Төре-Төлеңгіт шежіресі by Tore-Tolengit

ХАН ТАҢБА ЛЫ

ТӨРЕТөлеңгiтТЕР

УДК 929.5 (574) ББК 63.2 (5ҚАЗ) Ө48

Ө48

ХАН ТАҢБАЛЫ ТӨРЕ-ТӨЛЕҢГIТТЕР Ә.Қ. Өнербаев, С.С. Маемгенов – Алматы, 2015. – 160 б.

Бұл кiтапта қазақ қоғамының ажырамас бөлiгi саналатын Төре-төлеңгiт руының тарихы мен шежiресi сөз болады. Ғасырлар бойы ауызекi әңгiме ретiнде атадан-балаға мирас болып келген шежiре жан-жақты зерттелiп, тари х и дерек термен толықт ыры лған. Басы лым Көк көз бат ырдан тараған төрт төбел Төре-төлеңгiттермен қатар, жалпы қазақ тарихына қызығушылық танытатын барша оқырман қауымына арналады.

УДК 929.5 (574) ББК 63.2 (5ҚАЗ)

Ескiден сыр шертейiн, тыңда балам, Өтiптi Сыр бойында Көккөз бабам. Ақыл мен батырлығы сай ма сай боп, Жағыпты Ералы атты ханға бабам. Ақсүйек Ер Сейiтпенбет досы болған, Шапқанда жауға қарсы жолы болған. Төренiң төлеңгiтi руы деп, Тағы да хан таңбасын сыйға алған. Тараған төрт атаның ұрпағымыз, Аманатты орындау – қарызымыз. Бiрлiкпен тату-тәттi өмiр сүрiп, Iзгiге жол қалдыру парызымыз. Шежiре – ататектен калған мұраң, Бабалар аруағына оқыт Құран. Төлеңгiт Көккөз ата ұрпағының Төрiнде осы кiтап тұрсын, балам.

А лдамұрат Сартбайұлы

Мазмұны Шежiре – тарихтың қайнар бұлағы...............................................................................6 «Әлқисса» – Адамзат шежiресi.......................................................................................... 11 «Мен қазақпын...» – Ұлы дала тарихына шолу................................................... 17 Төре-Төлеңгiт тарихы.............................................................................................................. 23

Тарихи зерттеулерден үзiндi............................................................................26

Қорытынды....................................................................................................................... 33

Хан таңба............................................................................................................................................34 Құлпытас..............................................................................................................................................39

Құлпытас сыры............................................................................................................... 43

(конструкциялық және мән-мағыналық ерекшелiктерi)......44

Құлпытас қою сапары..............................................................................................46

Төлеңгiт шежiресi........................................................................................................................ 53

Жұмақайдың ұрпақтары.......................................................................................54

Құдайбергеннiң ұрпақтары................................................................................69

Өтегеннiң ұрпақтары.............................................................................................. 71

Жиенқұлдың ұрпақтары.......................................................................................82

Шежiренiң графикалық кескiндерi............................................................................94 «Әңгiме болсын»........................................................................................................................128 Мұрағат.............................................................................................................................................. 156

Алғы сөз «Атадан жақсы ұл туса - елiнiң туы болады» деп Әйтеке би айтпақшы, қазақ тарихында өшпес iз қалдырған талай ұлы тұлғалардың өткенi белiгiлi. Көбiнiң есiмдерi белгiлi, олардың ерлiгi мен шешендiгi әлi де ел аузында. Бiрақ, уақыт ағымымен аты ұмытылып, елi үшiн iстеген үлкендi-кiшiлi еңбектерi тарих көшiнiң қойнауында қалып қойған кiсiлер қаншама? Сондай бiр олқылықтың орнын толтыру мақсатында қазақ қоғамының ажырамас бөлiгi саналатын Төре-төлеңгiт руының тарихы мен шежiресiн назарларыңызға ұсынып отырмыз. Ғасырлар бойы ауызекi әңгiме ретiнде атадан-балаға мирас болып келген бұл шежiре өткен ғасырдың 70-жылдары алғаш рет қағазға түсiрiлген. Ақылгөй ақсақалдар мен естияр ұрпақтардың арқасында бiзге жеткен бабалар аманатын өскелең ұрпаққа шашауын шығармай жеткiзу бiздiң де борышымыз. Осы кiтапты шығаруға бел байлаған күннен бастап бұл шежiренiң тарихи деректерге сәйкестiгiн зерттеуге кiрiстiк. Жүзге жатпайтын болғандықтан төлеңгiттер туралы деректер қазақтың ресми тарихы мен белгiлi шежiрелерiнде кездеспейдi, сондықтан басқа дерек көздерiн iздестiруге мәжбүр болдық. Инемен құдық қазғандай бұл iзденiс барысында көптеген қызық мәлiметтерге кез болдық. Жан-жақты зерттеулер барысында шежiреде айтылған оқиғалардың шынайылығына көз жеткiзiп қана қоймай, жаңа ашылған тарихи деректермен толықтырудың ретi келдi. Төлеңгiт қауымын қазақ халқынан бөлiп қарауға болмас, сол себептi бұл кiтапта жалпы қазақ шежiресiн де айта кетудi жөн санадық. Ал қазақ халқы, өз кезегiнде, жалпы адамзат тарихының бiр тармағы екенiн есте тұта отырып, кiтабымызды Адам-атадан бастау алған шежiреден бастаған дұрыс болар деп шештiк. Осы кiтапты дайындау барысында Көккөз бабадан осы күнге дейiнгi тараған ұрпақтар тiзiмiн құрауға атсалысқан азаматтарға зор ризашылығымызды бiлдiргiмiз келедi. Аллаһ-тағала берекесiн берсiн! Ата-баба аруағы разы болсын!

Шежiре – тарихтың қайнар бұлағы Қали Жолдасов

Шежiре арқылы өз тегiн өзi тектеп, өз ата-бабасы мен ұрпағын өзi түгендеу, қалыптасу тарихын айғақ-деректермен сабақтастыру – әр рутайпаға тән үрдiс. Сондай өнегелi үрдiстi жалғастыруды мұрат еткен Әлмұрат Өнербаев пен Сүндет Маемгеновтiң бастамасы – бағалауға лайық игi iс. Ғұлама ғалым А. Сейдiмбек «Елдiк қадiр-қасиеттiң орнығуы алдымен елтанудан басталады» деген екен. Ал елдi тануды ру тайпалық жүйеге терең үңiлiп, ататектiк құрылымды бажайлап танудан бастау керек сияқты. Сол арқылы өскен өңiр, әлеуметтiк орта, өмiр салты, мәдениетi, сүйек қосу, ұжымдасып тiрлiк құру, ортақ жаудан қорғану, қоныс-мекендi сақтап қалу сипаты айқындалады. Жанұяның әулетке, әулеттiң руға, рудың тайпаға, тайпаның ұлысқа, ұлыстың ұлтқа қалай айналғанына көз жеткiземiз. Бiр рудың шежiресi арқылы тарихи оқиғалар, әкiмшiлiкаумақтық құрылымдар жайында дерек аламыз. Өз басым «Хан таңбалы төре-төлеңгiттер» атты этнологиялық еңбектi оқи отырып осыны пайымдадым. Ғылыми деректерге сүйенсек, Төлеңгiттер – ежелгi тайпалардың бiрi. Қытай жылнамасы-«Жаңа таңнама» атты тарихи баянда: «VIII ғасырда Ғұн ұрпақтары 15 ата болды. Соның бiрi – ТЕЛЕНГIТтер (Төлеңгiттер)» деп баяндалған. Бұл деректi даңғайыр тарихшы Зардыхан Қынаятұлының Жошы ұлысы туралы еңбегiнен де оқуға болады. Ол «Теленгiттердiң» қазiргi «Төлеңгiттер» екенiн нақты айғақтармен растайды. Сондай-ақ кейбiр ғалымдар «төлеңгiт» атауының Алтай-Саян тау алаптарын ертеден қоныс тепкен түркi тiлдес «Толонко» (толенке, дуленьге) тайпасынан бастау алатынын айтады.

Жошы ханның тiкелей ұрпақтары-төрелермен бiрге ел басқару iсiне төлеңгiттер де араласып, Қазақ мемлекетiнiң қалыптасуына ұшан-теңiз үлес қосқаны тарихтан белгiлi. Бұл т уралы Ақселеу Сей дi мбек бы ла й деп ж а за д ы: «Қа зақ хандығының д ә уiр ле у кезеңiнде төре-төлеңгiттер ел iшiнiң жүздiк құрылымына орай саяси-әлеуметтiк би лiктiң басында болды», «...төлеңгiттер хан-сұлтандар пәрменiнiң жүзеге асуын қадағалайтын болған» (А.Сейдiмбек. «Қазақтың ауызша тарихы», Астана, 2008, 150-бет және 360-бет). Сондай-ақ, белгiлi этнолог Ж.Артықбаев: «Төлеңгiттер ... малдарына төре таңбасын басады, төренiң ұранын шақырады, ...жаугершiлiкте ең сенiмдi жауынгерлерге айналады», - деп жазады (Ж.Артықбаев. «Этнос және қоғам», Қарағанды, 1995, 79-бет). Жалпы төлеңгiттер туралы ғалым-зерттеушiлер А.Сейдiмбек, Х . М .Әд i л г е р е е в , З. Қ ы н а я т ұ л ы , Е . Қ о й ш ы б ае в , Ж . А р т ы қб ае в , А.И.Левшин, Н.А.Аристов, А.Н.Харузин, О.Т.Молчанова, М.П.Вяткин, А.П.Ч улошников, В.Ф.Шахматова, т.б. өз еңбектерiнде болжамдары мен пiкiрлерiн бiлдiрген. Бұлардың пiкiрлерi бiр-бiрiнiкiне сәйкес ке лмесе де, олар төлеңгiт тердiң V II ғасырда Орхон өзенiнiң батыс жағын, А лтай-Саян тауларын, Хангай тауының алабында қоныстанғанын, ал XIII ғасырда Шыңғыс әулеттерi-төрелермен бiрге қазақ даласына қадам басып, сiңiсiп кеткенiн дәлелдермен түйiндейдi. Бүгiнде төлеңгiттердiң басым көпшiлiгi Қазақстанда, сондай-ақ Қырғызстанда, Өзбекстанда, Қарақалпақстанда, Ресейдiң ТаулыАлтай автономиялық облысының Ұлыашан(Улачан) және Қосағаш аудандарында тұратынын айтады. Ретi келгенде найман, керейт, меркiт, қоңырат, жалайыр, уақ руларының да Моңғол үстiртiнен қазiргi Қазақстан аумағына XIII ғасырда қоныс аударғанын айта кеткенiмiз артық болмас. Осы тұста төлеңгiттердiң екi бiрлестiк екенiн еске салғым келедi. Олардың бiрi – төре-төлеңгiтер болса, екiншiсi – төлеңгiттер. Осы кiтаптағы кестеде де, басқа дерек көздерiнде де «Төре-төлеңгiт» пен «Төлеңгiт» бөлек көрсетiлген. Екеуiнiң таңбасы да, ұраны да басқабасқа. Жоғарыда айтылған, төрелермен билiк басында болғандар, әрине, төре-төлеңгiттер екендiгiнде дау жоқ. Бұл пайымымды 2006

жылы басылған «Қазақ этнографиясының кiтапханасы» сериялық көптомдықтағы Е.Қойшыбаевтың мақаласы растай түседi. Онда: «... саяси-әлеуметтiк шешiмдердi хан-сұлтандармен бас бiрiктiрiп шешуге шарттылығы болған төре-төлеңгiттердiң орны бар...» деп жазылды. Олай болса, жоғарыда Ж.Артықбаев атап өткен, төренiң ұранын айтып, таңбасын басатындар жалпы төлеңгiттер емес, ТӨРЕ-ТӨЛЕҢГIТТЕР екенiн ерекшелеуге тиiспiз. Мұны айтқанда, мен төлеңгiттердi екiге ажыратып,екеуiнiң арасына жiк салып, бiрiн-бiрiнен алшақтатуды мақсат тұтып отырғаным жоқ. Тек қана тарихи деректердi тiлге тиек етiп, айқындық танытайын деген ойым бұл. Бұл еңбекте менiң жетiншi бабам Ер Сейтпенбет қожа туралы да бiраз деректер баяндалыпты. Расында да атадан балаға жалғасып келе жатқан деректерде Ер Сейтпенбет қожа мен Көккөз батырдың жақын достығы және олардың қатар жерленгенi туралы хикаяттарды құлағымызға құйып өстiк. Мұны Тауелiбай мен Сыр бойының кез келген қариясы бiлiп, айтып отыратын. Тiптi, өткен ғасырдың 20-жылдары Ауғанстанға ауып кеткен Жұмағали атамыздың баласы Шүкiрiлла 1992 жылы елге келгенде екi дос – қожа мен төлеңгiттiң қатар жерленгенiн әкесiнен есiткенiн айтқан болатын. Демек, Әлмұрат аға басшылығында Бас Сарыбұлақтағы мазарға орнатылған белгiнiң дөп қойылғанына ешқандай күмән болмауы тиiс. Сондай-ақ, ұрпақтарының «Құлпытасты Көккөздiң дәл басына қоймадықау» деп өкiнуiне де негiз жоқ. Әлекеңнiң өзi айтқандай, анығын бiлмей, өзгенiң басына болжалмен қойғанша, қорымға кiреберiске орнатуы дұрыс шешiм болған. Ретi келгенде айтайын: Тауелiбайға танымал дiндар-ғұлама Ерiмбет молда Молалыдағы әкесiнiң моласына құлпытас жаздырып апарып, сол моланың кiреберiсiне орнатқан екен. Себебiн сұрағандарға: «Осы зиратта әкемнiң жерленгенi анық, бiрақ қай тұста екенiн бiлетiн шалдар жоқ кәзiр. Сондықтан бiреудiң басына қойғанша, кiреберiске орнатқанды мақұл көрдiм»,-деген екен. Зор болсаң, Ерiмбеттей ғұламаның бәтуасына уәж айтып көршi! Иә, осыдан 250 жылдай бұрын үзеңгiлес жүрген бабаларымыздың достығы балаларына амананат болып, арты жақын туыстыққа ұласты.

Бiз, Ер Сейтпенбет қожаның ұ рпақтары, Көккөз батырдың т ұ қымжұрағатымен қанаттас, қоралас, қоныстас ғұмыр кешiп келемiз. Қайырсыз бiткен түйеден, Қожадан алған ешкi артық. Төрелiксiз төреден, Төлеңгiттен шыққан естi артық, -дегендей естiлерiн ес тұттық. Олар қожадан iлiм алса, бiз төре-төлеңгiттен тәлiм алдық. Құдаандалы болып, үй үстiне үй тiктiк. Сондықтан болар, осы бiр ағайындарды жаныма жақын тұтып, олар туралы дерек тапсам, қойын дәптерiме түртiп алуды о бастан әдетке айналдырғам... Әсiлi, бұл кiтап туралы пiкiр жазам деген ой менде болған емес. А лайда Әлмұрат ағам: «Әдебиетшiсiң ғой, оқып ойыңды бiлдiр»,-деп ұсынған еңбектi оқып шығып, қолыма ерiксiз қалам алдым. Бiлгенiмдi қосқым келдi. Тарихтың тай қазанында бiрге қайнап жетiлген, туыстай етене жақын болып кеткен төре-төлеңгiттердiң шежiренамасына титтей де болса үлес қосудың орайлы сәтiнен қағаберiс, шет қалғым келмедi. Қариялардан есiткенiм едi, сөзiмдi ертеректе ұлықтардың ұлағатсыз сөзiн жақтырмай босағада тұрып сөзге араласқан баланың назымен аяқтағым келiп тұр: Ұлық болсам - нетер ем, Ұлағатты сөйлер ем. Төре болсам – нетер ем, Төрелiк сөз айтар ем! Кiтап жайлы, жалпы төре-төлеңгiттер хақында, шешiренаманың мақсат-мүддесi жайлы, құрастырушылардың ұланғайыр еңбегi туралы ұлағатты сөз бен төрелiк пайым айта алдым ба, бiлмедiм?! Сөздiң тоқетерi: бұл кiтап – киiз туырлықты жұртқа аты арып, тоны тозған тұстарында пана болып, жол сiлтеген, елдiң болашағы үшiн «қара терiн төгiп, қызыл қолымен қызмет еткен» төре-төлеңгiттердiң бақилық болған бабаларына қойылған ескерткiш iспеттес еңбек! Келешек ұрпаққа ұлағат болар рухани қазына! «Адам ақылымен қымбатты, ұрпағымен сымбатты» дейдi халқымыз. Төре-төлеңгiттердiң сымбатты, дана ұрпағы көп болсын! Қали Жолдасов, Қазақстан Журналистер одағының мүшесi. 9

Әлқисса Адамзат шежiресi*

ұдай тағала адам баласын жаратпақ болып, Жәбрейiл перiштенi жер бетiнен топырақ алып кел деп жұмсайды. Ол жерден топырақ алғалы жатқанда, Жерге тiл бiтiп: «Не iстеп жатырсың?» – деп сұрайды. Жәбрейiл перiште келген жұмысын айтады. Жер оған: «Менен топырақ алмаңыз, өйткенi ертең адам перзентi көбейгенде, бiрi кәпiр, бiрi залым, бiрi күнәһар болып, Құдай тағаладан азап шегер»,- дейдi. Жәбрейiл перiште топырақ алмастан қайтып келiп, Жердiң айтқанын жеткiзедi. Екiншi рет Құдай тағала Мәкайыл ғалаиссаламды жiбередi, ол да топырақ алмай, естiгенiн айтып келедi. Үшiншi рет Құдай тағала Исрапыл ғалаиссаламды жiбередi, ол да топырақ алмай, естiгенiн айтып келедi. Одан кейiн Құдай тағала Әзрейiл ғалаиссаламды жiбередi, оған жер алдыңғы айтқан сөзiн айтып едi, Әзрейiл: «Сенiң айтқаныңнан Құдайдың хүкiмi күштiрек» – деп, қазiргi Қағба тұрған жерден топырақ алып келедi. Құдай тағала өзiнiң құдiретiмен ол топырақты қамырдай илеп, одан адамның суретiн жасап, отыз күн Мекке мен Таифтың арасына қояды, қырық күн дегенде оған жан бiтiредi. Осылай Адам ата Құдай тағаланың құдiретiмен дүниеге келедi. Адам деген сөз арабша жер қыртысы деген мағына бередi (Оның лақап аты Сафиолла делiнедi).

*Бұл деректер XVII ғасырдағы т үркi жазба ескерткiшi саналатын Әбiлғазы ханның (Үргенiш ханы Жоша ұрпағы Араб Мухаммед хан ұлы) «Шежире-и Түркi» (Түркi шежiресi) атты кiтабынан алынды. Көне түрiк тiлiнен аударған Б. Әбiлқасымұлы, ф.ғ.д., профессор.

Сол Адам ата өзiнiң қырық мыңыншы ұрпағын көредi, орнына Шестi пайғамбар етiп кетедi. Шест өз орнына ұлы Анушты отырғызады. Ануштың орнына Қинанды, Қинан өз орнына баласы Мәклайылды отырғызады. Мәклайыл өз орнына ұлы Бердiнi, Бердi ұлы Ақнұқты отырғызады (Ақнұқ өз замананда ғылымды меңгерген адам болған, Арабтар ондай адамды Iдiрiс деп атаған. Бұл кiсiнi перiштелер тiрiдей ұжмаққа алып кеткен дейдi ғұламалар). Оның орнына ұлы Мұтұшлақ. Одан кейiн ұлы Ләмек, оның орнына ұлы Нұқ келедi. Нұқ пайғамбар 700 жыл халықты мұсылманшылыққа үгiттейдi. Сонша жыл жатпайтұрмай халыққа «Құдайға иман келтiрiңдер» деген еңбегiнiң арқасында 80 адам ғана иман келтiрiптi. Нұқ Құдайдан сексен адамнан басқасын жоқ қылуын сұрап дұға тiлейдi. Жәбрейiл перiште келiп: «Құдай тiлегiңдi қабыл еттi, саған кеме жасап 80 адамын кемеге отырғызсын, дүниенi суға батырамын – иман келтiрмегендер жоқ болады дедi» дейдi. Нұқ барлық жан-жануарлардан бiр жұптан алып кемеге отырады. Жер бетiндегi қалған барлық жан-жануар суға батып кетедi. Алла тағаланың әмiрiмен су қайта тартылып, Нұқ мiнген кеме Шам жұртындағы Мүсiл шахарының жанындағы Жуды тауынан шығады. Кемеге раджаб айының алғашқы күнi мiнiп едi, алты ай он күннен кейiн мұхаррам айының онында кемеден шығады. Таудың етегіне келіп түскен халықтың көбі ауру еді. Нұқтың үш баласы мен келiндерi аман қалады, қалғандары ол дүниеге сапар шегедi. Нұқ пайғамбар үш ұлын үш тарапқа: Қам атты ұлын Үндiстан, Сам атты ұлын Иран жаққа, Иафес атты ұлын солтүстiк жаққа жiбередi. Үшеуiне: «Адам перзентiнен үшеуiңiзден басқа ешкiм қалған жоқ, үшеуiңiз үш жұртқа отырыңыз, ұрпақтарыңыз көп болса, сол барған жерлерiңiзде жұрт етiп отырғызыңыз»,- деп өсиет еткен екен. Нұқ пайғамбардың Қам атты баласынан: Кушит, Нубийлiктер, Ханеней, Пунти, Хет, Вавилон туады. Иафестен: Шын (Қытай), Тұран (Түрiк), Шын-Мажiн (Үндi). Сам атты баласынан: Ағым, Ғабар, Шалық, Арпақшат, Орған, Аштақ, Тарах туады. Самның Тарағынан Азар, одан Ибраһим пайғамбар, одан Ысқақ пен Смағұл тарайды. Смағұлдан: Арабтар. Ысқақтан: Хайдар, Табиғи, Түрiк туады. Табиғидан: Массагет, Кассах, Сах, Махалла туады. Сахтан: Әнсары, одан Халит, одан Әннас сахаба мен Уқас сахаба туады. Уқас сахабадан: Кавказ, Парсы, Тажiк, Иран тарайды. Әннас сахабадан: Мадат, Охастин, Ғажат, Сыбай туады. Мадаттан: Тағауыз, Кашкар туады. 12

Алынша ханнан Татар мен Монғол дүниеге келедi. Монғолдан: Қарахан, Өзхан, Көзхан, Көрхан туады. Қараханның бәйбiшесiнен Оғыз дүниеге келедi. Ол Құдайдың құдiретiмен туа мұсылман болып дүниеге келедi, анасын ембейдi қояды. Анасының түсiне баласы кiрiп: «Әй, ана! Мұсылман бол, егер мұсылман болмасаң, өлсем де сенiң емшегiңдi ембеймiн», – дептi. Анасы баласын аяп, Тәңiрдiң бiрлiгiне иман келтiрiптi. Бала емшек емiп мұсылманша өмiр сүрiптi. Әкесi қарсы болып, оны өлтiрмекшi болыпты. Ата мен бала арасында соғыс болып, Оғыз жақтастарымен жеңiп шығады. Оғыз атасының орнына хан болады, дүниеде ең үлкен мемлекет болады. Өз жақтастарына бiрiккен, ұйыған деген сөзден шығарып ҰЙҒЫР* деген ат бередi. Содан берi ұйғыр халқы тарихта қалған. Ата мекендерi – Монғол жерiндегi екi таудың арасындағы өзен жағасы. Аңшылық, егiншiлiк және саудагерлiктi кәсiп еткен. *Кейбiр шежiрелерде Ұйғырды Мадаттың баласы деп көрсетедi. Ол дұрыс емес. Себебi: жоғарыда айтқан Түрiк шежiресi кiтабында «Нұх пайғамбардан бастап А лынша ханға дейiн халық мұсылман едi. Алынша ханнан бастап пұтқа табынып кеттi» деп жазылған.

