenin sorumlu tutulabilmesi için, meydana gelen zarar “anormal ve “özel” olması, herkesin katlandığı zarardalardan daha ağır nitelikte zarar olmalıdır538. (d) Kusursuz sorumluluğun orijinal olma özelliği: Kusursuz sorumluluk Fransız hukukunda ilk defa Fransız Danıştayının 1895 tarihli Cames karan ile benimsenen bir sorumluluk türüdür. Bu tarihte özel hukukta kusursuz sorumluluk türü henüz kabul edilmiş değildir239. Bu bakımdan kusursuz sorumluluk İdarî yargı içtihatlan ile kabul edilmiş orijinal bir sorumluluk halidir. (2) Kusursuz Sorumluluk İlkeleri: İdarenin kusursuz so rumluluğunda “risk ilkesi” ve “kamu külfetleri karşısında eşitlik ilkesi” olmak üzere iki sorumluluk ilkesi bulunmaktadır. (a) Risk İlkesi Gereğince Sorumluluk: İdarenin yürüttğü faaliyetlerden bazılan içinde tehlike (risk) banndırmaktadır. Bu tür riskli faaliyeler sebebiyle bir zarar meydana geldiğinde,

236 Danıştay 10.D, E.1995/53, K.1996/1913. 237 FRIER, age., s.475; FORGES, age., s.305; SEİLLER, age., s.277; LEBRETON, age., s.354. 238 CHAPUS, age., C.I, s.1337; FORGES, age., s.281, 311. 239 CHAPUS, age., C.I, s.1309;LEBRETON, age., s.354;FRIER, age., s.475.

4. Bölüm: İdarî Yargılama Usulünde Dava Çeşitleri

293

hizmet kusuru bulunmasa bile idarenin bu zararlardan sorumlu tutulmasına risk ilkesi gereğince sorumluluk denir240. Başka bir ifade ile idarenin tehlike taşıyan bir faaliyeti yürütmesi veya tehlikeli bir araç kullanması sebebiyle bir zarar meydana gel mişse, bu zararlardan kusuru olmasa da sorumlu olması, risk ilkesi gereğimce sorumluluk olarak nitelendirilir241. Risk ilkesi gereğince sorumluluk doğurabilecek durumlar: (aa) Tehlike barındıran eşyaların kullanımı: İdarenin kul landığı ve bünyesinde belli bir tehlike barındıran araç-gereçler (eşya) ve tehlikeli maddeler sebebiyle zarar meydana gelmişse, idare bu zararlardan kusursuz olarak sorumludur. Bu bağlamda, patlayıcılar, ateşli silahlar, su, gaz, elektrik gibi bayındırlık faa liyetleri tehlike barındıran faaliyetler içinde yer alır242. Bunlar dan bir zarar meydana gelmiş ise, idare hiçbir kusuru olmasa da bu zararlardan sorumlu olur. Mesela mühimat fabrikasında bi linmeyen bir sebeple patlama olması bu niteliktedir. (bb) Tehlikeli yöntemler. İdarenin uyguladığı kimi riskli yön temler nedeniyle uğranılan zararların tazmininde, kusursuz sorumlu luk esasları uygulanmaktadır. Bu bağlamda suçlu çocukların göze tim evinden salıverilmeleri, akıl hastalarının tedavi kurumundan salıverilmeleri, mahkûmlara verilen izinler sırasında bunlann üçüncü kişilere verdiği zararlar bakımından, yine hastanelerde uygulanan

240 CHAPUS, age., C.l, s.1310;FORGES, age., s.264;PAİLLET, age., s.129;LEBRETON, age., s.355.

S.306;RİVERO,

age.,

241 GÜNDAY, age., s.379;YAYLA, age., s.366;GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.686;ATAY, age., s.589. 242 CHAPUS, age., C.l, s.1311-1315; LEBRETON, age., s.355-356; PAİLLET, age., s. 130-133.

294

İdarî Yargılama Hukuku

olağanın dışında tehlikeli tıbbî yöntemlerin uygulanmasından doğan zararlar bakımından da risk sorumluluğu kabul edilmektedir243. (cc) Tehlikeli durumlar: İdarenin tehlike barındıran bir faa liyetinde istihdam edilen kişinin yakınının uğradığı zararlar ba kımından da kusursuz sorumluluk kabul edilmektedir244. Mesela bir hemşirenin hastanede kaptığı AİDS virüsünün, eşine bulaş ması olayında, eşin gördüğü zarar bakımından idarenin ksusrsuz sorumluluğu kabul edilmektedir245. (dd) Meslekî riskler: İdarenin bünyesinde tehlike barındıran faaliyette isitihdam ettiği görevlilerinin uğradığı zararlar, mes lekî risk olarak nitelendirilir246. Aslında kamu görevlilerinin meslekî riskler sebebiyle uğradıkları zararlar, sosyal güvenlik kuramlarınca karşılanır. Nitekim 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanununun 13 ve devamı maddele rinde meslek kazalarında yapılacak ödemelere ilişkin düzenle meler bulunmaktadır. Benzer bir düzenleme 5434 sayılı Emekli Sandığı Kanununun 56. maddesinde de bulunmaktadır. Yine 2330 sayılı kanunla, kolluk görevlilerinin uğradığı zararlar ba kımından bazı giderim usulleri öngörülmektedir. Bu çerçevede tazmin edilemeyen zararlar varsa, kusursuz sorumluluk ilkesi gereğimce tazmin yoluna gidilir. Kamu hizmetinine geçici olarak iştirak edenlerin maruz kaldıkları zararlar: Yangın söndürmeye yardım etme, bir yara 243 CHAPUS, age., C.I, s.1315-1319; PAİLLET, age., s.133; FRIER, age., s.476; LEBRETON, age., s.356; VEDEL/DELVOLVĞ, age., C.I, s.600. 244 CHAPUS, age., s.1319. 245 CHAPUS, age., C.I, s.1320. 246 GÜNDAY, age., s.380.

4. Bölüm: İdarî Yargılama Usulünde Dava Çeşitleri

295

lıyı hastaneye taşıma gibi, aslında o hizmetin görevlisi olmadığı halde hizmete iştirak eden kişilerin uğradığı zararlar da kusursuz sorumluluk ilkesine göre idarece tazmin edilir247. Geçici görevlilerin maruz kaldığı zararların devletçe tazmin edilmesine ilişkin olarak, 2330 sayılı kanunda düzenleme bulunmak tadır. Kanunun 2. maddesinde güvenlik kamu hizmetine iştirak eden şu kişilere tazminat ödenmesi veya aylık bağlanması öngörülmektedir a) Güven ve asayişin korunmasında hizmetlerinden yararlanılması zorunlu olan ve yetkililerce kendilerine bu amaca yönelik görev veri len kamu görevlileri ve siviller (m.2/e). b) İç güvenlik ve asayişin korunmasında veya kaçakçılığın men, takip ve tahkiki ile ilgili olarak güvenlik kuvvetlerine kendiliklerinden yardımcı olmuş ve faydalı oldukları yetkililerce tevsik edilmiş şahıslar (m.2/f). c) Yukarıdaki bentlerde sayılanların yaptıkları görevler veya yardımlar sebebiyle saldırıya maruz kalan eş, ftiru, ana, baba ve kardeşleri (m.2/h). Sosyal olaylardan ve terör eylemlerinden doğan zararlar!4S: Toplantı, gösteri gibi sosyal olaylarda, olaylarla ilgisi bulunma yan kişiler zarara maruz kalabilirler. Bu tür zararlarda, idare üzerine düşeni yapmamış ise, yani gerekli tedbirleri almayarak hizmet kusuru işlemiş ise, kusur sorumluluğuna başvurulur. Hizmet kusuru yoksa idarenin sorumluluğu yoktur. Zira zarar idarenin davranışından değil, göstericilerin davranışından kay naklanmaktadır. Dolayısıyla idarenin davranışı ile zarar arasında illiyet bağı bulunmamaktadır. Aynı yaklaşım, terör eylemlerin den kaynaklanan zararlarda da benimsenmelidir.

247 CHAPUS, age., C.I, s.1322; PAİLLET, age., s.147; DARCY, age., s.106; FORGES, age., s.307. 248 Ayrıntılı açıklamalar için bkz. ÇAĞLAYAN, İdari Yargılama, s. 514-519.

296

İdarî Yargılama Hukuku

Hukukumuzda törör eylemlerinden kaynaklanan zararların tazmini konusunda, 2004 tarihli 5233 sayılı Terör ve Terörle Mücadeleden Doğan Zararların Karşılanması Hakkında Kanun bulunmaktadır. Kanun, terör eylemleri veya terörle mücadele kapsamında yürütülen faaliyetler nedeniyle özel hukuk gerçek ve tüzel kişilerinin uğradığı zararların devletçe karşılanacağını öngörmektedir(m.2). Kanunun 7. maddesine göre, bu kanun kapsamında tazmin edilebilecek zararlar şunlardır: a) Hayvanla ra, ağaçlara, ürünlere ve diğer taşınır ve taşınmaz mallar verilen her türlü zararlar, b) Yaralanma, sakatlanma ve ölüm hallerinde uğranılan zararlar ile tedavi ve cenaze giderleri, c) Terörle mü cadele kapsamında yürütülen faaliyetler nedeniyle kişilerin mal varlıklarına ulaşamamalarından kaynaklanan maddî zararlar. (b) Kamu Külfetleri Karşısında Eşitlik İlkesi Gereğince So rumluluk: Kamu hizmetlerinin bir külfeti (maliyeti) bulunmaktadır ve herkes belli oranda bu külfete katlanmaktadır. Mesela bir yol genişletme faaliyetinde, maliyeti yanında ulaşımın zorlaşması, toz gibi külfetlere herkes katlanmaktadır. Ancak bazı hallerde, bazı kişiler herkesin katlandığı külfetten daha ağır külfetlere katlanmak zorunda kalabilirler. îşte bu kişilerin zararlarının karşılanması, kamu külfetleri karşısında eşitlik ilkesi gereğince tazmin edilir. Böylece zarar tüm yopiuma pay edilmiş olur249. “...Kamu hizmetinin yerine getirilmesi sırasında doğan za rarların, zarara uğrayan ve hizmete katılan kamu görevlisinin üzerinde bırakılmayıp, onun hizmetinden yararlanma durumun daki kamuya pay edilmesi,... fedakârlığın denkleştirilmesi kav 249 CHAPUS, age., C.l, s.1337; FORGES, age., s.311;PAlLLET, age., s.156;DARCY, age., s.109;GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.l, s.691, C.ll, s.689;GÜNDAY, age., s.333.

4. Bölüm: İdarî Yargılama Usulünde Dava Çeşitleri

297

ramının ve ... idarenin kusursuz sorumluluğu ilkesinin bir sonu cudur...”250. Özellikleri251: (aa) İkincil olma niteliği: Kamu külfetleri karşısında eşitli ğin bozulmasından dolayı sorumluluk, risk sorumluluğuna naza ran, “tamamlayıcı “ikincil ” niteliktedir. (cc) Zarann daimî, özel ve anormal niteliği: Kamu külfetle ri karşısında eşitlik ilkesine göre tazmin edilmesi gereken zarar ların, faaliyetlerindeki kazalardan doğmayan, daimî nitelikte bir zarar olması aranmaktadır. Yine zarann “özel, belli bir ağırlıkta olması aranmaktadır. Sorumluluk doğuran haller 252: Bayındırlık faaliyetlerinin (yol, su, köprü...) daimi zararlan (ticari zararlar, kullanım en gelleri ve değer kayıplan gibi) kamu külfetleri karşıısnda eşitlik ilkesi gereğimce tazmin eldir. Mesela yolun güzergâhının değiş tirilmesi sebebiyle müşteri kayıplan, tazmin edilmesi gereken bir zarardır. Yine idarenin hukuka uygun işlemlerinden kaynak lanan özel ve anormal zararlar da kamu külfetleri karşısında eşitlik ilkesince karşılanır. Yasama faaliyetinden dolayı sorumluluk: Bir faaliyeti ya saklayan kanun yapılmasında olduğu gibi, bazen kanunun ken disi kişilere zarar verebilmektedir. Devletin kanundan dolayı sorumluluğu bulunmakta mıdır? Bu gibi durumlarda, kanunda 250 AYİM (2.D), E.86/173, K.87/56. 251 CHAPUS, age., C.I, s.1337; FORGES, age., s.311-312; FRIER, age., s.482. 252 CHAPUS, age., C.t, s.1338-1352; FORGES, age., s.312-315; PAILLET, age., s.157-163;PEISER, age., s.208-209; FRIER, age., s.482-487.

298

İdarî Yargılama Hukuku

sorumluluğa ilişkin bir düzenleme bulunmuyorsa, zararın özel ve anormal olması durumunda, söz konusu zarar kamu külfetleri karşısında eiştlik ilkesi gereğince tazmin edilir253. Uluslararası sözleşmelerden dolayı sorumluluk: Kanularda olduğu gibi, uluslar arası sözleşmemenin kişilere zarar vermesi halinde, bu zarardan devletin sorumluluğu söz konusu olabilir mi? Sözleşmede tazmine ilişkin bir hüküm bulunmuyorsa, mey dana gelen zarar özel ve anormal nitelikte ise, kamu külfetleri karşısında eşitlik ilkesi gereğince tazmin edilir254. Yargısal faaliyetlerden doğan sorumluluk Yargısal faaliyet lerden (yargılamanın uzaması, yanlış karar verilmesi gibi) kaynak lanan zararlar devletçe tazmin edilir mi? Zarann anormal olması, ağır kusur olması, adalet dağıtmaktan imtina şartlan varsa, kamu külfetleri karşusnda eşitlik ilkesi gereğince tazmin edilir255. Türk idare hukuku öğretisinde, yargısal faaliyetler nedeniy le meydana gelen zararlardan, kanunda aksine bir düzenleme bulunmadıkça, devletin sorumluluğu kabul edilmemektedir256. Hukukumuzda 2004 tarih ve 5271 sayılı Ceza Muhakemele ri Kanununun 141-144. maddelerinde, “koruma tedbirleri nede niyle tazminat” konusu düzenlenmiştir. Buna göre 141. madde sayılan haller nedeniyle kişiler maddî ve manevî her türlü zararlanm, Devletten isteyebilirler. Devlet, ödediği tazminattan dola 253 CHAPUS, age., C.I, s.1349; FORGES, age., s.314; LEBRETON, age., s.364; FRIER, age., s.484;ONAR, age., C.lll, s.1726-1729. 254 CHAPUS, age., C.I, s.1350; FORGES, age., s.314; LEBRETON, age., 364. 255 CHAPUS, age., C.I, s.1303; PAİLLET, age., s.117, 175; FRIER, age., s.472; LEBRETON, age., s.349. 256 ONAR, age., C.lll, s.1732-1733; YAYLA, age., s.131-132.

4. Bölüm: İdarî Yargılama Usulünde Dava Çeşitleri

299

yı, koruma tedbiriyle ilgili olarak görevinin gereklerine aykın hareket etmek suretiyle (TCK m.257) görevini kötüye kullanan kamu görevlilerine rücu eder. Burada düzenlenen sorumluluğun “kusura dayalı sorumluluk” olduğu söylenebilir. Zira kanunda sayılan haller, kusurlu davranışlan ifade etmektedir. 4. İdarenin Sorumluluğunun Şartları

İdarenin sorumluluğunun söz konusu olabilmesi için, (1) idari davranış, (2) zarar, (3) illiyet bağı şartlanmn gerçekleşmiş olması gerekir "... Tazmin teorisinin bütün esaslarının gerek kusursuz ge rekse kusura dayanan sorumluluk kurumlan için geçerli olduğu, idarenin hukukî sorumluluğunun, bir başka anlatımla idarenin tazmin borcunun doğabilmesi için a)bir zararın bulunması, b)zararın faile isnadının kabil olması yani zararı doğuran işlem veya eylemin idareye yüklenebilir nitelikte olması, c)zararla fiil arasında illiyet bağının bulunması gerekmektedir.. .”257. a. İdarî Davranış

Genel olarak sorumluluktan söz edilebilmesinin ilk şartı, zarar doğurabilecek bir davranışın (fiilin) olması gerekir. İdarenin so rumluluğunda da ilk şart, ortada idareye atfi kâbil zarar doğusucu bir “davranış” bulunmasıdır258. Zarara yol açan İdarî davranış, icraî veya ihmali olabileceği gibi, olumlu yahuy olumsuz bir davranış ta olabilir. Mesela memuriyetten çıkarma cezası, yanlışlıkla bahçe duvarının yıkılması zarar doğurucu davranışlardır. 257 AY)M (2.D), E. 1994/1184, K.1994/1562. 258 ONAR, age., C.lll, s.1718; GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.I, s.708, C.ll, s.704; GÜNDAY, age., s.383; ATAY, age., s.698.

İdarî Yargılama Hukuku

300

b. Zarar

Sorumluluk, zararın varlığına bağlıdır. Zarar meydana gel memişse sorumluluk da yoktur259. Maddî veya menevî bir zarar ortaya çıkmadığı müddetçe, idarenin sorumluluğu da doğmaz. Zararın şartlan: Zararın şu şartlan taşıması gerekir 260: (aa) Zarar meşru olmalıdır: İdarenin sorumluluğunun söz ko nusu olabilmesi için, zararın meşru olması, zarar görenin hukuka aykın bir konumda olmaması, zararın hukuken korunan bir menfa ate ilişkin olması gerekir. Mağdurun gayrı meşru (hukuk dışı) ko numda olması, tazminat talep etmesine engel teşkil edeı261. Mesela uyuşturucu madde imal edilen yerin idarece kapatılması durumun da, buradan uyuştutucu temin eden kişinin zaran meşru bir zarar değildir. Yine parasım ödemediği için suyun kesilmesi ve ürünleri nin zarar görmesi olayında, kişi hukuk dışın bir konumda olduğun dan zararının tazminini isteyemez262. (bb) Zarar gerçekleşmiş ve kesin olmalıdır: İdarenin sorum luluğunun söz konusu olabilmesi için, zarann halihazırda ger çekleşmiş (güncel) ve kesin olması, yani zarann bilfiil gerçek leşmiş olması gerekir263. Bu bakımdan doğmamış ya da doğması muhtemel zararlar için tazminat davası açılamaz.

