O r t a ve garbî A s y a halklarının medeniyeti
•
İC9
şekilde yassılaştırdıklan bildirilir. Hattâ Wu-sun'larm (bk. Hudut halk ları) yeşil gözlü ve kırmızı saçlı olduğu da söylenir. Demek oluyor k i , Sai halkları ve Wu-sun 'lar, antropologiya bakımından, birbirlerinden farksızdırlar; bahusus k i (arada bu tasvirlerden farkı olan soğdlar müstesna), başka hiçbir halk hakkında aynı şeyler söylenmez. Yalnız T'ang devrinde kırğızlar tıpkı böyle tavsif edilirler. Öz türklerin sarışın ve mâvi gözlü oldukları umumiyetle kaydedilmez; fakat kırgız¬ ların,. dil ve medeniyet bakımından, türklerden sayılmakla beraber, bir çok türk olmayan unsur ihtiva ettikleri, belki yalnız „türkleşmiş^' bir halk oldukları kabul edilir. Medeniyetçe bütün bu Sai halklarının göçebe oldukları ve diğer âdet ve giyimlerde Wu-sun 'lara benzedikleri söylenir A t yetiştirirler, fakat bu atların bilhassa iyi olduğu ayrıca hiç bir yerde kaydedilmediğine göre, bunlarda iyi ön Asya atı değil, normal o r t a Asya at cinsi bulunduğu kabul edilmelidir. Sai'larm daha çok değişmiş Su-lo gibi devletlerinde Çin tesiri (para) ve Hind tesiri (hükümdar tacı) görülür ve bunlarda bir az ziraat de vardır. Wu-sun'\arm medeniyeti, Hsiung-nu 'larm da atlı göçebe olmaları, keçeleri bulunması ve kımız içmeleri ile, bunlarınkine çok yakın gös terilir. Fakat Hsiung-nu 'larda bir az ekim bulunduğu halde, bunlarda hiç yoktur. Daha önce Yüeh-chih'lerle birlikte yaşadıkları için, her halde, bunlarla pek fazla karışmışlardır. Diğer taraftan Yüeh-ch ih 'lerin sarışın ve mâvi gözlü oldukları kaydedilmediği için, bu i k i halk antro pologiya bakımından birbirlerinden farklı gibi görünürler. Âdetler de birbirlerinin tam aynı değildir ( bütün bunlar için bk. Hudut halkları) Haloun'un (ZDMG, 91, s. 252 v. d d . ) , bu Wu-sun'larm, hiç değilse bir müddet, Yüeh-chih 'lerin dilini, yani toharca konuştuklarını söylemekte, gâliba hakkı var. Fakat bunların, onların asıl dili ve Hind-Avrupa dil ve me deniyet grupundan olup olmadığı, bence, her şeye rağmen, çokşüphelidir. a. S a i ' l a n n c e n u p - b a t ı
grupu
Bir başka grup daha vardır: aynı medeniyete sahip oldukları söy lenen Chi-pin, Wu-i-shan-li ve An-hsi halkları. Fakat Chi-pin 'lerin Sai grupundan oldukları söylenir. Şu halde diğerleri de, her hangi bir şekilde, bu gruptan olmalıdırlar. Filhakika bu üç devletin medeniyeti birbirine çok benzer şekilde tavsif edilmiştir. Bütün bunlarda iklim sıcaktır, yon caları, üzüm ve meyvaları vardır, bahçe ve saraylar yaparlar, pek çeşitli mâdenler işlerler, filleri, tek hörgüçlü develeri, diğer ehlî hayvanları ve bilhassa iyi atları vardır. Hepsinin her yeni hükümdarla yeniden dö külen, hükümdarın resmini taşıyan altın. veya gümüş sikkeleri vardır. • Görülüyor ki, bu üç devletin medeniyeti diğer 5ar halklarmkinden tama-