Охастан: Балқар, Қарашай, Құмақ тарайды. Ғажаттан: Ноғай, Татар, Башқұрт туады. Сыбайдан: Алаш, одан Жайылхан, Сейiлхан тарайды. Сейiлханнан: төрт арыс Түрiкпен туады. Жайылханнан : Түмен. Түменнен: Өзбек пен Жанан туады. Жананнан: Айырқалпақ, Келмек туады. Айырқалпақтан: Қазақ, Созақ туады. Келмектен: Қырғыз туады. Созақтан: Тұлпар, Сүйiр туады. Сүйiрден тұқым жоқ. Тұлпардан: 6 арыс Қарақалпақ туады, олар: Қият, Қыпшақ, Қоңырат, Маңғыт, Кенегес, Мүйтен. Қазақтан: Жұман, одан Әбiлхайыр, одан Ақарыс, Бекарыс, Жанарыс тарайды. Ақарыстан тарағандар ҰЛЫ ЖҮЗ, ата кәсiбi: «Қауға берiп – қойға қой», таңбасы – Нәл. Ұлы жүз рулары: Қаңлы, Сiргелi, Жалайыр, Сарыүйсiн (Сары бәйбiшiден). Ысты, Ошақты, Шапырашты (Сыланды ана – Зерептен). Албан, Суан, Дулат (Домалақ ана – Нұриладан). Бекарыстан тарағандар ОРТА ЖҮЗ, ата кәсiбi: «Қалам берiп – дауға қой», таңбасы – Босаға. Орта жүз рулары: Арғын, Қыпшақ, Найман, Қоңырат, Керей, Тарақты, Уақ.

Жанарыстан тарағандар КIШI ЖҮЗ, ата кәсiбi: «Найза берiп – жауға қой», таңбасы – Жебе. Кiшi жүз рулары: Бекарыстан: Арғымақ, Алау батыр. 1. Арғымақтан – Жетiру, олар: Телеу, Рамадан, Керейт, Кердерi, Жағалбайлы, Тама, Табын. Кiшi жүздiң үлкенi саналады. 2. Алау батырдан – Құдияр тентек, одан: Қадiрхожа және Сәдiрхожа. Қадiрхожадан: Он екi ата Байұлы, олар: Адай, Алтын, Жаппас, Алтыбас (Алаша), Байбақты, Масқар, Берiш, Таз, Есентемiр, Ысық, Тана, Қызылқұрт, Шеркеш. Сәдiрхожадан: Қаракесек, одан Байсары (Кете), Әлiм, Шөмен. Сонымен қатар қазақта жүзге кiрмейтiн рулар бар. 15-сәуiр 1992 жылы «Ана тiлiнiң» шежiре кiтапшасында Сайдаққожа Жүсiп ұлының 1875 жылы Бұхарда жазылған «Жүзге кiрмейтiн қазақ рулары» атты шежiресi жарық көрген едi. Соны соңғы жылдары жарық көрген Алмас Ордабаевтың «Таңба – қазақтың рулық белгiлерi» кiтабындағы деректермен толықтырып, халық назарына ұсынбақпыз.

Жүзге кiрмейтiн қазақ рулары Ру атауы Таңбасы Таңбаның атауы

Ұраны

Қожа

Әлiп

Қожа Ахмет

Қорасан

Садақ

Шайбани

Тарақ

Абылай

Бақсайыс (Төре)

Төре

Арқар

Абылай

Шайбақ

Саңқай

Төре-Төлеңгiт

Хан таңба

Арқар

Төлеңгiт

Көсеу Орақ

Сунақ

Қаламсап

Әбiлғазы Сунақ

Кәлеген

Найза Үршатай

Қараша

Көз Қарашық

Құрама Алаша Қатаған

Домбыра

Қатаған

Дүрмен-барлас

Садақ

Темiр

Баршылық

Найза

Бахадүр

Маңғытай

Қобыз

Қаратау

Моғалтай

Таяқ

Қайрақты

Қоңырат

Орақ

Алпамыс

Қыпшақ

Найза

Қобыланды

Шоқпар

Ноғайлы

Балға

Алтай-қарпық

Домбыра Алтай

Сырнай

Қалпақ

Табақ Қарақат

Қырғызәлi

Қомұз

Айдархан

Шолпан ата

Мен – қазақпын мың өлiп, мын тiрiлген. Жөргегiмде таныстым мұң тiлiмен. Жылағанда жүрегiм, күн тұтылып, Қуанғанда күлкiмнен түн түрiлген. Мен – қазақпын, ажалсыз анамын мен, Құрсағыма сыйдырам даланы мен. Пәк сәбимiн бесiкте уiлдеген, Дәуiрлермен құрдаспын, данамын мен. Мен – жiгiтпiн, айқасқа, сынға асықпын Жүрегi бар кеудемде шын ғашықтың. Жанартаудай жойқынмын жұлқынғанда, Шарықтасам, қыран боп шыңға шықтым. Руым көп солардың аттарындай, Мiнезiм бар таулардың қатпарындай. Ән-жырым бар бабалар хаттарындай, Әжiмiм бар бейнеттiң таптарындай. О, замандас, соларға бiр қараңыз; Әр кiрпiшi, әр тасы бiр қора аңыз. Өлгендердi тiрiлтiп, өмiрлi етiп, Өшкендердi табатын бiр ғана бiз. Мирасы ма, мұра ма, аз ба со да? А лынбайды алтындай қазбаса о да. Тереңiм көп, тұңғиық тарихым кеп, Жылдар көшi том-томдап жазбаса да. Жұбан Молдағалиев

Мен – қазақпын,

мың өлiп, мың тiрiлген...

ұлы дала тарихына шолу

Тарих адам бар жерден бастау алады. Қазақстан мен Орта Азияны бұдан миллион жыл бұрын тұрақ еткен ең ежелгi адамдардың айғақ белгiлерi Кiшi Қаратаудың солтүстiк өңiрiндегi Шарбақты, Тәңiрқазған, Бөрiқазған, Ақкөл, Қазанғап деп аталатын жерлерден табылды. Археологтар мұны ежелгi полеолиттiң белгiсi ретiнде шель-ашель дәуiрiне жатқызады. Бұл осыдан 800 мың жыл бұрынғы уақыттан бастап, 100 мың жыл бұрынға дейiнгi уақыт аралығын қамтып жатыр. Қазақ даласында миллион жыл бұрын белгi қалдырған адамдар тiршiлiгi бiр сәт үзiлместен бүгiнгi өмiрмен жалғасып жатыр. Ұлы дала төсiндегi тарихи-әлеуметтiк өзгерiс көшпелi өмiр салттың басталуымен тiкелей байланысты. Жаңаша жыл санауға дейiнгi II–I мың жылдықтардың өзiнде-ақ сахара тұрғындарының тарихи тәжiрибесi қуаң дала төсiнде тек көшпелi өмiр салттан ғана бақыт табуға болатынына көзiн жеткiздi. Мұның өзi далалықтардың шаруашылық мәдени типiн даралап, олардың төл тума болмысын қалыптастыруға себепшi болды.

Көшпелi өмiр салттың еуразиялық типiн азаматтық таным мен сана эволюциясынындағы ең елеулi прогрестiк секiрiс кезеңi деп бағалауға болады. Бұл ретте, ең алдымен мына мәселеге назар аударыңыздар: ұлы дала төсiндегi көшпелi өмiр салттың басталуы, сөз жоқ, уақыт пен кеңiстiкке қатысты таным-түсiнiктiң қалыптасуымен тiкелей байланысты. Бойлық бойынша мыңдаған шақырымдық жолды артқа тастап, жолай бiрнеше географиялық белдеулердi кесiп өтiп, жыл құсы сияқты маусымдық ырғаққа бағынған көшпелi өмiр салт қалыптастыру үшiн, ең алдымен уақыт пен кеңiстiк туралы таным-түсiнiктерi қапысыз болуы қажет едi. Ал, еуразия көшпелiлерiнiң уақыт пен таным түсiнiгi кемел болған. Осыған орай немiс ғалымы Альфред Вебердiң ой-тұжырымы ден қойдырады. «Орталық Азиядан шыққан көшпелi халықтардың Қытай, Үн дiс тан және бат ыс е л дерiне баса көк теп же т уi ( Қ ытай, Үндiстан және батыс елдерi көшпелiлерден жылқыны пайдалануды үйрендi) жаңағы айтқан үш атырапқа да бiрдей ықпал еттi: ат үстiндегi көшпелi халықтар дүниенiң кеңдiгiн таныды. Олар ежелгi дүниенiң ұлы мәдениетi бар мемлекеттерiн жаулап алды. Қиын-қыстау тiршiлiк пен қауiп-қатерi мол жорықтар арқылы олар дүниенiң жалғандығын түсiндi: ал үстем нәсiл ретiнде олар дүниеге ерлiк пен трагикалық сананы орнықтырып, оны эпос түрiнде паш еттi» – деп жазды немiс ғалымы Альфред Вебер (Карл Ясперс. Смысл и назначение истории Москва, 1991, 46-бет).

Ұлы Дала көшпелiлерi өздерiн қоршаған экожүйемен үйлесiмдi өмiр салт құрып қана қойған жоқ, сонымен бiрге олар орнықты әлеуметтiк-саяси институттар да қалыптастырды. Мұның өзi өмiр ағымында шыңдала келе Ұлы Дала төсiнде, соның iшiнде Қазақ даласында iргелi мемлекеттердiң бой көтеруiне себепшi болды. Бұл ретте, жаңаша жыл санауға дейiн-ақ iрге бекiтiп, қуатты мемлекетке айналып үлгерген, Сақ, Ғұн, Үйсiн, Қаңлы елдерi, VI-VIII –

Мұсылманша жыл санау: тышқан, сиыр, жылан, жылқы, мешiн, тауық, доңыз, қоян, қой, барыс, ит, ұлу.

Ай аттары: қаңтар, ақпан, наурыз, көкек, мамыр, маусым, шiлде, қыркүйек, қараша, желтоқсан.

ғасырлардағы Түркi, Түргеш, Қарлық қағанаттары, VIII-XI ғасырлардағы Оғыз, Қыпшақ, Қарахан мемлекеттерi, XI-XIV ғасырлардағы Найман, Керей хандықтары мен Алтын Орда ұлысы, сондай-ақ осынау мемлекеттiк құрылымдардың тiкелей жалғасы болып табылатын Ақ Орда, Көк Орда, Моғолстан, Ноғай Ордасы және Қазақ хандығы, түптеп келгенде, Ұлы Дала төсiндегi мемлекеттiк құрылымдардың үзiлмей сабақтасқан 3 мың жылдық шежiресi пайда болды. Еуразия қос құрлығының тарихындағы орта ғасырдағы бұрынғы судай сапырылысқан рулар мен тайпалардың, қауымдар мен қоғамдардың бiрте-бiрте ұлттық даралануға, этникалық дербестенуге ойыса бастағаны тарихтан аян. Осынау жалпы азаматтық дамудың заңдылықтарымен шендесiп жатқан этностену (этнизация) үрдiсiнен қазақ халқы да шет қалған жоқ. Ұлы даланың кiндiк жұртын ежелден қоныс еткен скиф-сармат, сақ-ғұн, үйсiн-қаңлы, оғыз-қыпшақ, түркi-монғол этникалық түзiлiмдерiнiң тiкелей мұрагерi болып табылатын қазақ халқы XV ғасырдың 60-жылдарында өзiндiк атауымен тарих сахнасына шығып, өз алдына дербес хандық шаңыраған көтердi. Шайбан әулетiнен шыққан Дәулет–шайхтың баласы Әбiлқайыр ханның көк кесене төңiрегiндегi шайқаста Үз-Темiр Тайшы басқарған ойрат әскерiнен ойсырай жеңiлуi – Барақ ханнан кейiн билiктен айрылған Өрiсхан әулетi сұлтандарының бас көтерiп, жеке мемлекет болып шығуына мүмкiндiк туғызды. Осы мүмкiндiктi дұрыс пайдаланған Өрiсханның ұрпақтары – Болатұлы Керей мен Барақұлы Жәнiбек өздерiне қарайтын тайпаларды бастап, Әбiлқайыр хандығынан бөлiнiп шығып, Моғолстан жерiне кеттi. Онда оларды Моғолстан ханы Есен-бұға аса құрметпен қабылдап, өз мемлекетiнiң батыс жағынан Шу бойы мен Қозыбасы өңiрiн оларға бөлiп бердi. Осы арада олар жаңа Қазақ Хандығының шаңырағын көтердi. Хан тауында Керейдi ақ киiзге отырғызып, хан көтердi. 1468 жылы Әбiлқайыр хан қайтыс болып, оның ордасында таққа талас басталды. Осы тақ таласы Керей мен Жәнiбектiң Өзбек ұлысына қайта оралып, мұндағы күреске белсене араласуларына мүмкiндiк бердi. Ханның мирасқоры – Шейх-Хайдардың жеңiлуi, ұлыстағы бар билiктiң Керей ханның қолына көшуiне жағдай жасады. Осы кезден бастап Қазақ хандығы iргелi мемлекетке айналды. («Елтұтқа», авторлары: Мырзатай Жолдасбекұлы, Қойшығара Салғараұлы, Ақселеу Сейдiмбек, «Күлтегiн» баспасы, Астана-2001 жыл.)

Бұрынғы ғасырлар сiлемiнде кiндiктес болған түркi тiлдес этностармен салыстырғанда қазақ халқы дербес хандық құрған кезден бастап өмiр салтымен де, шаруашылықмәдени типiмен де, мемлекеттiң әлеуметтiк-саяси құрылымымен де даралық сипат танытты. Әсiресе, мемлекет басқару iсiндегi далалық демократия – билiк жүйе үрдiсi ел iшiндегi әлеуметтiк-саяси үйлесiмнiң тезiрек орнығуына, бiртұтас этникалық дiлдiң тезiрек қалыптасу ына, елдiк пен мемлекеттiктi кие т ұ татын этникалық сананың тезiрек шыңдалуана себепшi болды. Ұлт маңдайының бағына бiткен Керей, Жәнiбек, Қасым, Есiм, Тәуке, Абылай сияқты хандар елдiң iргесiн бекемдеп, шаңырағын нығайту жолындағы алмағайып заманның қиын-қыстау сәттерiнде ұдайы жеке бастарының қадiрқасиеттерiмен үлгi өнеге бола бiлдi. Ал, Төле, Қазыбек, Әйтеке сияқты қарақылды қақ жаратын ақылды билер, Асанқайғы, Қазтуған, Шалкиiз, Бұқар сияқты айыр көмей, жез таңдай абыз жыраулар, Бөгенбай, Қабанбай, Наурызбай сияқты ел тағдыры жолында жаумен санаспай соғысатын ержүрек батырлар Қазақ хандығының тiрек тұлғалары едi. Қазақ халқы Жоңғарлармен ғасырдан астам уақыт соғысып, ақырында Жоңғар мемлекетi мүлде жойылып, қансыраған Қазақ хандығы Рессей патшалығына 300 жылдан астам бодан болды. Қазақ хандығының тарихындағы үш ғасырға созылған бодандықты өз iшiндегi саясиәлеуметтiк үрдiстердiң жүзеге асуына байланысты үш кезеңге бөлiп қарауға болады. Бiрiншi кезең – 1731 жылдан 1822 жылға дейiн. Яғни, 1731 жылы Әбiлқайыр ханның орыс патшайымымен келісімге келсе, 1822 жылы М.Сперенанскийдiң Сiбiр қазақтары туралы уставы (жарлығы) шығып, осы жарлықтан бастап қазақ даласында хандық билiк жойылды. Халық иесiз, орталық өкiметсiз, панасыз, қасiретке толы ғұмырын бастады Екiншi кезең – 1822 жылдан 1868 жылдар аралығы. Бұл кезеңде аға сұлтандық билiк орнап, елдiң саяси-әлеуметтiк құрылымына патшалық Рессей толық бақылау жасау мүмкiндiгiне толық ие болды. Аға сұлтандардың тiзгiнi Рессей әкiмдерiнiң қолында болды. Үшiншi кезең – 1868 жылдан 1991 жылдар аралығы. Қазақ халқының ғасырлар бойы этникалық тұтастығына кепiл болып келген, өмiр салтын төлтума даралықта қалыптастырған және шаруашылықты-мәдени типiне ұйытқы болған руаралық дерегей (горизонтальды) құрылымы 1868 жылғы ЖАҢА ЗАҢ бiржолата күйретiп, оның орнына иерархиялық сатылы бағыныштылықты орнатты, Европа топырағында басталған өзiмшiлдiк өмiр салты басталды.

Қазақтың ұлы үш биi А. Дүзелханов (2012)

Даналықпен бабамыз, Билеген кең өлкенi. Өткенге оймен қараңыз, Шежiре ой шертедi. Аңыз қылып айта бер, Үш жүз болып бөлiндi, Қазақ деген байтақ ел. Бiрлiк барда үмiт көп, Ел басқарды төрелер. Қожа дiнге үгiттеп, Мол құрметке бөленер. Төлеңгiттер – ер халық, Елдi ойлайтын болды анық. Тарих жайлы толғанып, Жырымызды арнадық. Өзгерте алар қайта кiм, Дәлелденген айтарым?! Төлеңгiттер байырғы, Бiрi болған тайпаның. «Арқар» болып ұраны, Жауға аттанып ұланы, Төлеңгiттер жаужүрек, Алғы сапта тұрады. Таңдап найза таңбаны, Қыран болып самғады.

Алтай елге белгiлi, Атамекен болғаны. Батыр болған деседi, Ұрпағы ер боп өседi. Мемлекеттiк қызметкер, Болған олар кешегi. Жинау үшiн салықты, Бөлмеу керек халықты. Төлеңгiттер сондықтан, Жүзге кiрмей қалыпты. Ол да қажет екенiн, Жырлауменен өтемiн. Төлеңгiттер қызметiн, Мәңгi мақтан етемiн. Жұрт жұмысы, ер iсi Тыныш болсын ел iшi. Тәуелсiздiк бүгiнгi – Бар қазақтың жеңiсi. Сыр шертетiн тереңнен, Шежiренi жинайық. Шын бақытқа бөленген, Ұрпақтарға сыйлайық! Рүстем Бекзат, Қазығұрт ауданы.

ТӨРЕ-Төлеңгiт тарихы

йырқалпақтан Созақ және Қазақ туады. Созақтан Тұлпар және Сүйiр туады. Сүйiрден тұқым жоқ. Тұлпардың ұрпақтары бар, шөбересінің бірі - Қазаяқты. Қазаяқтыдан Молдиман туады. Молдиманнан Салмырза, Салмырзадан Қараша, Қарашадан Ерубай, Ерубайдан Көккөз (Манас батыр) туады. Көккөз шамамен 1700-1710 жылдар шамасында дүниеге келген. Тауелібай елiнiң Қызылқұм өңiрiндегi Тамдыбұлақ, Мыңбұлақ жерлерiн өзiнiң туыс-бауырларымен мекендейдi. Ол кезде бұл жерлер Хиуа ханының иелiгiнде болған. Көккөз батыр Хиуа ханының қызметкерi, «нойт» болып iстейдi. (Нойт – сырттан базарға түскен малдан, заттан салық жинаушы ханның қызметкерi). Ханның басқа қызметкерлерi Көккөздi көре алмай, ханға жамандайды. Көккөздi қызметiнен босатып, жазалайтын болған соң, ол ханға өкпелеп, бiр түнде үй-iшiмен Жаңадарияға көшiп кетедi. Ол кезде бұл жерлер (Жаңадария, Сыр бойы) Әбiлқайыр ханның баласы Ералының қарамағында болған. Ералы сұлтан өзi басқаратын керей, уақ және тарақты руларынан қарулы күштер жасақтап, Сырдың арғы бетiн, Қызылқұм өңiрiн хиуалықтардан босатып алған соң, 1740 жылы Сыр бойының халқы оны ақ киiзге көтерiп хан сайлайды1.

1) Қазақстан ұлттық энциклопедиясы, 3 том.

Сол бiр жаугершiлiк заманда қазақтар мен түрiкпендар арасында да өзара қақтығыстар болып тұрған. Сондай бiр шапқыншылықта Жәумiт түрiкпеннiң қолына Кiшi жүз ханы Ералының қызы тұтқынға түсiп қалады. Ералы хан: «Қане, кiм менiң қызымды босатып әкеледi?» деп жар салады. Бiрақ суырылып ешкiм шыға қоймайды. Бұл хабар Көккөзге жетедi. Қу далада, елсiз, жерсiз отырған Көккөз ханның бұл жарлығын орындауға бел буады. «Түбi бiр өлiм ғой, тұз-дәмiм бiтсе – бiр мола болып қалармын. Аман келсем – ханға бiр қызметiм болсын» – деп жорыққа аттанады. Көккөздiң жорығы сәттi болады, Жәумiт түрiкпеннiң басын шауып алып, жаудың қолынан Ералы ханның қызын босатып алып келедi. Хан Көккөзге ризашылығын бiлдiрiп, асық жiлiк ұстатып, нөкер басы етiп ХАН ТӨЛЕҢГIТI деген атақ бередi. Сөйтiп Көккөз Қармақшыдағы ханның ордасында қалады. Бiршама уақыттан соң Көккөздi сұрап Хиуа ханынан бiрнеше рет кiсi келедi. Бiрақ Көккөз қайтпайды. Өзiне адал қызмет еткен қадiрлi кiсiнi (Көккөздi) Хан да жiбергiсi келмейдi. Ералы ханның әкесi Әбiлқайыр ханды орта жүздiң сұлтаны Барақ батыр өлтiрген екен. Бұл оқиға 1748 жылдың жазында орын алған. Әбiлқайырдың 150 жауынгерi ғана болса, Барақ сұлтанның қолы он есе көп болған. Әбiлқайырды өлтiрген соң Барақ Әбiлқайырдың баласы Ералыны да өлтiрмек болған. Мұны естiген Абылай хан Ералыны қорғап, қасына әскер қосып өз ордасына қайтарады. Онымен қоймай, Барақтың қай жерде екенiн Ералыға хабарлайды2. Ералы хан Көккөздi 300 қолмен аттандырады. Көккөз жолға шығарда досы Ер Сейтпенбет қожадан бата алып аттанады. Бұл жорықтан көп нөкер жолдан қайтып кетедi. Көккөз үлкен баласы Жұмақаймен қайтпай барып, ханның кегiн алып бередi. Көккөзге риза болған Хан Көккөзге «АМАНЖОЛЫМ» деп ат қойып, Хан Таңбаны ( ) сыйлайды.

(Ер Сейтпенбет Көккөз бұл жорықтан қайтып оралғанша дүниеден озады. Көз жұмар алдында Ер Сейтпенбет балаларына Көккөздiң бұл жорықтан аман-есен оралатынын, өзiнiң мүрдесiн ақ түйеге артып, түйе қай жерге шөксе сол жерге жерлеуiн өсиет етiп айтыпты. «Неге бұндай шешiмге келдiңiз, жалғыз мола болып қалып кетпейсiз бе?» – деген балаларының сұрауына: «Мен жалғыз қалмаймын, менен кейiн 40 күннен соң Көккөзiм келедi»,- деп жауап қатады.)3

2) Марал ИТЕГУЛОВ, ҚР Парламент Мәжiлiсiнiң депутаты, «Казахстанская правда» газетi, 23.02.2007 3) Қали Жолдасов. «Ер Сейiтпенбет қожалар»

Көккөздiң 4 ұлы болады. Хан халқына жар салып: «Көккөздiң төрт баласы бар: Жұмақай, Өтеген, Құдайберген, Жиенқұл. Ендi төртеуiң Төлеңгiт деген ел боласыңдар, қияметте де қыз алыспайсыңдар» деп бата бередi. Жиенқұл Өтегенмен еншiлес болады. Көккөз батыр бұл дүниеден өтерiнде төрт баласына мынандай өсиет айтып кетедi: «Жұмақай, саған өнер сыйлаймын. Құдайберген, саған билiктi сыйлаймын. Өтеген, саған Тайтұяқ сыйлаймын. Жиенқұл, саған Хан таңбасын сыйлаймын. Төртеуiң де ТӨЛЕҢГIТСIҢ, тайпа болып жерiмдi, Тамдыбұлақ пен Мыңбұлақты иелеңдер» дейдi. Кейiнiрек, бiраз уақыт өткен соң, Бөрте батыр мен Тай батыр Қазалыдан Тамдыбұлақ жерiне келедi, бiрақ осы жердегi басқа рулар жерiн бергiсi келмейдi. Бөрте батыр қапыда қаза болады. («Оны ұйықтап жатқан жерiнде өлтiрiп, Бұхараға қашып кеткен – Құдияр қарақшы» – деген ел ауызында сөз бар). Тай батыр Қарақалпақтың Жабы батырымен достасып, бiрге Тамды жерiнен Кiшi жүз руларын Сыр бойына ығыстырып тастапты. Жабы батыр ұрпақтары қазiргi уақытта Тамды, Кенимех жерiнде тұрып жатыр. Арада бiраз жылдар өткен соң Кiшi жүздiң Шобдар руынан шыққан Дәуiтбай батыр Тамдыға келiп, Тай батырмен достасыпты. Содан берi Тамды жерiнде Кiшi жүз рулары Төлеңгiттермен тату-тәттi тұрып келедi.