259 ONAR, age., C.lll, s.1715; GÖZÛBÜYK/TAN, age., C.l, s.713,C.fl, s.708. 260 CHAPUS, age., C.l, s.1228;FRIER, age., s.491 ;FORGES, age., s.282;PAILLET, age., s.205-206;ATAY, age., s.692;GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.l, s.713, C.ll, s.714; TAN, age., s.474; GÜNDAY, age., s.335-338. 261 CHAPUS, age., C.l, s.1228;FRIER, age., s.491;FORGES, age., s.282;PAIlLET, age., s.205-206;ATAY, age., s.692;GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.l, s.713, C.ll, s.714; TAN, age., s.474; GÜNDAY, age., s.335-338. 262 Danıştay 8.D, E.1967/2334, K.1967/1578. 263 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.l, s.713, C.ll, s.714; TAN, age., s.474; GÜNDAY, age., s.335-338.

4. Bölüm: İdarî Yargılama Usulünde Dava Çeşitleri

301

(cc) Zarar parayla ölçülebilir olmalıdır264\ İdare hukukunda cari olan “nakden tazmin” ilkesi gereğince, zarann parayla ölçü lebilir nitelikte olması gerekmektedir. Parayla ölçülebilir olma yan zararlar, tazmin sorumluluğu doğurmaz. Manevî zararlar da parayla ölçülebilir zararlar olarak kabul edilmektedir. (dd) Zarar maddî veya manevî olabilir. İdarenin davranışı sonucu meydana gelen ve tazmin edilmesi gereken zarar maddî olabileceği gibi manevî de olabilir. Bir kimsenin iradesi dışında malvarlığında meydana gelen azalma, artması gerekirken art mama (yoksun kalınan kâr) yahut malvarlığın pasifinde (borç larda) artma, değer kayıplan maddî zararlan oluşturur265. Örne ğin bir binanın yıkılması, otomobilin telef olması, tarla ya da bahçedeki ürünlerin zarar görmesi, tuğla-kiremit toprağının ır mağa akması, meyve veya kavak ağaçlannın kesilmesi, yarala nan kişinin tedavi masraflan, gibi durumlar maddî zararlar için de yer alırlar. İdarece tazmin edilecek zarar, şahıs varlığına yönelik manevî zarar şeklinde de olabilir. Kişinin kişi olarak sahip olduğu hayat, vücut bütünlüğü, sağlık, hürriyet, isim, şeref, haysiyet, cinsel bütünlük, ruhsal bütünlük gibi kişilik değer lerinin tümü şahıs varlığını ifade etmektedir266. Bu bağlamda şeref, ün, estetik bozukluklar, fiziksel acılar manevi zararlan oluşturur267. 264 ATAY, age., s. 693; CHAPUS, age., C.I, s. 1209; FORGES, age., s. 282; FRİER, age., s. 495. 265 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.I, s.715, C.ll, s.719;TAN, age., s.475;GÜNDAY, age., s.383;CHAPUS, age., C.I, s.1213. 268 EREN, age., s.483. 267 CHAPUS, age., C.I, s.1213; FORGES, age., s.283.

İdarî Yargılama Hukuku

302

c. İlliyet Bağı

İdarenin sorumluluğunun doğabilmesi için, idarenin davra nışı ile meydana gelen zrar arasında illiyet bağı (neden-sonuç ilişkisi) olmalıdır268. Söz konusu illiyet bağının, dolaylı değil doğrudan olması gerekir. Başka bir ifadeyle zarar, idarenin dav ranışının doğal sonucu olmalıdır269. Meydana gelen zarar, olay ların doğal akışına göre beklenilmeyen bir durum ise, idarenin sorumluluğuna gidilemez. 5. İdarenin Sorumluluğunu Etkileyen Haller

Yukarıda da işaret edildiği gibi, idarenin sırumluluğunun doğması için İdarî davranış ile meydana gelen zarar arasında illiyet bağı olması gerekir. Ancak bazen İdarî davranış ile zarar araşma bir olay girip, illiyet bağım tamamen keser ya da zayıflatır. Buna bağlı olarak da idarenin sorumluluğu ya tamamen kalkar ya da azalır. İşte bu olaylara idarenin sorumluluğunu etkileyen haller denir. a. Mücbir Sebep

Davalı idarenin yürüttüğü faaliyetin dışında (onun iradesi dışında) gerçekleşen, önceden öngörülmesi ve önlenmesi müm kün olmayan olaylara mücbir sebep denilir270. Mesela deprem, fırtına, heyelan, yıldırım düşmesi, sel, aşın kar yağışı, çığ düş mesi, dondurucu soğuklar gibi haller mücbir sebep niteliğinde olaylardır.

268 ONAR, age., C.lll, s.1723;CHAPUS, age., C.I, s.1220;FORGES, age., s.284. 269 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.I, $.711; C.ll, s.710;TAN, age., s.473;CHAPUS, age., C.I, s.1221; FORGES, age., s.284. 270 CHAPUS, age., C.I, s.1223;FORGES, age., s.285;ONAR, age., C.lll, s.1719; ATAY, age., s.755-756.

4. Bölüm: İdarî Yargılama Usulünde Dava Çeşitleri

303

(1) Şartlan Bir olayın mücbir sebep olarak niteleiıdirilebilmesi ve ida renin sorumluluğunu etkileyebilmesi için “dışsallık”, “öngörülemezlik”, “önlenemezlik” şeklinde üç şartı bulunmaktadır271. (a) Dışsallık: Mücbir sebep niteliğindeki olayın, idarenin iradesi dışında ve idarî faaliyetin (idarenin aktivitesi ve mallan) dışında gerçekleşmesi gerekir272. İdarenin faaliyeti içinde ger çekleşen olaylar (kaza) mücbir sebep oluşturmaz. Mesela ağacı deviren kasırga, nehrin taşmasına yol açan olağanüstü yağmur lar, bir binayı yıkan deprem, iş yapma imkânını ortadan kaldıran salgın hastalık, çığ düşmesi, tsunami gibi olaylann kökeni ta mamen idarenin faaliyeti dışındadır. (b) Öngörülemezlit. Mücbir sebep niteliğindeki olayın önce den öngörülemez (tahmin edilemez) nitelikte olması; tahmin edilse bile sonuçlarının kestirilemeyecek nitelikte olması gerekir273. Bir olayın mücbir sebep niteliğinde sayılabilmesi içi; olayın sıklıkla karşılaşılan nitelikte olmaması, olayın yer ve zamanı belirlenebilir olmaması, olayın yoğunluk ve süresinin olağanın üstünde olması gerekir274. Mesela bir yol güzergâhında sık sık çığ düşüyorsa, heyelan oluyorsa mücbir sebepten bahsedilemez. (c) Önlenemezlik: Mücbir sebep niteliğindeki olayın, idare nin elindeki imkânlarla önlenemez nitelikte olması gerekir275. 271 ONAR, age., C.lll, s.1720;ATAY, age., s.756-757;CHAPUS, age., C.I, s.1223;FRIER, age., s.489. 272 ONAR, age., C.lll, s.1720; CHAPUS, age., C.I, s.1223. 273 YAYLA, age., s.370; YAYLA, Mücbir Sebep, s.50;CHAPUS, age., C.I, s.1221. 274 YAYLA, Mücbir Sebep, s.51. 275 ATAY, age., s.757;YAYLA, age., s.370;CHAPUS, age., C.I, s.1223.

İdarî Yargılama Hukuku

304

İdarenin elinde bazı tedbirler alma imkânı varken, bu tedbirler alınmamışsa ortada hizmet kusuru vardır. Önlenemezlik unsurunun gerçekleşip gerçekleşmediğinin tespiti bakımından; idarî faaliyetin yerinin seçimi; uyan ve dü zenlemelerin yapılması; etkin tesis, araç ve gereçler kullanılması gibi husular araştınlır276. İdare faaliyetin yerini seçerken uygun bir yer seçmemişse, gerekli uyanlan yapmamışsa, etkin araçgereç kullanmamışsa hizmet kusuru işlemiş olur. (2)Sonuçları Mücbi sebebin varlığı halinde idarenin sorumluluğu kural olarak tamamen kalkar. Söz konusu mücbir sbep, idarenin dav ranışı ile zarar arasındaki illiyet bağım tamamen kestiğinde ida renin hem kusura dayalı sorumluluğunu hem de kusursuz so rumluluğunu kaldınr277. İdarenin davranışı, mücbir sebep niteliğindeki olayın sonu cunda meydana gelen zarann artmasına sebep olmuş ise, idarenin bu ağırlaşan neticelerden dolayı kısmî sorumluluğu devam eder278. b. Beklenilmeyen Hâl

İdarenin faaliyetleri içinde ve sırasında meydana gelen, ön görülmesi ve önlenmesi kabil olmayan olaylara beklenilmeyen hâî (kaza) denilir279. Örneğin bilinmeyen bir sebeple hareket

276 YAYLA, Mücbir Sebep, s.55. 277 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.l, s.717, C.ll, 723;TAN, age., s.477;CHAPUS, age., C.l, s.1225;FORGES, age., s.285. 278 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.l, s.717;CHAPUS, age., C.l, s.1225-1226. 279 ONAR, age., C.lll, s.1719; CHAPUS, age., C.l, s.1224.

4. Bölüm: İdarî Yargılama Usulünde Dava Çeşitleri

305

halindeki bir aracın lastiğinin parçalanması, mühimmat deposu nun infilâk etmesi, uçağın düşmesi, hizmet binasmda yangın çıkması bu nitelikte olaylardır. (1) Şartları Beklenilmeyen hâl (kaza) niteliğindeki olayın, idarenin so rumluluğuna etki edebilmesi için “içsellik”, “öngörûlemezlik” ve “önlenemezlik” şartlarına sahip olması gerekir280: (aa) İçsellik-. Kaza niteliğndeki olayın idarenin faaliyeti içinde ve faaliyet esnasında cereyan etmesi, yürütülen faaliyetin dışında olmaması gerekir. Mesela bilinmiyen bir sebeple mü himmat deposunun patlaması idarenin faaliyeti içerisinde ger çekleşen bir olaydır. Beklenilmeyen hâli, mücbir sebepten ayıran bu “içsellik” şartıdır. Zira mücbir sebepte olay idarenin faaliyeti dışında ger çekleşirken, beklenilmeyen halde olay idarenin faaliyeti içinde ve faaliyet esnasında gerçekleşmektedir. (bb) Öngörûlemezlik-. Kaza niteliğndeki olayın, “öngörülemezlik” niteliğine sahip olması gerekir. Bu şart bakımından mücbir sebep ile beklenilmeyen hal arasında bir fark yoktur. Oradaki açıklamalara bakılabilir. (cc) Önlenemezlik: Kaza niteliğndeki olayın, “önlenemez lik” niteliğine sahip olması gerekir. Önlenemezlik şartı bakı mından da mücbir sebeple beklenilmeyen hal arasında bir fark yoktur. Oradaki açıklamalara bakılabilir.

280 YAYLA, age., s.370;GÜNDAY, age., s.385;ONAR, age., C.lll, s.1719;FORGES, age., s.285;CHAPUS, age., C.I, s.1224.

İdarî Yargılama Hukuku

306

(2) Sonuçları Beklenilmeyen hâl niteliğindeki olay, idarenin kusura daya lı sorumluluğunu kaldırır. Ancak olay idarenin faaliyeti içerisin de gerçekleştiğinden, idarenin kusursuz sorumluluğu devam eder281. c. Zarar Görenin Davranışı

İdarenin yürüttüğü bir faaliyet bulunmasına rağmen zarar, zarar görenin kendi davranışından kaynaklanmışsa, idarenin sorumluluğuna etki eder282. (1) Şartları Üçüncü kişinin davranışının, idarenin sorumluluğuna etki edebilmesi bakımından aşağıdaki ayrımları yapabiliriz. (aa) Mağdurun gayrimeşru durumu: Ortada idarenin bir fa aliyeti bulunmasına rağmen zarar, zarar görenin gayrimeşru (hukuk dışı) durumundan kaynaklanıyorsa, meydana gelen zara ra katlanması gerekir, zarardan idare sorumlu olmaz283. Mesela bir kamu arazisini izinsiz işgal eden kişinin, buradan zorla çıka rılması esnasındaki uğradığı zarar284, zarar görenin gayri meşru konumda uğradığı zarardır ve idarenin sorumluluğuna gidile mez. Yine kaçak olarak bindiği yük treninden hareket halinde iken atlaması sonucu ayaklan kesilerek sakat kalan davacının 281 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.l, s.721, C.ll, s.727; TAN, age., s.480;YAYLA, age., s.370;CHAPUS, age., C.l, s.1225;FORGES, age., s.285-286. 282 ONAR, age., C.lll, s.1721; GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.l, s.722, C.ll, s.728; TAN, age., s.481;CHAPUS, age., C.l, s.1223; FORGES, age., s.286. 283 CHAPUS, age., C.l, s.1228;LEBRETON, age., s.328. 284 LEBRETON, age., s.328.

4. Bölüm: İdarî Yargılama Usulünde Dava Çeşitleri

307

uğradığı zarar285, zarar görenin hukuk dışı durumundan kaynak landığından idarenin sorumluluğuna gidilemez. (bb) Mağdurun riskleri üstlenmesi: İdarenin uyanikazlanna rağmen zarara maruz kalan kişi, giriştiği faaliyetin sonucundaki riskleri bilerek, bunları üstlenerek davranışta bu lunmuş ise, meydana gelen zararlara katlanmak durumunda olup, idarenin sorumluluğu doğmaz286. Mesela idarenin “çığ düşebilir” uyarı levhası astığı yerde gezinti yaparken çığ altmda kalan kişinin uğradığı zarar287, zarar görenin riski ütlenmesinden kaynaklanmıştır ve idarenin soeumluluğuna gidilemez. (cc) Müterafik davranış: Bir zarann meydana gelmesine, hem zarar görenin, hem de idarenin davranışı birlikte sebep olmuş ise, sorumluluk kusurlan oamında zarar gören ile idare arasında paylaştmlır288. İdarenin hiçbir kusuru yoksa sorumlulu ğu da olmayacaktır. (2) Sonuçları Zarar görenin davranışı, zarar ile idarenin fiili arasındaki il liyet bağını tamamen kesiyorsa, başka bir ifade ile zarar tama mıyla zarar görenin davranışından meydana gelmiş ise, idarenin hem kusura dayanan hem de kusursuz sorumluluğu ortadan kal kar. Buna mukabil zarar görenin davranışı illiyet bağını tama men kesmediği durumlarda, başka bir ifade ile zarara, zarar gö renin davranışı yanında, idarenin davranışı da katkıda bulunmuş 285 Danıştay 12.D, E.1967/1812, K.1969/36. 286 CHAPUS, age., s. 1230-1231 ;LEBRETON, age., s.329. 287 LEBRETON, age., s.329. 288 ONAR, age., C.lll, s.1721;ATAY, age., s.759;CHAPUS, age., s.1225;FORGES, age., s.286.

İdarî Yargılama Hukuku

308

ise, ödenecek tazminat miktarında, zarar göreninin kusuru ora nında indirim yapılır289. d. Üçüncü Kişinin Davranışı

İdarenin faaliyeti bulunmasına rağmen zarar, üçüncü bir ki şinin (zarar gören dışında bir kişinin) davranışından kaynaklan mışsa idarenin sorumluluğuna etki eder290. Mesela bir kişinin, başka bir kişiyi idareye ait trenin önüne itmesi olayında, üçüncü kişinin davranışı söz konusudur. (1)Şartları Üçüncü kişinin davranışının idarenin sorumluluğuna etki etmesi değişik şeklerde gerçekleşeblir. (aa) Zarann tamamıyla üçüncü kişinin davranışından kaynak lanması: Meydana gelen zarar tamamıyla üçüncü kişinin davranı şından kaynaklanmış ise, başka bir ifade ile üçüncü kişinin davra nışı illiyet bağım kesecek yoğunlukta ise, idarenin sorumluluğu tamamıyla ortadan kalkar291. Mesela bir kişinin tamamen zarar vermek kastıyla, yüksek gerilim hattına bağladığı teli, bir başka kişinin kullandığı alete bağlaması ve kişinin ölmesi olayında, ida renin fâaliyeti ile zarar arasındaki illiyet bağı kesilmiş olduğundan idarenin sorumluluğu tamamen ortadan kalkar. (bb) Zararın idare ve üçüncü kişinin davranışında kaynaklanmaı: Zarann meydana gelmesine, idarenin davranışı

289 ONAR, age., C.lll, s.1721;GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.I, s.722, C.ll, s.728; CHAPUS, age., C.I, s.1225;LEBRETON, age., s.328. 290 ONAR, age., C.lll, s.1721;CHAPUS, age., C.I, s.1223. 291 ONAR, age., s.1723; ATAY, age., s.762; CHAPUS, age., C.I, s.1226; FRIER, age., s.488.

