PRAWO W PODRÓŻY

TEKST MACIEJ KUCMIN, RADCA PRAWNY POD REDAKCJĄ KRZYSZTOFA BUDNIKA, ADWOKATA – KANCELARIA PRAWNA BUDNIK, POSNOW I PARTNERZY

Poruszona w poprzednim numerze kwestia wiz do USA skłania do szerszego przedstawienia paszportu w międzynarodowym ruchu osób. To właśnie ten dokument podróży ma największe znaczenie, i to on podlega „wizowaniu”, czyli opatrywaniu wizą. Czym jest paszport, dlaczego przybiera określoną formę, czy zawsze jest wymagany i czemu podróżni czasami potrzebują wizy?

ZWIERZCHNOŚĆ PAŃSTWA Przypomnienia wymaga fakt, że każde państwo sprawuje zwierzchność nad swoim terytorium i wszystkimi osobami przebywającymi na nim. Zasadniczo wykonuje władzę również wobec swoich obywateli za granicą. Oznacza to, że z poszanowaniem ogólnych wartości prawa i zwyczaju międzynarodowego państwo może określać zasady, na jakich jego obywatele opuszczają terytorium i przebywają za granicą. Powinno bez ograniczeń i limitów respektować prawo powrotu do kraju swoich obywateli. Z drugiej strony władze

krajowe nie mają obowiązku wpuszczania cudzoziemców oraz mogą ustanawiać zasady ich pobytu.

RODOWÓD PASZPORTU Różnego rodzaju przepustki, zezwolenia na podróż i listy polecające istniały już w czasach starożytnych. Podróżny musiał się legitymować odpowiednimi pismami również w średniowieczu, by potwierdzić swój status i uniknąć posądzenia o zbiegostwo czy włóczęgostwo. System paszportowy załamał się w 2. poł. XIX w. wraz z rozpowszechnieniem

się kolei, gdyż państwa europejskie nie były w stanie sprostać potrzebie weryfikacji rzesz podróżujących. Stan ten utrzymał się do wybuchu I wojny światowej. Z czasem praktyka międzynarodowa wypracowała ogólne normy zwyczajowe, które dla przekroczenia granicy wymagały dokumentu podróży (paszportu) i zezwolenia na wjazd w postaci wizy.

CZYM JEST PASZPORT? Historyczna funkcja paszportu jest niezmienna. Państwo potwierdza w nim tożsamość jego posiadacza (historycznie także jego rodziny) i udzielenie mu zezwolenia na wyjazd i przekroczenie granicy oraz pobyt poza jego terytorium. Nominalnie zatem wyjazd za granicę wymaga zgody państwa, chociaż standardem demokratycznym jest powszechne prawo do otrzymania paszportu. Paszport zazwyczaj potwierdza także obywatelstwo jednostki, gwarantując szczególne traktowanie przez państwo goszczące lub pomoc konsularną. Należy jednak podkreślić, że zagubienie dokumentu nie wyklucza udzielenia wsparcia przez konsula, w tym wystawienia dokumentu tymczasowego. W przypadku paszportów polskich zakres uprawnień określa art. 4 ustawy z dnia 13 lipca 2006 r. o dokumentach paszportowych, co znajduje wyraz w formule zamieszczonej zgodnie z obowiązującym wzorem polskiego paszportu, na stronie 3. okładki: „Dokument paszportowy uprawnia do przekraczania granicy i pobytu za granicą oraz poświadcza obywatelstwo polskie, a także tożsamość osoby w nim wskazanej w zakresie danych, jakie ten dokument zawiera”.