Көккөз батыр Қармақшы ауданының орталығы Жосалыдан 90 шақырым жерде, Байқоңырдың оңтүстiгiнде, «Бас Сарыбұлақ» деген жерде, Ер Cейтпенбет қожаның қасына жерленген. (45°17’31.53”С / 63° 3’12.87”В). 2012 жылы мамыр айында басына белгi қойылды. *Бұл шежiренi зерттеудi бастаған кезде, Көккөз батыр Ералы ханға емес, Нұралы ханға төлеңгiт болған деген жорамал туындаған едi. Бiрақ, тарихи зерттеулер барысында, тарихи құжаттарға арқа сүйей отырып, шындығында да Көккөздiң Ералы ханға келiп, соның төлеңгiтi болғаны пайымдалды. Айтылған тарихи зерттеулердiң қысқаша мазмұнымен осы кiтаптың «Тарихи зерттеулерден үзiндi» бөлiмiнен таныса аласыздар.

тарихи зерттеулерден үзiндi Әбiлқайыр хан

Әбiлқайыр хан – 1718-1748 жж. билiк құрған Кiшi жүз ханы. XVIII ғасырдағы қазақ тарихының беттерiнде дарынды, ержүрек қолбасшы және бiлгiр саясаткер ретiнде сақталған Әбiлқайыр Шыңғыс хан тамырынан тараған қазақтың алғашқы ханы ӘзЖәнiбектiң бесiншi ұрпағы. Жастайынан қазақ хандарымен және сұлтандарымен бiрге жорыққа аттанып, 17 жасынан бастап әскери жасақтардың қолбасшылары қатарына iлiккен, қайсар мiнездi Әбiлқайыр хан 1710 жылы Қарақұмдағы халық жиынында Кiшi жүз әскерiнiң қолбасшысы, кейiннен кiшi жүз ханы болып сайланды. 1736 жылы Әбiлқайыр ханның ордасына келген ағылшын суретшiсi Джон Кэстль, ханның бейнесiне мынадай суреттеме жасайды: «Ол зор тұлғалы, сымбатты, аппақ жүзi қызыл шырайлы, түсi сондай жылы кiсi, сонымен қатар зор денсаулық пен қайрат-күш иесi, садақ тартуға келгенде шынымен-ақ бүкiл ұлтта оған тең келетiн кiсi жоқ. Хан болмай тұрып, ол сұлтан ғана болатын, оның барлық балалары да осы лауазымды алып жүр. Жоңғар қалмақтарымен болған соғыста олардың басшысы қонтайшыны өз қолымен тұтқынға алғаннан кейiн… Кiшi орда оны хан сайлады.» Қазақ халқының басына туған қиын кезең – XVIII ғасырда жоңғарлар тарапынан жасалған шабуылдарда Әбiлқайыр сұлтан жанкештiлiк танытты. Ата-бабаларының иелiгiнде болған Сайрам, Түркiстан және Ташкент қалаларын қорғау жолында ерен ерлiгiмен көзге түстi. 1726 жылы Ордабасыда үш жүздiң қазақтары бас қосқан құрылтайда сұлтандар, билер мен батырлар бiрауыздан Әбiлқайырды Қазақ хандығы әскерiнiң бас қолбасшысы етiп сайлады. Күллi қазақтың басын құраған қалың әскерге бас қолбасшы атанған Әбiлқайыр «Аңырақай» шайқасында жеңiске жетiп, қазақ әскерлерiнiң рухын көтердi. 1747 жылы, яғни ажалынан бiр жыл бұрын өз ордасында өткен кiшi жүз бен орта жүз сұлтандары мен старшындарының жиналысында Әбiлқайырдың: “Мен халқым үшiн қызмет етуге әр уақытта дайынмын, керек болса жеке басымды құрбандыққа шалуға да бармын. Сiздердi елдiң еркiндiгi мен тыныштығы үшiн бiрлiкке шақырамын” деген сөздерiнен ханның қазақ жерiн толық отарлауды көздеген Батыс пен Шығыстың мақсатына берiлмей, халқының еркiндiкте өмiр сүргенiн қалаған, жерiн жаудан жанымен қорғаған тарихи батыл тұлға болғандығына көз жеткiзе аламыз.

Әбi лқайыр хан А. Дүзелханов (2011)

Әбiлқайыр хан 1748 жылдың жазында Барақ сұлтанның қолынан қаза тапқан. Орск бекiнiсiнен қайтып келе жатқан Әбiлқайырдың қасында 150 жауынгерi ғана болған, Барақ сұлтанның қолы он есе көп болған деседi. Әбiлқайырды өлтiрген соң Орта жүздiң билер кеңесi Барақтан сұлтан деген атақты алып тастап, елден қуып жiберген көрiнедi. Барақ Ұлы жүздiң жерiн паналағысы келiп, Төле биге сәлем жiбередi. Бiрақ Төле би оны көргiсi де келмейдi. Ақыры Барақ сұлтан жоңғар Цеван-Доржидан көмек сұрайды, бiрақ ол да терiс айналады. Барақтың 1750 жылы қайтыс болғаны белгiлi. Кейбiр деректер бойынша оның өлiмiне Ташкент жақта (Карнак қаласында) бiр қожаның қатысы бар деген деген жорамал айтылған.

Нұралы хан

*Нұралы хан (1704-1790) – Кiшi жүз ханы (1748-1786). Әбiлқайыр ханның үлкен ұлы. 1948 жыл әкесiнiң қайтыс болуына байланысты орнына таққа отырды және хандық дәрежесi Ресей тарапынан бекiтiлдi. Оның хан сайлау рәсiмiне Ұлы және Орта жүздердiң өкiлдерi де қатысты. Нұралы хан бастапқыда шешесi Бопай ханымның ақылымен әрекет жасап, әкесiнiң саясатын жалғастыруға тырысты. Ол Ресей әкiмшiлiгiнiң Жайық бойын отарлауына барынша қарсылық көрсеттi. Орыс патшайымы Елизавета Петровнаға бiрнеше рет елшi жiберiп, қазақ даласын отарлаудың негiзсiздiгiн дәлелдеуге, оны тоқтатуға талпынды. Орынбордың тұңғыш губернаторы Неплюевтiң көмегiмен Кiшi жүздiң тұтастығын сақтап қалуға тырысып, Арал бойына өзiн «хан» жариялаған Батыр сұлтанмен күрестi. 1750 жылы әкесi Әбiлқайырға кесене салғызды. Алайда орталық билiктi күшейту қамымен қол астындағы халықтың бiр бөлiгiн өзiне қарсы қойып алды. Әсiресе қайшылықты ахуал Сырым Датұлының көтерiлiсi кезiнде тым шиеленiсiп кеттi. 1773-1775 жылдары шаруалар соғысында Е.Пугачевтiң көтерiлiсiне қолдау көрсеткенiмен бiрақ оны толық қолдамады. Нұралы ханның өз ықтиярымен Ресей билiгiне көнбейтiндiгiне әбден көзi жеткен Екатерина II 1786 жылы маусымда Нұралы ханды билiктен алып тастауға жарлық бередi, Нұралы Орынборға шақырылып, сол жерден Уфа қаласына жiберiлген. Содан кейiн Ресейдiң патша үкiметi Кiшi жүзде хандық билiктi жойып жiберуге тырысқан. Ералы бұл шешiмге қарсы болған сұлтандардың күресiн басқарған. Патша үкiметiнiң бұл шарасы iске аспаған соң, Орынбордың генерал-губернаторы А.А.Пеутлингтiң ұсынысымен Ресей патшайымы қайтыс болған Нұралының орнына Ералыны Кiшi жүздiң ханы етiп қоюға шешiм қабылдайды. 1791 жылы Ресей императрицасының жарлығы шығып, Ералы Кiшi жүздiң ханы болып сайланады.

Ералы хан

*Ералы хан (Ермұхамедәли) (1720-1794) – Кiшi жүздiң әйгiлi ханы – Әбiлқайыр ханның екiншi баласы. Әкесiнiң көзi тiрiсiнде Ералы Сыр бойындағы орта жүздiң керей руы мен кiшi жүздiң бiрнеше руларының сұлтаны болған. Ералы жастайынан әкесiмен бiрге хан кеңестерiне қатысып, әкiмшiлiк iстерге ерте араласады. 1733 жылы қаңтар айында Әбiлқайыр ханның Ресей империясына жiберген елшiлiгiнiң құрамында барды. Бұл елшiлiктiң құрамында ағасы Ниязсұлтан да болды. 10 ақпанда Уфа арқылы Ресей астанасына жеткен елшiлiктi Ресей патшайымы Анна Иоанновна салтанатты түрде қабылдайды. Ералы әкесi Әбiлқайыр ханның ерiк қалауын бiлдiре отырып, Ресей патшасынан Кiшi жүз қазақтарына «биiк патша ағзамының қолдау көрсетуiн» өтiнедi. Ералы Әбiлқайырдың аманаты ретiнде Ниязсұлтанмен бiрге Санкт-Петерборда қалады. Олар бiрте бiрте Ресей империясының отарлау саясатының шын сырын таниды. Елге қайтуға асығып, Ералы әкесiнен аманаттыққа басқа баласын жiберудi өтiнедi. 1738 жылы Санкт-Петерборға үшiншi ұлы Қожахметтi жiбередi. Ералы ағасы Ниязсұлтанмен бiрге Орынборға жетiп, сол жерде бiраз кiдiрiп, әкесiне хабарламай жасырын жағдайда өзi басқаратын керей, уақ, тарақты руларынан қарулы күштер жасақтап, Сырдың арғы бетiне, Қызылқұм жағына билiк жүргiзiп жатқан хиуалықтарға шабуыл жасайды. Оларды қарақалпақтар қонысына дейiн ығыстырады. Осы оқиғадан соң 1740 жылы Сыр бойының жұрты Ералыны ақ киiзге көтерiп, өздерiне хан сайлаған. Ол ағасы Нұралы ханның Уфаға жер аударылуына және туысы Айшуақ сұлтанды патша әкiмшiлiгiнiң Орал қаласында ұстап, Кiшi жүзге қайтармауына байланысты Ресей империясының саясатына қарсы наразы топтардың қозғалысына басшылық жасаған. Ол бастаған халық қозғалысын оңай баса алмайтығындығын түсiнген Орынбор генералгубернаторы А.А.Пеутлинг қайтыс болған Нұралы ханның орнына Кiшi жүз ханы етiп Ералыны сайлауды пайтшайымға ұсынған. 1791 жылы 4 қыркүйекте Ресей патшайымының жарлығымен Ералы Кiшi жүз ханы болып сайланады. Ералы хан елдiң жағдайына қатысты мәселелердi дипломатиялық жолмен шешуге тырысқан. Ералы хан болып сайланған кейiн де өз ордасын Сыр бойындағы бұрынғы орнынан көшiрген жоқ. Ералы ханның әйелi – Хиуалықтардың ханы Елбарыстың қызы. Ұлдары Жантөре, Темiр, Бөлекей белгiлi сұлтан, кейiннен хан болған. 1794 жылы Ералы хан қайтыс болғаннан кейiн, 1796 жылы қазан айында ғана Нұралы ханның баласы Есiмнiң хан болып сайланғаны жарияланады.

Дерек көзi: Қазақстан ұлттық энциклопедиясы (бұл деректер 18 ғасырдағы Ресей империясының жазбаларында да сақталған: Тевклеев И. В. – «Поколенная роспись династий казахских ханов и султанов и описание одоплеменного состава трех жузов».)

*Ер Сейiтпенбет қожа

Ер Сейтпенбет (Сайдмұхаммад) қожаның ата-бабасы бүгiнгi Қызылорда облысының Жаңақорған жерiнде жасаған. Өзi – Абд ул Жалилбабтың (Қорасан ата) 34-iншi ұрпағы. Қорасан атаның ұлы Хусайннан (Сұлтан Хусайн) тарайды. Сүйегi Қызылорда облысы Қармақшы ауданының «Бас Сарбұлақ» (Жаңақала ауылына жақын) деген жерiнде жатыр. Атадан балаға жалғасып келе жатқан дерек бойынша, Сейiтпенбет 13-14 жас шамасында медресенi тамамдайды. Сол жылы Кiшi жүз Шөмекей руының ақсақалдары Сейiтпенбеттiң әкесi Қожажан қожаға сәлем бере келедi. Қожажан қожа Шөмекейдiң беделдi адамдарымен бұрыннан етене таныс болса керек. Өйткенi рухани көсемдердiң батуасына орай Қожажан қожа Кiшi жүздiң арасына жиi барып, дiндi насихаттап тұрады екен. Қонақтар қайтарында Қожажан қожадан ер жетiп отырған екi ұлы – Заман мен Сайдмұхаммедтiң бiрiн өздерiмен бiрге жiберуiн өтiнедi: «Бiздiң елде, өзiңiз бiлесiз, дiни сауаты бар дамулла жоқ. Балаңызды пiрiмiздей сыйлайық. Мешiт ұстасын. Медресе ашайық, балаларымызға дәрiс берсiн»,-дейдi. Аз-кем ойланған қожа: «Әуелi Аллаға, сосын өздерiңе тапсырдым»,-деп, Сейiтпенбеттi шөмекейлерге қосып жiбередi. Сейiтпенбет қожа Ырғыз, Торғай, Жыланшық, Қарақой, Ұлғаяқ, Жыңғылдыөзек, Жабысай өзендерiнiң бойын ен жайлаған Кiшi жүз-Алшын iшiндегi Қаракесектiң Шөменiнен тараған қалың Шөмекейдiң балаларын оқытып, мешiт ұстап, ел арасында үлкен беделге ие болады. Бұл жерлер – бүгiнгi Ақтөбе облысының шығысы, Қарағанды облысының батысы, Қостанай облысының түстiгi, Қызылорда облысының терiстiгi. Кейiнiрек қазiргi Қазалы, Қармақшы, Жалағаш аудандарының аумағында өмiр сүрiп, мешiт басқарады, дiни iлiм таратады. Осы өңiрде Мырза, Сұлтан, Әбдiжаппар, Батыр, Алмас, Мiржан, Шоң атты балалары дүниеге келедi. Арагiдiк бiлiм iздеп және қажылық парызын өтеу үшiн алыс шаһарларға(Бұхара, Хиуа, Херат, Мекке, Медине, Шам) сапар шеккенi болмаса, ғұмыр бойы Шөмекейлердiң, анығы Шөмекейден тарайтын алты Аспан мен бес Бозғұлдың ортасында жасайды. ...Қиын бiр жылдарда арасында қожасы бар, басқасы бар: «мен қожамын» деп, елден нәрiз жинайтын күмәндi сәлделiлер ауыл-елде қаптап кетiптi. Қожа сыйлаған халық бiр таба нанының жартысын «қожамыз» дегеннiң бәрiнiң, әруақты сыйлап, қолына ұстатады екен. Сөйтiп жүргенде Кiшi жүздiң ақсақалдары: «нағыз қожа, шын әулие адам болса бiзге кереметiн көрсетсiн. Тоқсан түйеге жүк болатын сексеуiл томарын (отын) үйiп, өртеймiз. Сол отқа қорықпай түскен адамды бiз әулие деп бiлемiз», – деп шарт қояды. Сонда өздерiн «мен қожамын, әулиемiн», – деп жүргеннiң бiразы елден ғайып болады. Ал Сейiтпенбет

қожа әлгi шарт ты қабы л а лыпты. Оқиғаны әрi қара й а к а дем и к-ғ а л ы м Серғ а л и Тол ыбеков т iң «Қазақ шежiресi» кiтабынан өрбiтейiк: «...От бiрденақ лаулап жанып, тез құлашталған жалын аспанға шығып жанып, бiрте-бiрте бәсең дей дi. Қоршап тұрған халықтың екi көзi әулиеде. Бiртiндеп қызыл жалын саябырлап, сағымданып, жанып жатқан оттың iшiнен Сейiтпенбет қажы көрiнедi. Қызыл шоқ сөнiп, қарауыта берген кезде ол аса таяғы қолында: «Иә, бабам!», – деп аман-есен шығады. Жұрт: «Иә, Құдайлап» шулап, қол қусырып, қожаның аяғына жығылып, әулиешiлiгiне, кереметiне тәнтi болып, құрбандық шалып, Сейiтпенбеттi пiр көтередi». (С.Толыбеков

«Қазақ шежiресi», Алматы. Пiкiр жазғандар: М.Қозыбаев, С. Қирабаев, Х. Арғынбеков, Х. Маданов). «Сыр бойы» газетiнде(23.05.2000 ж., Ш.Серiкбайұлы «Ға лы мның ғажайып әңгiмелерi») жарияланған мақалада да оқиға дәл осылай өрбидi.

Мiне осы оқиғадан соң ел Сейiтпенбеттiң есiмiне «Ер» деген атауды қосып «Ер Сейiтпенбет қожа» деп атап кетедi, әулетiн де пiр тұтып, ұрпағын ұлықтап, үрiм-бұтағын сыйлап келедi. Айта кетейiк, оттан аман шыққан әулие – Ер Сейiтпенбеттiң шапанының шалғайының бiр ұшы ғана күйiп, сарғайып қалған екен. Мұның мәнiсiн сұрағандарға әулие: «қыз бала нәрестенi алдыма алып отырғанымда шалғайыма дәретi тиiп едi», – деп жауап берiптi. Бұл Ер Сейiтпенбет қожаның жаны да, киiмi де пәк, мұнтаздай таза болғандығынан дерек бергендей.

Мына бiр шолақ дүниеден, «Әулие өлмес» дер едiм, Отқа салса, күймеген, Залымдардың өмiрi Бiр шарпуы тимеген, Арамды көңiлi сүймеген, Дiн мұсылман баласын Кереметпен билеген, Саһар тұрып жылаған, Хақтан медет сұраған, Ол ерлердiң тағаты Құдайына ұнаған – Бабай түктi Шашты Әзиз, Ер Сейiтпенбет, Мағзаман, Марал ишан, софы Әзиз Солардан да өткен сұм дүние. (Базар жырау)

(Қали Жолдасовтың «Ер Сейiтпенбет қожалар» кiтабынан)

«Қарақ тауының етегiнде замандастары – Ер Сейітпенбет қожа, Марал ишан мен Жәрiмбет әулие үшеуi кездесiп кеңесiптi. «Бiздiң мәңгiлiк мекенiмiз қай жерде болар екен» деген сауалды Марал ишан ортаға салған. «Оның жауабын Сейітпенбет қожа айтсын» дептi. Сонда Сейітпенбеттiң: «Мен шөлде қалармын. А лыс қиянда жатқандықтан артымнан iздеушiлерiм аз болар. Марал, сен көлде қаларсың, кейiн көл тартылар, сенiң басыңа тағзым етушiлер көп болар. Жәрiмбет, сен осы Қарақ тауында атыңның алдыңғы тұяғы тұрған жерде боларсың, бiрақ Қарақ тауының атын иеленбессiң», – деп айтқаны айнымай келгенiн көрiп, бiлiп отырмыз. Жәрiмбет әулие өмiр сүрген он сегiзiншi ғасыр, қазақ халқы үшiн тiлi, еркi өзiнде, дiнi Ислам арқылы ауызбiрлiгi жарасқан, имандылығынан ажырамаған кезең болатын. Тiлi мен дiнi өз еркiнде болған халықтың рухы да биiк. А л, рух – қамалың, қорғаның екенi даусыз. Осы жағдайлар Ер Сейітпенбет қожа, Марал ишан, Жәрiмбет әулие сияқты халықты дiни сауаттандырған, ислам нұрымен нұрландырған, рухани демеушiлерi болған тұлғаларды қалыптастырған».

Сәпен Аңсатов «Жәрiмбет әулие», «Сыр бойы» газетi, 29.10.2011.

Ер Сейiтпенбет көз жұмарда балаларына және мүридтерiне: «Менiң мүрдемдi өзiмнiң ақ нарыма артып, басын бос қоя берiңдер. Түйе қай жерге шөксе сонда жерлеңдер»,деп аманатын айтыпты. «Айдалаға шөксе қайтемiз? Жалғыз мола боп қалмайсыз ба?»,дегендерге: «Оған бола абыржымаңдар. 40 күннен кейiн қасыма досым Көккөз батыр келедi», – деген екен. Көп ұзамай әулие дүниеден өтедi. Ел-жұрт аманатын орындап, Ер Сейiтпенбеттiң денесiн ақ нарға жүктейдi. Нар түйе ен даланы кесiп өтiп, Сырдарияға таяйды. Сонда ел тағы бiр кереметке куә болады. Дария қақ айырылып, түйе өзеннiң табанынан өтiп, Қызылқұмды бетке алады. Ұшан-теңiз тақырды басып өтiп, «Бас Сарбұлақ» (арғы жағын «Аяқ Сарбұлақ» деп атайды) деген жерге жетiп шөгедi. Әулие сонда жерленедi. Өзi айтқандай, жерлеу рәсiмi болған мерзiмнен 40 күн өткенде құт мекен Қызылқұмды мекен еткен батыр әрi ғұлама дiндар, төлеңгiт руының көсемi Көккөз батыр көз жұмады. Батыр өлерiнде өзiн Ер Сейiтпенбет қожаның қасына жерлеуiн өсиет етедi. Туысқандары батырдың өсиетiн орындапты. Жылдар өте келе Бас Сарбұлақтағы қос мола үлкен қорымға айналады. Кiшi жүздiң белгiлi тұлғалары сол қорымға жерленедi. Бiздiң бiлетiнiмiз: бiрнеше қожа, төрелер, дiнбасылар, батырлар, жомарттығымен мәшһүр болған Қошқаралы Сансызбай сахи, Шыбынтай, Жолай руларынан шыққан атақты билер Өтетiлеу, Пiрәлi, Алмастар, жалпы Тоқа, Көнек, Аспан, Бозғұл руларынан шыққан басқа да би-болыстар сол мазарда мәңгiлiкке тыным тапқан. (Дерек көзi: Қали Жолдасовтың «Ер Сейiтпенбет қожалар» кiтабынан)

қорытынды Бұл шежiренi тарихи деректермен салыстыру барысында, мынадай қорытындыға келемiз: 1) Барақ сұлтан 1750 жылы қайтыс болған. Бұл уақытта кiшi жүздiң ханы – Нұралы хан болған (1748-1786). Ералы бұл уақытта Сыр бойында хан болған, оның қол астында Уақ, Керей, Тарақты руларымен бiрге Төлеңгiттер де болған*. 2) Әбiлқайыр хан 1748 жылы Барақ сұлтанның қолынан қайтыс болған. Сонда Көккөз Бараққа қарсы соғысқа 1750 жылы аттанған. Бұл жорықта қасында үлкен ұлы Жұмақайдың болуын еске тұтсақ, Көккөз осы жылдары шамамен 40 жаста болуы керек. 3) Олай болса Көккөздiң туылған 1710 жылдарға келедi. Бұның дәлелi ретiнде мынадай есеп келтiруге болады: шежiре бойынша әр ұрпақ 30 жылда ауысады. Олай болса: Майемген (1888 жылы туылған) – Қазақ (~1860) – Төреқұл (~1830) – Жайықбай (~1800) – Азнабай (~1770) – Жұмақай (~1740) – КӨККӨЗ (~1710). 4) 1740-1742 жж. аралығында Хиуаның ханы болып Нұралы хан (Әбiлқайыр ханның үлкен баласы) тағайындалғаны белгiлi. (Нұралыдан кейiн Хиуа ханы болып Әбiлғазы хандық еткен...) Олай болса Көккөздiң Нұралыны тануына, Хиуадан кеткенде Нұралы ханның iнiсi – Ералы ханға баруына да тағы бiр мүмкiндiк туындайды. Жоғарыдағы есептелген жылдарды еске алсақ – Көккөз Хиуадан 1740 жылдар шамасында кеткен болып шығады: бұл кезде Көккөздiң жасы шамамен 30 болады, үлкен ұлы Жұмақай 10-12 жасар болады. 5) Тағы бiр ойланатын дерек: «Барақ сұлтанның өлiмiне Ташкент жақта (дәлiрек айтсақ Қарнақ қаласында) бiр қожаның қатысы бар...» – Көккөздiң Ер Сейтпенбетпен қожамен дос болғанын еске алсақ – бұл деректiң де жаны бар сияқты. (...Мүмкiн бұл Көккөз туралы айтылған шығар, бiрақ аты аталмай тарихта «бiр қожа» деп аталып кеттi ме екен?...) Осыларды есепке алып қарасақ, Көккөздi Ералы хан «Хан таңбасын» сыйлап «ТӨЛЕНГIТ» етуi тарихи деректерге қайшы келмейдi.