4. Bölüm: İdarî Yargılama Usulünde Dava Çeşitleri

309

yanında üçüncü bir kişinin davranışı da katkıda bulumuş ise, sorumluluk idare ve üçüncü kişi arasında kusurları oranında paylaştırılır292. Mesela idarenin yo üzerinde açtığı çukuru son anda farkederek çukurun tam yanında durabilmiş fakat arkadan gelen araç takip mesafesine uymadığı için ona çarpmış ve önde ki araç çukura düşerek zarar meydana gelmiştir. Burada zarar, hem idarenin hem de üçüncü kişinin davranışından kaynaklan mıştır. Sorumluluk kuusrlan oranında aralarında paylaştıtılır. (2)Sonuçları Zarar tamamıyla, üçüncü kişinin davranışından kaynaklan mış ise; yani üçüncü kişinin davranışı, idarenin davranışı ile zarar arasındaki illiyet bağını kesmiş ise, idarenin sorumluluğu tamamıyla ortadan kalkar. Zararı, idarenin davranışı ile üçüncü kişinin davranışı birlik te gerçekleştirmiş ise, idarenin kusura dayalı sorumluğu kusuru oranında devam eder ve sorumluluk aralarında paylaştırılır. Üçüncü kişinin davranışı, idarenin kusursuz sorumluluğuna bir etki yapmaz, yani idarenin kusursuz sorumluluğu devam eder293. 6. Zararın Tazmini

İdarî faaliyetlerden bir zarar meydana gelmişse, zarara uğ rayan kişinin idareden tazminat isteme hakkı doğar. Sorumlu kamu tüzel kişisi, zararı tazmin etmezse, başvurulacak yol, idarî yargıda dava açmaktır. Açılan davada, tazminatın hesabında bazı temel ilkeler bulunmaktadır. 292 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.l, s.726, C.ll, s.731; TAN, age., s.481;CHAPUS, age., C.l, s.1226; FRIER, age., s.489. 293 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.l, s.726;ATAY, age., s.763,FORGES, age., s.286287;CHAPUS, age., s.1227.

310

İdarî Yargılama Hukuku

Zarann tazmininde geçerli olan ilkeleri şu şekilde sıralaya biliriz294: (a) Nakden tazmin ilkesi'. İdare hukukunda, meydana gelen za rann telafisi bakımından aynen tazmin değil, “nakden tazmin” (para ile tazmin) geçerlidir. Mesela evin duvan yıklılmışsa, duvarın tami rine değil, tamire yetecek bir paranın verilmesine karar verilir. (b) Sorumluluk nispetince tazmin ilkesi: İdare, sorumluluğu oranına göre tzminat ödemeye mahkûm edilir. Sorumlu oldu ğundan daha fazlasına mahkûm edilemez. (c) Taleple bağlılık ilkesi: İdare hukukunda taleple bağlılık, ta lep edilenden fazlasına hükmedilememe (ultra petita) ilkesinin geçerlidir. Mahkeme, davacının zararının daha fazla olduğunu tespit etse bile, en fazla davacının talebi kadar miktara hükmedebi lir. Davacının 10 lira talep ettiği davada, mahkeme zarann 100 lira olduğunu tespit etse bile, en fazla 10 liraya hükmedebilir. (d) Tam tazmin ilkesi'. Zarar görenin zaran, tam olarak taz min edilmelidir. Tazminat miktan zarardan fazla olamayacağı gibi, zarardan az da olamaz. Bu bakımdan mağdur, fazla tazmi natla zenginleşmemeli, az tazminatla da fakirleşmemelidir295. (e) Zararın hesaplanma tarihi: Zarar miktannın hesaplan masında kural olarak zarann meydana geldiği tarih esas alınır296. Ancak bu tarih ile karar tarihi arasında uzunca bir zaman geç

294 ONAR, age., C.ll, s.1752;GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.733;CHAPUS, age., C.I, s.1209;LEBRETON, age., s.332;FRIER, age., s.495;VEDEL/DELVOLV£, age., C.I, s.629. 295 CHAPUS, age., C.I, s.1234. 296 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.747; CHAPUS, age., C.I, s.1236.

4. Bölüm: İdarî Yargılama Usulünde Dava Çeşitleri

311

mesi durumunda, bu arada meydana gelen fiyat artışlarının dik kate alınması gerekir. (^Tazminatın türü: Türk hukukundaki uygulamada tazmi nata genel olarak “sermaye” şeklinde, yani bir defada ödenecek şekilde karar verilmektedir. Aylık halinde ödemeye karar veril memektedir. (g) Tazminatta faiz\ Zarann dğduğu andan itibaren karar ta rihine kadar kanuni faiz de hesaplanır. Ancak davacının faiz için talepte bulunması gerekir. C. TAM YARGI DAVASININ SONUÇLARI VE UYGULANMASI 1. Tam Yargı Davasının Sonuçları

Açılan tam yargı davası sonucunda mahkeme, ya davayı reddeder ya da kabul ederek, idareyi belli bir miktar tazminata mahkûm eder. a. Davanın Reddi

Tam yargı davasmda mahkeme, iptal davasında olduğu gibi, davayı usulden veya esastan reddedebilir. Şayet mahkeme davayı usulden reddederse, bu ret karan iptal davasındaki ret karan ile aynı sonuçlan meydana getirir. Usulden redde, sonradan düzeltile bilecek eksiklikler varsa, bunlar düzeltilerek dava yeniden açılabi lir. Süre aşımı gibi, sonradan düzeltilemeyecek sebeplerle redde dilmiş ise, dava yeniden açılamaz. Bu konulara, iptal davasının sonuçlan anlatılırken değinildiğinden, burada tekrar etmiyoruz. Tam yargı davası esastan reddedilmiş ise, başka bir ifadeyle davacının bir hakkının ihlâl edilmediği yahut idarenin sorumlu luğunun şartlanmn gerçekleşmediği tespit edilmiş ise, mahke

İdarî Yargılama Hukuku

312

menin verdiği karar kesin hüküm teşkil eder. Bu karar tarafları bağlar. Davacı aynı sebebe dayanarak yeni bir dava açamaz297. b. Davanın Kabulü

Tam yargı davasında mahkeme, davacıyı haklı bulursa, başka bir ifadeyle davacının bir hakkının ihlâl edildiğini ve ida renin sorumluluğunun şartlarının gerçekleştiğini tespit ederse, idareyi kural olarak belli bir miktar tazminata mahkûm eder. Bu karar, sadece taraflar açısından kesin hüküm niteliğinde olup, üçüncü kişileri bağlamaz298. III. İDARÎ YARGI KARARLARININ UYGULANMASI

Anayasanın 138. maddesi yanında İdarî Yargılama Usulü Kanununun 28. maddesinde yargı kararlarının uygulanmasına ilişkin düzenlemeler bulunmaktadır. Bu hükümlerden çıkan temel esasları şu şekilde sıralayabiliriz: a.

İdare, mahkeme kararlarının icaplarına göre gecikmeksizin işlem tesis etmeye veya eylemde bulunmaya mecburdur. Bu süre hiçbir şekilde karann idareye tebliğinden başlayarak otuz günü geçemez (İYUK, m.28/1). Ancak, haciz veya ih tiyati haciz uygulamalan ile ilgili davalarda verilen kararlar hakkında, bu kararların kesinleşmesinden sonra idarece iş lem tesis edilir (m.28/1).

Konusu belli bir miktar paranın ödenmesini gerektiren dava larda hükmedilen miktar ile her türlü davalarda hükmedilen

297 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.751. 298 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.751.

4. Bölüm: İdarî Yargılama Usulünde Dava Çeşitleri

313

vekalet ücreti ve yargılama giderleri, davacının veya vekili nin davalı idareye yazılı şekilde bildireceği banka hesap nu marasına, bu bildirim tarihinden itibaren, birinci fikrada be lirtilen usul ve esaslar çerçevesinde yatırılır. Birinci fikrada belirtilen süreler içinde ödeme yapılmaması halinde, genel hükümler dairesinde infaz ve icra olunur (İYUK, m.28/2). c.

Tazminat ve vergi davalannda idarece, mahkeme karanmn tebliğ tarihi ile ödeme tarihi arasındaki süreye tecil faizi ödenir. Ancak mahkeme karanmn davacıya tebliği ile banka hesap numarasının idareye bildirildiği tarih arasında geçe cek süre için faiz işlemez (m.28/6).

A. TAM YARGI KARARLARININ UYGULANMASI299

Görüldüğü üzere, belli bir miktar paranın ödenmesini gerek tiren kararlar (tam yargı kararlan) kanunda öngörülen sürede uygulanmaz (para ödenmez) ise genel hükümler dairesinde infaz ve icra olunur (İYUK, m.28/2). Burada sözü edilen genel hü kümler İcra ve İflas Kanunudur. Bu kanuna göre mahkeme kara nna rağmen borcunu ödemeyen kişiye karşı “iflas” veya “icra” uygulaması yapılır. Bu yöntemler idare için uygulanabilir mi? 1. İflas Uygulaması

Bilindiği üzere iflas, borçlunun tüm malvarlığına el konula rak, tüm alacaklılann alacağının ödenmesi demektir. Hukuku muzda devlet ve diğer kamu tüzel kişileri bakımından iflas uy gulaması söz konusu değildir300.

299 Geniş Bilgi için bkz. ÇAĞLAYAN, İdarî Yargılama, s. 566 - 572. 300 BİLGEN, Ders Notları, s. 86

İdarî Yargılama Hukuku

314

2. İcra Uygulaması

İcra (haciz), icra dairesince borçlunun borca yetecek kadar malına el konularak, alacaklıya ödenmesi yöntemidir. Bu yön tem kamu tüzel kişileri için uygulanabilir mi? İcra İflas Kanununun “Haczi caiz olmayan mallar ve haklar” başlığını taşıyan 82. maddesinde “Devlet malları ile mahsus ka nunlarında haczi caiz olmadığı gösterilen mallar’’’ haczedilemez hükmü yer almaktadır. Bu hükümden aşağıdaki sonuçlar çıkar. (a) Devlet tüzel kişiliğinin mallan (kamusal ya da özel mal lan) haczedilemez. Yani icra daireleri, devle tüzel kişiliğinin mallanm haczedemez. (b) Devlet dışındaki kamu tüzel kişileri bakımından; özel kanunlannda “mallan haczedilemez” şeklinde bir hüküm varsa, haciz uygulaması yapılamayacaktır. Mesela 2954 sayılı kanunu nun 59. maddesinde “Türkiye Radyo - Televizyon Kuruntunun malları ve her çeşit mevcutları Devlet malı sayılır''’ hükmü yer almaktadır. (c) Devlet dışındaki kamu tüzel kişileri bakımından; özel kanulannda “mallan haczedilemez” şeklinde bir hüküm yoksa, kamusal mallan haczedilemez. Ancak özel mallan haczedilebilir B. KARARIN UYGULANMAMASINDAN DOĞAN SORUMLULUKLAR

İdarî Yargılama Usulü Kanununun 28. maddesinde şu hü küm yer almaktadır: “Danıştay, bölge idare mahkemeleri, idare ve vergi mah kemelerinin esasa ve yürütmenin durdurulmasına ilişkin karar larının icaplarına göre idare, gecikmeksizin işlem tesis etmeye

4. Bölüm: İdarî Yargılama Usulünde Dava Çeşitleri

315

veya eylemde bulunmaya mecburdur.Bu süre hiçbir şekilde ka rarın idareye tebliğinden başlayarak otuz günü geçe mez.Ancak, haciz veya ihtiyati haciz uygulamaları ile ilgili dava larda verilen kararlar hakkında,bu kararların kesinleşmesinden sonra idarece işlem tesis edilir’'1(m.28/1). “Danıştay, bölge idare mahkemeleri, idare ve vergi mah kemeleri kararlarına göre işlem tesis edilmeyen veya eylemde bulunulmayan hallerde idare aleyhine Danıştay ve ilgili idari mahkemede maddi ve manevi tazminat davası açılabilir’'’ (m.28/3). Bu düzenlemeden çıkan sonuçlan şu şekilde sıralayabiliriz: (1) İdare mahkemelerince verilen bütün kararlar (nihai ka rarlar, ara kararlan ve yürütmenin durdurulmasına ilişkin karar lar) uygulanmak zorundadır. (2) İdare, yargı kararının tebliğinden itibaren, gecikmeksi zin, yani “makul bir sürede”, en gec otuz gün içinde, karann gereğini yapmak zorundadır. Her karar için makul süre farklı olabilir. Bu makul süre aşılmış ise karann uygulanmasında ge cikme söz konusu olur. (3) Bu süre içinde karar uygulanmaz ise, idare açısından ve ve karan uygulamayan kamu görevlisi açısından sorumluluğa yol açar. 1. Uygulama Süresi

Yargı kararlanmn gereği “gecikmeksizin ve en geç otuz gün içinde’' yerine getirilmelidir. Bu süre geçmiş ise karar uygulan mamış demektir.

İdarî Yargılama Hukuku

316

Burada 30 gün idare için bir hak değildir. Mahkeme karan makul bir süre içinde gecikmeksizin uygulanmalıdır. “...Hukukumuzda söz konusu kararların makul süre içinde uygulanması zorunluluğu yerleşmiş idare hukuku içtihadı olup, makul süre, kararların uygulanması için gerekli İdarî işlem ve usullerin yerine getirilmesi için idarelerin gereksinim duyabile cekleri süredir...'” 301. 2. Sorumluluğa Yol Açan Uygulamama Halleri

îdarî yargı karanmn uygulanması bağlamında sorumluluğa yol açan halleri şu şekilde özetleyebiliriz302. (a) Karann hiç uygulanmaması'. İdarenin yargı karanna göre yapması gereken işlem ve eylemleri hiç yapmaması, idarenin ta mamen hareketsiz kalması, yargı karanmn hiç uygulanmaması halini oluşturur. Örneğin, görevden alma işlemi iptal edilmesine rağmen, kadronun dolu olduğu gerekçesiyle ilgilinin eski görevine atanmaması karann hiç uygulanmaması halini oluşturur. (b) Kararın geç uygulanması: Yargı kararı, 30 günlük süre içinde uygulanmakla beraber, makul süre geçirilerek uygulan mış ise, karar geç uygulanmış demektir ve sorumluluğa neden olur. Makul süre her olaya göre değerlendirilir. (c) Kararın eksik uygulanması: İdare kararı uygulamakla beraber, tam uygulamamış ise, başka bir ifadeyle yargı karanmn gerektirdiği tüm haklar ilgiliye sağlamamış ise, karar eksik uy

301 Danıştay 1.D, E.1987/367, K.1987/352. 302 ÇAĞLAYAN, İdarî Yargı Kararları s. 281-283; ÇAĞLAYAN, idari Yargılama s. 585-586.

4. Bölüm: İdarî Yargılama Usulünde Dava Çeşitleri

317

gulanmış demektir. Burada idare iradî olarak karan eksik uygu lamaktadır. Uygulanmayan kısımlar karann u yg u lanm am ası halini oluşturur ve sorumluluğa neden olur. (d) Karann hatalı uygulanması: İdare, yargı kararlarını uygu larken, farkında olmadan hata yaparsa, buna hatalı uygulama denir. Eksik uygulamadan farkı, hatalı uygulamanın, iradi olmamasıdır. Örneğin yargı karan üzerine fazla alman vergi geri verilirken, hesap hatası yapılarak eksik ödeme yapılması, hatalı uygulamadır (e) Karann şeklen uygulanması: İdare makul süre içinde, kararın gerektirdiği işlemleri yapar, fakat hemen arkasından bu karan etkisiz hale getirecek yeni işlem ve eylemler yapmaktadır. Mesela naklen atama işlemi iptal edilince idare, ilgliyi eski görevine iade etmekte ancak hemen arkasından başka bir yere naklen atamaktadaır. Bu du rum şeklen uygulamadır ve sorumluluğa neden olur. 3. İdarî Sorumluluk

İdari Yargılama Usulü Kanunu’nun 28. maddesine göre, mahkeme kararının gereği süresinde yerine getirilmez ise, idare aleyhine idarî yargıda maddî ve manevî tazminat davası açılabilir. (a) Yargı karannı uygulamamak hizmet kusuru oluşturur303: İdarî yargı yerleri, yargı karannın uygulanmamasını hizmet kusuru (bazen ağır hizmet kusuru) olarak nitelendirmektedirler. “...İdarî yargı yerlerince verilen iptal kararının eksik veya geç uygulanması ağır hizmet kusuru oluşturur. Eksik veya geç uygulamadan doğan zararları idare tazminle mükelleftir...”304. 303 ÇAĞLAYAN, İdarî Yargı Kararları, s. 288. 304 Danıştay 10.D, E.1993/5339, K.1994/5161.

318

İdarî Yargılama Hukuku

Yargı kararının uygulanmamsı sebebiyle açılan tazminat davasında idarenin sorumlu tutulabilmesi için, karann uygulan maması zarara yol açması gerekir: “...İlamın yerine getirilme mesi hizmet kusuru ise de, tazmin borcu için tahakkuk eden bir zarar olması gerekir..."305. (b) Tazminatın ödenmesi uygulama yükümünü kaldırmaz306: Tazminat ödenmesi, yargı kararlannı uygulamaya bir alternatif değildir. Yani idare tazminat ödemekle uygulama yükümünden kurtulamaz. “...İlamların icaplarına göre eylem ve işlem tesis etmeyen idare aleyhine maddi ve manevi tazminat davası açılabileceği saptanmakla idareye dilerse Danıştay kararını uygulamak, di lerse tazminat ödemek tarzından birini seçmek gibi bir hak ta nınmamıştır. ..”307. (c) Uygulamada mmkânsızlık ve sorumluluk308: Yargı karannın uygulanmaması bazen hukukî ya da maddî imkânsızlıktan kaynaklanabilir. Mesela görevden alma işlemi iptal edilinceye kadar, davacının emeklilik yaşını doldurması hukukî imkânsız lık, davacının ölmesi de maddî imkânsızlık oluşturur. Yargı karannın hukukî ya da maddî imkânsızlık sebebiyle uygulanamaması durumunda, idarenin tazminat sorumluluğu devam eder309.