FORMA I KOLOR PASZPORTU Każde państwo samodzielnie określa formę, jaką przybiera paszport. Zazwyczaj jednak uwzględnia przyjęte standardy, czy to pod wpływem aktów międzynarodowych, czy też koniunkturalnej potrzeby dostosowania się do regulacji obcej. Na przykład osoby wjeżdżające do Indonezji muszą posiadać w paszporcie co najmniej dwie puste strony, co sprawia, że inne kraje muszą wydawać ten dokument w formie książeczki umożliwiającej dokonanie wpisów urzędowych przez państwa obce. Przypomnieć należy również wymóg przedstawienia paszportu biometrycznego w Programie Bezwizowym USA omówionym w poprzednim numerze „Travel Polska”. Nie istnieje żadna ogólna reguła prawa międzynarodowego dotycząca obowiązku wydawania dokumentów podróży ani formy, jaką powinny przybrać. Powszechnie przyjmuje się, że członkowie Ligii Narodów uchwalili standaryzację paszportów na Paryskiej Konferencji Paszportów i Formalności Celnych 21 października 1920. Jest to wniosek błędny, ponieważ uchwalony wówczas dokument przybrał charakter deklaracji i nie znajduje się w depozytorium traktatów Ligii Narodów. Natomiast nie można zaprzeczyć roli, jaką odegrało to wydarzenie w ujednoliceniu formy paszportu. W ramach zaleceń przyjęto m.in. zakaz wymogu odrębnego zezwolenia na wyjazd dla obywateli posiadających ważny paszport, zakaz stosowania wiz wyjazdowych dla cudzoziemców, powszechnie stosowany wzór paszportu, którego wierzch powinien zawierać nazwę, herb państwa wydającego oraz napis „Passport”, złożonego z kartonowej okładki i 28 ponumerowanych stron na wizy, sporządzanego przynajmniej w języku narodowym i francuskim. Można zaryzykować stwierdzenie, że obecnie wszystkie państwa stosują standard Międzynarodowej Organizacji Lotnictwa Cywilnego, który uwzględnia wszystkie powyższe wymogi. W zakresie kolorów została zachowana dowolność, przy czym państwa UE przyjęły, że stosują burgund (z wyjątkiem Chorwacji). Tradycyjnie państwa islamskie używają zielonych okładek. Najczęściej stosowany jest kolor niebieski, najrzadziej – czarny.

UWAŻAJ NA STEMPLE W PASZPORCIE Zgodnie z art. 5 ustawy z dnia 13 lipca 2006 r. o dokumentach paszportowych stanowią one w okresie ważności własność Rzeczypospolitej Polskiej. Z przepisu tego wynika kilka konsekwencji. Po pierwsze, tylko skasowany (przedziurkowany) paszport może stanowić własność obywatela, wydany mu „na pamiątkę”. Po drugie, ważny dokument podlega zwrotowi państwu polskiemu na jego żądanie i nie powinien być przekazywany osobom trzecim. Po trzecie, wpisy (w tym pieczęcie) mogą być w nim dokonywane tylko z upoważnienia organów władzy publicznej. Wobec ostatniej uwagi krytycznie należy się odnieść do praktyki niektórych podróżników wbijania pieczątek biur turystycznych (co jest szczególnie popularne w Liechtensteinie). Rzeczpospolita Polska w celu umożliwienia obywatelom podróży upoważniła do umieszczania adnotacji w paszporcie wyłącznie organy własne i obcych państw. Pieczęcie pochodzące od innych podmiotów należy uznać za niedopuszczalne. Z tego samego powodu negatywnie trzeba ocenić praktykę niektórych linii lotniczych polegającą na naklejaniu na okładki paszportów nalepek potwierdzających weryfikację tożsamości ich posiadaczy. Pieczęcie w paszporcie spełniają istotną funkcję. Odcisk stempla w paszporcie może potwierdzać udzielenie wizy, choć coraz częściej poświadcza przekroczenie granicy w sposób legalny. Pieczątka może również stanowić dowód złożenia odpowiedniego wniosku, a także umożliwiać przedłużony pobyt na terytorium państwa. Tradycyjnie pieczęć dotycząca przekroczenia granicy zawiera nazwę punktu granicznego, rodzaj granicy, międzynarodowy znak przybycia lub wyjazdu oraz datę. Warto również wspomnieć, że na terenie Unii Europejskiej obowiązuje formalny zakaz przybijania pieczęci w paszporcie osób, które nie przeszły kontroli granicznej, choćby były z niej zwolnione. Z tego powodu Polacy nie uzyskają pieczęci z wizyty np. w Niemczech.

WŁAŚCIWIE DLACZEGO PAŃSTWA GOSZCZĄCE HONORUJĄ OBCE PASZPORTY? Wszelkie dokumenty podróży tradycyjnie podlegały wizowaniu. Termin ten wywodzi się z łacińskiej frazy charta visa, czyli dokument, który okazano. Państwo goszczące poprzez udzielenie paszportowi wizy uznaje jego wiarygodność i zezwala na posługiwanie się nim do identyfikacji podróżującego. Tym samym udziela również zgody na pobyt na jego terytorium na ustalonych przez niego warunkach. Łatwo można zauważyć, że wiza spełnia symetryczne funkcje do