«ХАН ТАҢБА»

«Таңбалардың айрықша қасиетi бар, оның бiздiң заманымыздағы рөлi айрықша бағалы. Уақыт тезiнде бүлiнбей келiп таңба халық тарихын танып-бiлу үшiн кiлт қызметiн атқарады»

Алмас Ордабаев , Сүндет Маемгенов

Қазақ таңбаларын көп жылдар бойы зерттеп келе жатқан белгiлi ғалым Алмас Баймұханұлы Ордабаев өзiнiң «Таңба – қазақ халқының рулық белгiлерi» кiтабында Хан таңбасы жайлы былай деп жазады: «Шыңғыс таңбасының бiр түрiн қолданатын Төре-төлеңгiт руының тарихы өте қызықты: аңыз бойынша, олар бұл таңбаны Әбiлқайыр ханның отбасына сiңiрген еңбегi үшiн алған. Бұл рудың басшысы, Әбiлқайыр ханның ұлы Ералы ханның төлеңгiтi бола жүрiп, қол бастаған, оның оң қолы болған және ерлiгi мен адалдығы үшiн ерекше құрметке ие болып, Хан белгiсi – «Хан таңбаға» ие болған, ал оның балалары мен ұрпақтары да төлеңгiт атала бастаған. Кейiннен, Шыңғыс таңбасын иеленгенi үшiн және бұл руды өзге аттас рулардан («төлеңгiт») ерекшелеу үшiн олар «Төре-төлеңгiт» аталып кеткен...»

«ХАН ТАҢБА» Хан таңбасы – Шыңғысханның билiк таңбаларының бiрi. Бiздiң заманымызға дейiн жеткен Шыңғыстың ұрпақтары – Төрелердiң таңбасы ( ) «тарақ» пiшiндi екенi мәлiм. Шыңғысханға, оның ұрпақтарына қандай да бiр қатысы бар қазақ руларының таңбалары «тарақ» пiшiнiнiң әрт үрлi кескендерi болып табылады. Мысал үшiн Жалайыр ( ) немесе Тарақты ( ) таңбаларын алып қарасақ болады. Немесе Қырым ханы Гирей ханның таңбасы да ( ) осы пiшiндi. Сондықтан, Төлеңгiттердiң қолдануындағы Хан таңбаның неге «тарақ» пiшiндi емес, керiсiнше, жоғары қараған «үш тiстi аша» пiшiндi деген сұрақ туындайтыны орынды. А л ендi бұл символдардың түп мағынасына зер салып көрейiк. А лмас Ордабаевтың пайымдауынша «Тарақ – атбегiнiң символы. Дала билеушiлерiнiң жанындағы атбегiнiң рөлi өте үлкен болған. Ханның ең жақсы аттарын күтiп-бағуға қажеттi тарақ қазақтың әр жүзiнiң белгiлi бiр руларына таңба ретiнде берiлдi. Бұл ретте Шыңғысханға және оның артындағы билеушiлерге жақындығы жазба деректермен расталатын Ұлы жүздегi ЖАЛАЙЫР руын атауға болады. Осындай рөлдi Орта жүздегi ТАРАҚТЫ руы, ал Кiшi жүзде ТАБЫН руы атқарды (кей жағдайларда Табын руы бұл қызметтi ТАМА руымен бөлiсiп отырған). Мұндай рулар жүздерде НОҚТА АҒАСЫ аталған...». Ал ендi осы белгiнiң жоғары қараған ( ) түрi ненi меңзейдi? Әлемде кең тараған мұндай символдың әр елде өзiндiк түсiндiрмесi болуы мүмкiн. Бiз үшiн көңiлге қонарлығы, ежелгi Ұлы далада орын алған «Тәңiрге сыйынушылық» (Тенгрианство) түсiнiгi бойынша мұндай белгi – тiршiлiк иесi Ұмайдың символы деген дәйек. Сол наным бойынша «Жаратушының жердегi көлеңкесi» саналған Ұлы билеушiлердiң бұл таңбаны қолдануы да заңды құбылыс. Қазақ руларының таңбаларын зерттеген кейбiр ғалымдар: «Төлеңгiттер – тiкелей ханға бағынатын, ханның жеке нөкерлерi болған. Олар ханның жарлығын орындау үшiн ханның билiк таңбасын қолданған. Кейiнiрек, төлеңгiттер қауымы көбейiп, қазақ халқының бiр руына айналған кезде өздерiнiң хан тұқымы – Төрелерге құрметiн бiлдiрiп және былайғы жұрт төлеңгiттердi төрелерден ажырату үшiн хан таңбасын жоғары айналдырып қолдана бастаған» – деп пайымдайды. Бiр қарағанда ақылға қонарлық болжам. Дегенмен, Шыңғыстың таңбаларын, олардың Ұлы далаға таралуын зерделей келiп, бұл пайымдаудың қате екенiне көз жеткiзуге болады. Себебi, «Хан таңбаның» дәл Төлеңгiттер қолданып жүрген пiшiнiн Жошы хан қолданған таңбаларының арасында кездестiремiз. Бүкiл қазақ хандарының осы Жошыдан тарайтынын ескерсек, Әбiлқайыр ханның қолында дәл осы таңба болғаны, Әбiлқайырдың баласы Нұралы мен Ералының да осы таңбаны қолданғаны ешбiр тарихи деректерге қайшы келмейдi. Түркiстандағы Абылай ханның басына қойылған құлпытаста да дәл осы Хаң таңбасы бейнеленген. Сонымен қатар Қытай киносының 2004 жылғы туындысы – көп сериялы «Шыңғысхан» фильмiнде Шыңғыстың кеудесiнде Хан таңбаның анық бейнеленгенiн де байқауға болады. 36

Тағы бiр қызықты жайт: орыс патша династиясы – Рюриковичтердiң (соның iшiнде осы династияның тармағы Ольговичтердiң) таңбасы – «жоғары қараған үш тiстi аша». Бұл көптеген жылдар бойы зерттелген, тарихи дәлелденген мәлiмет. Соның бiр айғағы ретiнде Светоозерск көмбесiнiнен табылған 11 ғасыр жәдiгерi, күмiс жүзiктiң суретiн назарларыңызға ұсынамын. Бұл жүзiктi Чернигов губеринясының Сосницкий уезiндегi Новая буда деревнясының маңынан профессор Д.Я.Самоквасов тауып алған. Орыс патшалығының XII-XIII ғғ. мемлекет ретiнде қалыптасуындағы Алтын орданың тарихи орнын ескерсек – бұл таңба да Жошы хан қолданған Шыңғыстың хан таңбасы екенi күмәнсiз.

«Шыңғысхан» фильмiнен көрiнiс

Улан-Батордағы «Моңғолдың мемлекеттiк мөрi ескерткiшi»

Светоозерск көмбесiнiнен табылған күмiс жүзiк (XI ғ.)

Қырым ханы Гирей шақасы (шамамен X ғасыр)

Қожа Ахмет Яссауи кесенесiндегi Абылай ханның құлпытасы

ҚҰЛПЫТАС

Көккөз бабамыздың қай жерде жерленгенi т у р а л ы көне кө з қ ари я л ард ы ң а й т қ а н әңгiмелерi болмаса, дәл қай жерде екенi белгiсiз болып келдi. Бар бiлетiнiмiз Қармақшыда (қазiргi Қызылорда облысының аумағында), Ер Сейiтпенбет қожаның қасына жерленген деген екi ауыз мәлiмет қана болды. Бертiнге дейiн ауызекi атадан балаға айтылып келген бұл деректiң анық-қанығын анықтау ү шiн 2000 жылдардың басында Әлмұрат Өнербаев Ер Сейiтпенбет қожаның ұрпақтарын iздестiре бастайды. Бiраз iзденiстен соң ол кiсiнiң тiкелей ұрпақтарын тауып, әулиенiң басына барып, ескi зиратты өз көзiмен көрiп қайтады. Бұл 2010 жыл болатын. А лматыға қайта оралған соң бұл сәттi сапарының мән-жайын ағайындарға хабарлайды. Бабаның басына белгi қою туралы ой тастайды...

Әлмұрат Өнербаев: Менiң Көккөз бабамның жерленген жерi – Қармақшы ауданындағы Бас Сарыбұлаққа барып келуiме, жол көрсетiп жәрдем еткен Ер Сейтпенбет қожа ұрпағы – Қали қожа Махамбетиярұлы мен Жұбатхан қожа ағама үлкен ризашылығымды бiлдiремiн. Атамның жатқан жерiн көрiп, сол кездегi қазақ зиялылары, ел басшылары жерленген жер екенiне көзiм жеттi. Жергiлiктi қариялардан сұрағанымда Көккөз деген кiсiнiң батыр, зиялы қауым өкiлi болғанын, Ер Сейтпенбет қожамен бiр жерде жерленгенiн үлкен кiсiлерден есiткендерiн айтып бердi. Атамыздың басына белгi қою және шежiренi шығару туралы ойымды көрген, сұраған туысқандарға айтқанымда, бәрi қолдап, маған дем бердi. Солардың алғашқысы – Сүндет Серiкбайұлы Майемгенов. Атамыздың басына қойған құлпытастың жасалуына, оның апарып орнатылуына айрықша еңбек сiңiрдi. Алла риза болсын! Осы iстi қолға аларда марқұм ағамыз Қадырхан Құлбарақұлының мына хаты үлкен демеу болды: «Кымбатты бауырларым!!! Мен бүгiн толқып тұрмын, аузымнан асылық сөз шыға ма деп, қорқып тұрмын. А мудария бойын жайлаған халық қамымен (Хиуа ханы) Хоразм шахқа қарсы шығып, шахтан қуғын көрген соң Сырдария бойына көшiп келiп, Ералы ханға ұрпақ қамы үшiн төлеңгiт болып қызметке тұрып, кейiн ханның қас дұшпанын өлтiрiп, кегiн алып берген соң, ханнан «ТӨРЕ» деген лауазым алып, әскер басы болып, «КӨККӨЗ Төре» атанған бабамыздың төрт перзентнен тараған ұрпақтарының рулы елге айналып, көбейгенiн көрiп (тфа, тфа... тiл-ауызы м тасқа!) қуаныштан бөрiтiп тұрмын! Бауырлары м, сендер құл-құтанның емес, басына қандай ауыртпалық түссе де қабырғасы қайыспай көтере бiлетiн, қандай жағдайда да н әпсiнiң жетегiнде кетпей, құлқынның құлы болмайтын, ондай келеңсiз қылықтарды бойын а ар сан айтын Кө ккөз т өре нiң ұрп а ғ ы е ке ндерiңдi есте н шығар м а ңдар, ұрпақтарыңды солай т әрбиелеңдер... А л ла т а ға л а ау ы збiр л iк т ерiңн е н а й ыр м а сы н , ө мiр лерiңдi м әндi де с әндi қ ы лып нұр ға толтырсын», – деп iзгi ниетiн бiлдiрген едi, топырағы торқа, иманы жолдасы болғай.

Сүндет Маемгенов (құлпытастың авторы, дизайнер): Бiр кездесуде бұл хабарды Әлекең маған жеткiзiп, бабаның басына белгi орнату тура лы ойын бiлдiрдi. Мен бұл ұсынысты қ уана қолдады м. Содан құлпытастың жобасын жасауға кiрiстiм. Бiрнеше сызба-жоба жасап, әрқайсысын талдап көргеннен соң, бағана (колонна) формасындағы жобаға тоқта лдық. Содан жан-жақтағы ағайындарға хабар жiберiлiп, қаржы жинау мәселесi қолға алынды. 2011 жылы мамыр айында құлпытастың жобасы дайын болған соң, оны жасайтын кiсiлердi iздестiрдiм. Жасаушы ларға қойы лған ең басты та лап – жобаның дәл сол күйiнде жасап шығары луы болды, және де жасаушы лардың бұрынғы жасаған жұмыстарымен танысу арқылы, олардың бiлгiрлiгiн, кәсiпқойлығын тексердiм. Ақыры бұл талаптарға толық жауап берген Алматы қаласының Кеңсай зиратының жанында орналасқан «Гиперон» шеберханасымен маусым айында келiсiм-шартқа отырдым. Құлпытас Қордайдың қызыл гранитiнен жасалатын болды. Шеберлер құлпытасты граниттiң 1,5 метрлiк массивiнен кесiп алып, берiлген жоба бойынша 2 ай iшiнде дәлме-дәл жасап шығарды. Жасалу барысын өзiм қадағалап отырдым. Құлпытас 2011 жылдың қараша айында дайын болды, 26 қараша күнi шеберханадан алып кеттiк. Алда қыс түсiп кеткен соң, құлпытасты қою сапарын 2012 жылдың көктемiне қалдыруға ұйғардық. Құлпытасты жасату бағасы 294 000 теңгенi құрады.

ÂŠSundetDesign 03-2011 Almaty, Kazakhstan

Құлпытас сыры Ағымсалы Дүзелханов

Қазақтың кең байтақ жерiнiң барлық өңiрлерiнде атабаба ру хына арналып қойылған ескерткiш-құлпытастар көп кездеседi. Бұл құлпытастардың сан алуан безендiрiлуiне көңiл қойып қызықтағанымыз болмаса, мән-мағынасы мен тарихына аса көңiл бөле бермейтiнiмiз де рас. Тарих зертеушi ғалымдардың пайымдауынша құлпытастың шығу тегi ежелгi дәуiрдiң ескерткiштерi – «Балбалдармен» байланысты. Балбал-тастардың мән-мағынасы мен оларды орнату себебi туралы әртүрлi жорамалдар бар: бiрi - оларды белгiлi бiр ру-тайпаның жер аумағын, шекарасын белгiлеу қызметiн атқарған десе, тағы бiрi – ұрпақтарының дүниеден өткен белгiлi тұлғаларға, ата-баба аруақтарына арналған ру хани белгiсi деп қарайды. А л балбалдарға қарағанда құлпытастардың қойылу себебi анық – дүниеден өткен белгiлi кiсiлердiң аты ұмытылмасын, ел үшiн iстеген еңбектерi мен қызметтерi өскелең ұрпаққа өнеге болсын деген ниетпен қойылады.

Осы орайда XVIII-ғасырда өмiр сүрiп, Сыр бойында жерленген, аты әйгiлi Көккөз (Манас) батыр есiмдi бабасына ұрпақтарының қойған ескерткiшi көркемдiгi мен құрылымдық жүйесiнiң астарлы ү й лесiмi жағынан ерек шеленедi. Сәулет өнерiнiң т у ын дысы ретiнде қарауға болатын осы құлпытастың мән-мағынасы мен конструкциялық ерекшелiктерiн айта кетудi жөн көрiп отырмын. Конструкциялық ерекшелiгi Құлпытас Қазақстанның батыс аумағында, әсiресе Маңғыстау жерiнде жиi кездесетiн, сол өңiрлерге тән байырғы бағана түрiнде жасалған. Мұндай құлпытас негiзi үш бөлiктен құралады: астында жалпақтау тас - тұғыры, оның үстiнде қыры бедерлi бағана және ерек ше оюлап өң делген жоғарғы бөлiгi орна ласа ды. Көк көз батырға қойылған ескерткiш осы құрылым негiзiнде жасалған. Құлпытастың жалпы биiктiгi 150 см, қызыл граниттен ойылып жасалған. Астындағы тұғырының пiшiнi тең төртбұрышты, енi 50 см, биiктiгi 10 см, ортаңғы бөлiгi биiктеу келген. Оның үстiнде тең өлшемдi бедерлi, төрт қабырғалы, енi 30 см, биiктiгi 140 см, ою және жазулармен өрнектелген бағана орнатылған. Бағананың жоғарғы бөлiгi ежелгi сәулет өнерiне тән мәнерде ойылып жасалған. Биiктiгi 20 см жоғарғы бөлiгi мен ортаңғы бағананың арасында енi 5 см болатын, қазақтың «бiтпес» оюымен өрнектелген белдемше бар. Бiр қарағанда үш бөлiктен құралғандай көрiнетiн құлпытас шын мәнiнде екi құралымды бөлiктерден тұрады. Бұл шешiм көркемдiк жағынан жақсы әсер берерi сөзсiз. Құлпытастың енi шағын, бағана ретiнде жаса л у ы к лимат жағдайларына байланысты ойластырылған ұтымды шешiм. Ен далада жыл бойы соғып тұратын желдiң күшiмен жалпақ пiшiндi кәдуiлгi тақта-тас уақыт өте қисайып, құлап кетуi мүмкiн. Ал желге қарсы тұратын кабырғаларының көлемi шағын болуы, әрi төрт қабырғасы тең болуы құлпытасты төзiмдi, орнықты етедi. Оның үстiне аэродинамикалық әсердi к үшейт у үшiн бағана тастың қырлары алынып тасталған, бұл желдiң кедергiсiз айналып өтуiн қамтамасыз етедi.

Мән-мағыналық ерекшелiгi Көк көз бат ырд ың ескер т к i ш-қ ұлып тасының тең қабырғ а лы төртбұрыш пiшiнде жасалуының конструкциялық себептерiмен қатар, мән-мағыналық та маңызы ерекше: бұл Көккөз батырдың төрт ұлынан тараған Төре-төлеңгiт қауымын бiлдiредi. Және төрт қабырғаның төрт құбылаға қарап тұруы – осы төрт атадан тараған ұрпақтардың жер бетiне жайылуын, олардың «төрт құбыласы тең» еркiн, берекелi ғұмырын сипаттайды. Сонымен қатар баба басына әрбiр зиярат етiп келушi төрт атадан тараған ұрпақтарының барлығы бiр атаның баласы екендiктерiн ешқашан естен шығармай, ұйымшылдыққа шақырады. Құлыптастың екi қапталы қазақтың дәстүрлi оюымен өрнектелген, қарама-қарсы екi бетiне жазу жазылған. Алғы бетiне қазiргi қолданыстағы қазақ тiлiнде, артқы бетi араб әлiпбиi қолданылған ескi «төте жазумен» жазылған. Жоғарғы жағында мұсылмандықтың белгiсi – жарты ай суретi салынып, араб каллиграфиясымен «Кәлима» жазылған (Лә иллаһа ил Аллаһ, Мұхаммадун расул Аллаһ). Одан төмен үлкен әрiптермен КӨККӨЗ (Манас) батыр есiмi жазылған. Онан төмен «Хан таңба» бейнеленiп, астына ТӨЛЕҢГIТ жазуы ойылған. Бағананың төменгi жағына Көккөз батырдың XVIII ғасырда өмiр сүрiп, осы жерде жерленгенi жазылған. Ең астына «Ұрпақтарынан белгi» жазуымен қатар, құлыптастың жасалған уақыты - 2011 жыл көрсетiлген. Құлыптастың бетi қазақтың оюөрнектерiмен сәнделген. Кейiнгi кезде қолданыстан шығып кеткен ежелгi, бағана пiшiнде жасалған бұл құлпытас өзiнiң формасымен, мән-мағынасы және көркемдiк үйлесiмдiлiгiмен ерекшеленiп, көптеген факторларды ұштастыра бiлген Сүндет Маемгеновтың шынайы талантын, шеберлiгiн көрсетедi. Құлпытас - халқымыздың ру хани биiктiгiнiң бiр к уәсi, ұлттық қазынаға айналған ата-баба мұрасының бiр көрiнiсi деп бiлемiн. Тарихи құндылықтарды қазiргi ұлттық үрдiске айналдыра бiлген тектi атаның бiлiктi ұрпақтарына ризашылығымды бiлдiремiн. Ағымсалы Дүзелханов Қазақстанға еңбек сiңiрген өнер қайраткерi, Қазақстан Суретшiлер Одағынынң мүшесi

Құлпытас қою сапары

2012 жылдың көктемiнде құлпытасты қою мәселесi қайта жанданды. Құлпытасты деттеген жерге жеткiзу мәселесi оңай болған жоқ. 1,5 метрлiк тұтас граниттен жасалған құлпытастың салмағын жеңiл машина көтере алмайды. Поезбен апару жағы да ойластырылды. Ол үшiн алдымен Жосалы станциясына дейiн поезбен апарса, ары қарай 90 км жерге апаруға тағы жүк көлiгi керек болады. Бұл бiраз ыңғайсыздық туғызары сөзсiз... Ойласа келе, Алматыдан бiр автобус жалдап – сонымен құлпытасты да, адамдарды да апарып-қайтуды жөн көрдiк. Ақыры Текелi қаласында тұратын, Төлеңгiттiң жиенi болып келетiн Сәрсенбаев Берекет өзiнiң жеке автобусымен апаруға келiсiм бердi. Жол қаражаты мен басқа да жол шығындары есептелiп, сәуiр айында тағы да 196 000 теңге жиналды. Сәуiрдiң 28-шi жұлдызы күнi «Бисмиллаһ» – деп Алматы қаласынан Әлмұрат Өнербаев, Марат, Сүндет, Әдiлет және Сәулет Маемгеновтер, Екiбастұз қаласынан Қадiрхан Ахметов, Темiртау қаласынан Жақсылық Сейденов – барлығы 7 адам сапарға шықтық. Сол күнi түнде Тараздың маңындағы Шөлдадалағы ағайындардың үйiне қонып, таң қылаң бере жолға қайта шықтық. Содан жүрiп отырып түс кезiнде Түркiстанға жеттiк. Әзiрет әулиенiң басына құран оқып, азғантай тыныққан соң сапар ары қарай жалғасты. Кешке жақын Қ ызылорда қаласына жеттiк. Сол жерде Бекен (Бегдулла) Батырханұлы қарсы алды. Сол үйге шәй-тамақ iшкен соң Жосалыға бет алдық. Бекен бiзге қосылды. Жосалыға т ү н ортасы ауа жеттiк. Ер Сейтпенбет қожаның ұ рпағы Жұбатхан Әмитұлының үйiн түн ортасында табу оңай болған жоқ. Дегенмен сұрастыра отырып таптық-ау әйтеуiр... Үй йесi Жұбатхан Әмитұлы мен ол кiсiнiң жұбайы Қойсын апа бiздi құрақ ұша қарсы алды.

Ертеңiне (29.04) таңертең ерте тұрып, мал базардан құрбандыққа бiр қой алдық. Жолай базардан шәй-тамағымызды сатып алған соң, қожекеңнiң бастауымен жолға шықтық. Сырдарияның көпiрiн кесiп өткен соң, оңтүстiкке қарай бұрылып ұлан-байтақ далаға бет алдық. Жолда, әулиеге жақын қалған кезде бiр тоқтап, дәрет алып, ниетiмiздi бiлдiрiп, көлiгiмiзге қайта отырдық. Қиыр-қиыр дала жолымен 90 шақырымдай жүрiп Бас Сарбұлақ деген жердегi ескi мазарға да келiп жеттiк. Қорымның сыртында зиярат етушiлерге арнап салынған қос бар екен. Қазан-ошақтан бастап, ыдыс-аяқ, көрпе-жастыққа дейiн дайындалған екен. Көлiгiмiздi сол қостың қасына теңгерiп, алдымен Ер Сейiтпенбет қожаның басына бет алдық. XVIII ғасырда тұрғызылған әулиенiң күмбезi уақыт ағынымен желiнiп ескiрген соң, өткен ғасырдың аяғында ұрпақтары оның сыртынан кiрпiштен өрiп әулиенiң үйiн қайта көтерiптi. Құран оқылып, әулиеге және осы маңдағы жерленген барлық аруақтарға арналып дұға жасалған соң, құлпытасты қай жерге қою туралы ақылдастық. Бұл жердегi ең алғашқы болып көмiлген Ер Сейiтпенбет қожа болса, екiншi болып 40 күннен кейiн қасына Көккөз бабамыздың жерленгенi мәлiм. Бiрақ әулиенiң қай жағына қойылғанын бұл күнде тап басып ешкiм айта алмас. Сондықтан, бiреудiң қабiрiн байқамай басып тастамау үшiн, құлпытасты қорымға кiреберiске, Ер Сейтпенбет қожаға апарар соқпақ жолдың бойына орнатуға пәтуаластық. Қос басында құрбандық шалынып, әулиенiң қазанына ас дайындауға кiрiскен сәтте, қабiр басында құлпытасты орнату жұмысы басталып кеттi... Бұл жерде әулиенiң қара қазанының ғажайыбын айта кету керек. Қазанның бойында жиегiнен астауына қарай созылған жарық бар, бiрақ ол жарықтан су да, май да сыртқа ақпайды... Әулиенiң тағы бiр ғажабы: Алматыда көлiкке 8 адам әрең көтерiп салған құлпытасты 2-3 адам ешбiр қиналмай, белгеленген жерге оңай тұрғыздық...