305 Danıştay 5.D, E.1976/7868, K.1977/4694 306 ÇAĞLAYAN, İdarî Yargı Kararlarının s. 290. 307 Danıştay 8.D, E.1974/2123, K.1974/27768 308 ÇAĞLAYAN, İdarî Yargı Kararlarının s. 291. 309 Danıştay 6.D, E.1985/143, K.1985/880

4. Bölüm: İdarî Yargılama Usulünde Dava Çeşitleri

319

4. Kamu Görevlisinin Sorumluluğu

Yargı karannı uygulamayan kamu görevlisinin, hukukî, ce zaî, disiplin ve siyasî sorumluluğu söz konusu olabilir. a. Hukukî sorumluluk310: îdarî Yargılama Usûlü Kanu nu’nun 28/4. maddesine göre, “mahkeme kararlarının otuz gün içinde kamu görevlilerince kasten yerine getirilmemesi halinde ilgili, karan yerine getirmeyen kamu görevlisi aleyhine de taz minat davası açılabilir”. Bu hükme göre, yargı kararının kanunda öngörülen süre içinde uygulanmaması halinde, ilgili karan uygulamayan kamu görevlisi aleyhine adlî yargıda tazminat davası açılabilecektir. b. Cezaî sorumluluk311: Yargı kararının uygulanmamasının suç teşkil eder (görevi kötüye kullanma suçu), kamu görevlisi açısından ceza sorumluluğuna yol açar312. Bakanlar Kurulu üyelerinin yargı kararlarını yerine getirmemesi, “görevi kötüye kullanma suçunu” oluşturabilir. Bakanların suç işlemesi durumunda, yargılanmaları için özel bir yöntem olan “meclis soruşturması” kabul edilmiştir. c. Disiplin sorumluluğu: Yargı kararlanmn uygulanmaması, uygulamayan görevli açısından aynı zamanda bir disiplin suçu oluşturur. d. Siyasî Sorumluluk313: Mahkeme kararlanmn yerine geti rilmemesi, bakanlar kurulu üyeleri bakımından siyasî sorumlu-

310 ÇAĞLAYAN, İdarî Yargı Kararlarının s. 299 vd. 311 ÇAĞLAYAN, İdarî Yargı Kararlarının s. 305 vd. 312 Yargıtay CGK, E.1978/4-20, K.1978/303. 313 ÇAĞLAYAN, İdarî Yargı Kararlarının s. 313.

İdarî Yargılama Hukuku

320

luğa da neden olur. Bu sorumluluk, bakanlar kurulu üyelerinin bireysel sorumluluğu şeklinde olabileceği gibi, kolektif olarak da söz konusu olabilir. Anayasanın 109. maddesinde bu sorum luluğa gidebilme yöntemi “gensoru” olarak düzenlenmiştir. 5. Dava Usulü

Yargı kararlarının uygulanmaması üzerine açılan davalar bazı özellikler arzetmektedir. a. Dava açma süresi: İdarî yargı kararlarının uygulanmama sından doğan sorumluluğu düzenleyen IYUK’un 28. maddesi, bu maddeye göre açılacak maddi ve manevi tazimat davalarının süresine ilişkin bir düzenleme getirmemiştir. İdarî yargı yerleri ise farklı kararlar vermektedir. Bu konuya ilişkin olarak Danıştay Altıncı Dairesi ile Seki zinci Dairesi arasındaki içtihat aykırılığının giderilmesi talebi, Danıştay İçtihatları Birleştirme Kurulu’nun (DİBK) önüne gel diğinde Kurul, yargı kararlarının uygulanmasında farklı süreler olabileceği gerekçesiyle, aykırılığın içtihatların birleştirilmesi suretiyle giderilmesine yer olmadığına karar vermiştir314. Bu davalarda süre yoktur. Yargı kararının uygulanmama sından kaynaklanan tazminat davası, bilinen tam yargı davala rından farklı olduğundan (yargı kararlarının uygulanmasının sağlandığı dava), herhangi bir süreye bağlı olmadığım düşünü yoruz. Karar uygulanmazsa, her zaman dava açılabilir. b. Davanın açılacağı mahkeme: İdarî yargı kararlarının uygu lanmamasından idare aleyhine açılan davada görevli ve yetkili mahkeme, uygulanmayan karan veren mahkemedir. 314 Danıştay İBK, E.1996/72, K.1997/25.

4. Bölüm: İdarî Yargılama Usulünde Dava Çeşitleri

321

İdarî yargı karannın uygulanmaması nedeniyle kamu görev lisi aleyhine açılan davalarda, adliye mahkemeleri görevlidir. Zira hukukumuzda, yargı karannın uygulanmaması kamu gö revlisi bakımından kişisel kusur oluşturmaktadır. Bu durumda, özel hukuktaki haksız fiil hükümleri uygulanır. c. Tazminat konusu: Bradaki tazminat davasının konusu, idarî yargı karannın uygulanmaması veya geç uygulanması nedeniyle uğranılan maddi veya manevi zarann tazminidir.

Beşinci Bölüm İD0RÎ YARGILAMA ÜSCILCİNDE KANUN YOLLARI Kanun Yolu Kavramı: Kanun yoluna müracaat, bir üst mahkemeye, ilk derece mahkemesinde verilen kararların, usule ve hukuka uygun olup olmadığının denetlenmesi için başvur mak demektir1. İdarî Yargılama Usulü Kanununun üçüncü bö lümünün başlığı (m.45 vd.) “kararlara karşı başvuru yolları” şeklindedir. Kanun yolunun amacı, kendisi hakkında yanlış karar veril diği kanaatini taşıyan tarafin adaletin gerçekleşmesi konusunda tatmin edilmesi, hukuk kurallarının uygulanmasında birliğin sağlanmasıdır. Kanun yollarh değişkik açılardan tasnif edilebilmektedir. Ancak en fazla kabul gören tasnif, ilk derece mahkemesinin karannın kesinleşmesini önleyip önleyememesine göre “olağan kanun yolu” ve “olağanüstü kanun yolu” aynmıdır2. (a) Olağan kanun yolu3: İlk derece mahkemesinin verdiği nihaî karann şekli anlamda kesinleşmesini önleyen kanun yollanna olağan kanun yolu denilmektedir. İdarî yargılama usulünde

ONAR, age., C.lll, s.1992.

ÜSTÜNDAĞ, age., s. ; ALANGOYA, age., s. 13-14; KUNTER/YENİSEY, age., 1030; GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s. 1022.

GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s. 1022; KURU, El Kitabı, s. 761.

İdarî Yargılama Hukuku

324

olağan kanun yollan “temyiz” ve “itiraz” usulüdür. Bunlara “karar düzeltme” usulünü de ilave etmek gerekir. (b) Olağanüstü kanun yolu4-. Kesinleşmiş hükümlere karşı kabul edilmiş kanun yoluna, olağanüstü kanun yolu denilmekte dir. Bu da “yargılamanın yenilenmesi” usulüdür. İncelenecek Konular: Kanunun 45 ve devamı maddelerin de kanun yollannı düzenlemekle birlikte, kanun yollannın bütün aynntılanm ortaya koyduğu söylenemez. Söz konusu bu aynntılann ortaya konmasında, Hukuk Muhakemeleri Kanundaki ka nun yollanna ilişkin düzenlemelerden de istifade edilecektir. İdarî Yargılama Usulü Kanununda, kanun yollanna “itiraz” ile başlamaktadır. Ancak biz “temyiz” kanun yolu ile başlamak istiyoruz. Zira itiraz yolunda temyize ilişkin kurallar geçerlidir. Dolayısyla bu döedimcü bölümde srasıyla şu kanun yollan üzerinde durulacaktır. 1. Temyiz. 2.

İtiraz.

3. Karar düzeltme. 4.

Yargılamanın yenilenmesi.

I. TEMYİZ

Temyiz, ilk derece mahkemesince verilen bir nihai karann, üst mahkeme (temyiz merci) tarafından hukuka uygunluk bakı mından denetlenmesidir5.

GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s. 1023; KURU, El Kitabı, s. 762; ODYAKMAZ, age., s. 7.

ONAR, age., C.lll, s.1992.

5. Bölüm: İdarî Yargılama Usulünde Kanun Yolları

325

A. TEMYİZ EDİLEBİLECEK KARARLAR VE TEMYİZ USULÜ 1. Temyiz Edilebilecek Kararlar

İdarî yargı yerlerince verilen her karar temyiz edilemez. Bu bakımdan temyiz edilebilir kararların neler olduğunu belirlemek gerekir. a

Yargısal kararlar temyiz edilebilir. Mahkemelerin ancak “yar gısal kararlan” temyize tabi olabilir. Yargısal nitelikte olmayan (örneğin idari işleve giren kararlar), temyize tabi değildir.

b. İlk derece mahkemelerinin kararları temyiz edilebilir. İlk derece mahkemeleri olan idare mahkemeleri ve vergi mah kemelerinin kararlan temyiz edilebilir (İYUK, m.46/1). Danıştay’ın ilk derece mahkemesi sıfatıyla verdiği kararlar da (DK,m.24) ilk derece mahkemesi karan olduğundan bunlar da temyize tabidir (İYUK, m.46/1). c.

İtiraza tabi kararlar temyiz edilemezler. İdare ve vergi mahkemelerinin itiraz yolu açık olan kararlan temyiz edi lemez (İYUK, m.47). Kanunun 45. maddesine göre, 45. maddede sayılan konularda kurul halinde verilen kararlar ile tek hâkimle verilen kararlar itiraza tabidir. Dolayısıyla bu kararlara karşı temyiz yolu kapalıdır.

c. Bozmadan sonra ilk derece mahkemelerinin vereceği karar lar temyiz edilebilir: Konun yolu incelemesi sonunda tem yiz merci bozma karan verirse, ilk derece mahkemeleri ya bozmaya uyma karan ya da kendi kararlannda ısrar yönün de karar verebilirler. Her iki karar da yeni bir karar oldu ğundan bunlar da temyiz edilebilir (İYUK, m.49/4,).

İdarî Yargılama Hukuku

326

Bölge idare mahkemelerinin itiraz incelemesi dışındaki kararla rı temyiz edilebilir. Bölge idare mahkemelerinin “itiraz” üzerine verdikleri kararlar kesin olup, bu kararlar için temyiz yoluna başvurulamaz (İYUK, m.45/5). İtiraz yolu dışında verdikleri ka rarların temyize tabi olduğu kabul edilmektedir6.

Nihaî kararlar temyiz edilebilir. Sadece nihaî (usule veya esasa ilişkin) kararlar temyiz edilebilir (İYUK, m.46/1). Ni haî olmayan, ara kararlan tek başlarına temyiz edilemez. Mesela delil ve belgelerin istenmesi, bilirkişi incelemesi, keşif yapılması yönünde istemler hakkında verilen kararlar ara kararlarıdır. 2. Temyiz Usulü a. Temyiz Süresi

“Özel kanunlarında ayrı süre gösterilmeyen hallerde, Da nıştay dava daireleri ile idare ve vergi mahkemelerinin nihai kararlarına karşı tebliğ tarihini izleyen otuz sün içinde Danıştayda temyiz yoluna başvurulabilir’'’ (İYUK, m.46/2). Genel süre: Temyiz başvurusunda süre, karann tebliğinden itibaren otuz (30) gündür (İYUK, m.46/2). Özel süreler. 46/2. maddeye göre kanunlarda özel süre öngö rülmüşse, bu süreler geçerli olacaktır. Mesela Vergi Usul Kanunu nun mükerrer 49. maddesinde, arsa ve arazinin asgari birim değerle rinin tespiti ile ilgili vergi mahkemelerinin kararlarında temyiz süresi 15 gün olarak belirlenmiştir. Yine IYUK’un 48/6. maddesinde, tem yiz taleplerinin süreden reddine ve temyiz isteminde bulunulmamış 6

COŞKUN/KARYAĞDI, age., s.501.

5. Bölüm: İdarî Yargılama Usulünde Kanun Yolları

327

sayılmasına ilişkin ilk derece mahkemesi kararlarına karşı 7 gün içinde temyiz yoluna başvurulabileceği düzenlenmiştir. Temyiz süresinin başlangıcı: Kanuna göre (m.46/2), otuz günlük temyiz süresi, karann taraflara tebliğini izleyen günden itibaren başlar. Buna göre taraflardan her biri karan tebellüğ ettiği tarihten itibaren 30 gün içinde karan temyiz edebilirler. Katılma yoluyla temyiz: Taraflardan birisinin, karan süre sinde temyiz etmiş olması durumunda, diğer taraf temyiz süre sini geçirmiş olsa bile, temyiz dilekçesine cevap süresi olan 30 gün içinde cevap verirken, temyiz talebinde bulunabilir. Bu duruma, katılma yoluyla temyiz denir. Bu durumda cevap dilek çesi, temyiz dilekçesi yerine geçer (m.48/3). b. Temyiz Talebinde Taraflar

Kural: Temyiz yoluna, ancak temyiz edilecek davanın taraflan başvurabilir. Taraflardan birisi tek başına başvurabileceği gibi, her iki taraf da temyiz yoluna başvurabilir. İstisna: Bir davada, üçüncü (davada taraf olmayan) kişi hakkında da hüküm verilirse, bu kişi hükmün kendisine ilişkin kısmını temyiz edebilir7. Davaya müdahale eden (katılan) taraf, davanın tarafi olma dığından, tek başına karan temyiz edemez8. Ancak Danıştay’ın, müdahilin tek başına temyiz talebinde bulunabileceği yönünde de karan bulunmaktadır9.

KURU, Hukuk Muhakemeleri, s.4567.

GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.1047.

Danıştay 8.D, E.1991/715, K.1991/997.

İdarî Yargılama Hukuku

328

Menfaat şartı: Temyiz yoluna başvuran kişinin, karan temyiz etmede bir menfaatinin bulunması gerekir. Başka bir ifade ile kara nn bozulması, temyiz edene bir yarar getirmelidir10. Temyiz et mekte menfaati bulunmayan tarafin temyiz talebi reddedilir. Temyiz etmekte menfaatin olması demek, mutlaka davada haksız çıkmak demek değildir. Nitekim Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun 361/2. maddesinde, “davada haklı çıkmış olan taraf da hukuki yaran bulunmak şartıyla temyiz yoluna başvurabilir” denilmektedir. Temyizden feragat: Temyiz hakkı doğmadan, yani nihai ka rar ortaya çıkmadan taraflardan birinin temyiz hakkından fera gat etmesi geçerli değildir. Buna mukabil, temyiz hakkı doğduk tan sonra, temyiz hakkından vazgeçmek mümkündür11. c. Temyiz Başvurusu

(1) Talep şartı: Bir yargı karannın temyizen incelenebilme si için, talep şarttır. Yani taraflardan birinin karan temyiz etmesi gerekmektedir. Taraflardan birinin bu yönde bir talebi bulunma dıkça, karan veren mahkeme, dosyayı kendiliğinden Danıştay’a gönderemez. Danıştay da kendiliğinden bir nihaî karar hakkında temyiz incelemesi yapamaz12. (2) Temyiz dilekçesi: Temyiz başvurusu, Danıştay başkan lığına hitaben yazılmış bir dilekçe ile yapılır (İYUK m.48/1). Kanunun 48/2. maddesine göre, temyiz dilekçesinin aynı kanu nun 3. maddesindeki şartlan taşıması yani dava dilekçesindeki

10 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.1047. 11 KURU, age., s.4490-91. 12 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s. 1053.

5. Bölüm: İdarî Yargılama Usulünde Kanun Yollan

329

hususları içermesi gerekmektedir. Buna göre bir temyiz dilekçe sinde aşağıdaki hususların bulunması gerekir: (a) Taraflar: Temyiz eden ile karşı tarafin veya bunların temsilcilerinin, eğer vekille takip ediliyorsa vekillerinin ad ve soyadları ile adresleri. (b) Temyiz edilen hükmün hangi mahkemeden verilmiş ol duğu ve tarih ile sayısı. (c) İlamın temyiz edene tebliğ edildiği tarih. (d) Hükmün özeti. (e) Temyiz sebepleri. (f) Duruşma istenmesi halinde bu istek ve netice-i talep. (g) Temyiz edenin veya varsa vekilinin imzası. Dava dilekçesinde olduğu gibi (İYUK, m.3/3), temyiz di lekçesi ve ekleri, karşı taraf sayısından bir fazla olarak verilir. Temyiz dilekçesi verilirken, gerekli harç ve giderlerin ta mamının ödenmiş olması gerekmektedir (İYUK, m.48/6). (3) Temyiz dilekçesinin verileceği yerler. Temyiz dilekçele ri aşağıdaki yerlere verilebilir (m.48/3): (a) Temyiz dilekçeleri kural olarak, temyize konu karan ve ren mahkemeye (İdare veya vergi mahkemesi yahut Danıştay’m ilgili dairesi) verilir. (b) Yahut karan veren mahkemeye gönderilmek üzere ka nunun 4. maddesinde belirtilen mercilere verilir. Bu merciler, idare veya vergi mahkemesi başkanlıklan, idare veya vergi

330

İdarî Yargılama Hukuku

mahkemesinin bulunmadığı yerlerde asliye hukuk hâkimlikleri, yabancı memleketlerde Türk konsolosluklarıdır. (4) Temyiz dilekçesi üzerinde ön inceleme: Temyiz dilek çesi, temyize konu olan karan veren ilk derece mahkemesine ulaştığında, mahkeme dosyayı temyiz mercine göndermeden önce kendisi bir ön incelemeye tabi tutar (İYUK m.48/2). Bu ön incelemede şu hususlara bakılır: (a) Temyiz dilekçesin kanunda belirtilen şartları taşıması: Temyiz dilekçesinin yukanda belirttiğimiz hususlan kapsayıp kapsamadığı öncelikle incelenir. Eğer temyiz dilekçesi bu şartlan taşımıyorsa, mahkeme ilgiliye bu eksikliklerin düzeltilmesi için 15 günlük bir süre verir. Bu süre içinde eksiklikler tamam lanır ise, temyiz istemi kabul edilir. Şayet bu 15 günlük süre içinde eksiklikler tamamlanmaz ise, temyize konu karan veren mahkeme temyiz isteminde bulunulmamış savılmasına karar verir (ÎYUK, m.48/2). (b) Gerekli harçların ödenmesi: Temyiz dilekçesi verilirken, ge rekli harç ve giderlerin tamamının ödenmemiş olması durumunda, bu eksikliğin 15 gün içinde giderilmesi aksi takdirde temyiz iste minden vazgeçmiş sayılacağı temyize konu karan veren mahkeme tarafından temyiz edene yazılı olarak bildirilir. Bu süre içinde harç ve giderlerin tamamı ödenmez ise, karan veren mahkeme, karann temyiz edilmemiş savılmasına karar verir (İYUK m.48/6). (c) Temyiz dilekçesinin süresinde verilmesi: Temyiz dilek çesinin, kanunda öngörülen temyiz süresi içinde verilmesi gere kir. Şayet temyiz dilekçesi kanunda belirtilen süre geçtikten sonra verilmiş ise, temyize konu karan veren mahkeme temyiz isteminin reddine karar verir (İYUK m.48/6).