paszportu, odnosząc się jednak do państwa goszczącego, a nie macierzystego. Analogia ma także zastosowanie w zakresie potwierdzenia obywatelstwa, i to tak dalece, że powszechnie przyjętym zwyczajem jest, że państwo goszczące uznaje przynależność krajową wielopaństwowca wedle paszportu, którego użył do przekroczenia granicy państwowej. W zakresie wiz, warunków udzielenia i zwolnienia od nich państwo, o ile nie przyjęło na siebie obowiązku w drodze umowy międzynarodowej, ma pełną dowolność. Może zwolnić przybyszów z obowiązku legitymowania się paszportem, nie wymagać jego wizowania albo udzielić wizy tylko w bardzo ograniczonym zakresie, na przykład (przywołując ponownie poprzedni artykuł w „Travel Polska”) udzielić zezwolenia na podróż od granicy państwowej do biura imigracyjnego, celem starania się o autoryzację dalszej podróży. Nie ma żadnych ograniczeń co do długości pobytu, określenia jego celu (chociaż wiele konwencji nakazuje, by umożliwić i ułatwiać podróżującym tranzyt), warunków ani ograniczeń liczby dozwolonych wjazdów. Forma wiz również pozostawiona została swobodzie państw. Tradycyjnie przybijane były pieczęcie, ale potrzeba zabezpieczenia przed fałszerstwem powoduje coraz szersze rozpowszechnianie się naklejek. Niektóre państwa wydają wizy w postaci odrębnych dokumentów. Uznawanie paszportu obcego państwa opiera się na szacunku między podmiotami prawa międzynarodowego i utrzymywaniu relacji międzynarodowych. Z oczywistych względów państwo goszczące odmówi wizowania paszportu osób, których obecności sobie nie życzy (prawo to jest podstawą sankcji wobec osób objętych zakazem wjazdu na terytorium UE), państw przez nie nieuznawanych czy też dokumentów wydanych przez podmioty, które w ogóle zdolności do wydawania paszportu nie posiadają. W Unii Europejskiej wykaz uznawanych dokumentów podróży publikowany jest przez Komisję Europejską na stronie https://www.consilium.europa.eu/prado/pl/prado-recognised-documents.html. Jednocześnie ogłasza się listę znanych paszportów fikcyjnych („fantazyjnych”) i kamuflażowych, które nie podlegają uznaniu ani nieuznaniu, nie upoważniają posiadacza do przekraczania granic zewnętrznych i nie powinny być wizowane, wśród których znajdują się między innymi dokumenty nominalnie wydane przez Pryncypat Wikinglandu czy Republiki San Cristóbal. Któż powiedział, że nie można wydrukować „paszportu” na własną rękę?

PODRÓŻ NA PIĘKNE OCZY W ostatnich latach coraz żywiej dyskutuje się o zastąpieniu tradycyjnego paszportu innym sposobem identyfikacji podróżujących, opartym na danych biometrycznych, np. skan siatkówki oka, linie papilarne. Wskazuje się, że zabieg ten zmniejszy zjawisko podszywania się pod inne osoby i pozwoli skuteczniej chronić państwo przed ludźmi, którzy mogą choćby stwarzać potencjalne ryzyko. Usprawni także kontrolę graniczną. Przeciwnicy tego rozwiązania zwracają uwagę na zagrożenie dla praw człowieka, w szczególności prywatności i ochrony danych osobowych, a także niepokoją się osłabieniem więzi państwa z obywatelem. Wskazują, że o możliwości korzystania z prawa do podróżowania nie będzie decydować już pochodzenie, lecz cechy, które sprawiają, że dla danego państwa określona osoba jest atrakcyjna – jej status społeczny, głoszone deklaracje polityczne, okoliczność, czy będzie dla danego państwa „kłopotliwa”.

Prawo międzynarodowe nie wyklucza możliwości zastąpienia kontroli paszportowej weryfikacją na podstawie danych biometrycznych. Odchodząc jednak nawet od aspektów prawnych, trudno uznać, aby w dającej się przewidzieć przyszłości tradycyjny paszport wyszedł kiedykolwiek z użycia. Raczej należy się spodziewać zwiększania ilości danych zawartych w paszportach biometrycznych i ich upowszechnienia. Warto pamiętać, że na świecie istnieją jeszcze państwa, w których dostęp do internetu jest bardzo ograniczony albo występują problemy z zaspokojeniem potrzeb energetycznych. Są też takie, które mogą po prostu nie mieć dostępu do bazy danych umożliwiającej identyfikację podróżnego. Trudno zakładać, aby ustawodawstwo takich państw w najbliższej przyszłości odeszło od wymogu przedstawiania dokumentów papierowych. Książkowa forma paszportu przyjęta 100 lat temu raczej nieprędko wyjdzie z użycia. ■