Құлпытасты орнату үшiн жер қыртысының 35-40 см қазылып алынып, темiр-бетоннан фундамент құйылды. Тұғырдың дәл ортасынан диаметрi шамамен 1,5-2 см тесiк тесiлген. Бағананың тұғырмен жалғасатын астыңғы жағынан 28-30 см ұңғыма тесiк жасалған. Фундаментке құлпытастың тұғыры қойылған соң, ортасындағы тесiк арқылы тiкелей сым темiр (стержень) орнатылып, оған үстiнен бағана кигiзiлiп, барлық тесiктер цементпен толтырылып, бекiтiлдi. Құлпытастың фундаментiнiң шығыс бетiне, ата жұрт Ақтаудан арнайы әкелiнген үлкендi-кiшiлi сұр және ақ түстi екi тас қойылды. Құлпытас тұрғызылып, қуырдақ-шәй iшiлген соң Құлпытастың қасында тағы да құран оқылып, дұға қылынған соң қайту қамына кiрiстiк... Қайтар жолда көлiктiң алдын алыстан екi киiк кесiп өтiп ен далаға бет алғанын көрдiк. Жосалыға, қожекеңiң үйiне келген соң бұл киiктер әулиенiң белгiсi екенiн түсiндiрдi. Әулие зияратты қабыл етсе құс болып немесе киiк болып көрiнетiнi жайлы айтылды. Бұл әңгiменi естiген сәтте бара жатқандағы ерекше бiр құсты көргенiмiз де есiмiзге түстi... Сол түнi қайта жолға шығып, түн ортасында Қызылордаға келiп жеттiк. Ағайындардың үйiне қонып, ертеңiне (30.04) таң атпай Алматыға бет алдық...

29.04.2012 Бас Сарыбұлақ 45°17’31.53”С 63° 3’12.87”В

Әмiрхан Сартбайұлы: «Сөз сөзден шығады, сөйлемесең сөз қайдан шығады» дейтiн көне көз қариялар. Сол айқандай, осы өткен 2013 жылдың желтоқсан айында бiр әйел кiсi қайтыс болып, марқұмның дәуресiнде Раман қожамен бiрге болған едiм. Темiртау қаласында тұрады екен. Қожа сөз арасында өзiнiң ораза, намазының және кемпiрiнiң де бес уақыт намазы барлығын айтқан болатын. Осы сәтте менiң ойыма өткен күндер оралып, қожа кемпiрiмен келген шығар деп: «Кемпiрiңiз де бар ма осы жерде?», – дей салдым. Қожа: «Жоқ», – дедi. Отырғандар жымыңдасып, «Не қылайын деп едiң» дегендей сыңай таңытқанын байқап, «Көргiм келiп едi ғой», – дедiм. Қожекең: «Мен кемпiрiмдi көрсетпеймiн, өзiмнен көп кiшi, қызғанамын», – деп әзiлдеп жатты. Мен Қожекеңе: «Қызғанбай-ақ қойыңыз, баяғы 60-шы жылдары Әлiбай, Жүзбай деген кiсiлермен бiрге мал бағып, бiрге көшiп-қонып жүретiнбiз. Сонда Жүзбайдың Алтын атты қызы сiзге тұрмысқа шыққан деп естеушi едiм. Сол кездегi тұлымшағы желбiреген жас қыз бұл күнде қандай кемпiр болды екен деп көргiм келгенi рас», – дедiм. Қожа маған қарап, кiмнiң баласы екенiмдi сұрады. Мен Төлеңгiт Сартбайдың баласы екенiмдi айтқанымда, Қожа алдыма ұмтыла келiп: «Ассаляму алейкум», – деп екi қолын бiрдей ұсынып, қолымды қыса отырып, қайтадан аман-саулық сұраса кеттi. Жақында Ер Сейiтпенбет бабасының басына барғанын айтты. «Бабаларыңның басына ескерткiш қойған екенсiздер. Аталарыңа рахмет! Өте көрнекi. Жазулары да шебер боялған. Мен өте риза болдым», – деп жатыр. Мен болсам өзiмнiң бара алмағаныма iштей қымсындым. Негiзi алғыстың да, мадақтың да егесi – Әлмұрат. Осы iстi қолға алып, ауыр салмағын көтерген ұйымдастырушы. Басына алып барып, тас орнат у әркiмнiң қолынан келе бермейтiн iс. Осы iнiмнiң азаматтығына алғысымызды да айта алмадық па деп, осы бiр өлең сөзiмдi арнаған едiм.

Iнiлерiме Баласы Қалыбай әке Әлмұрат, Аталас абзал iнiм, өскен жұрат. Бабамыз абыз Көккөз батыр Манас, Деп едiк қалса бiреу жөндi сұрап.

Өзiңнен үмiттi едiм әр уақытта, Жақын ең көптерiнен шәриятқа. Қойдырдың мәңгi мұра - өшпес белгi, Бабамыз көккөз ата Әруаққа.

Сөйлесем сөз құраймын тiлмен жақтан, Өнер еді табиғаттан қалыптасқан. Қалайша бiр толғамай отырамын, Өзiңдей iнi болса етер мақтан.

Ардақтап Хиуа аймақ Жағаларын, Мекендеп Қазалы, Сыр араларын. Ұлыққа Көккөз атам iсi жағып Алыпты Батыр, Төре, бағаларын

Тiлесiн саулығыңды Жаппар хақтан, Болып ең көпке таным әуел бастан. Төрт көзiң түгел болып өрiс кеңiп, Жүргейсiң қатарыңан қалмай саптан .

Тұқымы Ер Сейiтпенбет бiздiң елден, Бiр жүрiп ата-анамыз көзi көрген. Iсiне төрелерiм мың алғыс деп, Бiр Қожа айтып келдi барып келген.

Әлмұрат, азаматсың көзi ашық, Өмiрге, өнегеге болдың ғашық. Әрдайым кездескенде байқайтынмын, Тұрғанын келбетiңнiң нұрын шашып.

Азғана сыр шерттiм, балаларым, Төлеңгiт Көккөз жайлы - бабаларың. Басына басшы болып белгi қойған, Зиялы Әлмұраттай ағаларың,

Дер едiм Гүжiм дарақ көлеңкелi, Тусiрген аумағына көлеңкенi. Миуалы Алматының бақшасындай, Байтақтың жерiндей бол кең өлкелi.

Дүние теңiз бейне, өмiр ағым, Елестер өткен күндер көзге сағым. Әзiрше күш қуатым бардай шүкiр, Жетпiстiң дәл үстiнде тұрған шағым. Әмiрхан Сартбайұлы, 2014 ж., қаңтар, Рудный қаласы.

Төлеңгiт ШежiреСI (*2012 жылдың мамыр айына жинақталған мәлiметтер бойынша)

Молдиманнан Салмырза, Салмырзадан Қараша, Қарашадан Ерубай, Ерубайдан Көккөз (Манас батыр) туады.

Көккөздiң төрт баласы:

1. Жұмақай 2. Құдайберген 3. Өтеген 4. Жиенқұл

Үлкенi Жұмақайдан 4 (төрт) бала:

1. Азнабай, одан 6 бала 2. Қазыбай, одан 4 бала 3. Азынабек, одан 2 бала 4. Сартай, одан 1 бала.

Екiншi баласы Құдайбергеннен 3 (үш) бала:

1. Құлет, одан 2 бала 2. Сарша, одан 2 бала 3. Қарақұл, одан 3 бала.

Үшiншi баласы Өтегеннен 4 (төрт) бала:

1. Топан, одан 3 бала 2. Бөрте, одан 4 бала 3. Жылқыбай, одан 4 бала 4. Бекайдар, одан 1 бала.

Төртiншi баласы Жиенқұлдан 2 (екi) бала:

1. Құлқай, одан 4 бала 2. Тiлемiс, одан 4 бала.

Көккөздiң бiрiншi ба л асы Жұмақайдың Ұрпақтары:

I. Жұмақайдан 4 бала:

1. Азнабай 2. Қазыбай 3. Азнабек 4. Сарытай

I-1-1-1-1 Самұраттан 4 бала:

1. Сейден 2. Қожан (тұқым жоқ) 3. Мырзахан (тұқым жоқ) 4. Ырзахан (тұқым жоқ)

I-1 Азнабайдан 6 бала:

1. Жайықбай 2. Жайлау 3. Қыстау 4. Жабағы 5. Асау 6. Тай

I-1-1-1-1-1 Сейденнен 7 бала:

1. Байбосын 2. Бибосын 3. Әлмен (тұқым жоқ) 4. Қалмен 5. Асан 6. Үсен (тұқым жоқ) 7. Елбосын (тұқым жоқ)

I-1-1 Жайықбайдан 3 бала:

1. Нұржанмолда 2. Жорабай (тұқым жоқ) 3. Төреқұл

I-1-1-1 Нұржанмолдадан 4 бала:

1. Самұрат 2. Байтек 3. Жантек 4. Шоқаш (ұл жоқ)

I-1-1-1-1-1-1 Байбосыннан 1 бала: 1. Зархун I-1-1-1-1-1-1 Зархуннан 4 бала:

1. Әдiлхан 2. Темiрхан 3. Темiрбай 4. Кеңесбай (тұқым жоқ)

Түсiнiктеме: Шежiредегi әрбiр кiсiнiң алдына қойылған сандардың мағынасы мынадай: I- Көккөздiң бiрiншi баласы Жұмақай; I-1- Көккөздiң бiрiншi баласы Жұмақайдың бiрiншi баласы; I-1-1- Көккөздiң бiрiншi баласы Жұмақайдың бiрiншi баласы Азынабайдың бiрiншi баласы... Осы арқылы бүгiнгi ұрпақ Көккөз атамызға неше ата екенiн, қай атадан тарайтынын бiлiп отырады.

I-1-1-1-1-1-1-1 Әдiлханнан

1. Ержан

I-1-1-1-1-1-5-2 Жақсылықтан

1. Алтынбек 2. Айдынбек

I-1-1-1-1-1-1-2 Темiрханнан

1. Мұхит 2. Атабек

I-1-1-1-1-1-5-3 Жарбосыннан

1. Тойбек

I-1-1-1-1-1-1-3 Темiрбайдан

1. Азанұр

I-1-1-1-1-1-5-4 Майрамбектен

1. Асылбек

I-1-1-1-1-1-2 Бибосыннан 1 бала: 1. Рахмет I-1-1-1-1-1-2-1 Рахметтен 5 бала:

1. Әмiрхан 2. Уәлихан 3. Уәлибай 4. Пердебай 5. Бердiбай

I-1-1-1-1-1-2-1-1 Әмiрханнан

1. Бiрлiк 2. Исатай

I-1-1-1-1-1-2-1-3 Уәлибайдан

1. Қожакелдi

I-1-1-1-1-1-2-1-4 Пердебайдан

1. Дидар

I-1-1-1-1-1-2-1-5 Бердібайдан

1. Ернұр

I-1-1-1-1-1-4 Қалменнен

1. Бақыт 2. Жарылқасын 3. Нұрғиса

I-1-1-1-1-1-4-1 Бақыттан

1. Бекболсын 2. Марат 3. Дiнислам

Жұмақай – Азнабай – Жайықбай – Нұржан молда – Бәйтек тұқымы I-1-1-1-2 Бәйтектен

1. Жанахан 2. Игiлiк 3. Тұрсынмұрат (ұл жоқ. Қызы – телеу Сайынның әйелi) 4. Жақсылық (тұқым жоқ)

I-1-1-1-2-1 Жанаханнан

1. Егемберген (Ергеш) 2. Алдаш (ер бала жоқ, үш қыз бар: (Гүлмира, Бақыт, Эльмира).

I-1-1-1-2-1-1 Ергештен

1. Алдияр (Алдан) 2. Алдаберген

I-1-1-1-2-1-1-1 Алданнан

1. Ануар 2. Нұғман 3. Жарас 4. Оңдасын

I-1-1-1-2-1-1-1-1 Ануардан

1. Нұрлан

I-1-1-1-1-1-4-2 Жарылқасыннан 1. Нұрсейiт

I-1-1-1-2-1-1-1-2 Нұғманнан

1. Ерлан

I-1-1-1-1-1-5 Асаннан

I-1-1-1-2-1-1-1-3 Жарастан 1. Арнұр

1. Бостандық 2. Жақсылық 3. Жарбосын 4. Майрамбек

I-1-1-1-2-1-1-2 Алдабергеннен

1. Бердiбек

I-1-1-1-2-2 Байтектiң Игiлiгiнен: 1. Аббаз 2. Ерқазы 3. Жұмағазы

I-1-1-1-3-1 Ережептен

1. Рахманбердi /Рахым/ 2. Нұрбердi 3. Өмiрзақ (тұқым жоқ)

I-1-1-1-2-2-1 Аббаздан

1. Нұрғазы 2. Қылышбек 3. Абат 4. Ғани

I-1-1-1-3-1-1 Рахманбердiден

1. Әмiрхан 2. Сәдiрхан 3. Асқар 4. Абылайхан

I-1-1-1-2-2-1-1 Нұрғазыдан

1. Сағидулла 2. Жеңiсбек

I-1-1-1-3-1-1-1 Әмiрханнан

1. Медеу 2. Әдiлхан

I-1-1-1-2-2-1-2 Қылышбектен

1. Әдiлбек 2. Жәнiбек 3. Мейiрбек

I-1-1-1-3-1-1-2 Сәдiрханнан

1. Медет

I-1-1-1-3-1-1-3 Асқардан

1. Мейрiмхан 2. Берiк

I-1-1-1-2-2-1-2-2 Жәнiбектен

1. Заманбек 2. Балғынбек

I-1-1-1-3-1-1-4 Абылайханнан

1. Рүстем

I-1-1-1-2-2-2 Ерқазыдан

1. Ғабидулла

I-1-1-1-2-2-2-1 Ғабидулладан

1. Жандос

I-1-1-1-3-1-2 Нұрбердiден

1. Сәбит 2. Әбдiллә 3. Нұрмұханбет 4. Тоқмаханбет

I-1-1-1-2-2-3 Жұмағазыдан

1. Мұрат 2. Мақсат

I-1-1-1-3-1-2-1 Сәбиттен

1. Жангелдi 2. Мұрат

I-1-1-1-2-2-3-1 Мұраттан I-1-1-1-2-2-3-2 Мақсаттан

1. Ержан 2. Тiлек 1. Айдос

I-1-1-1-3-1-2-1-1 Жангелдiден

1. Әсет

I-1-1-1-3-1-2-1-2 Мұраттан

1. Иса

Жұмақай- Азнабай- ЖайықбайНұржанмолданың Жантек тұқымы

I-1-1-1-3-1-2-2 Әбдiлләдан

1. Нұрлан 2. Тұрсын

I-1-1-1-3 Жантектен

I-1-1-1-3-1-2-3 Нұрмұханбеттен 1. Ерлан

1. Ережеп 2. Дәлiш 3. Серәлi

I-1-1-1-3-2 Дәлiштен

1. Ибрайым 2. Әбдiр

I-1-1-1-3-2-1 Ибрайымнан

1. Рахмет 2. Құлақмет 3. Жанахмет 4. Сәуiрхан 5. Дәуiрхан

I-1-1-1-3-2-2-3 Қожахметтен

1. Аруар 2. Ернұр

I-1-1-1-3-2-2-4 Шаяхметтен

1. Мержан 2. Медет

I-1-1-1-3-2-1-1 Рахметтен

1. Бауыржан 2. Әлiмжан 3. Ғалымжан 4. Ержан 5. Нұрлан 6. Елан

I-1-1-1-3-2-2-5 Тәттiмбеттен

I-1-1-1-3-2-1-2 Құлахметтен

1. Марат

I-1-1-1-3-2-1-3 Жанахметтен

1. Мирас 2. Манас

I-1-1-1-3-2-1-4 Сәуiрханнан

1. Уәлихан 2. Еркебұлан

I-1-1-1-3-2-1-5 Дәуiрханнан

1. Асылжан

I-1-1-1-3-2-2 Әбдiрден

1. Темiр 2. Қожахмет 3. Шаяхмет 4. Шайымбет 5. Тәжiмбет 6. Жанқоза

I-1-1-1-3-2-2-1 Темiрден

I-1-1-1-3-2-2-6 Жанқозадан

1. Нұрсұлтан

I-1-1-1-3-3 Серәлiден

1. Райымқұл (тұқым жоқ)

Жұмақай- Азнабай- Жайықбайдың Төреқұлының тұқымы I-1-1-3

1. Айтпан 2. Қазақ

1-1-3-1 Айтпаннан

1. Жантiлеу 2. Битiлеу (тұқым жоқ) 3. Байтiлеу 4. Ертiлеу (тұқым жоқ)

I-1-1-3-1-1 Жантiлеу

1. Күзенбай 2. Есенгелдi 3. Төлеп

1. Бақытжан 2. Төрежан 3. Сейiтжан

I-1-1-3-1-1-1 Күзенбайдан

1. Якуда 2. Бауыржан 3. Серғазы 4. Ерғазы

I-1-1-1-3-2-2-1-1 Бақытжаннан

1. Әлижан

I-1-1-3-1-1-1-1 Якудадан

1. Жарылқасын

I-1-1-1-3-2-2-1-2 Төрежаннан

1. Серiкжан

I-1-1-3-1-1-1 -1-1 Жарылқасыннан 1. Асқар

I-1-1-3-1-1-2 Есенгелдiден

1. Амангелдi 2. Нұржас 3. Олжас

I-1-1-3-1-1-2-1 Амангелдiден

1. Арнұр

I-1-1-3-2-1 Майемгеннен

1. Мырзахмет 2. Серiкбай 3. Қуаныш

I-1-1-3-2-1-1 Мырзахметтен

1. Жұмағазы 2. Бейсен 3. Советхан 4. Кенжалы

I-1-1-3-2-1-1-1 Жұмағазыдан

1. Мақсатбай 2. Еркебұлан

I-1-1-3-2-1-1-1-2 Еркебұланнан

1. Мирас (тұқым жоқ) 2. Мейiрлан

I-1-1-3-2-1-1-2 Бейсеннен

1. Балаби 2. Наурызбек

I-1-1-3-2-1-1-2-2 Наурызбектен

1. Нұрсұлтан

I-1-1-3-1-1-2-2 Олжастан

1. Ернұр 2. Жанполат

I-1-1-3-1-1-3 Төлептен

1. Нұрғиса 2. Нұркен 3. Руслан

I-1-1-3-1-1-3-2 Нұркеннен

1. Бағлан 2. Аслан

I-1-1-3-1-3 Байтiлеуден

1. Нұрғазы 2. Мадияр 3. Данияр

I-1-1-3-1-3-1 Нұрғазыдан

1. Ерлан 2. Нұрлан 3. Ролан

I-1-1-3-2-1-1-3 Советханнан

1. Темiрлан 2. Сейiтжан 3. Ғабиден

I-1-1-3-1-3-1-1 Ерланнан

1. Ерхан

I-1-1-3-2-1-1-4 Кенжалыдан

1. Жасұлан 2. Асылжан

I-1-1-3-1-3-1-2 Нұрланнан

1. Азамат 2. Думан

I-1-1-3-1-3-2 Мадиярдан

1. Әлiби

I-1-1-3-1-3 -3 Даниярдан

1. Еркебұлан 2. Жасұлан

I-1-1-3-2-1-2 Серiкбайдан

1. Есқазы 2. Сәрсен 3. Дүйсен 4. Марат 5. Сейсенбай 6. Ансат 7. Сүндет

I-1-1-3-2 Қазақтан

1. Майемген 2. Сүтемген 3. Ысмайыл (тұқым жоқ)

I-1-1-3-2-1-2-1 Есқазыдан

1. Қайрат 2. Азат 3. Полат

I-1-1-3-2-1-2-1-1 Қайраттан

1. Тойбек 2. Мейiрбек 3. Шапағат

I-1-1-3-2-2 Сүтемгеннен

1. Күжен 2. Жаулыбай

I-1-1-3-2-1-2-1-2 Азаттан

1. Айбек

I-1-1-3-2-2-1 Күженнен

1. Кендебай 2. Мақсат

I-1-1-3-2-1-2-2 Сарсеннен

1. Жәнiбек 2. Әлiбек

I-1-1-3-2-2-1-1 Кендебайдан

1. Бекнұр 2. Жандос

I-1-1-3-2-1-2-3 Дүйсеннен

1. Әдiлет 2. Сәулет

I-1-1-3-2-2-1-1-1 Бекнұрдан

1. Әлихан 2. Арнұр 3. Асқар

I-1-1-3-2-1-2-3-1 Әдiлеттен

1. Аңсар I-1-1-3-2-2-1-2 Мақсаттан

2. Елдос

I-1-1-3-2-1-2-4 Мараттан

1. Айдар I-1-1-3-2-2-2 Жаулыбайдан

1. Манарбек

I-1-1-3-2-1-2-4-1 Айдардан

1. Әдiл I-1-1-3-2-2-2-1 Манарбектен

1. Нұржас

I-1-1-3-2-1-2-5 Сейсенбайдан

1. Санжар

I-1-1-3-2-1-2-6 Ансаттан

1. Ғазиз 2. Асқар

Жұмақайдың Азнабайының екiншi баласы Жайлаудың тұқымы:

I-1-1-3-2-1-2-7 Сүндеттен

1. Дiнмұхаммед

I-1-1-3-2-1-3 Қуаныштан

1. Қанат 2. Талғат 3. Асхат 4. Мейрамбек

I-1-2 Жайлаудан

1. Құдияр 2. Таңқұл 3. Қарғабай 4. Әлiш

I-1-1-3-2-1-3-1 Қанаттан

1. Архат 2. Айбек

I-1-2-1 Құдиярдан

1. Күзембай (тұқым жоқ) 2. Сәрiбай 3. Кәрiбай 4. Тұрғанбай

I-1-1-3-2-1-3-2 Талғаттан

1. Бақытжан 2. Әрсен

I-1-2-1-2 Сәрiбайдан

1. Дәрiбай

I-1-1-3-2-1-3-3 Асхаттан

1. Әсет

I-1-2-1-2-1 Дәрiбайдан

1. Әлмахан 2. Бекмахан

I-1-2-1-2-1-1 Әлмаханнан

1. Бақытжан 2. Бауыржан

I-1-2-1-2-1-1-1 Бақытжаннан

1. Батыржан

I-1-2-1-2-1-1-2 Бауыржаннан

1. Жеңiс 2. Жандос

I-1-2-1-2-1-2 Бекмаханнан

1. Ғалымжан 2. Әлiмжан 3. Сейiтжан

I-1-2-1-2-1-2-2 Әлiмжаннан

1. Ержан

I-1-2-1-3 Кәрiбайдан

1. Елiбай (тұқым жоқ)

I-1-2-1-4 Тұрғанбайдан

1. Нұрмахан (тұқым жоқ) 2. Сейiтмахан 3. Ермахан

I-1-2-1-4-2 Сейiтмаханнан I-1-2-1-4-2-1 Тұрмаханнан

1. Тұрмахан 1. Аймахан 2. Шакизада

I-1-2-1-4-2-1-1 Аймаханнан

1. Нұрлан 2. Нұрбек

I-1-2-1-4-3 Ермаханнан 1. Әбiл (Навои обл., Канимех ауданы, Жанақазған ауылында) I-1-2-2 Таңқұлдан

1. Беркiмбай 2. Тұрлыбай

I-1-2-2-1 Беркiмбайдан

1. Батырбай

I-1-2-2-1-1 Батырбайдан 1. Әбдiлла (ер бала жоқ, қызы – Жолай Қазыбектiң әйелi.) 2. Балқыбай, тұқым жоқ 3. Тәттiбай I-1-2-2-1-1-3 Тәттiбайдан

1. Жұмакелдi 2. Жұмабердi 3. Дархан

I-1-2-2-1-1-3-1 Жұмагелдiден

1. Әдiлбек 2. Айдос 3. Айбек

I-1-2-2-1-1-3-1-2 Жұмабердiден

1. Асылбек 2. Мейрамбек

I-1-2-2-1-1-3-1-3 Дарханнан

1. Асылхан

I-1-2-2-2 Тұрлыбайдан I-1-2-2-2-1 Өткелбайдан

1. Өткелбай 1. Майдан (тұқым жоқ) 2. Жалғас (тұқым жоқ) 3. Алғаш

I-1-2-2-2-1-3 Алғаштан

1. Қыдыркелдi 2. Есенкелдi 3. Есенбек 4. Бақытбек

I-1-2-2-2-1-3-1 Қыдыркелдiден

1. Рүстем 2. Дастан 3. Жанкелдi 4. Жандос

I-1-2-2-2-1-3-1-1 Рустемнен

1. Нұрсұлтан

I-1-2-2-2-1-3-1-2 Жанкелдiден

1. Ерсұлтан 2. Иса 3. Нұрислам

I-1-2-2-2-1-3-2 Есенкелдiден

1. Дәурен

I-1-2-2-2-1-3-3 Есенбектен

1. Алтынбек

I-1-2-2-2-1-3-4 Бақытбектен

1. Айса

I-1-2-3 Қарғабайдан

1. Пернебай (тұқым жоқ) 2. Тұрлыбай (тұқым жоқ)