5. Bölüm: İdarî Yargılama Usulünde Kanun Yollan

331

Not 1 (ikinci temyiz hakkı): Mahkemenin temyiz talebinin süreden reddi ve temyiz isteminde bulunulmamış sayılmasına ilişkin kararlarına karşı, tebliğ tarihini izleyen etinden itibaren yedi gün içinde temyiz yoluna başvurulabilir (İYUK, m.48/6). Not 2: Temyiz dilekçesi verilirken gerekli harç ve giderlerin ödenmemiş olduğu, dilekçenin 3 üncü madde esaslarına göre düzenlenmediği ve temyizin kanuni süre geçtikten sonra yapıl dığı hususlarının dosyanın gönderildiği Danıştayın ilgili dairesi ve kurulunca saptanması hallerinde de 2 ve 6 ncı fıkralarda sözü edilen kararlar daire vekurulca verilir (İYUK, m.48/7). (d) Temyiz iradesi13: Temyiz dilekçesinden, karann hukuka aykın olduğunun ve bu sebeple temyiz edildiğinin anlaşılması gerekir. Yoksa temyiz sebepleri açıkça belirtilmese bile, temyiz incelemesi yapılacaktır. Dilekçeden temyiz talebinde bulunul duğu anlaşılmıyorsa, mahkeme temyiz talebini reddeder. (5) Dilekçenin tebliği ve katılma yolu ile temyiz: Temyiz dilekçesini alan mahkeme (temyize konu karan veren mahke me) yukanda açıkladığımız gibi ön incelemeyi yaptıktan sonra, her hangi bir eksiklik tespit etmemişse (veya eksiklik giderilmiş ise) temyiz dilekçesini karşı tarafa tebliğ eder. Karşı taraf, di lekçenin kendisine tebliğinden itibaren otuz (30) gün içinde buna cevap verebilir (İYUK, m.48/3). Temyiz dilekçesine cevap veren taraf, temyiz süresi olan 30 günü geçirmiş olsa bile, cevap dilekçesinde temyiz isteminde bulunabilir. Bu takdirde cevap dilekçesi, temyiz dilekçesi yerine geçer (İYUK m.48/3). 13 ALANGOYA, age., s. 32.

İdarî Yargılama Hukuku

332

Temyiz dilekçesini alan temyize konu karan veren mahke me (temyiz dilekçesine cevap verildikten yahut cevap süresi geçtikten sonra) dosyayı dizi listesine bağlı olarak Danıştay’a (Daire veya Kurul) gönderir (İYUK m. 48/4). (6) Temyiz mercileri: Danıştay Kanununun 23 ve 38. ile İdarî Yargılama Usulü Kanununun 48. maddelerine göre, temyiz mercileri şunlardır: (a) Danıştay Daireleri: İdare ve vergi mahkemelerince veri len kararların temyiz merci, konusuna göre Danıştay idarî dava daireleri ya da vergi dava daireleridir. (b) Dava Daireleri Kurulu: Danıştay’ın ilk derece mahke mesi olarak baktığı davalarda verdiği kararlarda temyiz merci, konusuna göre Danıştay İdarî veya Vergi Dava Daireleri Kuru ludur (DK m.38/l-b). Yine ilk derece mahkemelerinin ısrar ka rarlarının temyiz merci de dava daireleri kuruludur (İYUK, m.49/4). B. TEMYİZ SEBEPLERİ

İdarî Yargılama Usûlü Kanunu’nun 49. maddesinde temyiz sebepleri ‘bozma sebepleri’ olarak üç bend halinde düzenlen miştir: 1) Görev ve yetki dışında bir işe bakılmış olması. 2) Hu kuka aykın karar verilmesi. 3) Usul hükümlerine uyulmamış olunması. 1. Görev ve Yetki Dışında Bir İşe Bakılmış Olması

Mahkeme ya görevli ve yetkili olmadığı bir konuda karar vermiştir ya da görevli ve yetkili olduğu halde görevsizlik karan vermiştir. İşte bu durumlar birer temyiz nedenidirler.

5. Bölüm: İdarî Yargılama Usulünde Kanun Yolları

333

Kanunun 32/2. maddesine göre, “bu kanunun uygulanma sında yetki kamu düzenindendir”. Bu kuraldan çıkan sonuç, yetki (aynı zamanda görev) konusu kamu düzeninden olduğun dan, davanın her aşamasında hem taraflarca ileri sürülebilir hem de mahkemece re’sen dikkate alınır. Bu yüzden görev ve'yetki konusu temyiz nedenleri arasında sayılmıştır. “.. .İdarî davalarda yetkili mahkemenin tespiti konusu, ka mu düzenine ilişkin olduğundan, temyiz başvurusunda ileri sü rülmese bile, yargı yerince kendiliğinden incele(nir)... ”u. 2. Hukuka Aykırı Karar Verilmiş Olması

ikinci temyiz nedeni ‘hukuka aykın karar verilmiş olması’dır (m.49). Burada yer alan hukuka aykırılık, maddî hukuka aykırılık an lamına gelir15. Usul hukuku kurallarına aykırılık üçüncü temyiz sebebi olan ‘usul hükümlerine uyulmamış olunması’ sebebi içinde yer alır. Hukuka aykın karar verilmesi şu misalleri verebiliriz: (a) Uygulanacak hukuk kuralında hataya düşülmesi16: Ola ya uygulanmaması gereken bir hukuk kuralının uygulanması, hukuk kuralının yorumunda yanılgıya düşülmesi, kuralın eksik uygulanması gibi haller bu kabil hatalardır. (b) Maddî vakıanın tespitindeve nitelendirilmesinde hata yapılması: İlk derece mahkmesinin maddî olay hakkında yanlış nitelendirmede bulunması da hukuka aykın karar verildiği an lamına gelmektedir17.

14 Danıştay 5.D, E. 1985/813, K. 1987/837. 15 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.1035-36. 16 ALANGOYA, age., s. 40. 17 Danıştay 10.D, E.1987/504, K.1989/1410.

İdarî Yargılama Hukuku

334

3. Usul Hükümlerine Uyulmaması

Usul kurallan, davayı karara bağlayacak mahkeme için ta kip edilmesi gereken yollan gösterirken aynı zamanda davanın taraflan için de birer güvence oluşturur. Kural olarak, usul ku rallan kamu düzeninden kabul edilir. Davanın her aşamasında hem taraflarca ileri sürülebilir hem de mahkemece re’sen dikka te alınır. Bu durum temyiz aşaması için de geçerlidir18. İlk dere ce mahkemesinin bir usul kuralına uymadığım, ya taraflann iddiası üzerine yahut kendiliğinden tespit eden Danıştay, karan bozacak demektir. Temyiz nedeni olancak bazı usul kurallannı şu şekilde sıra layabiliriz: (a) Dosyanın tekemmülünde usulsüzlük. Kanunda taraflann iddia ve savunmalannın karşılıklı tebliğ edilmesi ve süreleri düzenlenmiştir (İYUK, m. 16). Bu kurallara uyulmaması, örne ğin dilekçe karşı tarafa tebliğ edilmeden yahut tebliğ edilip ce vap süresi beklenilmeden karar verilmesi bir bozma sebebidir. Zira bu kurallar savunma hakkının kullanılmasına ilişkindir. (b) Duruşma kurallarında usulsüzlük: Duruşmaya ilişkin kurallann ihlâli de savunma hakkını zedeleyeceğinden bir boz ma sebebi teşkil edecektir. Mesela duruşma talebi olmamasına rağmen, mahkemenin taraflardan birisini davet edip onu dinle dikten sonra karar vermesibir bozma sebebidir19. (c) Toplanma ve karar yeter sayılarında usulsüzlük. Kurul halinde çalışan mahkemelerde, üye tam sayısı ile toplanıp oy

18 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.1040; GÖZÜBÜYÜK/DİNÇER, age., s. 913-914. 19 Danıştay 3.D, E.1989/452, K.1989/2340.

5. Bölüm: İdarî Yargılama Usulünde Kanun Yolları

335

çokluğu ile karar verilir. Bu kurallara uyulmaması bir bozma sebebidir. (d) Kararlarda bulunması gereken hususlarda usulsüzlük-. Kanunda (İYUK, m.24) kararlarda bulunacak hususlar sayılmış tır. Bu hususların bulunmadığı kararlar, geçerli bir yargısal karar sayılamaz. Bunlar arasında en önemlisi karann dayandığı huku ki sebepler ile gerekçesinin kararda yer almasıdır. Karann ge rekçesinin olmaması ya da yeter bir gerekçeye dayanmaması karann bozulmasını gerektirecektir. Tazminat davalannda hükmedilen tazminatın miktan belir tilmeden karar verilmesi usul kurallanna aykınlık oluşturur ve bozma sebebidir20. Yargılama giderlerinin hangi tarafa yükletildiğinin kararda belirtilmemesi de bir usul kuralına aykınlık oluşturur21. Karan veren başkan ve üyelerin isimleri ve imzalan ile var sa karşı oy yazılannın, kararda yer alması bir başka usul kuralı dır. Bu kurala uyulmaması da bir bozma sebebidir22. C.TEMYİZ İNCELEMESİ 1. Temel İlkeler23

Temyiz incelemesinde geçerli olan temel ilkeleri de şu şe kilde sıralayabiliriz:

20 Danıştay 10.D, .1997/1790, K.1998/1796. 21 Danıştay 4.D, E.1986/2256, K.1988/1209. 22 Danıştay 5.D, E.1995/2535, K.1995/2460. 23 ÇAĞLAYAN, İdari Yargılama, s. 629 vd.

336

İdarî Yargılama Hukuku

(a) Hukuka uygunluk denetimi yapılır. Temyiz incelemesin de, ilk derece mahkemesinin karan sadece hukuka uygunluk bakımından inceleme konusu yapılır. Başka bir ifadeyle temyiz merci olay ve delil araştırması yapamaz. Temyiz aşamasında yeni olaylar ve deliler ileri sürülemez. (b) Temyiz merci, taraflarca ileri sürülen temyiz sebepleri ile bağlı değildir. Temyiz merci, temyiz ve cevap dilekçelerinde ileri sürülen temyiz sebepleri ile bağlı değildir. Dosya münderecatında taraflarca ileri sürülmeyen bir temyiz sebebi bulursa karan bozar. (c) Ön inceleme: Temyiz başvurusu yolu ile Danıştay'a gelen dosyalar, bir ön inceleme yapılması için tetkik hâkimine verilir (DK. m.62). Bu ön incelemede; a) temyiz başvurusunun ehliyetli kişi tara fından yapılıp yapılmadığı, b) süresinde yapılıp yapılmadığı, c) di lekçenin gerekli unsurlan taşıyıp taşımadığı gibi hususlar incelenir. Şayet bir sakatlık bulunursa, dosya ilk derece mahkemesine gönderilmez, gerekli karan temyiz yeri verir (İYUK m.48/7). Örneğin temyiz başvurusu süre geçtikten sonra yapılmışsa veya ilgilinin temyiz başvurusunda bulunmada menfaati yoksa temyiz talebi reddedilir. (d) Duruşma: Temyiz aşamasında duruşma, temyiz merciinin kabulüne başlıdır (İYUK, m. 17). Taraflardan birisinin duruşma talebinde bulunması halinde mahkeme bu talebi kabul edebilir (m. 17/2). Duruşma talebi, temyiz dilekçesi veya cevap dilekçesi ile yapılabilir (m. 17/3). 2) Mahkeme gerekli gördüğünde kendiliğinden duruşma yapılmasına karar verebilir (m. 17/4). (e) Kararın gerekçeli olması: Anayasanın 141. maddesi ge reğince mahkeme kararlannın hepsi gerekçeli olarak verilmek

5. Bölüm: İdarî Yargılama Usulünde Kanun Yolları

337

zorundadır. Bu kural temyiz incelemesi sonunda verilen kararlar için de geçerlidir. Temyiz incelemesinde, taraflann tüm iddialannm gerekçeli olarak cevaplandınlması gerekir. İleri sürülen iddialann neden dolayı ret yahut kabul edildiğini gerekçeli olarak belirtilmesi gerekir. Bu şekilde belirtilmemiş olması, bir karar düzeltme sebebidir (İYUK. m.54/l-a). 2. Temyiz İncelemesi Sonunda Karar24

Temyiz incelemesi sonunda ya “onama” ya da “bozma” ka ran verilir. (a) Onama kararı: Yapılan inceleme sonunda, temyiz sebeple rinden hiç biri mevcut değilse, temyiz istemi reddedilir ve karar ona nır. Bu kararla birlikte ilk derece mahkemesinin karan kesinleşmiş olur. Temyiz yerinin bu kararına karşı başvurulabilecek yol, ‘kararın düzeltilmesi”dir. Bunun dışında artık karar kesinleşmiştir. Düzelterek onama kararı: Temyiz incelenmesi sonunda ka rardaki maddi yanlışlıklamı düzeltilmesi mümkün ise karann düzeltilerek onanmasına karar verilir (İYUK, m.49/2). (b) Bozma kararı: Temyiz mercii yaptığı inceleme sonun da, bozma nedenlerinden birisinin varlığını tespit ederse, ilk derece mahkemesinin karannı bozar ve dosyayı ilgili mahkeme ye gönderir (m.49/3, m.50). Şayet karar kısmen onanıp kısmen bozulursa, temyiz mercii kesinleşen kısmı kararında açıkça be lirtir (m.49/5). Onanan kısım kesinleşmiş olur. İlk derece mah kemesi bozulan kısım bakımından yeni bir karar verir. 24 ÇAĞLAYAN, İdari Yargılama, s. 631 vd.

338

İdarî Yargılama Hukuku

Kararın bozulması, icraya konulmuş olan ilk derece mahkemesinin kararının icrasını kendiliğinden durdurur (m.52/4). 3. İlk Derece Mahkemesinin Tutumu

Temyiz kararının tebliği: Temyiz incelemesi sonucunda ve rilen karar ilk derece mahkemesine gönderilir. Temyiz yerince gönderilen dosyayı alan ilk derece mahkemesi, dosyanın geldiği tarihten itibaren yedi gün (7 gün) içinde temyiz yerinin karannı taraflara tebliğ eder (m.50). Mahkeme bu dosyayı diğer öncelikli işlere göre daha önce likle inceler ve varsa gerekli araştırmaları yaparak yeniden karar verir (m.49/3). Mahkeme bu aşamada iki şekilde karar verebilir. Ya bozma kararına uyarak yeni bir karar verir yahut önceki ka rarında ısrar eder. (1) Bozmaya uyma kararı25: Bozma kararına uyulmasına karar veren mahkeme, bozma karan gereğince tahkikata başlar ve yargılamaya devam eder. Mahkemenin karan, usul hükümle rine uyulmadığı gerekçesiyle bozulmuşsa, bu usul hükümlerine uygun şekilde yeni bir karar verilir. Eğer karar kısmen bozulmuş ise, mahkeme sadece bu bozulan kısım için yeniden yargılama yapar ve yeni bir karar verir. Bozmaya uyma kararının temyizi: Bozmaya uyma yönün deki karar, yeni bir karar olduğundan, taraflar bu karara karşı temyiz yoluna gidebilirler. Bu karann temyiz yeri ise bozma kararını veren Danıştay dairesidir.

25 ÇAĞLAYAN, İdari Yargılama, s. 632.

5. Bölüm: İdarî Yargılama Usulünde Kanun Yolları

339

(2) Israr kararı2*: Eğer ilk derece mahkemesi, kendi kararı nın daha isabetli olduğu kanaatini taşıyorsa, bozma kararına uymayıp, kendi kararında ısrar eder (İYUK, m.49/4). Israr Kararının temyizi: Israr karan da, yeni bir karar oldu ğundan, temyiz edilebilirler. Bu durumda temyiz yeri, konusuna göre ya Vergi Dava Daireleri Kurulu ya da İdarî Dava Daireleri Kuruludur (İYUK, m.49/4). İlgili dairenin karan uygun görülür se mahkemenin ısrar karan gerekçeli olarak bozulur, aksi du rumda mahkemenin karan onanır. Buradaki İdarî veya Vergi Dava Daireleri Kurullan kararma uyulması zorunludur (m.49/4). D. TEMYİZ AŞAMASINDA YÜRÜTMENİN DURDURULMASI 1. Genel Kurallar

Temyiz veya itiraz yoluna başvurulmuş olması, hâkim, mahkeme ve Danıştay kararlarının yürütülmesini durdurmaz (İYUK, m.52). Temyiz aşamasında yürütmenin durdurulması mümkündür: İda rî Yargılama Usûlü Kanununun 48/5. ve 52. maddesine göre, temyiz aşamasında da yürütmenin durdurulması talebinde bulunulabilir. Tebligatlar temyiz yerince yapılır: Kanunun 48/5. maddesi ne göre, yürütmenin durdurulması talebini de içeren temyiz di lekçesini alan ilk derce mahkemesi, temyiz dilekçesini karşı tarafa tebliğ etmeden doğrudan temyiz merciine gönderir. İlgili temyiz yeri, yürütmenin durdurulması hakkında karannı (kabul veya ret) verdikten sonra, temyiz talebine ilişkin dosyanın te kemmülünü (tebligatlar vs.) bizzat kendisi tamamlar.

26 ÇAĞLAYAN, idari Yargılama, s. 633.

İdarî Yargılama Hukuku

340

2. Yürütmeyi Durdurma Kararı

Temyiz aşamasında yürütmenin durdurulması talebi hak kında, ilk derece mahkemesinin karannm, ret veya iptal olması na göre farklı bir düzenleme yapılmıştır. (a) İptal karan: İlk derece mahkemesince dava konusu işlem hakkında iptal karan verilmesi ve bu karann temyiz aşamasında yürü tülmesinin durdurulması talep edildiğinde; mahkeme kararının yürü tülmesinin durdurulmasına karar verilebilmek için ne gibi şartlar ara nacağı konusunda kanunda bir açıklık bulunmamaktadır. Burada da kanunun 27. maddesinde öngörülen “açık hukuka aykırılık ve telafisi güç ya da imkânsız zaraf’ şartlarının aranacağını söyleyebiliriz. (b) Ret kararı: Kanunun 52/1. maddesinde, davanın reddine ilişkin kararların temyizi halinde, dava konusu işlem hakkında da yürütmenin durdurulması karan verilebilmesi, 27. maddede öngörülen “açık hukuka aykınlık” ve “telafisi güç veya imkân sız zararlann doğması” koşullarının varlığı aranmıştır. Teminat: Temyiz aşamasında, mahkeme kararlarının yürütülme sinin durdurulmasına ancak “teminat” karşılığında karar verilebilir (m. 52). Teminat olmadan yürütmenin durdurulmasına karan verilemez. İstisnalar: Kanun teminat konusunda istisnalar getirmiştir: (a) İptal davalannda teminat istenmeyebilir, (b) Davamn tarafi olan idareden teminat alınmaz, (c) Adlî yardımdan yararlanan lardan teminat alınmaz. Kararın bozulması yürütmeyi durdurur: Temyiz incelemesi sonunda, ilk derece mahkemesi karan hakkında bozma karan verilirse, bu bozma karan, kararın yürütülmesini kendiliğinden durdurur (m.52/4).

5. Bölüm: İdarî Yargılama Usulünde Kanun Yolları

341

E. KANUN YARARINA BOZMA

“Bölge idare mahkemesi kararlan ile idare ve vergi mahkemele rince ve Danıştayca ilk derece mahkemesi olarak verilip temyiz ince lemesinden geçmeden kesinleşmiş bulunan kararlardan niteliği bakı mından yürürlükteki hukuka aykın bir sonucu ifade edenler, ilgili bakanlıkların göstereceği lüzum üzerine veya kendiliğinden Başsavcı tarafından kanun yaranna temyiz olunabilir” (İYUK, m.51/1). 1. Kanun Yararına Temyize Konu Olabilecek Kararlar

Aşağıdaki kararlar hakkında kanun yaranna temyiz başvu rusu yapılabilir (İYUK, m.51/1): (a) Bölge İdare Mahkemesi kararları: Bölge İdare Mahke mesinin itiraz üzerine verdiği kararlar kesin olup, hakkında Da nıştay incelemesi yapılamadığına göre (m.45/5), bu kararlann hepsi hakkında kanun yaranna temyiz yoluna gidilebilir. (b) İlk derece mahkemeleri kararları: İlk derece mahkeme lerinin ve Danıştay’ın ilk derece mahkemesi olarak verdiği ka rarlar temyiz incelemesinden geçmeden kesinleşirlerse, bu ka rarlar hakkında kanun yaranna temyiz başvurusu yapılabilir. 2. Kanun Yararına Temyiz Talebinde Yetki

Kanun yaranna bozma talebinde bulunma yetkisi Danıştay Başsavcısına verilmiştir (m.51/1). Bu yetki Başsavcıya vekâlet eden Danıştay üyesi tarafından da kullanılabilir (DK. M.22/2). Başsazcı bu yetkisini ya re’sen ya dâ ilgili bakanlıkların göste receği lüzum üzerine kullanır (m.51/1). Buradaki ilgili bakanlık deyiminden, görev alanı itibariyle o karann yeniden gözden geçirilmesinde menfaati olan tüm ba

İdarî Yargılama Hukuku

342

kanlıkları anlamak gerekir. Adalet Bakanlığının tüm davalarda ilgili bakanlık olarak kabulü gerekir. 3. Kanun Yararına Bozmada Süre ve Başvuru Biçimi

Süre bulunmamakta'. Kanun yararına bozma belli bir sürey le smırlandınlmamıştır. Dilekçe şartı: Kanun yararına temyiz başvurusu, 48. mad dedeki temyiz dilekçesi şekline tâbidir. Ancak, davanın tarafla rının hukuki durumuna etkisi olmadığından, taraflara tebliğ edilmez. 4. Kanun Yararına Bozma Sebepleri

Kanun yararına bozma nedeni 51/1. maddede “yürürlükteki hukuka aykınlık” olarak belirtilmiştir. Buna göre, 49/1. madde de belirtilen temyiz incelemesindeki bozma sebeplerinden sade ce “hukuka aykın karar verilmesi”, kanun yaranna bozma sebe bi olarak öngörülmüştür. 5. Kanun Yararına Temyiz Başvurusunun Sonuçları

Kanun yaranna başvuru sonucunda verilen bozma karannın sonuçlannı aşağıdaki şekilde sıralayabiliriz27: (a) Kanun yaranna bozma usulü, tamamen hukukî bir dene tim olduğundan, inceleme sonucunda verilecek bozma karan, taraflann hukukî durumunu etkilemez. Bozmaya konu olan ka rann kesin hüküm niteliği devam eder. Bu bozma karannın amacı, bundan sonraki uygulamalara yön vermekten ibarettir.

27 GÖZÜBÜYÜK/DİNÇER, age., s. 927-928.

5. Bölüm: İdarî Yargılama Usulünde Kanun Yolları

343

(b) Kanun yararına bozma karan verilmesi durumunda, ilk derece mahkemelerinin her hangi bir işlem yapması, örneğin dosyanın yeniden ele alınması gibi bir işlem yapması söz konu su değildir. (c) Kanun yararına temyiz incelemesinde yürütmenin dur durulması talebinde bulunulamaz. Zira yürütmenin durdurulma sı kararının, ne mahkeme kararına ne de tarafların hukuki duru muna bir etkisi vardır. (d) Kanun yararına temyiz incelemesi sonucunda verilen kararlar hakkında, karar düzeltme veya yargılamanın yenilen mesi yollarına başvurulamaz. (e) Bozma kararlarının bir örneği ilgili bakanlığa gönderiler. Aynca bozma karannın bir örneği Resmi Gazetede yayımlanır. II. İTİRAZ

îdarî yargılama usulünde “itiraz” ikinci bir kanun yoludur. İlk derece mahkemelerinin bazı kararlan için temyiz yolu kapalı olup, bunlar için bölge idare mahkemeleri nezdinde “itiraz yolu” öngörülmüştür. İdare ve vergi mahkemelerinin itiraz yolu açık olan kararlan temyiz edilemez (İYUK, m.47). 2576 sayılı kanununun 8. mad desinde, bölge idare mahkemelerinin görevleri sayılırken, bu durum aynca belirtilmiştir. Kanunun 45. maddesinde de itiraza tabi konular sayılmıştır. Kanım, “itiraz, temyizin şekil ve usullerine tabidir” (m.45/3) hükmü ile itirazı temyize benzetmiştir. Bazı farklan olmakla birlikte, kararların üst mahkeme olan Danıştay’da ince

İdarî Yargılama Hukuku

344

lenmesini ifade eden temyiz yolundan ayırt etmek için buna itiraz yolu denmiştir. A. İTİRAZA TABİ KARARLAR VE İTİRAZ USULÜ 1. İtiraz Yoluna Tâbi Kararlar

İtiraz yoluna tâbi kararlara konu olacak hususları şu şekilde ifade edebiliriz: a. 2577 Sayılı Kanunun 45/1. maddesinde Belirtilen Konular

Bu maddede belirtilen konularla ilgili olarak idare ve vergi mahkemelerince kurul halinde verilen nihaî kararlar başka kanunlarda aksine hüküm bulunsa dahi mahkemelerin bulunduğu yargı çevresindeki bölge idare mahkemesine itiraz edilebilir. Bu konular ise şunlardır: (a) İlk ve orta öğretim öğrencilerinin sınıf geçme, not tespi

ti, kayıt, nakil, ilişik kesme ve disiplin cezalarına ilişkin işlemler ile yükseköğretim öğrencilerinin sınıf geçme ve notlarının tespi tine ilişkin işlemlerden kaynaklanan uyuşmazlıklarla ilgili ola rak verdikleri nihaî kararlar. (b) Valilik, kaymakamlık ve yerel yönetimler ile bakanlıkla

rın ve diğer kamu kurum ve kuruluşlarının taşra teşkilâtındaki yetkili organları tarafından kamu görevlileri hakkında tesis edi len geçici görevlendirme, ikinci görev, vekâleten atama, görev ve unvan değişikliği içermeyen il içi naklen atama, görevden uzaklaştırma, yolluk, lojman ve izinlerine ilişkin idari işlemler den kaynaklanan uyuşmazlıklarla ilgili olarak verdikleri nihaî kararlar.

5. Bölüm: İdarî Yargılama Usulünde Kanun Yolları

345

(c) Kamu görevlilerine uyarma ve kınama cezası verilmesi ne ilişkin işlemlerden kaynaklanan uyuşmazlıklarla ilgili olarak verdikleri nihaî kararlar. (d) Kamukurumu niteliğindeki meslek kuruluşlarının üyele ri hakkında verdiği mesleki faaliyeti sona erdirmeyen her türlü disiplin ve sınav işlemlerinden kaynaklanan uyuşmazlıklarla ilgili olarak verdikleri nihaî kararlar. (e) Asker ailelerine yardım ile ilgili işlemlerden kaynakla nan uyuşmazlıklarla ilgili olarak verdikleri nihaî kararlar. (f) 2/7/1941 tarihli ve 4081 sayılı Çiftçi Mallarının Korun ması Hakkında Kanunun uygulanmasından kaynaklanan uyuş mazlıklarla ilgili olarak verdikleri nihaî kararlar. (g) 1/7/1976 tarihli ve 2022 sayılı 65 Yaşım Doldurmuş Muhtaç, Güçsüz ve Kimsesiz Türk Vatandaşlarına Aylık Bağ lanması Hakkında Kanun ile 29/5/1986 tarihli ve 3294 sayılı Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışmayı Teşvik Kanunu gereğince kamu kurum ve kuruluşları tarafından sosyal yardım amacıyla bağlanan aylık ve yapılan sosyal yardımlarla ilgili uygulamalar dan kaynaklanan uyuşmazlıklarla ilgili olarak verdikleri nihaî kararlar. (h) 4/12/1984 tarihli ve 3091 sayılı Taşınmaz Mal Zilyedliğine Yapılan Tecavüzlerin Önlenmesi Hakkında Kanu nun uygulanmasından kaynaklanan uyuşmazlıklarla ilgili olarak verdikleri nihaî kararlar. (i) 9/10/2003 tarihli ve 4982 sayılı Bilgi Edinme Hakkı Ka nununun uygulanmasından, kaynaklanan uyuşmazlıklarla ilgili olarak verdikleri nihaî kararlar.

346

İdarî Yargılama Hukuku

b. Tek Hâkimle Verilen Kararlar

İdare ve vergi mahkemelerince, tek hâkimle verilen kararlar itiraz yoluna tâbidir (İYUK, m.45/1). 2576 Sayılı Kanununun 7. maddesinde, hangi konuların tek hâkimle karara bağlanacağı belirtilmiştir. Buna göre şu konulara ilişkin davalar tek hâkimle karara bağlanır: (a) Uyuşmazlık miktarı virmibesbin Türk Lirasını aşmayan ve konusu belli parayı içeren idarî işlemlere karşı açılan iptal davalan (b) Uyuşmazlık miktan virmibesbin Türk Lirasını aşmayan tam yargı davalan. (c) 6 ncı maddenin (a) ve (b) bentlerinde belirtilen uyuş mazlıklardan kaynaklanan toplam değeri virmibesbin Türk Lira sını aşmayan vergi davalan. 2. İtirazın Süresi ve Şekli

(a) İtiraz süresi: İtiraz süresi, karann taraflara tebliğinden itibaren otuz (30) gündür (m.45/2). (b) İtiraz şekli: İtirazın yapılış şekline gelince, kanun bunu “itiraz, temyizin şekil ve usullerine tabidir” (m.45/3) hükmü ile açıkça belirtmiştir. Bu konuda temyiz bahsine bakılmalıdır. (c) İtiraz yoluna başvurabilecekler: Davanın taraflan itiraz isteminde bulunabilir. İtiraz talebinde bulunan tarafın, itirazda bir menfaati bulunması gerekir. (d) İtiraz dilekçesinde yer alacak husular. a) İtiraz edenin varsa vekillerinin isimleri ve açık adresleri, b) İtiraz edilen karann konusu açıklanır, itirazın sebepleri ve dayanılan gerekçeler belirti

5. Bölüm: İdarî Yargılama Usulünde Kanun Yolları

347

lir. c) îtiraz edilen karann bildirim tarihi, d) İtiraz dilekçesi karşı taraf sayısından bir fazla olarak karan veren mahkemeye verilir. (e) Ön inceleme'. İtiraz dilekçesini alan mahkeme (itiraz edilen karan veren mahkeme), öncelikle itirazın süresinde yapılıp yapıl madığım inceler. Sürenin geçtiğini tespit ederse, dilekçenin reddine karar verir. Bu karara karşı, tebliğinden itibaren 7 eün içinde tem yiz yoluna gidilebilir (İYUK, m.48/6). Karşılıklı tebligat işlemlerini gerçekleştirerek, dosyayı itiraz merciine gönderir. B. İTİRAZ İNCELEMSİ 1. İtirazda Görevli Merci

İtirazda yetkili merci, karan veren mahkemenin yargı çev resinde bulunduğu Bölge İdare Mahkemesidir. 2. İtiraz İncelemesi

Bölge İdare Mahkemesinin itiraz incelemesindeki yetkileri, kanunim 45/4. maddesinde düzenlenmiştir. Bunlan şu şekilde ifade edebiliriz: a. Düzelterek esas hakkında karar verilmesi: Bölge İdare Mahkemesi kural olarak dosya üzerinden inceleme yapar ve işin esası hakkında karar verir. Dosya üzerinden inceleme şu haller de yapılır: (1) Maddî vakıalar hakkında edinilen bilgi olayı yete rince aydınlatıyorsa. (2) İtiraz sadece hukukî noktalara ilişkin ise. (S) İhtilaf karardaki maddi yanlışlıklara ilişkin olup, bunlann düzeltilmesi mümkün ise. b. Gerekli incelemeler yapılarak esas hakkında karar ve rilmesi. İtiraz konusu karardaki ihtilaf, dosyadan anlaşılacak nitelikte değilse, bölge idare mahkemesi gerekli inceleme ve

348

İdarî Yargılama Hukuku

araştırmaları bizzat kendisi yapar ve işin esası hakkında kendisi karar verir. Dosyayı ilk derece mahkemesine göndermez. c. Dosyanın ilk derece mahkemesine geri gönderilmesi'. Aşağıdaki hallerde, bölge idare mahkemesi karan bozarak, dos yayı, yeniden karar verilmek üzere ilk derece mahkemesine geri gönderir. (1) İtiraz, davadaki ilk inceleme üzerine verilen kararlara ilişkin olup, bölge idare mahkemesinin bunu haklı bulması ha linde, karar bozularak ilk derece mahkemesine gönderilir. (2) Davanın görevsiz mahkeme tarafından karara bağlandı ğının tespit edilmesi halinde, karar bozarak ilk derece mahke mesine gönderilir. 3. İtiraz İncelemesi Sonunda Verilen Kararın Kesinliği

Bölge idare mahkemesinin itiraz incelemesi sonunda verdi ği kararlan kesin olup, bu kararlara karşı temyiz yoluna başvu rulamaz (İYUK, m.45/3). Karar düzeltme yoluna gidilebilir: Bölge idare mahkemeleri nin itiraz üzerine verdikleri kararlar hakkında, bir defaya mahsus olmak üzere karann tebliğ tarihini izleyen onbes gün içinde taraf larca, “karann düzeltilmesi” talebinde bulunulabilir (m.54/1). Yargılamanın yenilenmesi yoluna başvurulabilir: İtiraz in celemesi sonunda bölge idare mahkemesi, esas hakkında karar verdiğinden, bu karara karşı, şartlan bulunuyorsa, “yargılama nın yenilenmesi” yoluna başvurulabilir (m.53/1). İtiraz aşamasında yürütmenin durdurulması: İdarî Yargı lama Usulü Kanununun 52. maddesinin başlığı “Temyiz veya

5. Bölüm: İdarî Yargılama Usulünde Kanun Yolları

349

itiraz istemlerinde yürütmenin durdurulması” şeklindedir. Dola yısıyla, itiraz aşamasında da yürütmenin durdurulması söz ko nusu olabilir. İtiraz aşamasında yürütmenin durdurulmasına, temyiz aşamasında yürütmenin durdurulması kurallarına tabidir. Bu kurallar, yukarıda temyiz konusunda incelendiğinden, bura da tekrar edilmeyecektir. III. KARARIN DÜZELTİLMESİ

Danıştay dava daireleri ve İdari veya Vergi Dava Daireleri Kurullarının temyiz üzerine verdikleri kararlar ile bölge idare mahkemelerinin itiraz üzerine verdikleri kararlar hakkında, bir defaya mahsus olmak üzere karann tebliğ tarihini izleyen onbes sün içinde taraflarca, karann düseltilmesi talebinde bulunabilir ler. Uyarı: Karann düzeltmesi, bir üst mahkemeden değil, tem yiz ya da itiraz üzerine karar veren merciden (temyiz merci ya da itiraz merci) talep edilir. A. DÜZELTİLMESİ İSTENEBİLECEK KARARLAR VE USUL 1. Düzeltilmesi İstenebilecek Kararlar

İdarî Yargılama UsUlü kanununun 54. maddesine göre, dü zeltilmesi istenebilecek kararlar şunlardır: a. Danıştay dava daireleri ile İdarî Dava Daireleri Kurulu ve Vergi Dava Daireleri Kurullannın temyiz incelemesi sonu cunda verdikleri kararlar. b. Bölge idare mahkemelerinin itiraz üzerine verdikleri karar lar.