I-1-2-4 Әлiштен

1. Құрманбай

I-1-2-4-1 Құрманбайдан

1. Жақыбай (тұқым жоқ) 2. Жарылқасын (тұқым жоқ) 3. Жарылқап (тұқым жоқ) 4. Есiркеген

I-1-2-4-1-4 Есiркегеннен

1. Базарбай (тұқым жоқ) 2. Ережеп

I-1-2-4-1-4-2 Ережептен 1. Таңатар (Қарақалпақстанның Төрткүл қаласында) Жұмақайдың Азнабайының үшiншi баласы Қыстаудың тұқымы:

I-1-3-1-1-2-2 Таңатардан I-1-3-1-1-2-2-1 Марстан

1. Марс 2. Бауыржан

I-1-3-1-2 Пияздан

1. Әдiл (қыз бар, ұл жоқ) 2. Озғанбай

I-1-3-1-1-2-2 Озғанбайдан

1. Рузымұрат 2. Нұрмұрат /Нұртан/ 3. Қаржау 4. Нұржау

I-1-3-1-1-2-2-1 Рузымұраттан

1. Раушан 2. Рахман 3. Ерғазы (Навои обл., Канимех ауданы, Оразжан ауылында)

I-1-3-1-1-2-2-2 Нұрмұраттан

1. Ерғали 2. Бек

I-1-3-1-1-2-2-3 Қаржаудан

1. Медетхан 2. Шынғысхан

I-1-3-1-1-2-2-4 Нұржаудан

1. Нұрғали

I-1-3 Қыстаудан

1. Қожабай 2. Жәдiгер

I-1-3-2 Жәдiгерден

1. Алдажар 2. Жаббар 3. Пiрiмжар

I-1-3-1 Қожабайдан

1. Нияз 2. Пияз

I-1-3-2-1 Алдамжардан

1. Сақтап 2. Жұма

I-1-3-1-1 Нияздан

1. Оразалы (тұқым жоқ) 2. Сәрсенбай

I-1-3-2-2 Жаббардан

1. Нарымбет (тұқым жоқ)

I-1-3-1-1-2 Сәрсенбайдан

1. Дүйсенбек (ұл жоқ, Сәнiгүл деген қыз бар) 2. Таңатар

I-1-3-2-2-1 Сақтаптан

1. Бақтыбай 2. Көбен (тұқым жоқ) 3. Жақып

I-1-3-2-2-1-1 Бақтыбайдан

1. Алтынбек (тұқым жоқ)

I-1-3-2-2-1-1 Жақыптан

1. Орынбасар 2. Мыңжасар 3. Мұхтар

I-1-3-2-2-1-1-1 Орынбасардан

1. Әлiбек 2. Бақытбек

I-1-3-2-2-1-1-2 Мынжасардан

Жұмақайдың Азнабайының төртiншi баласы Жабағының тұқымы: I-1-4 Жабағыдан

1. Дәулет 2. Тәшiм (тұқым жоқ) 3. Есiм 4. Мәшiм 5. Көшкiнбай

I-1-4-1 Дәулеттен

1. Жарасбай

I-1-3-2-2-1-1-3 Мұхтардан

1. Сұлтанбек

I-1-4-1-1 Жарасбайдан

1. Мұсабек (тұқым жоқ)

I-1-3-2-1-2 Жұмадан

1. Жамаладин 2. Камаладин 3. Жақсыбай 4. Нұрлыбек

I-1-4-3 Есiмнен

1. Жарқынбай

I-1-4-3 Жарқынбайдан

1. Айжарық 2. Таңжарық (тұқым жоқ)

I-1-3-2-1-2-1 Жамаладиннен

1. Нарбай 2. Қайрат

I-1-4-3-1 Айжарықтан

1. Жүсiп 2. Ақан

I-1-3-2-1-2-2 Камаладиннен

1. Шыныбек

I-1-4-3-1-1 Жүсiптен

1. Азамат 2. Саламат

I-1-3-2-1-2-2-1 Шыныбектен

1. Арман 2. Аман 3. Есен

I-1-4-3-1-2 Ақаннан

1. Нұрсұлтан

I-1-3-2-1-2-3 Жақсыбайдан

1. Әнуарбек 2. Шахарбек 3. Ержан

I-1-4-4 Мәшiмнен

1. Айназар (тұқым жоқ) 2. Айболған (тұқым жоқ) 3. Алушы (тұқым жоқ)

I-1-3-2-1-2-4 Нұрлыбектен

1. Айбек 2. Рысбек

I-1-4-5 Көшкiнбайдан

1. Берден (тұқым жоқ) 2. Бердалы 3. Сейдалы

I-1-3-2-3 Пiрiмжардан

1. Жаухарбек (қыз бар)

I-1-4-5-2 Бердалыдан

1. Бұхарбай 2. Дәулет 3. Сайлау

I-1-4-5-2-1 Бұхарбайдан I-1-4-5-2-2 Дәулеттен

1. Мақсат

I-1-4-5-2-3 Сайлаудан

1. Асқат

I-1-4-5-3 Сейдалы

1. Базарбай 2. Кенжебай 3. Кенжалы

I-1-4-5-3-1 Базарбайдан

1. Жарылқасын /Жахан/ 2. Полат 3. Талғат 4. Әмiрхан

I-1-4-5-3-1-1 Жарылқасыннан

1. Жаңабек 2. Жақсыбек

I-1-4-5-3-1-2 Полаттан

1. Әдiлхан 2. Нұрлан 3. Нұрбек

1. Досымжан 2. Нұрымжан

I-1-4-5-3-1-3 Талғаттан 1. Ринат (Асылхан Iбрай ақсақалдың шежiресi бойыншы анықтау керек) I-1-4-5-3-1-4 Әмiрханнан

1. Мұхамедәли 2. Нұржан

Жұмақайдың Азнабайының бесiншi баласы Асаудың тұқымы: I-1-5 Асаудан

1. Досан 2. Күшiкбай 3. Естек 4. Даулыбай (тұқым жоқ)

I-1-5-1 Досаннан

1. Баймұрза (тұқым жоқ) 2. Лепес 3. Iзтiлеу (тұқым жоқ) 4. Мұрат (тұқым жоқ) 5. Базар 6. Тұрсын

I-1-5-1-2 Лепестен

1. Үсен

I-1-5-1-2-1 Үсеннен

1. Iлияс 2. Ықылас (ұл жоқ , Аманша деген қыз бар)

I-1-5-1-2-1-1 Iлястан

1. Жангелдi

I-1-5-1-2-1-1-1 Жангелдiден

1. Жасұлан

I-1-5-1-6 Базардан

1. Төлеген 2. Сансызбай 3. Сабырбай (тұқым жоқ)

I-1-5-1-6-2 Сансызбайдан

1. Медет 2. Мәди

I-1-5-1-6-1 Төлегеннен

1. Парахат 2. Шарапат 3. Марат 4. Марс 5. Манас 6. Ғалымжан 7. Мақсат 8. Шегебай 9. Сәндiбек

I-1-5-1-6-1-1 Парахаттан

1. Жеңiсбек

I-1-5-1-6-1-1-1 Жеңiсбектен

1. Ринат 2. Бекзат

I-1-5-1-6-1-2 Шарапаттан

1. Жәнiбек

I-1-5-1-6-1-3 Мараттан

1. Бауыржан 2. Сержан

I-1-5-1-6-1-4 Марстан

1. Еркебұлан

I-1-5-1-6-1-5 Манастан

1. Исатай 2. Махамбет

I-1-5-1-6-1-7 Мақсаттан

1. Абай

I-1-5-1-6-1-8 Шегебайдан

I-1-5-1-6-1-9 Сәндiбектен

1. Нұртас 2. Бектас 3. Қайсар

I-1-5-2 Күшiкбайдан

1. Даңбай 2. Шүрмен

I-1-5-2-1 Даңбайдан

1. Әбдiлла (ұл жоқ, Палымкүл атты қыз бар)

I-1-5-3-1 Ахметтен

1. Байзақ 2. Жанұзақ 3. Көпжасар

I-1-5-3-1-1 Байзақтан

1. Бекжасар /Дәнду/

I-1-5-3-1-1-1 Бекжасардан

1.Бақытжан

I-1-5-3-1-2 Жанұзақтан

1. Қайрат

I-1-5-3-1-3 Көпжасар

1. Талғат 2. Ғабидулла /Ғабит/

I-1-5-3-1-2-1 Талғаттан

1. Шүкiржан

Жұмақайдың Азнабайының алтыншы баласы Тайдың тұқымы: I-1-6 Тайдан

1. Тiлепберген 2. Жұбай 3. Сыбай 4. Қосай (тұқым жоқ) 5. Ақпан 6. Тоқпан

I-1-6-1 Тiлепбергеннен

1. Асқар (тұқым жоқ) 2. Мамыш (тұқым жоқ) 3. Қарақай

I-1-6-1-3 Қарақайдан

1. Көптiлеу

I-1-5-2-2 Шүрменнен

1. Бекiш (тұқым жоқ) 2. Бекберген

I-1-5-2-2-2 Бекбергеннен

1. Өтеу (тұқым жоқ) 2. Өтетiлеу (қыз бар) 3. Тыныштық 4. Кенiшбек 5. Кенжебай

I-1-5-2-2-2-5 Кенжебайдан

1. Нұрдәулет 2. Асылжан

I-1-6-1-3-1 Көптiлеуден

1. Бақыт 2. Жақып 3. Ғалым

I-1-5-3 Естектен

1. Ахмет

I-1-6-1-3-1-1 Бақыттан

1. Нұрбол

I-1-6-1-3-1-2 Жақыптан

1. Бибарыс

I-1-6-1-3-1-3 Ғалымнан

1. Әлiмжан

I-1-6-2 Жұбайдан

1. Бекалай (ұл жоқ, қызы қосбармақ балқы Мақайда) 2. Тоқалай (тұқым жоқ) 3. Бижан (тұқым жоқ) 4. Жаулыбай (тұқым жоқ)

I-1-6-3-2-2-1 Манастан

1. Асхат 2. Асқар

I-1-6-3-2-1-1 Iдiрiстен

1. Сұлтан 2. Тайыр 3. Дулат 4. Ғалым

I-1-6-3-2-1-2 Қанаттан

1. Медеу 2. Азамат

I-1-6-3-2-1-2-3 Алматтан

1. Асхат

I-1-6-3-2-1-4 Алмастан

1. Мейiржан

I-1-6-3 Сыбайдан

1. Талас 2. Итемер 3. Майемер (тұқым жоқ) 4. Намырат 5. Iзбасар (тұқым жоқ)

I-1-6-3-1 Таластан

1. Жамырат

I-1-6-3-4 Намраттан

I-1-6-3-1-1 Жамыраттан

1. Кеңесбай

I-1-6-3-1-1-1 Кеңесбайдан

1. Ғани 2. Ғазис 3. Ғали 4. Рысбек

I-1-6-3-4-1 Алмаханнан

1. Данияр 2. Мадияр 3. Балқияр 4. Иван

I-1-6-3-2 Итемерден

1. Пайдалы 2. Ишан

I-1-6-3-4-1-1 Даниярдан

1. Спандияр 2. Айтжан

I-1-6-3-2-1 Пайдалыдан

1. Iдiрiс 2. Қанат 3. Алмат 4. Алмас 5. Майрамбек 6. Ануарбек

I-1-6-3-4-2 Бекмаханнан

1. Нажмаддин 2. Алтай 3. Эльбрус 4. Орал

I-1-6-3-4-2-1 Нажмадиннен

1. Ерлан

I-1-6-3-4-2-2 Алтайдан

1. Әсiлхан

I-1-6-3-2-2 Ишаннан

1. Манас (Есенбек-Орыс молданың қызынан туылған)

1. Алмахан ( Ұшқұдық ауданы, Жүзқұдықта – Абдiмәлiков) 2. Бекмахан

I-1-6-3-4-2-4 Оралдан

1. Мейiржан

I-1-6-5-3-2-1 Ғабиттен

1. Манас

I-1-6-5 Ақпаннан

1. Талдыбай 2. Орынбай 3. Орынбек

I-1-6-5-3-2-2 Талғаттан

1. Жандос 2. Бауыржан

I-1-6-5-1 Талдыбайдан

1. Жақсылық

I-1-6-5-3-2-3 Мұраттан

1. Әлихан 2. Ғалым

I-1-6-5-1-1 Жақсылықтан

1. Жақсымұрат

I-1-6-5-1-1-1 Жақсымұраттан

1. Дәулет 2. Дулат

I-1-6-5-2 Орынбайдан

1. Серiк

I-1-6-5-2-1 Серiктен

1. Сәкен

I-1-6-5-2-1-1 Сәкеннен

1. Нұрсұлтан 2. Руслан 3. Әнес

I-1-6-5-3 Орынбектен

1. Оразбек 2. Оразалы

I-1-6-5-3-1 Оразбектен

1. Батырхан

I-1-6-5-3-1-1 Батырханнан

1. Мейрамбек 2. Ерлан 3. Ербол

I-1-6-5-3-1-1-1 Мейрамбектен

1. Азамат

I-1-6-5-3-2 Оразалыдан

1. Ғабит 2. Талғат 3. Мұрат 4. Марат

Тайдың алтыншы баласы Тоқпанның тұқымы: I-1-6-6 Тоқпаннан

1. Ботбай 2. Шымырбай (тұқым жоқ)

I-1-6-6-1 Ботбайдан

1. Сыйқымбай 2. Жанысбек 3. Панысбай 4. Тынысбай

I-1-6-6-1-1 Сыйқымбайдан

1. Рысбай 2. Рәйсбай

I-1-6-6-1-4-1 Рысбайдан

1. Алтынбай 2. Жарқынбай

I-1-6-6-1-4-1-1 Алтынбайдан

1. Еркебұлан 2. Мерлан

I-1-6-6-1-4-1-2 Жарқынбайдан

1. Нұрлан

I-1-6-6-1-4-2 Рәйсбайдан

1. Күмiсбай 2. Қанатбай

I-1-6-6-1-4-2-2 Қанатбайдан

1. Талғат 2. Темiр

I-1-6-6-1-2 Жанысбектен I-1-6-6-1-2-1 Оразбайдан I-1-6-6-1-3 Панысбайдан

1. Оразбай 1. Бақыт 1. Айтуар 2. Мұрат

I-1-6-6-1-4 Тынысбайдан

1. Досым 2. Хасан 3. Мұқан

I-1-6-6-1-4-2 Хасаннан

1. Мақсат 2. Асхат

Көккөздiң бiрiншi баласы Жұмақайдың екiншi баласы Қазыбай тұқымы: I-2 Қазыбайдан

1. Жәмет 2. Жақай 3. Меңлiбай 4. Кенжебай

I-2-1 Жәметтен

1. Есет 2. Жәнiбек

I-2-1-1 Есеттен

1. Ақпанбет 2. Тоқпанбет (тұқым жоқ)

I-2-1-1-1 Ақпанбет

1. Тоғысбай (Тоқтыбай?)

I-2-1-1-1-1 Тоғысбайдан

2. Жолдасбай (Жалғасбай?)

I-2-1-2 Жәнiбектен

1. Сәлiмбай 2. Үргенiшбай (тұқым жоқ) 3. Балқыбай (тұқым жоқ)

I-2-1-2-1 Сәлiмбайдан

1. Алпысбай

I-2-1-2-1-1 Алпысбайдан

1. Сәкен 2. Әбен 3. Бекен

I-2-1-2-1-1-3 Бекеннен

1.Бекжан

I-2-2 Жақайдан

1. Ерлепес 2. Бердiмұрат (тұқым жоқ) 3. Ержан (тұқым жоқ)

I-2-2-1 Ерлепестен

1. Құрманбай 2. Бердiмұрат (тұқым жоқ) 3. Ержан (тұқым жоқ)

I-2-2-1-1 Құрманбайдан

1. Толыбек

I-2-2-1-1-1 Толыбектен

1. Бердiбек

I-2-2-1-1-1-1 Бердiбектен

I-2-3 Меңлiбайдан

1. Жемұрат

I-2-3-1 Жемұраттан

1. Шернияз (тұқым жоқ) 2. Бодық (тұқым жоқ) 3. Баймұрат (тұқым жоқ)

I-2-4 Кенжебай

1. Толыбай 2. Шыныбай

I-2-4-1 Толыбайдан

1. Тәжiбай (тұқым жоқ) 2. Мырзабай (тұқым жоқ) 3. Сансызбай (тұқым жоқ)

I-2-4-2 Шыныбайдан

1. Ранабай (Данабай) (тұқым жоқ)

Көккөздiң бiрiншi баласы Жұмақайдың үшiншi баласы Азнабек тұқымы:

Көккөздiң бiрiншi баласы Жұмақайдың төртiншi баласы Сартайдың тұқымы:

I-3 Азнабектен

1. Көсет 2. Қостан 3. Шаңқытбай (тұқым жоқ) 4. Маңқытбай (тұқым жоқ) 5. Ерiсбек

I-4 Сартайдан

1. Бекмұрза

I-4-1 Бекмұрзадан

1. Бекей 2. Бекбау

I-3-1 Көсеттен

1. Тоғызбай 2. Сегiзбай (тұқым жоқ)

I-4-1-1 Бекейден

1. Көнекбай 2. Бөлекбай

I-4-1-1-1 Көнекбайдан

1. Тыныштық /Тынышбай/

I-3 -1-1 Тоғызбайдан

1. Қалмұрат (тұқым жоқ)

I-3-2 Қостаннан

1. Түлек (Төлеп) (тұқым жоқ) 2. Шанқытбай (тұқым жоқ) 3. Маңқытбай (тұқым жоқ) 4. Рысбай

I-4-1-1-1-1 Тыныштықтан

1. Омар 2. Құрбанбай 3. Нұрманбай 4. Тұрғанбай

I-4-1-1-1-1-2 Құрманбайдан

1. Бауыржан

I-3-2-4 Рысбайдан

1. Өмiрзақ (тұқым жоқ) 2. Ұзақ

I-4-1-1-1-1-4 Тұрғанбайдан

1. Азатбек

I-3-2-4-2 Ұзақтан

1. Қылышбай (тұқым жоқ) 2. Қилыбай

I-4-1-1-2 Бөлекбайдан

1. Бұхарбай 2. Үсенбай

I-3-2-4-2-2 Қилыбайдан

1. Жандулла (Жандiллә)

I-3-2-4-2-2-1 Жандулладан

1. Талғат 2. Мұрат 3. Парахат

I-4-1-1-2-1 Бұхарбайдан

1. Нарқұл 2. Қыдырқұл 3. Сүндет 4. Қадырқұл

I-4-1-1-2-1-1 Нарқұлдан

1. Ануар

I-4-1-1-2-1-2 Қыдырқұлдан

1. Жандос 2. Мұрат 3. Жомарт

I-4-1-1-2-1-2-1 Жандостан

1. Темiр

I-4-1-1-2-1-2-2 Мұраттан

1. Махсет

I-4-1-1-2-2-1 Шерқұлдан

1. Тұрсын

I-4-1-1-2-1-3 Сүндеттен

1. Дархан

I-4-1-1-2-2-2 Бердiқұлдан

1. Жәнiбек 2. Мәнiбек

I-4-1-1-2-1-4 Қадырқұл

1. Марат 2. Досбол

I-4-1-1-2-2-2-2 Мәнiбектен

1. Нуржас

I-4-1-1-2-1-4-1 Мараттан

1. Әмiрхан

I-4-1-1-2-2-3 Арзықұлдан

1. Асқар 2. Бақытжан

I-4-1-1-2-2 Үсенбайдан

1. Шерқұл 2. Бердiқұл 3. Арзықұл 4. Надырқұл 5. Әлiмқұл 6. Әлiшер

I-4-1-1-2-2-4 Надырқұлдан

1. Толқын 2. Нұрсұлтан

I-4-1-1-2-2-5 Әлiмқұлдан

1. Сабыр

I-4-1-2 Бекбаудан

1. Қосай (тұқым жоқ)

1-4-1-1-2-2-6 Әлiшерден

1. Замир

Көккөздiң ЕКIншi ба л асы ҚҰДАЙБЕРГЕННIҢ Ұрпақтары: II- Құдайбергеннен

1. Күлет 2. Сарыша 3. Қарақұл

II-1-2-2 Керiмнен

1. Қошқар (тұқым жоқ) 2. Бегман 3. Ерiмбет 4. Ешiмбет 5. Қосеке

II-1 Күлеттен

1. Баймұрат 2. Досмұрат

II-1-1 Баймұраттан

1. Доспанбет

II-1-2-2-2 Бегманнан

1. Тоқта (Қарақалпақстан, Төрткүл қаласы).

II-1-1-1 Доспанбеттен

2. Әуез (тұқым жоқ)

II-1-2-2-3 Ерiмбеттен

II-1-2 Досмұраттан

1. Байзақ 2. Керiм

II-1-2-1 Байзақтан

1. Қалмен (тұқым жоқ)

II-1-2-2-4 Ешiмбеттен

1. Тұрсынбет 2. Тұрған 3. Асан 4. Үсен

II-1-2-2-5 Қосекеден

1. Нарымбет (тұқым жоқ) 2. Iбрайым 3. Алдаш

II-3-1-2 Ақсамнан

1. Нұраш

II-3-1-2-1 Нұраштан

1. Полат

II-1-2-2-5-2 Iбрайымнан

1. Жұмамұрат

II-3-1-3 Ақымнан

1. Бөрiбай 2. Бүркiтбай

II-3-1-3-1 Бөрiбайдан

1. Қуаныш 2. Жұбаныш

II-3-1-3-1-1 Қуаныштан

1. Жұмағали 2. Мырзағали 3. Роберт

II-3-1-3-1-1-1 Жұмағалидан

1. Рахат 2. Серiк

II-3-1-3-1-1-2 Мырзағалидан

1. Темiр 2. Мақсат 3. Мұрат

II-3-1-3-1-1-3 Роберттен

1. Дамир

II-3-1-3-1-2 Жұбаныштан

1. Ринат/Рахат/ 2. Ришат

II-3-1-3-1-2-1 Ринаттан /Рахат/

1. Нұрсұлтан

II-3-1-3-2 Бүркiтбайдан

1. Пердебай

II-3-1-3 -2-1 Пердебайдан

1. Мұрат

II-3-2 Бесiмнен

1. Бегiм

II-3-2-1 Бегiмнен

1. Ысқақ

II-1-2-2-5-3 Алдаштан

Көккөздiң екiншi баласы Құдайбергеннiң екiншi баласы Сарыша тұқымы: II-2 Сарышадан II-2-1 Наурызбайдан

1. Наурызбай 2. Наурызалды (тұқым жоқ) 1. Қуат (ұл жоқ, қызы Сапаргүл 1942 жылы Бекабадқа ФЗО арқылы кетiп, тұрмысқа шыққан, баласы Амангелдi Жалағаш қаласы, Сапарбек көшесi 17-үйде тұрады.)