350

İdarî Yargılama Hukuku

Temyiz ya da itiraz üzerine yargı yerleri, ya ilk derece mahkemesi kararlarını onarlar yahut bozarlar. Yahut düzeltme mümkün ise düzelterek onarlar. Bu üç yöndeki kararlara karşı da kanuna göre karar düzeltme yoluna gidilebilmelidir. Karar düzeltme yoluna gidilemeyecek kararlar: Sadece temyiz incelemesi ve itiraz incelemesi sonunda verilen kararlara karşı, karar düzeltme yoluna gidilebilir. Bunlar dışında verilen kararlara karşı, karar düzeltme yoluna gidilemez. 2. Kararın Düzeltilmesinde Usul

a. Kararın düzeltilmesinde süre'. Karann düzeltilmesinde süre, temyiz ya da itiraz üzerine verilen karann taraflara tebliğ tarihini izleyen sünden itibaren onbes (15) eündür (ÎYUK, m.54/1). b. Düzeltme talebinde bulunma yetkisi'. Karann düzeltil mesini isteme yetkisi, esas davanın taraflanna aittir. Kanunim 54/1. maddesinde bu husus “taraflarca” denilerek açıkça belir tilmiştir. c. Karar düzeltme dilekçesi Karar düzeltme dilekçesi hak kında, kanunda açık bir düzenleme bulunmamaktadır. İdarî Yargılama Usûlü Kanunu’nun karann düzletilmesini düzenle yen 55/5. maddesinde, “karann düzeltilmesinde bu Kanunun diğer hükümleri uygulanır” hükmü yer almaktadır. Yine 55/2. maddede, “karşı tarafin savunmasının alınacağından” bahsedil mektedir. Bu hükümlere göre, temyiz usulüne ilişkin kurallar burada da uygulanacak demektir. d. Karar düzeltme aşamasında duruşma: İdarî Yargılama Usûlü Kanunu’nun 55/4. maddesine göre, karar düzeltme aşa

5. Bölüm: İdarî Yargılama Usulünde Kanun Yolları

351

masında duruşma yapılıp yapılmaması, yargı yerinin kararma bağlıdır. Kanunun 17. maddesinde de itiraz ve temyiz aşamasın da duruşma konusu düzenlenmiştir. Buradaki hükümler karar düzeltme için de geçerlidir. e. Karar düzeltme aşamasında yürütmenin durdurulması: Ka rarın düzeltilmesini düzenleyen 54 ve 55. maddelerde, karar düzelt me aşamasında yürütmenin durdurulması hakkında bir düzenleme bulunmamaktadır. Ancak 55/5. madde yer alan, “karann düzeltilme sinde bu Kanunun diğer hükümleri uygulanır” hüküm uyarınca, 52. maddesindeki temyiz ve itiraz aşamasında yürütmenin durdurulması kurallarının burada da geçerli olacağı söylenebilir. B. KARAR DÜZELTME SEBEPLERİ

Karann düzeltilmesi sebepleri şunlardır (İYUK, m.54/1): 1. Kararın Esasına Etkisi Olan İddia ve İtirazların Karşılanmamış Olması

Buradaki iddia ve itirazlardan anlaşılması gereken, temyiz dilekçesinde ya da cevap dilekçesinde taraflann ileri sürdüğü ve karann sonucuna etkili olabilecek iddia ve itirazlardır. Temyiz ya da itiraz merci, taraflann ileri sürdüğü ve hükmün esasına etkisi olacak iddia ve itirazlara gerekçeli olarak cevap ver mek durumundadır. Böyle bir iddia ve itirazın kararda hiç ya da yeterince karşılanmaması bir karar düzeltme sebebi teşkil edecektir. 2. Bir Kararda Birbirine Aykırı Hükümler Bulunması

Buradaki “karar” kavramı, temyiz veya itiraz) üzerine veri len kararlardır. İşte bu kararlann hüküm fıkrasında çelişki bu lunması gerekir.

352

İdarî Yargılama Hukuku

3. Kararın Usul ve Kanuna Aykırı Bulunması

Karanmn usul ve hukuka aykırı olması, örneğin toplantı ve karar yeter sayılanna uyulmamış olması, kararlann gerekçeli olmaması, temyizden feragat edildiği halde temyiz incelemesine devam edilmesi, temyiz ya da itiraz söz konusu olmadan karann bozulması gibi, usule ve hukuka aykın durumlan oluşturur. İlk derece mahkemesinin karanmn, hukuka uygun olduğu halde, bozulması veya hukuka aykın olduğu halde onanması da usul ve kanuna aykmlığı oluşturur ve bir karar düzeltme sebebi dir28. 4. Belgelerde Hile ve Sahtekârlığın Ortaya Çıkması

Kanunun 54. maddesinde, “hükmün esasını etkileyen belge lerde hile ve sahtekârlığın ortaya çıkmış olması” hali karar dü zeltme sebebi olarak sayılmıştır. Burada söz konusu olan sahtelik, ilk derece mahkemesinin karannı vermesi ile temyiz talebinin, temyiz mercinde karara bağlanmasına kadar, temyiz yerini yanıltmaya yönelik bir bel genin gizlice dosyaya konulması veya dosyadaki belgelerde sahtekârlık yapılmasıdır29. Kısaca böyle bir sahtekârlığın, temyiz aşamasında ortaya çıkması ve bunun da en geç karar düzeltme süresi içinde öğrenilmesi gerekmektedir30. Bu sahteliğin, dava nın taraflan yahut üçüncü bir kişi tarafından yapılması arasında bir fark yoktur31. Öte yandan belgenin sahteliğine mahkemece 28 BİLGE, Karar düzeltme, s. 157. 29 BİLGE, Karar Düzeltme, s. 158.

30 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.1075. 31 GÖZÜBÜYÜK, Kararın Düzeltilmesi, s. 153.

5. Bölüm: İdarî Yargılama Usulünde Kanun Yolları

353

hükmedilmiş olması veya sahteliğin mahkeme yahut resmi ma kamlar huzurunda ikrar edilmiş olması gerekmemektedir32. C. KARAR DÜZLETME İNCELEMESİ 1. Düzeltme İstemini Karara Bağlayacak Yargı Yerleri

Karann düzeltilmesi konusunda karar verme yetkisi, düzel tilmesi talep edilen karan veren yargı yeridir (İYUK, m.54). Bunlan şu şekilde belirleyebiliriz: (1) Danıştay Dairesi: Temyiz incelemesini Danıştay Dairesi yapmışsa, karar hakkındaki karar düzeltme istemini de bu Daire karara bağlar. (2) Dava Daireleri Kurulu: Temyiz incelemesini, Danıştay İdarî Dava Daireleri Kurulu veya Vergi Dava Daireleri Kurulu yapmışsa, karar hakkındaki karar düzeltme istemini yine burası karara bağlar. (3) Bölge İdare Mahkemesi'. Bölge idare mahkemesinin iti raz üzerine verdiği karar hakkındaki karar düzeltme talebi, yine Bölge İdare Mahkemesi tarafından sonuçlandınlacaktır. 2. Dilekçe Üzerinde İlk İnceleme

Karar düzeltme dilekçesini alan yargı yeri (Bölge İdare mahkemesi, Danıştay Dairesi, İdarî veya Vergi Dava Daireleri Genel Kurulu) 55/5. maddenin yollaması gereğince temyize ilişkin 48. maddesinde belirtilen şartlar doğrultusunda, karan karşı tarafa tebliğ etmeden önce bir ön incelemeye tabi tutar.

32 YENİCE/ESİN,age., s. 744.

354

İdarî Yargılama Hukuku

Bu ön incelemede aşağıdaki hususların var olup olmadığını araştırır33: (1) Düzeltme talebinde bulunulabilecek bir yargı kararının varlığı. (2) Düzeltme talebinde bulunan kişinin buna yetkili olup olmadığı. (3) Düzeltme isteminin süresinde yapılıp yapılmadığı. (4) Düzeltme dilekçesinin kanunda belirtilen şartlan taşıyıp taşımadığı. (5) Gerekli harç ve giderler yatınlmış olması. Bunlardan ilk üçünün yokluğunda esasın incelenmesine geçmeden istem reddedilir. Şayet gerekli harç ve giderler tama men yatmlmamışsa, Kanunun 48/6. maddesindeki düzenleme uyannca karar verilir. Yargı yeri bu ön inceleme aşamasında herhangi bir aykınlık bulmazsa, dilekçeyi karşı tarafa tebliğ eder. Karşı taraf da buna cevap verebilir (m.55/2, 48/3). Kanunun 54 ve 55. maddelerinde cevap süresine ilişkin bir hüküm bulunmamaktadır. Karar dü zeltmeye başvuru süresi onbeş gün olduğuna göre, cevap süresi nin de onbeş gün olduğu kabul edilmelidir. 3. Esastan İnceleme

Ön incelemede bir sakatlık olmadığını tespit eden yargı ye ri, işin esasını incelemeye geçer. Başka bir deyişle, karann dü zeltilmesi sebeplerinin var olup olmadığını incelemeye başlar.

33 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.1079.

5. Bölüm: İdarî Yargılama Usulünde Kanun Yolları

355

İleri sürülen sebeplerle bağlılık: Kanunun 54/2. maddesinin açık ifadesiyle yargı yerleri dilekçede ileri sürülen karar düzelt me sebebi ile bağlıdır. Bu aşamada da mahkeme iki olasılıkla karşılaşabilir: (1) Yargı yeri, karann düzeltilmesi isteminin, kanunda yazı lı sebeplere dayanmadığını (m. 55/3) ya da ileri sürülen sebep yasada olan sebep olmakla birlikte bu sebebin varit olmadığını tespit ederse istemin reddine karar verir34. (2) Dilekçede ileri sürülen düzeltme sebebinin varit olması durumunda yargı yeri, davayı yeniden görmeye başlar ve yeni den karara bağlar(m.55/2). Yargı yerince kabul edilen düzeltme sebebi, karann değişti rilmesini gerektirecek nitelikte değilse, önceki karar tekrarlanır. Şayet düzeltme sebebi karan değiştirecek nitelikte ise, önceki karar kaldınlarak yeni karar verilir35. Karar düzeltme talebinin kabulü halinde yargı yeri şu ihti maller dâhilinde karar verebilir36: (a) İtiraz ya da temyiz kararı üzerinde düzeltme: Karar dü zeltme incelemesi sonunda, temyiz ya da itiraz üzerine verilen karann kendisinde bir sakatlık tespit edilirse, bu karar düzeltilir. (b) İlk derece mahkemesinin kararında düzeltme: Karar dü zeltme istemini esastan kabul eden yargı yeri, ilk derece mah kemesinin karannda bir değişiklik yapılması kanısına vanrsa şu şekillerde karar verir:

34 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.1079. 35 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.1079. 36 BİLGE, Karar Düzeltme, S.185.

356

İdarî Yargılama Hukuku

Bozma kararı: Temyiz ya da itiraz üzerine yapılan incele mede onanmış olan karar bu defa bozulur. Yani yargı yeri ona ma karannı kaldınr. Onama kararı: Yargı yeri daha önce vermiş olduğu bozma karannı kaldırarak onama karan verebilir. IV. YARGILAMANIN YENİLENMESİ

Yargılamanın yenilenmesş, ilk derece mahkemesi kesinleş tikten sonra (temyiz-itiraz yolu tamamlanarak ya da başvurulmayarak kesinleşme, kanunda sayılan sebeplerin gerçekleşemsi halinde yargılamanın yeniden yapılmasıdır37. Kesinleşmiş yargı kararlan için öngörülen bir kanun yolu olduğundan “olağanüstü kanun yolu” denilir. A. YARGILAMANIN YENİLENMESİNE TABİ KARARLAR VE USUL t. Yargılamanın Yenilenmesine Tâbi Kararlar

İdarî Yargılama Usûlü Kanunu’nun 53/1. maddesi “Danış tay ile bölge idare, idare ve vergi mahkemelerinde verilen kararlar hakkında, aşağıda yazılı sebepler dolayısıyla yargılama nın yenilenmesi istenebilir’'’ hükmünü ihtiva etmektedir. Yukandaki hüme göre; a) Danıştay b) Bölge İdare Mahke meleri c) İdare ve Vergi Mahkemelerinin kararlarına karşı yargı lamanın yenilenmesi yoluna gidilebilir. İdarî mahkemelerin aşağıdaki kararlan yargılamanın yeni lenmesine tabidir: 37 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s. 1082.

5. Bölüm: İdarî Yargılama Usulünde Kanun Yolları

357

Esasa ilişkin nihaî ve kesin kararlar: Yargılamanın yeni lenmesi olağanüstü bir kanun yolu olduğundan, ancak mahke melerce “esas” hakkında verilmiş “nihaî” ve “kesinleşmiş” hü kümler için bu yola başvurulabilir38. Usule ilişkin kararlar yargı lamanın yenilenmesine konu teşkil etmez. ‘‘...Hukuk dilinde esas karar tanımı, yargı yerince ilk dere ce mahkemesi olarak verilen ve davanın tarafları arasındaki maddi uyuşmazlığı çözümleyen kararlar (dır) ...”39. Yargılamanın yenilenmesine konu olmayan kararlar40: Yukarıdaki açıklamalar sonucunda, aşağıda sayacağımız kararlara karşı, yargılamanın yenilenmesi yoluna gidilemez: (a) Temyiz incelemesi üzerine verilen kararlar, (b) Ara kararlan, (c) Yürütme nin durdurulması kararlan, (d) İlk inceleme aşamasındaki kararlar, (e) Davanın açılmamış sayılması kararlan, (f) Taraf işlemleri (fera gat, kabul) sebebiyle davanın sonuçlanması kararlan, (g) Yargısal olmayan kararlar (h) Görev ve yetki uyuşmazlığına ilişkin kararlar, (ı) Yargılamanın yenilenmesi üzerine verilen kararlar. 2. Yargılamanın Yenilenmesi Usulü

a. Yargılamanın yenilenmesinde süre: Kanunun 53/3. maddesinde, yargılamanın yenilenmesi yoluna başvurma sürele ri düzenlenmiştir. Madde süre konusunda, yargılamanın yeni lenmesi sebeplerine göre üçlü bir ayınm yapmaktadır. 53/1. maddede yargılamanın yenilenmesi sebeplerini a, b, c, d, e, f, g, h, ı bentleri olarak düzenlemiştir. 38 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.1082. 39 Danıştay 3.D, E.1998/1136, K.1998/1337. 40 ÇAĞLAYAN, idari Yargılama s. 657.

İdarî Yargılama Hukuku

358

Buna göre süreler şöyledir: (1) (h) bendinde yazılı sebep (birbirine aykın iki hükmün varlığı) için 10 yıl. (2) (ı) bendinde yazılı sebep (Avrupa însan Haklan Mah kemesi karan) için 1 yıl. (3) Diğer bentlerde düzenlenen sebepler için 60 gündür. b. Yargılamanın yenilenmesini isteyebilecekler: Yargıla manın yenilenmesi talebinde bulunabilme yetkisi, asıl davanın taraflanna aittir41. Menfaat şartı: Davanın taraflanndan, yargılamanın yeni lenmesinde hukuksal bir menfaati olan taraf, yargılamanın yeni lenmesi talebinde bulunabilir42. Karşı taraf: Yargılamanın yenilenmesi talebinde bulunan ta raf, dilekçesinde karşı tarafi da göstermek durumundadır. Burada karşı taraf, yargılamanın yenilenmesine konu olan yargı kararından yararlanan taraftır. Yani, davacı bu talepte bulunuyorsa davalı, davalı bu talepte bulunuyorsa davacı karşı taraf olacak demektir43. c. Yargılamanın yenilenmesine başvuru: Yargılamanın yeni lenmesi talebi, kural olarak karan veren mahkemeye hitaben ya zılmış bir dilekçe ile olur ve o mahkemeye verilir. İYUK madde 53/1-h deki sebepten yani çelişik iki karann verilmesi durumunda, dilekçenin ikinci karan veren mahkemeye verilmesi gerekir. Bu dilekçenin de İYUK 3 ve 5. maddedeki şartlara uyması gerekir.

41 GÖZÜBÜYÜK/DİNÇER, age., s.944. 42 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.1094. 43 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.1095.

5. Bölüm: İdarî Yargılama Usulünde Kanun Yolları

359

Sebeplerden en az birisinin gösterilmesi: Dilekçenin, yargılama nın yenilenmesi sebeplerinden en az birisini içermesi gerekir. Mah keme, dilekçenin 53. maddede sayılan sebeplerden birisini içermedi ğini tespit ederse, yargılamanın yenilenmesi talebini reddedecektiı44. d. Yetkili mahkeme. Yargılamanın yenilenmesi istekleri, esas kararı vermiş olan mahkemece karara bağlanır (İYUK, m.53/2). B. YARGILAMANIN YENİLENMESİ SEBEPLERİ

Yargılamanın yenilenmesi sebepleri, İdarî Yargılama Usulü Kanunu’nun 53. maddesinde dokuz bend halinde sayma yoluyla belirtilmiştir. t. Karardan Sonra Yeni Bir Belgenin Ortaya Çıkması

Zorlayıcı sebepler dolayısıyla veya lehine karar verilen tara fın eyleminden doğan bir sebeple elde edilemeyen bir belgenin karann verilmesinden sonra ele geçirilmiş olması” yargılamanın yenilenmesi sebebidir (m.53/l-a). Yeni bir belgenin, yargılamanın yenilenmesi sebebi olabilmesi için aşağıda sayacağımız şartlann birlikte bulunması gerekir45: (a) Bu belge dava görülürken mevcut olmalıdır. Hüküm ve rildikten sonra gerçekleşen bir belge, yargılamanın yenilenme sine gerekçe teşkil edemez. (b) Yeni ele geçirilmiş olan belge, hükmü etkileyecek (kara ra müessir) nitelikte olması gerekir. (c) Bu yeni belgenin hükmün verilmesinden sonra ele geçi rilmiş olması gerekir. 44 ALANGOYA, age., s. 97. 45 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.1084.