Көккөздiң екiншi баласы Құдайбергеннiң үшiншi баласы Қарақұлдың тұқымы: II-3 Қарақұлдан

1. Аманбай 2. Бесiм 3. Құтыш (тұқым жоқ) 4. Ахмет (тұқым жоқ)

II-3-1 Аманбайдан

1. Құтей (Сүтей?) (тұқым жоқ) 2. Ақсам 3. Ақым

Көккөздiң ҮШIНШI ба л асы ӨТЕГЕННIҢ Ұрпақтары: III- Өтегеннен

1. Топан 2. Бөрте 3. Жылқыбай 4. Бекайдар

III-1 Топаннан

1. Құлназар 2. Жанназар 3. Ақайдар

III-1-1 Құлназардан

1. Құттымұрат 2. Аралбай (тұқым жоқ) 3. Бектұрсын (тұқым жоқ)

III-1-1-1 Құттымұраттан

1. Қаржаубай

III-1-1-1-1 Қаржаубайдан

1. Сабыр

III-1-1-1-1-1 Сабырдан

1. Алтынбек 2. Қасымбек 3. Асылбек 4. Қалдыбек 5. Күмiсбек

III-1-1-1-1-1-1 Алтынбектен

1. Нұрсұлтан

III-1-1-1-1-1 -2 Қасымбектен

1. Ерлан 2. Ерхан

III-1-1-1-1-1-3 Асылбектен

Топанның Жанназарынан: III-1-2 Жанназардан

1. Сапарбай (тұқым жоқ) 2. Жылкелдi (тұқым жоқ) 3. Нұрлыбай 4. Ершебай

III-1-2-3 Нұрлыбайдан

1. Ақын

III-1-2-3-1 Ақыннан

1. Қонақбай 2. Жұмакелдi 3. Қожакелдi 4. Серiкбол

III-1-2-3-1-1 Қонақбайдан

1. Мырзагелдi 2. Ысмайыл 3. Смахан 4. Омар 5. Оспан

III-1-2-3-1-1-1 Мырзагелдiден

1. Мерген 2. Тәңiрберген

III-1-2-3-1-1-1-1 Мергеннен

1. Рамазан

III-1-2-3-1-1-1-2 Тәңiрбергеннен 1. Досжан

1. Рауан

III-1-2-3-1-1-2 Ысмайылдан

1. Талгат 2. Марат 3. Ұлан

III-1-1-1-1-1-4 Қалдыбектен

1. Мирас

III-1-2-3-1-1-2-1 Талғаттан

1. Махсат

III-1-1-1-1-1-5 Күмiсбектен

1. Манас 2. Дәурен

III-1-2-3-1-1-2-2 Мараттан

1. Асхат

III-1-2-3-1-1-3 Смаханнан

1. Самат 2. Рабат

III-1-2-3-1-1-4 Омардан

1. Сәндiбек

III-1-2-3-1-1-5 Оспаннан

1. Есiмжан 2. Ерполат 3. Жанболат

III-1-2-3-1-2 Жұмакелдiден

1. Еспан 2. Алдан 3. Нұрлан

III-1-2-3-1-2-1 Еспаннан III-1-2-3-1-2-2 Алданнан

1. Мейiржан 2. Еркебұлан 3. Абылайхан

III-1-2-3-1-2-3 Нұрланнан

1. Қуанышбек

III-1-2-3-1-3 Қожакелдiден

1. Дастан 2. Рүстем

III-1-2-3-1-3-1 Дастаннан

1. Дiнмұхамбет

III-1-2-3-1 Серiкболдан

1. Медет

III-1-2-3-1-1 Медеттен

1. Берiк

III-1-2-4 Ершебайдан

1. Сарсенбай

III-1-2-4-1 Сарсенбайдан

1. Қанатбай 2. Құттымұрат (тұқым жоқ) 3. Сейiтмұрат

III-1-2-4-1-1 Қанатбайдан

1. Бақытжан 2. Теңелбек

III-1-2-4-1-1-1 Бақытжаннан

1. Нұрбол

III-1-2-4-1-1-1-1 Нұрболдан

1. Ербол

III-1-2-4-1-3 Сейiтмұрат

1. Темiр

Топанның үшiншi баласы Ақайдардан:

III-1-3 Ақайдардан

1. Бақыш (тұқым жоқ) 2. Тағай 3. Тауымбет

III-1-3-2 Тағайдан

1. Қоспан 2. Доспан 3. Оспан

III-1-3-2-1 Қоспаннан

1. Тұрды (ер бала жоқ, екi қыз бар) 2. Сарсенбай 3. Тұрдымұрат

III-1-3-2-1-2 Сарсенбайдан

1. Балапан 2. Ыбырайхан 3. Батырхан

III-1-3-2-1-2-1 Балапаннан

1. Бержан 3. Оркен

III-1-3-2-1-2-2 Ыбрайханнан

1. Бауыржан (тұқым жоқ) 2. Әдiлхан /Әбiш/ 3. Мейiрхан

III-1-3-2-1-2-3 Батырханнан

1. Зулпыхар 2. Күншығар

1. Нұржан

III-1-3-2-1-3 Тұрдымұраттан

1. Жұма 2. Айбек 3. Нұрхан 4. Нұрбек 5. Шалқар

III-1-3-3-1 Жолекеден

1. Боранбай 2. Оразбек

III-1-3-3-1-1 Боранбайдан

1. Сағидулла /Сахи/ 2. Хамидулла 3. Әлiмхан

III-1-3-2-1-3-1 Жұмадан

1. Ерхан 2. Әбдiхан 3. Әбдiжан

III-1-3-3-1-1-1 Сағидулладан

1. Әлiмхан 2. Медеу

III-1-3-2-1-3-1-1 Ерханнан

1. Наурызхан

III-1-3-3-1-1-2 Хамидулладан

1. Дулат

III-1-3-2-1-3-2 Айбектен

1. Бердiхан 2. Бердiбек 3. Жандулла 4. Жәнiбек 5. Мәнiбек

III-1-3-3-1-1-3 Әлiмханнан

1. Сұлтанбек

III-1-3-3-1-2 Оразбектен

1. Ғабидулла 2. Сейдулла 3. Сейiтжан

III-1-3-2-1-3-2-1 Бердiханнан

1. Аслан

III-1-3-3-1-2-1 Ғабидулладан

1. Бақытжан

III-1-3-2-1-3-3 Нұрханнан

1. Әбдiбек 2. Әдiлбек

III-1-3-3-1-2-2 Сейдулладан

1. Асылжан 2. Ғалымжан

III-1-3-2-1-3-4 Нұрбектен

1. Әбiғазы 2. Нұрлан

III-1-3-3-1-2-3 Сейiтжаннан

1. Миржан

III-1-3-3-2 Бақтыбайдан

1. Жеңiс

III-1-3-2-1-3-5 Шалхардан

1. Нұрғазы 2. Сейiлхан

III-1-3-3-2-1 Жеңiстен

1. Бауыржан 2. Байжан

III-1-3-2-2 Доспаннан

1. Айымқұл III-1-3-3-2-1-1 Бауыржаннан

1.Нұржан

III-1-3-3-2-1-2 Байжаннан

1. Әсет

III-1-3-2-3 Оспаннан III-1-3-3 Тауымбеттен

(ұрпақ бар-жоғын бiлмедiк) 1. Жолеке 2. Бақтыбай

Өтегеннiң екiншi баласы Бөрте тұқымы: III-2 Бөртеден

1. Меңлiқара 2. Әлi 3. Сейiт 4. Сүйкiм

III-2-2-1-1 Жалғасбайдан

1. Ырзабай 2. Амангелдi 3. Өмiрзақ

III-2-1 Меңлiқарадан

1. Нұркелдi 2. Бикелдi (тұқым жоқ) 3. Байкелдi 4. Шәйiм (тұқым жоқ) 5. Сырымбет (тұқым жоқ)

III-2-2-1-1-1 Ырзабайдан

1. Полат 2. Күмiсбек

III-2-2-1-1-1-1 Полаттан

1. Махсат 2. Насихат

III-2-1-1 Нұркелдiден

1. Жайлыбай

III-2-2-1-1-1-2 Күмiсбектен

1. Қуанышбек 2. Медеу

III-2-1-1-1 Жайлыбайдан

1. Жақсымұрат 2. Алдамұрат (тұқым жоқ)

III-2-2-1-1-2 Амангелдiден

1. Қылышбек 2. Мұратбек

III-2-1-1-1-1 Жақсымұраттан

1. Қошқарбай

III-2-1-1-1-1-1 Қошқарбайдан

1. Серiк 2. Мерей

III-2-2-1-1-2-1 Қылышбектен

1. Нұржан 2. Шынғыс 3. Уәлихан.

III-2-1-1-1-1-1-1 Серiктен

1. Алмат

III-2-2-1-1-2-2 Мұратбектен

1. Олжас 2. Нұржас

III-2-1-1-1-1-1-2 Мерейден

1. Бейбiт

III-2-2-1-1-3 Өмiрзақтан

1. Жамбыл 2. Нұрасыл 3. Ерасыл 4. Әзiлхан

III-2-2-1-3 Үлебайдан

1. Алмас 2. Жолдас 3. Ықылас

III-2-2-1-3-2 Жолдастан

1. Рустем

III-2-1-3 Байкелдiден 1. Iзтiлеу (ер бала жоқ, Орынкүл деген қызы Үргенiште тұрады) III-2-2 Әлiден

1. Назар 2. Базар (тұқым жоқ)

III-2-2-1 Назардан

1. Жалғасбай 2. Оралбай (тұқым жоқ) 3. Үлебай

III-2-2-1-3-3 Ықыластан

1. Арман

III-2-3 Сейiттен

1. Қосай 2. Асанбай

III-2-3-1 Қосайдан

1. Емберген 2. Қайып 3. Тәңiрберген

III-2-3-1-1 Ембергеннен

III-2-3-1-1-1 Аяптан

1. Аяп (ұл жоқ, Айшайым атты қыз бар, Әлiмбет балқыда) 2. Жүсiп 1. Бибiт (тұқым жоқ)

III-2-3-1-1-2 Жүсiптен

1. Байбол 2. Айбол 3. Орынбасар

III-2-3-1-1-2-1 Байболдан

1. Бақытбек 2. Данабек 3. Манарбек

III-2-3-1-1-2-1-1 Бақытбектен

1. Мақсат 2. Манас 3. Медеу 4. Метхат

III-2-3-1-1-2-1-1-2 Манастан

1. Мейiржан

III-2-3-1-1-2-1-1-4 Метхаттан

III-2-3-1-1-2-2 Айболдан

1. Қайырбек 2. Қанатбек 3. Ықыласбек 4. Талғатбек 5. Саматбек

III-2-3-1-1-2-2-1 Қайырбектен

1. Дәуiрбек

III-2-3-1-1-2-2-2 Қанатбектен

1. Дәулет

III-2-3-1-1-2-2-3 Ықыласбектен

1. Нұрасыл

III-2-3-1-1-2-2-4 Талғатбектен

1. Шыңғыс

III-2-3-1-1-2-3 Орынбасардан III-2-3-1-2 Қайыптан

1. Молдабай 2. Теңгебай 3. Мырзабай 4. Елемес

III-2-3-1-2-1 Молдабайдан

1. Көпжасар

III-2-3-1-1-2-1 Көпжасардан

1. Нұрмұханбет 2. Шермұханбет 3. Ермұханбет 4. Пiрмұханбет 5. Тұрмұханбет

1. Бекнұр

III-2-3-1-1-2-1-1 Нұрмұханбеттен

1. Ғабиден 2. Мұстафин

III-2-3-1-1-2-1-2 Данабектен

1. Марс

III-2-3-1-1-2-1-3 Ермұханбеттен

1. Бауыржан

III-2-3-1-1-2-1-3 Манарбектен

1. Рахат 2. Бағдат

III-2-3-1-1-2-1-5 Тұрмұханбеттен

1. Абылай

III-2-3-1-2 Теңгебай

1. Жүзжасар 2. Жүзбай 3. Нышанбек

III-2-3-1-2-1 Жүзжасар

1. Ыбырай 2. Рахымжан

III-2-3-1-2-2 Жүзбайдан

1. Хамит

III-2-3-1-2-3 Нышанбек

1. Әлiмжан

III-2-3-1-2-3 Мырзабайдан

1. Ақылбек 2. Исабек 3. Кенжехан (тұқым жоқ)

III-2-3-1-2-4 Елеместен

1. Сақибек 2. Әдiлбек 3. Нұрлыбек 4. Қыдырбек 5. Күнiмбек

III-2-3-1-2-4-1 Сақибектен

1. Мұхан 2. Әлихан

III-2-3-1-2-4-2 Әдiлбектен

1. Мұстафа

III-2-3-2-2-1 Кәрiбайдан

1. Ғабит 2. Мәжит (Хамит?)

Бөртенiң төртiншi баласы Сүйкiм тұқымы:

III-2-3-2 Сейiттiң Асанбайынан 1. Әбдiреуiк 2. Мәлiкбай III-2-3-2-1 Әбдiреуiктен

1. Салы (тұқым жоқ) 2. Жамал (тұқым жоқ) 3. Төлеген

III-2-3-2-1-3 Төлегеннен

1. Тұрдыбек

III-2-3-2-2 Мәлiкбайдан

1. Кәрiбай /Карл/

III-2-4 Сүйкiмнен

1. Ахмет

III-2-4-1 Ахметтен

1. Құлмұрат 2. Құлбарақ 3. Шәрiп 4. Iбрайым

III-2-4-1-1 Құлмұраттан

1. Әмзе

III-2-4-1-1-1 Әмзеден

1. Асқар 2. Сүлеймен 3. Алтай 4. Нұртай 5. Нұрхан

III-2-4-1-1-1-1 Асқардан

1. Артур 2. Айбек

III-2-4-1-1-1-2 Сүлейменнен

1. Мұрат

III-2-4-1-1-1-3 Алтайдан

1. Исатай

III-2-4-1-1-1-4 Нұртайдан

1. Нұрсұлтан

III-2-4-1-1-1-5 Нұрханнан

1. Алихан

III-2-4-1-2 Құлбарақтан

1. Дәуiрхан 2. Қадырхан 3. Әмiрхан 4. Сәуiрхан 5. Темiрхан 6. Қайырхан 7. Мейiрiмхан

III-2-4-1-2-1 Дәуiрханнан

1. Мұхан

III-2-4-1-2-6 Қайырханнан

1. Ерiк

III-2-4-1-2-2 Қадiрханнан

1. Сейiл 2. Сәкен 3. Ақан

III-2-4-1-2-7 Мейрiмханнан

1. Ұлан 2. Еркебұлан

III-2-4-1-2-2-1 Сейiлден

1. Нұржан 2. Нұрлан

III-2-4-1-3 Шәрiптен

1. Әбдiллә 2. Бегдiллә

III-2-4-1-3-1 Әбдiлләдан

1. Мағауия

III-2-4-1-2-2-2 Сәкеннен

1. Бибарыс

III-2-4-1-2-2-3 Ақаннан

1. Сержан

III-2-4-1-3-2 Бегдiлләдан

1. Саматбек 2. Санатбек

III-2-4-1-2-3 Әмiрханнан

1. Шыңғыс

III-2-4-1-2-3-1 Шыңғыстан

1. Айдар 2. Елдар

III-2-4-1-2-4 Сәуiрханнан

1. Ерлан

III-2-4-1-4 Iбрайымнан

1. Талғат 2. Бағдат 3. Марат 4. Азат 5. Салауат 6. Мұрат

III-2-4-1-2-4-1 Ерланнан

1. Елжан 2. Бегжан 3. Мағжан

III-2-4-1-4-1 Талғаттан

1. Мақсат 2. Дулат

III-2-4-1-2-5 Темiрханнан

1. Хасен 2. Есен

III-2-4-1-4-2 Бағдаттан

1. Пархат 2. Фараби

III-2-4-1-4-4 Азаттан

1. Азиз

III-2-4-1-2-5-1 Хасеннен

1. Доскен III-2-4-1-4-5 Салауаттан

1. Марсель

III-2-4-1-2-5-2 Есеннен 1. Тойкен

Өтегеннiң үшiншi баласы Жылқыбай тұқымы: III-3 Өтегеннен

1. Қыдыр 2. Қараман 3. Елкей 4. Жоламан

III-3-1-2 Шохайдан

1. Мәлiкбай (тұқым жоқ) 2. Шоқпар 3. Төрежан 4. Сартбай 5. Көшекбай 6. Нысанбай

III-3-1 Қыдырдан

1. Көлбай 2. Шохай 3. Сазанбай 4. Азанбай (тұқым жоқ)

III-3-1-2-2 Шоқпардан

1. Рүстем (тұқым жоқ)

III-3-1-1 Көлбайдан

1. Әйтiлес (ұл жоқ, қыз бар) 2. Ертiлес

III-3-1-2-3 Төрежаннан

1. Оразымбет 2. Базарымбет 3. Нұрберген

III-3-1-1-2 Ертiлестен

1. Рүстем 2. Ринат 3. Полат

III-3-1-2-3-1 Оразымбеттен

1. Әбдiкәрiм /Кәрiм / 2. Жақып 3. Қанат

III-3-1-1-2-1 Рүстемнен

1. Асқар 2. Жолдас

III-3-1-2-3-1-1 Әбдiкәрiмнен

1. Талғат 2. Бағдат 3. Шыңғыс

III-3-1-1-2-1-1 Асқардан

1. Рома III-3-1-2-3-1-1-2 Бағдаттан

1. Жомарт

III-3-1-1-2-2 Ринаттан

1. Айбек 2. Рашит 3. Жәнiбек 4. Темiр

III-3-1-2-3-1-2 Жақыптан

1. Тұрар

III-3-1-2-3-1-3 Қанаттан

1. Манат 2. Думан

III-3-1-1-2-3 Полаттан

1. Серiк 2. Сержан 3. Жақсылық 4. Жалғас

III-3-1-2-3-1-3-1 Манаттан

1. Дамир

III-3-1-1-2-3-1 Серiктен

1. Асқар

III-3-1-1-2-3-2 Сержаннан

1. Әлмұрат

III-3-1-2-3-2 Базарымбеттен

1. Бұхарбай 2. Үргенiшбай 3. Марат 4. Самат 5. Рахат 6. Азат

III-3-1-2-3-2-1 Бұхарбайдан

1. Бақыт

III-3-1-2-3-2-2 Үргенiшбайдан

1. Сәкен

III-3-1-2-3-2-3 Мараттан

1. Нағашыбай 2. Ғабит 3. Сабит 4. Оразалы 5. Жасұлан

III-3-1-2-3-2-4 Саматтан

1. Бiрлiк 2. Асыл

III-3-1-2-3-2-5 Рахат

1. Ерсейiт

III-3-1-2-3-2-6 Азаттан

1. Ернұр

III-3-1-2-3-3 Нұрберген

1. Дулат 2. Полат

III-3-1-2-3-3-1 Дулаттан

1. Нұрсұлтан 2. Ерсұлтан

III-3-1-2-4 Сартбайдан

1. Әмiрхан 2. Дәуренбек / Дәуiрхан / 3. Сәдiрхан 4. Алдамұрат /Алдабай/ 5. Жақсымұрат /Балқыбай/

III-3-1-2-4-1 Әмiрханнан

1. Төрехан

III-3-1-2-4-2 Дәуренбектен

1. Ырысбек 2. Нұрлыбек

III-3-1-2-4-2-1 Ырысбектен

1. Асылжан

III-3-1-2-4-3 Сәдiрханнан

1. Тоймұрат 2. Нұрмұрат

III-3-1-2-4-3-2 Нұрмұраттан

1. Алмат

III-3-1-2-4-4 Алдамұраттан

1. Манас 2. Жанас 3. Нұрлыхан

III-3-1-2-4-5 Жақсымұраттан

1. Алтай 2. Абай

III-3-1-2-4-5-1 Алтайдан

1. Мерей

III-3-1-2-5 Көшекбайдан

1. Батырхан

III-2-4-1-4 Батырханнан

1. Бегдiлла 2. Қайрат 3. Сейфулла

III-2-4-1-4-1 Бекдiлләдан

1. Нұғиса

III-2-4-1-4-2 Қайраттан

1. Нұркен

III-3-1-2-6 Нысанбайдан

1. Нұрдулла

III-3-1-2-6-1 Нұрдулладан

1. Жандулла 2. Жанкелдi 3. Жанжiгiт

III-3-1-2-6-1-1 Жандулладан

1. Нұрлан

III-3-1-2-6-1-2 Жанкелдiден

1. Ғарифулла

III-3-1-3 Сазанбайдан

1. Төлепбай 2. Өтепбай (тұқым жоқ)

III-3-1-3-1 Төлепбайдан

1. Нағашыбай 2. Тұрақбай

III-3-1-3-1-1 Нағашыбайдан

1. Орақбай 2. Тұрғанбай 3. Алтай 4. Манас 5. Марс

III-3-1-3-1-1-1 Орақбайдан

1. Сәкен 2. Ербол 3. Ерлан 4. Түгелбай

III-3-1-3-1-1-2 Тұрғанбайдан

1. Шыңғыс

III-3-1-3-1-1-3 Алтайдан

1. Жанболат

III-3-1-3-1-2 Тұрақбайдан III-3-1-3-1-2-1 Жандостан

III-3-2-5-1 Ермектен

1. Сүндет

III-3-3 Жылқыбайдың Елкейiнен 1. Ерполат 2. Қалдан 3. Өнербай 4. Бедербай (тұқым жоқ) III-3-3-1 Ерполаттан

1. Отарбай

III-3-3-1-1 Отарбайдан

1. Нәжiм 2. Амандық 3. Нұрадин

III-3-3-1-1-1 Нәжiмнен

1. Нұрладин 2. Шалхарбек 3. Майрамбек

1. Жандос

III-3-3-1-1-1-1 Нурладиннен

1. Бақытжан 2. Мирасбек

1. Раманқұл

III-3-3-1-1-1-1-2 Мирасбектен

1. Арман

III-3-2 Жылқыбайдың Қараманынан 1. Балтабай

III-3-3-1-1-1-3 Майрамбектен

1. Асылжан 2. Асылхан

III-3-2-1 Балтабайдан

1. Жәдiгер (тұқым жоқ) 2. Байбол (тұқым жоқ) 3. Жарылқасын (тұқым жоқ) 4. Жарбол 5. Тойбол

III-3-3-1-1-2 Амандықтан

1. Елесей 2. Тұрдыбек 3. Өмiрбек

III-3-3-1-1-2-1 Елесейден

1. Арман

III-3-2-4 Жарболдан

1. Төлеш

III-3-3-1-1-3 Нұрадиннен

1. Нұрлыбек 2. Сейiтбек

III-3-2-4-1 Төлештен

(үш қыз бар, ұл жоқ) III-3-3-2 Қалданнан

1. Қожабек

III-3-2-5 Тойболдан

1. Ермек

III-3-3-2-1 Қожабектен

1. Әдiл 2. Парахат 3. Полат 4. Жәнiбек (тұқым жоқ)

III-3-3-3-1-1-2 Едiлден

1. Есiмхан 2. Керейхан 3. Едiге

III-3-4 Жылқыбайдың Жоламанынан 1. Жартыбай 2. Серiкбай (тұқым жоқ)

III-3-3-2-1-1 Әдiлден III-3-3-2-1-2 Парахаттан

1. Шарапбек 2. Айбек

III-3-3-2-1-3 Полаттан

1. Алтынбек 2. Шырынбек 3. Асылбек

III-3-3-3 Өнербайдан

1. Қалыбай

III-3-3-3-1 Қалыбайдан III-3-3-3-1-1 Алмұраттан

III-3-4-1 Жартыбайдан

1. Төребай (тұқым жоқ) 2. Мұрат (тұқым жоқ)

III-4 Өтегеннiң төртiншi баласы Бекайдардан 1. Мәмбет

1. Алмұрат

III-4-1 Мәмбеттен

1. Көжеке (тұқым жоқ) 2. Анар (тұқым жоқ) 3. Қонар

1. Мұхит 2. Едiл 3. Алмұхаммед

III-4-1-3 Қонардан

1. Пiрiмбек (тұқым жоқ) 2. Сәдiр (екi қыз бар: Орынкүл және Үмiт)

Көккөздiң ТөртiНШI ба л асы Жиенқұлдың Ұрпақтары:

IV- Жиенқұлдан

1. Құлқай 2. Тiлемiс

IV- 1 Құлқайдан

1. Айтай 2. Қабыл 3. Бабыл 4. Дәу

IV-1-1 Айтайдан

1. Құрақбай 2. Мұратбай (тұқым жоқ) 3. Достан (тұқым жоқ)

IV-1-1-1 Құрақбайдан

1. Досан 2. Достан (тұқым жоқ) 3. Оспан 4. Бегiм

IV-1-1-1-1 Досаннан

1. Сәду 2. Шәмшi 3. Iбрәш

IV-1-1-1-1-1 Сәдуден

1. Опабек (тұқым жоқ) 2. Закария 3. Мағауия

IV-1-1-1-1-1-2 Закариядан

1. Бауыржан

IV-1-1-1-1-2 Шәмшiден

1. Сапихан

IV-1-1-1-1-2 Сапиханнан 1. Күзенбай 2. Дүйсенбай 3. Бисенбай 4. Есенбай 5.Есенгелдi