360

İdarî Yargılama Hukuku

(d) Bu yeni belgenin, dava sırasında ya zorlayıcı sebep ya da lehine hüküm verilen tarafın eyleminden dolayı elde edile memiş ve mahkemeye sunulamamış olması gerekir. 2. Hükme Esas Alınan Belgenin Sahteliğinin Anlaşılması

Karara esas olarak alınan belgenin, sahteliğine hükmedilmiş veya sahte olduğu mahkeme veya resmi bir makam huzurunda ikrar olunmuş veya sahtelik hakkındaki hüküm karardan evvel verilmiş olup da, yargılamanın yenilenmesini isteyen kimsenin karar zamanında bundan haberi bulunmamış olması” yargılama nın yenilenmesi sebebidir (m.53/l-b). Bu hükümden çıkan sonuçlan şu şekilde ifade edebiliriz: (a) Karara esas olarak alman belgenin sahteliğine, hüküm den sonra bir mahkeme karanyla hükmedilmiş bulunması gere kir. (b) Hükme esas alman belgenin sahteliğinin, hüküm lehi ne olan tarafça, bir mahkeme ya da resmi makam huzurunda ikrar edilmiş olması da yargılamanın yenilenmesinin bir se bebidir. (c) Senedin sahteliği hakkındaki mahkeme karan, hüküm den önce verilmiş olmakla birlikte, yargılamanın yenilenmesi talebinde bulunan taraf bunu hükümden sonra öğrenmiş ise, bu da yargılamanın sebebini teşkil eder. 3. Hükme Esas Alınan İlamın Kesin Bir Hükümle Kalkması

f Karara esas olarak alman bir ilam hükmünün, kesinleşen bir mahkeme karanyla bozularak ortadan kalkması”, yargılamanın yenilenmesi sebebidir (m.53/l-c)

5. Bölüm: İdarî Yargılama Usulünde Kanun Yolları

361

4. Bilirkişinin Gerçeğe Aykırı Rapor Vermesi

Bilirkişinin kasıtla gerçeğe aykın beyanda bulunduğunun mahkeme karanyla belirlenmesi”, yargılamanın yenilenmesi sebebidir (m.53/l-d). Bu durumun, yargılamanın iadesine sebep teşkil etmesi için iki durumun birlikte gerçekleşmesi gerekir: (a) Bilirkişinin kasıtlı olarak gerçeğe aykın rapor verdiğinin mahkemece karar altına alınmış olması gerekir. (b) Gerçeğe aykın olduğu mahkeme karanyla belirlenen bilirki şi raporunun, esas davada hükme esas olarak alınmış olması gerekir. 5. Hile Kullanılmış Olması

Lehine karar verilen tarafin, karara etkisi olan bir hile kul lanmış olması”, yargılamanın yenilenmesi sebebidir (m.53/l-e). Bu sebebin gerçekleşmesi için iki durumun bir arada bu lunması gerekir: (a) Söz konusu hilenin, lehine karar verilen tarafça kulla nılması gerekir. (b) Bu hilelerin başka bir mahkeme tarafından tespit edil mesi gerekmez, doğrudan doğruya yargılamanın yenilenmesi talebini inceleyen mahkemede dikkate alınıp sonuçlandınlır. 6. Yetkisiz Kimselerin Huzurunda Davanın Görülmesi

Vekil veya kanuni temsilci olmayan kimseler ile davanın görülüp karara bağlanmış bulunması”, yargılamanın yenilenme si sebebidir (m.53/l-f). Bu sebebe dayanarak, yargılamanın yenilenmesini talep et me hakkı, davada hukuka uygun şekilde vekil ya da kanuni tem silci tarafından temsil edilmemiş tarafa aittir.

362

İdarî Yargılama Hukuku

7. Davaya Bakması Yasak Olan Hâkimin Hüküm Vermesi

Çekinmeye mecbur olan başkan, üye veya hâkimin katılmasıyla karar verilmiş olması yargılamanın yenilenmesi sebebidir (m.53/l-g). Toplu mahkemelerde, hâkimin birisinin bu kapsamda olma sı, yargılamanın yenilenmesi için yeterli olur46. Bu hüküm sade ce çekinme sebepleri bulunan hâkim için geçerlidir, hâkimlerin reddedilmesi durumları için geçerli değildir. 8. Çelişik Hükümlerin Varlığı

Tarafları, konusu ve sebebi aynı olan bir dava hakkında verilen karara aykın yeni bir karann verilmesine neden olabilecek kanuni bir dayanak yokken, aynı mahkeme yahut başka bir mahkeme tara fından önceki ilamın hükmüne aykın bir karar verilmiş bulunması” yargılamanın yenilenmesi sebebidir (m.53/l-h). Bu sebebin gerçekleşmesi için şu şartlar aranır: (a) Ortada bir mahkeme karan bulunmalıdır. (b) Taraflan, konusu ve sebebi aynı olan bu konu hakkında yeni bir mahkeme kakan verilmiş olmalıdır. (c) Kanuni bir dayanak olmamasına rağmen, ikinci karann birinci karara aykın olması gerekir. (d) Birinci karara aykın olan ikinci karar, ya aynı mahkeme ya da başka bir mahkeme tarafından verilmiş olmalıdır. Yargılamanın yenilenmesi yoluna gidebilmek için iki kara nn da kesinleşmiş olması gerekir.

48 KURU, Hukuk Muhakemeleri, s.5221.

5. Bölüm: İdarî Yargılama Usulünde Kanun Yolları

363

9. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesinin Kararı

Hükmün, İnsan Haklarını ve Ana Hürriyetleri Korumaya Dair Sözleşmenin veya eki protokollerin ihlâli suretiyle verildiğinin, Av rupa İnsan Haklan Mahkemesinin kesinleşmiş karanyla tespit edil miş olması” da yargılamanın yenilenmesi sebebidir (m.53/l-ı). Bu sebebin gerçekleşme şartlanın da şu şekilde ifade edebiliriz: (a) Türk yargı yerlerince verilmiş ve kesinleşmiş bir hüküm olacak. (b) Hüküm, Avrupa İnsan haklan sözleşmesine aykın olacak. (c) Bu aykınlık, AHİM’in kesin karan ile tespit edilmiş olacak. C. İSTEMİN KARARA BAĞLANMASI 1. İlk İnceleme ve Esastan İnceleme

Yargılamanın yenilenmesi talebini alan mahkeme, öncelikle dilekçe ve eklerini karşı tarafa tebliğ eder ve onun savunmasını alır (m.55/2). Bundan sonra isteğin incelenmesine geçer. a. İlk inceleme: İdarî Yargılama Usûlü Kanunu’nun, yargı lamanın yenilenmesi konusunu düzenleyen 53. maddesinde, ön inceleme açıkça düzenlenmemiştir. Ancak 55/2. maddede yer alan “karşı tarafın savunmasının alındıktan sonra” ibaresi ya nında, 55/5. maddesinde de, “yargılamanın yenilenmesinde bu Kanunun diğer hükümleri uygulanır” hükmü sevk edilmiştir. Bu durumda, temyiz başvurusunu düzenleyen 48. maddedeki kural lar burada da uygulanacak demektir. Tik inceleme aşamasında bir sakatlık yoksa dilekçe karşı ta rafa tebliğ edilir ve onun savunması alınır. Akabinde esas ince lemeye geçilir.

364

İdarî Yargılama Hukuku

b. Esas inceleme: Bu aşamada, yargılamanın yenilenmesi sebebinin haklı olup olmadığı araştırılır. Talebin redddi: îleri sülüne yargılamanın yenilenmesi sebe bi ya da sebeplerinin bulunmadığı, yani talepte bulunanın haksız olduğu kanaatine ulaşılırsa, talep reddedilir(m.55/3). Talebin kabulü: Talep haklı görülürse, olay hakkında yeniden in celeme yapılır. Bu inceleme sonucunda mahkeme iki ihtimalle karşı laşabilir. Birincisi yargılamanın yenilenmesi sebebi var olsa bile, eski karannı yerinde bulur ve onu yineler, ikinci ihtimal önceki kararım kısmen ya da tamamen değiştirir. Bu durumda yeni karar eski karann yerini alır47.Yargılamanın yenilenmesi talebi üzerine verilen karar, eski hükmün aslının altına yazılır. Bu karar kurul halinde verilmişse temyiz edilebilir, tek hâkimle verilmişse itiraz edilebilir48. Duruşma: Yargılamanın yenilenmesi incelemesinde duruş ma yapılıp yapılmayacağı, incelemeyi yapan mahkemenin takdi rine bağlıdır (m.55/4). 2. Kararın Sonuçları

Yargılamanın yenilenmesi üzerine verilen karar ileriye yönelik etki doğurur. Önceki karar, eskiye yönelik olarak kendiliğinden or tadan kalkmaz. Özellikle önceki kesin hükme dayanarak bazı işle meler yapan üçüncü kişilerin durumları korunur. Aksi durum, kişile rin kesin hükme inancım sarsar. Önceki hüküm ancak bazı etkiler bırakarak ortadan kalkar, kişilerin aleyhine olan etkilerin ortadan kalkması ise, yeni bir takım işlemlerin yapılmasıyla olur49.

47 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.1097. 48 GÖZÜBÜYÜK/TAN, age., C.ll, s.1097. 49 ONAR, age., C.I, s,577-578.

Yararlanılan Kaynaklar AKYILMAZ Bahtiyar/ SEZGİNER Murat/KAYA Cemil: Türk İdare Hukuku, 2. Baskı, Ankara 2011. ALANGOYA, Yavuz: Medenî Usul Hukuku Esasları, 2. Baskı, İstanbul 2001 .

ALPERTONGA Yusuf: İdarî Yargılama Usulünde Deliller, (Yüksek Lisans Tezi) Kırıkkale 2010. ASLAN Zehredin: İdarî Yargıda Yürütmenin Durdurulması, İstanbul 1994. ATAY Ender Ethem: İdare Hukuku, 2.Baskı, Ankara 2009. AUTİN Jean-Louis/RİBOT Catherine: Droit Admisitrative General, Paris 1999. BİLGE Necip: Medeni Yargılama Hukukunda Karar Düzeltme, Ankara 1973. CHAPUS Rene: Droit Administratif General, 14. Baskı, C.l, Paris 2000. CHAPUS Rene: Droit Administratif General, 15. Baskı, C.ll, Paris 2001. CHAPUS Rene: Droit du Contentieux Administartif, 5.Baskı, Parisl995. ÇAĞLAYAN Ramazan: İdarî Yargı Kararlarının Sonuçlan ve Uygu lanması, 3.Baskı, Ankara 2004. ÇAĞLAYAN Ramazan: Îdarî Yargıda Kanun Yollan, 2.Baskı, Ankara 2006. ÇAĞLAYAN Ramazan: Tarihsel, Teorik ve Pratik Yönleriyle İdarenin Kusursuz Sorumluluğu, Ankara 2007. ÇAĞLAYAN Ramazan: Türk Hukukunda İdarenin Takdir Yetkisinin Yargısal Denetimi, EHFD, C.VII, S.3-4, 2003. DARCY Gilles: La Responsabilite de 1’Administration, Dalloz-Paris, 1996. DEBBASCH Charles: Droit Administratif, 6.Baskı, Paris 2002.

366

İdarî Yargılama Hukuku

DÜPUİS Georges/ GUEDON Marie-Jose/ CHRETİEN Partice: Droit Administratif, 8. Baskı, Dalloz-Paris 2002. DUPUİS Gerges/GUEDON Marie-Jose, Droit Admisitratif, Paris 1993. DURAN Lûtfî: İdare Hukuku Ders Notlan, İstanbul 1982. DURAN Lûtfî: İdare Hukuku Meseleleri, İstanbul 1964. DURAN Lûtfî: Türk Kamu Personelinin Mali Sorumluluğu, Ankara 1974. DURAN Lûtfî: Türkiye İdaresinin Sorumluluğu, Ankara 1974. ELÇÎM Mustafa: Hukuk Devleti Açısından İdari Yargılama Usulünde Kanıtlama Yöntemi ve Araçları (Yüksek Lisans Tezi) Kocaeli 2001. EREN Fikret: Borçlar Hukuku Genel Hükümler, 8.Bası, İstanbul 2003. ERKUT Celâl/SOYBAY Selçuk: Anayasa ve İdarî Yargılama Hukuku na İlişkin Kanunlar, Yemlenmiş Beşinci Bası, İstanbul 2011. ERKUT Celal: İptal Davasının Konusunu Oluşturması Bakımından İdarî İşlemin Kimliği, Ankara 1990. FORGES Jean Michel de: Droit Administratif, 4.Baskı, Paris 1991. FRIER Pierre-Laurent: Precis de Droit Administratif, Paris 2001. GOHİN Olivier: Contentieux Administratif, 2.Baskı, Paris 1999. GÖZÜBÜYÜK A. Şeref, Yönetsel Yargı, 30. Bası, Ankara 2010. GÖZÜBÜYÜK A. Şeref/DİNÇER, Güven: İdari Yargılama Usulü, Ankara 1990. GÖZÜBÜYÜK A. Şeref/TAN Turgut: C.I, İdare Hukuku, Ankara 1999. GÖZÜBÜYÜK A. Şeref/T AN Turgut: İdare Hukuku, C.2, İdarî Yargı lama Hukuku, Ankara 1999 GÜNDAY Metin: İdare Hukuku, lO.Bası, Ankara 2011. KARAKOÇ Yusuf: Türk Vergi Yargılaması Hukukunda Delil Sistemi, İzmir 1994. KURU Baki/ARSLAN Ramazan/YILMAZ Ejder: Medenî Usul Huku ku, lö.Baskı, Ankara 2005. KURU Baki: Hukuk Muhakemeleri Usulü, 6.Bası, C.V, İstanbul 2001.

Yararlanılan Kaynaklar

367

LAUBADERE de Andre/VENEZİA Jean-CIaude/GAUDEMET Yves: Traite de Droit Administratif, 15.Baskı, C.l, Paris 1999. LEBRETON Gilles: Droit Administratif Generale, 2. Baskı, Paris 2000. OGURLU Yücel: Karşılaştırmalı İdare Hukukunda Ölçülülük İlkesi, Ankara 2002. ONAR Sıddık Sami, İdare Hukukunun Umumî Esasları, C.l, II, III, İs tanbul 1966. OZANSOY Cüneyt: Tarihsel ve Kuramsal Açıdan İdarenin Kusurdan Doğan Sorumluluğu, (Yayımlanmamış Doktora Tezi) Ankara 1989. ÖZAY İl Han: “XVI. Yüzyıl ve Sonrası Batı Avrupa Ülkeleri Kamu Yönetimi Tarihine İlişkin Notlar-Çağnşımlar”, İHİD, Y .l, S .l, Ağus tos 1980, s.77 ÖZAY İl Han: “XVI. Yüzyıl ve Sonrası Batı Avrupa Ülkeleri Kamu Yönetimi Tarihine İlişkin Notlar-Çağnşımlar II, İHİD, Yıl.2, C.2, 1981, S. 1-3, s.87. ÖZAY İl Han: Günışığında Yönetim, İstanbul 1994. ÖZBUDUN Ergun: Türk anayasa Hukuku, 3.Baskı, Ankara 1993. PAILLET Michel: La Responsabilite Administrative, Paris 1996. PEİSER Gustave, Droit Administratif General, 21. Baskı, Paris 2002. PEKCANITEZ Hakan /ATALAY Oğuz/ÖZEKES Muhammed: Me deni usul Hukuku 5. Baskı, Ankara 2006. RİVERO JeanAVALİNE Jean: Droit Administratif, 17. Baskı, Paris 1998. RİVERO Jean: Droit Administratif, 3. Baskı, Paris 1971. SARICA Ragıp: İdarî Kaza, İstanbul 1949. SEİLLER Bertrand: Droit Administratif, C.ll, Paris 2001. SEZGİNER Murat: Aynlabilir İşlem Kuramı, Ankara 2000. SUNAY ŞENLEN Süheyla: İdari Yargılama Usulüne Hakim olan İlkeler Karşısında İspat ve Delil, İstanbul 1997. ŞENLEN SUNAY Süheylâ: Askerî Yüksek İdare Mahkemesi ve Görev Kriterleri, İstanbul 1996.

İdarî Yargılama Hukuku

368

TAN Turgut: İdare Hukuku, Ankara 2011. TOROSLU, Nevzat: Ceza Muhakemesi Hukuku, 3. Baskı, Ankara 2011. ULER Yıldırım: İdarî Yargıda İptal Kararlarının Sonuçlan, Ankara 1970. VEDEL Georges/DELVOLVE 12.Baskı, Paris 1992.

Pierre,

Droit Administratif,

C.I,

YASİN Melikşah: “İdari Yargılama Usulünde Davadan Feragat ve Da vanın Kabulü, AÜEHFD, C.ll, Sayı 3-4. YAYLA Yıldızhan: İdare Hukuku, İstanbul 2009. YENİCE Kazım/ESİN Yüksel: Açıklamalı-İçtihatlı-Notlu İdarî Yargı lama Usûlü, Ankara 1983. YILDIRIM Turan: İdarî Yargı, 2.Baskı, İstanbul 2010.

Kitap Hakkında E s e r , H u kuk F a k ü lte le ri ö ğ re n c ile ri için kalem e alın m ış olan "İd a rî Yargılam a H u ku ku " isim li kapsam lı eserin ö ze tle n m iş halidir. Bu ö ze t e se rin kalem e alın m asın d a birkaç am aç g ü d ü lm ü ştü r: B irincisi, hukuk fa k ü lte s i ö ğ re n c ile rin e ana hatları ile k o n u yu v e re re k d erse ya rd ım cı olm a işlevi görm esid ir. İkincisi, hukuk fa k ü lte s i d ışın d a ki fa k ü lte le rd e o ku tu la ca k İd a rî ya rg ıla m a huku ku ders kitabı ih tiya cın a ceva p verm ek. Ü çü n cü sü de, m eslek s ın a vla rın a hazırla n a n la ra ya rd ım c ı olm aktır. Bu anlam da ek s ik s iz bir pratik eser o lu ştu ru lm u ş tu r.