IV-1-1-1-1-2-1 Күзенбайдан

1. Ерлан 2. Арын 3. Ерхан 4. Iлияс

IV-1-1-1-1-2-2 Дүйсенбайдан

1. Ербол

IV-1-1-1-1-2-3 Бисенбайдан

1. Марат

IV-1-1-1-1-2-4 Есенбайдан

1. Мақсат 2. Сәбихан 3. Әлихан 4. Ақжол 5. Алмас

IV-1-1-1-1-3 Iбраштан

1. Ахмет (тұқым жоқ) 2. Жүсiпхан 3. Смахан 4. Қожамұрат

IV-1-1-1-1-3-1 Жүсiпханнан

1. Сүлеймен 2. Баймахан 3. Сәкен 4. Шоқан

IV-1-1-1-1-3-1-1 Сүлейменнен

1. Ерғали 2. Марат 3. Темiрбек 4. Сүндет

IV-1-1-1-1-3-1-1-1 Ерғалидан

1. Әлихан

IV-1-1-1-1-3-1-1-2 Мараттан

1. Әмiрхан 2. Ахат

IV-1-1-1-1-3-1-1-3 Темiрбектен

1. Әдiлхан

IV-1-1-1-3-1 Абылайханнан

1. Тұрдымұрат 2. Тоқтамұрат 3. Құттымұрат 4. Алтынбек

IV-1-1-1-1-3-1-2 Баймаханнан

1. Ринат 2. Дулат 3. Талғат

IV-1-1-1-1-3-1-3 Сәкеннен

1. Сәден 2. Нұрсұлтан

IV-1-1-1-3-1-4 Алтынбектен

1. Айдос 2. Асқар 3. Шалқар

IV-1-1-1-1-3-1-4 Шоқаннан

1. Тұрар 2. Әсiлхан

IV-1-1-1-3-2 Төлегеннен

1. Ергеш 2. Берiкбол

IV-1-1-1-1-3-2 Смаханнан

1. Сейiтжан 2. Асанхан 3. Манас 4. Мейрiмхан

IV-1-1-1-3-2-1 Ергештен

1. Айдынбек

IV-1-1-1-4 Бегiмнен

1. Сағидолла

IV-1-1-1-1-3-2-2 Асанханнан

1. Мақсат

IV-1-1-1-1-3-2-3 Манастан

IV-1-1-1-1-3-3 Қожамұраттан

1. Бақытжан 2. Батыржан 3. Ахмет

IV-1-1-1-4-1 Сағидолладан

1. Жандiллә 2. Бегдулла 3. Нұрдiллә 4. Сейфулла 5. Қыдыр

IV-1-1-1-1-3-3-1 Бақытжаннан

1. Мұрат

IV-1-1-1-1-3-3-2 Батыржаннан

1. Арман 2. Ерлан

IV-1-1-1-4-1-1 Жандiлләдан

1. Нағашыбай 2. Тойбек 3. Бақытбек 4. Жайнарбек 5. Қармысбек 6. Парахат

IV-1-1-1-3 Оспаннан

1. Әнафия

IV-1-1-1-4-1-1-1 Нағашыбайдан

1. Батырбек

IV-1-1-1-3 Әнафиядан

1. Абылайхан 2. Төлеген

IV-1-1-1-4-1-2 Бегдулладан

1. Манас 2. Қазыбек

IV-1-1-1-4-1-4 Нұрдiлләдан

1. Қайнарбек 2. Жандар

IV-1-1-1-4-1-5 Сейфулладан

1. Абзал 2. Дидар

IV- 1-2-2-1-1-2-1 Дамирден

1. Шахбек 2. Алтынбек

IV-1-1-1-4-1-6 Қыдырдан

1. Жарасбек

IV- 1-2-2-1-1-2-2 Памирден

1. Асылжан

IV-1-2 Құлқайдың Қабылынан

1. Қайрақбай /Тауасар/ 2. Тобаберген 3. Жиенбай (тұқым бар-жоғын бiлмеймiз, дерек жоқ) 4. Кәрiбай (тұқым бар-жоғын бiлмеймiз, дерек жоқ)

IV- 1-2-2-1-1-3 Аймаханнан

1. Мир 2. Жұбатхан 3. Бақытжан 4. Ғалымжан 5. Нұрсұлтан

IV- 1-2-2-1-1-3-1 Мирден

1. Бексұлтан

IV- 1-2-2-1-1-3-2 Жұбатқаннан

1. Бауыржан

IV- 1-2-1 Қайрақбайдан

1. Қаржаубай (тұқым жоқ)

IV- 1-2-2-1-1-3-3 Ғалымжаннан

1. Ержан

IV- 1-2-2 Тобабергеннен

1. Серiкбай

IV- 1-2-2-1 Серiкбайдан

1. Жалғасбай

IV- 1-2-2-1-1 Жалғасбайдан

1. Есбатыр 2. Есмахан 3. Аймахан

IV- 1-2-2-1-1-1 Есбатырдан

1. Замир 2. Әлiшер 3. Нұрлан

IV- 1-2-2-1-1-1-1 Замирден

1. Мереке

IV- 1-2-2-1-1-1-3 Нұрланнан

1. Думан

IV- 1-2-2-1-1-2 Есмаханнан

1. Дамир 2. Памир 3. Ерлан

IV-1-3 Құлқайдың Бабылынан 1. Ниязбай 2. Тұрымбет 3. Бабажан 4. Ақшал 5. Оразбай 6. Шуақбай (Бабылдың баласы. Бабыл қайтыс болғанда iнiсi Дәу жеңгесiн ата жолымен алған, сонда Шуақбай анасының iшiнде болған екен) IV-1-3-1 Ниязбайдан

1. Жүгiнiс 2. Үмбетбай 3. Нәкалай

IV-1-3-2 Тұрымбеттен

1. Омар 2. Наурызбай 3. Қыдырбай 4. Өтепбай

IV-1-3-2-1 Омардан

1. Тұрдыбай

IV-1-3-2-1-1 Тұрдыбайдан

1. Нұржан (тұқым жоқ) 2. Ержан 3. Әбдiхалық (Әбдiқайым)

IV-1-3-2-1-1-2 Ержаннан

1. Әбдiрахман 2. Әкпар

IV-1-3-2-1-1-3 Әбдiхалықтан

1. Әбдiуахит 2. Сәкен 3. Бақыт 4. Мақсат

IV-1-3-2-2 Наурызбайдан

1. Нұрмахан 2. Нұрымбет

IV-1-3-2-2-1 Нұрмаханнан

1. Қалқаман 2. Төлеген 3. Сабыр

IV-1-3-2-2-1-1 Қалқаманнан

1. Нағым 2. Әбдулла (тұқым жоқ) 3. Нартай 4. Мәди

IV-1-3-2-2-1-1-1 Нағымнан

1. Марат

IV-1-3-2-2-1-1-1-1 Мараттан

1. Ырысбек 2. Қазыбек

IV-1-3-2-2-1-1-3 Нартайдан

1. Дулат

IV-1-3-2-2-1-1-4 Мәдиден

1. Асылбек

IV-1-3-2-2-1-2 Төлегеннен

1. Мұрат

IV-1-3-2-2-1-2 Мұраттан

1. Нұршат 2. Нұрлан 3. Нұрдәулет 4. Бақдәулет

IV-1-3-2-2-1-3 Сабырдан

1. Асхат 2. Алмат 3. Мақсат

IV-1-3-2-2-1-3-1 Асхаттан IV-1-3-2-2-1-3-2 Алматтан

1. Нұрхат 1. Ерхат

IV-1-3-2-2-2 Нұрымбеттен

1. Махмұд 2. Мақсұт 3. Алмас

IV-1-3-2-2-2-1 Махмұдтан

1. Жангелдi

IV-1-3-2-2-2-2 Мақсұттан

1. Жансүгiр

IV-1-3-2-2-2-3 Алмастан

1. Дархан

IV-1-3-2-3 Тұрымбеттiң Қыдырбайынан 1. Нұрбай 2. Нұрбердi IV-1-3-2-3-1 Нұрбайдан

1. Сырымбет 2. Фатхулла (тұқым жоқ)

IV-1-3-2-3-1-1 Сырымбеттен

1. Қайрат 2. Бiрлiк 3. Тойбек

IV-1-3-2-3-1-1-2 Бiрлiктен

1. Талғат 2. Бекзат

IV-1-3-2-3-1-1-3 Тойбектен

1. Әлазиз

IV-1-3-2-4-2-2 Нұрадиннен

1. Нұрдәулет

IV-1-3-2-3-2 Нұрбердi

1. Тасболат

IV-1-3-2-4-2-3 Игнаттан

1. Ердәулет

IV-1-3-2-3-2-1 Тасболаттан

1. Теңiз 2. Әлимардан

IV-1-3-2-4-2-4 Амангелдiден

1. Қалихан

IV-1-3-2-4-3 Кенжебектен

1. Данияр /Ташкентте/ 2. Ержан /Грецияда/ 3. Кенжалы /Астанада/

IV-1-3-2-4-3-2 Ержаннан

1. Устин

IV-1-3-2-4-3-3 Кенжалыдан

1. Эмир

IV-1-3-2-4 Тұрымбеттiң Өтепбайынан 1. Шәмшәрi 2. Қожабек 3. Кенжебек 4. Амандық 5. Ақбердi

IV-1-3-2-4-1 Шәмшәрiден

1. Жанғали 2. Ерғали 3. Сейiтқали 4. Мырзағали 5. Жұмағали 6. Нұрсейiт

IV-1-3-2-4-1-1 Жанғалидан

IV-1-3-2-4-1-2 Ерғалидан

1. Нұрлан

IV-1-3-2-4-1-3 Сейiтқалидан

1. Жансейiт 2. Бексейiт 3. Ерсейiт

IV-1-3-2-4-1-5 Жұмағалидан

1. Жанболат

IV-1-3-2-4-2 Қожабектен

1. Рәдiм 2. Нұрадин 3. Игнат 4. Амангелдi 5. Эльдар 6 Эленда

IV-1-3-2-4-4 Өтепбайдың Амандығынан 1. Рабил IV-1-3-2-4-4-1 Рабилден

1. Жасұлан

IV-1-3-2-4-5 Өтепбайдың Ақбердiсiнен 1. Қайнар 2. Жайнарбек IV-1-3-3 Құлқайдың Бабылының Бабажанынан 1. Атабай 2. Ботабай 3. Аязбай 4. Мұхан 5. Маханбет 6. Iдiрiс (тұқым жоқ) IV-1-3-3-1 Атабайдан

1. Ахмет (тұқым жоқ)

IV-1-3-3-2 Ботабайдан

1. Қонысбай 2. Болысбай (тұқым жоқ) 3. Iзбасар

IV-1-3-3-2-1 Қонысбайдан

1. Жақсылық 2. Жәлел

IV-1-3-3-2-1-1 Жақсылықтан

1. Әбдiбек (Айбек) 2. Әлiбек 1. Мақсат

IV-1-3-3-4-1 Жүсiптен

1. Құрбан 2. Нағашыбай 3. Қыдырбай 4. Қалдыбай

IV-1-3-3-2-1-1-1 Әбдiбектен IV-1-3-3-2-1-2 Жәлелден

1. Мұрат 2. Мерхат

IV-1-3-3-4-1-1 Құрбаннан

1. Бекбол 2. Есбол

IV-1-3-3-2-3 Iзбасардан

1. Сәрсенғали (Сашок) 2. Оразғали 3. Бақтығали 4. Нұрғали 5. Ерғали

IV-1-3-3-4-1-1-2 Есболдан

1. Нұркен

IV-1-3-3-4-1-2 Нағашыбайдан

1. Ербол 2. Нұрбол 3. Байбол 4. Нұрмаханбет

IV-1-3-3-2-3-1 Сәрсенғалидан

1. Маркс 2. Манас

IV-1-3-3-4-1-3 Қыдырбайдан

1. Ерлан

IV-1-3-3-2-3-2 Оразғалидан

1. Сейiтқали

IV-1-3-3-4-1-4 Қалдыбайдан

1. Нұржан /Нұрлан/ 2. Ержан

IV-1-3-3-2-3-3 Бақтығалидан

1. Мирас 2. Жандос

IV-1-3-3-4-2 Тәженнен

1. Расул 2. Әбдiрасул

IV-1-3-3-2-3-5 Ерғалидан

1. Әлiмжан

IV-1-3-3-3 Аязбайдан

1. Жүгiнiс

IV-1-3-3-4-2-1 Расулдан

1. Тоймұрат 2. Бауыржан

IV-1-3-3-3-1 Жүгiнiстен

1. Үмбетбай

IV-1-3-3-4-2-2 Әбдiрасулдан

1. Бұрхан

IV-1-3-3-3-1-1 Үмбетбайдан

1. Өмiрзақ 2. Ғабит

IV-1-3-3-3-1-1-2 Ғабиттен

1. Шыңғыс

IV-1-3-3-4 Мұханнан

1. Жүсiп 2. Тәжен 3. Рахметулла

IV-1-3-3-4-3 Рахметулладан 1. Базарымбет 2. Әди 3. Дархан 4. Жайнар 5. Кенжебек 6. Еркебұлан /Әмiрхан Шохаевтың және Сабыр Наурызбаев берген мәлiметiнде Кенен деп көрсеткен/

IV-1-3-3-4-3-1 Базарымбеттен

1. Бағдәулет 2. Бағдат 3. Медеу

IV-1-3-5-1-1-3 Полаттан

1. Шыныбек

IV-1-3-5-1-2 Қуаныштан

1. Рахманбердi (Сәмен)

IV-1-3-3-5 Маханбеттен

1. Сүндет

IV-1-3-3-5-1 Сүндеттен

1. Нұрасыл 2. Ерасыл 3. Әбдiсаттар 4. Сәбит

IV-1-3-5-1-2-1 Рахменбердiден

1. Берекет 2. Рахат 3. Парахат

IV-1-3-5-1-2-1-1 Берекеттен

1. Ақниет 2. Наржiгiт

IV-1-3-3-5-1-1 Нұрасылдан

1. Нұраддин 2. Майрамбек

IV-1-3-5-1-3 Қуандықтан

1. Парахат

IV-1-3-3-5-1-3 Әбдiсаттардан

1. Жарқынбек

IV-1-3-3-5-1-4 Сәбиттен

1. Асылбек 2. Сәкен

IV-1-3-6 Шуақбайдан

1. Базарбай 2. Базарымбет 3. Нышан 4. Ақмырза (тұқым жоқ)

IV-1-3-6-1 Базарбайдан

1. Арыстан

IV-1-3-4 Ақшалдан

1. Сапихан 2. Әшелде

IV-1-3-6-1-1 Арыстаннан

1. Жәнiбек 2. Мәнiбек

IV-1-3-4-2 Әшелдеден

1. Нәби (тұқым жоқ) IV-1-3-6-2 Базарымбеттен

1. Әлiбек

IV-1-3-6-2-1 Әлiбектен

1. Сәндiбек

IV-1-3-6-3 Нышаннан

1. Темiрбек

1. Тәжiбай 2. Аймақ 3. Тәш 4. Ерназар 5. Қожаназар 1. Түрiкпен

IV-1-3-5 Бабылдың Оразбайынан 1. Таңжарық IV-1-3-5-1 Таңжарықтан

1. Ысмайыл 2. Қуаныш 3. Қуандық

IV-1-3-5-1-1 Ысмайылдан

1. Рахым 2. Бақыт 3. Полат

IV-1-3-5-1-1-1 Рахымнан

1. Асқарбек

IV-1-4 Құлқайдың Дәуiнен

IV-1-3-5-1-1-2 Бақыттан

1. Шалқарбек

IV-1-4-1 Тәжiбайдан

IV-1-4-1-1 Түрiкпеннен

1. Тобаберген (ұл жоқ, қызы – Қойсын апа)

IV-1-4-2 Аймақтан 1. Нұрман 2. Тұрған 3. Бекет 4. Жолдыбай, тұқымдары шежiреде Тәштiң баласы болып жазылған IV-1-4-2-1 Нұрманнан

1. Iбрайым 2. Темiрхан 3. Нәбихан

IV-1-4-2-1-1 Iбрайымнан

1. Орынтай

IV-1-4-2-1-1-1 Орынтайдан

1. Полат 2. Мұрат

IV-1-4-2-1-2 Темiрханнан

1. Бердияр 2. Бахтияр 3. Бақтыбай

IV-1-4-2-1-2-1 Бердиярдан

1. Серғазы

IV-1-4-2-1-2-2 Бахтиярдан

1. Әсет

IV-1-4-2-1-2-3 Бақтыбайдан

1. Нұрғазы

IV-1-4-2-1-3 Нәбиханнан

1. Бектияр 2. Ықтияр

IV-1-4-2-2 Тұрғаннан

1. Сейiлхан

IV-1-4-2-2-1 Сейiлханнан

1. Серiк 2. Берiк

IV-1-4-2-2-1-1 Серiктен

1. Жандос

IV-1-4-2-2-1-2 Берiктен

1. Айдос

IV-1-4-2-2-1-2-1 Айдостан

1. Елдос

IV-1-4-2-3 Бекеттен

1. Қалмахан (тұқым жоқ)

IV-1-4-3 Дәудiң Тәшiнен 1. Орынбасар, тұқым жоқ 2. Сүйiн 3. Қосбармақ 4. Дәрiбай 5. Оразбай 6. Өтеген 7. Сәрсенбай 8. Жолдыбай (Тәштiң баласы ма, Аймақтың баласы ма – анықтау керек) IV-1-4-3-2 Сүйiннен

1. Әбдiхалық

IV-1-4-3-2-1 Әбдiхалықтан

1. Оқап

IV-1-4-3-2-1 Оқаптан

1. Әбдiмәлiк 2. Көптiк (тұқым жоқ) 3. Серiк

IV-1-4-3-2-1-1 Әбдiмәлiктен

1. Жақсылық (тұқым жоқ) 2. Әбдiмерей

IV-1-4-3-2-1-3 Серiктен

1. Нұрғали 2 Ерғали

IV-1-4-3-3 Қосбармақтан

1. Төребек 2. Жұмабек 3. Жүсiпбай (тұқым жоқ)

IV-1-4-3-3-1 Төребектен 1. Жәленбай 2. Қасқырбай

IV-1-4-3-3-1-1 Жәленбайдан

1. Қайрат 2. Арарат

IV-1-4-3-3-1-1-1 Қайраттан

1. Нұрсұлтан

IV-1-4-3-3-1-1-2 Арараттан

1. Бексұлтан

IV-1-4-3-3-2 Жұмабектен

1. Нағашыбай 2. Төлеген 3. Құдабай 4. Қуаныш 5. Зұлпықар

IV-1-4-3-3-2-1 Нағашыбайдан

1. Әлпықар 2. Манас 3. Жанас

IV-1-4-3-3-2-2 Төлегеннен

1. Мыңжасар 2. Нұржасар

IV-1-4-3-3-2-3 Құдабайдан

1. Жарас 2. Жандос

IV-1-4-3-3-2-4 Қуанышбайдан

1. Әлiшер

IV-1-4-3-3-2-5 Зұлфықардан

1. Орынбасар

IV-1-4-3-4 Дәрiбайдан

1. Молдабек 2. Балқыбай (тұқым жоқ) 3. Әбдiқаппар

IV-1-4-3-4-1 Молдабектен

1. Әбдiжаппар (тұқым жоқ) 2. Әбдiсатқар 3. Еламан (тұқым жоқ) 4. Бүркiт (тұқым жоқ) 5. Аманкелдi 6. Қыдыркелдi

IV-1-4-3-4-1-2 Әбдiсатқардан

1. Серiк (?) 2. Мұратбек 3. Бақытбек

IV-1-4-3-4-2-5 Аманкелдiден

1. Темiрбек 2. Сұлтанбек

IV-1-4-3-4-3-6 Қыдыргелдiден

1. Алтынбек 2. Жәнiбек

IV-1-4-3-4 Әбдiқаппардан

1. Алдаберген 2. Рахметулла 3. Абзал

IV-1-4-3-4-1 Алдабергеннен

1. Арнұр 2. Ернұр 3. Түзелбай

IV-1-4-3-5 Оразбайдан

1. Ғайбулла

IV-1-4-3-5-1 Ғайбулладан

1. Әбдiллә (тұқым жоқ) 2. Сәдiллә (тұқым жоқ) 3. Сатыпалды (тұқым жоқ) 4. Тауыпалды 5. Дiлмұрат 6. Елмұрат (тұқым жоқ) 7. Темiрбек (Тайыр?) 8. Қуандық

IV-1-4-3-5-1-4 Тауыпалды

1. Нұрхан

IV-1-4-3-5-1-5 Дiлмұраттан

1. Нұрсұлтан 2. Әмiр 3. Темiр

IV-1-4-3-5-1-7 Темiрбектен (Тайыр)

1. Манас

IV-1-4-3-5-1-8 Қуандықтан

1. Кенен

IV-1-4-3-6 Өтегеннен

1. Исабек 2. Мұсабек 3. Ережепбай

IV-1-4-3-6-2 Мұсабектен

1. Қайырбек 2. Асылбек 3. Серiк 4. Әдiлбек

IV-1-4-3-6-2-1 Қайырбектен

1. Ерлан 2. Нұрлан

IV-1-4-3-7 Сәрсенбайдан

1. Ермек

IV-1-4-3-7-1 Ермектен

IV-1-4-4-1-1-1 Темiрден

1. Ерлан

IV-1-4-4-2 Қыдырәлiден

1. Тәжiмұрат 2. Жұбаныш

IV-1-4-4-2-1 Тәжiмұраттан

1. Әбдiқадыр 2. Әбдiрахман 3. Рахметулла 4. Сайран 5. Рүстем 6. Мақат

IV-1-4-4-2-1-1 Әбдiқадырден

1. Дастан 2. Айбек 3. Айдар

1. Аманкелдi 2. Еркелдi

IV-1-4-4-2-1-1-1 Дастаннан

1. Абай

IV-1-4-3-7-1-1 Аманкелдiден

1. Асылхан

IV-1-4-4-2-1-1-2 Айбектен

1. Ақниет

IV-1-4-3-8 Жолдыбай

1. Жайылхан

IV-1-4-4-2-1-2 Әбдiрахманнан

1. Парахат 2. Азат

IV-1-4-3-8-1 Жайылханнан

1. Әбдiрахман

IV-1-4-3-8-1-1 Әбдiрахманнан

1. Мұхаммед

IV-1-4-4-2-1-3 Рахметулладан

1. Мақсат 2. Ахмет

IV-1-4-4 Дәудiң Ерназарынан

1. Көшербай 2. Қыдырәлi

IV-1-4-4-2-1-4 Сайраннан

(Самал деген қыз бар)

IV-1-4-4-2-1-5 Рүстемнен

1. Альберт

IV-1-4-4-1 Көшербайдан

1. Байзақ 2. Жарылқасын (тұқым жоқ)

IV-1-4-4-2-1-6 Мақаттан

1. Олжас

IV-1-4-4-1-1 Байзақтан

1. Темiр 2. Әмiр 3. Әдiл 4. Нұрхан

IV-1-4-4-2-2 Жұбаныштан

IV-1-4-5 Дәудiң Қожаназарынан 1. Райымбай (тұқым жоқ) 2. Ешназар

IV-1-4-5-1 Ешназардан

1. Алдаберген 2. Шүкiрбек

IV-2-3-2 Амантайдан

1. Аққожа (тұқым жоқ) 2. Әбубәкiр 3. Садық (тұқым жоқ) 4. Шектiбай (тұқым жоқ)

IV-1-4-5-1-1 Алдабергеннен

1. Медет 2. Iляс 3. Мерей

IV-2-3-2-2 Әбубәкiрден

1. Тiлеумұрат 2. Рузимұрат 3. Мырзамұрат 4. Үсен

IV-1-4-5-1-2 Шүкiрбектен

1. Нұрғиса 2. Нұрсейiт

IV-2 Жиенқұлдың Тiлемiсiнен

1. Мәдәлi /Медет / 2. Шөнтiбай 3. Ермек 4. Төлепберген

IV-2-3-2-2-1 Тiлеумұраттан

1. Төре 2. Қожан

IV-2-3-2-2-1-1 Төреден

1. Азамат 2. Алмат 3. Жайнарбек 4. Мейiрбек

IV-2-1 Мәдәлiден

1. Шәки 2. Бәйке 3. Әбдiрасул 4. Мустафа 1. Жолаушы (тұқым жоқ) 2. Қожағұл

IV-2-3-2-2-2 Рузимұраттан

1. Тұрсын 2. Ербол 3. Нұрлан 4. Дархан 5. Кенжетай

IV-2-1-1 Шәкиден IV-2-1-1-2 Қожағұлдан

1. Тұрдыш (тұқым жоқ)

IV-2-3-2-2-3 Мырзамұраттан

1. Мұхтар

IV-2-1-2 Бәйкеден

IV-2-3-2-2-4 Үсеннен

1. Нұрислам

IV-2-1-3 Әбдiрасулден

IV-2-3-3 Жағалдан

1. Таңатар 2. Айғозы (тұқым жоқ)

IV-2-1-4 Мұстафадан

IV-2-2 Шонтыбайдан

1. Досберген (тұқым жоқ)

IV-2-3 Ермектен

1. Бұхарбай (тұқым жоқ) 2. Амантай 3. Жағал

IV-2-3-3-1 Таңатар

1. Егемберген (тұқым жоқ) 2. Аман 3. Әбдiрахман 4. Әбдiмәжит 5. Әбдiрашит 6. Тәңiрберген (тұқым жоқ)

IV-2-3-3-1-2 Аманнан

1. Сейтқали 2. Әбуәли

IV-2-4-1 Наурызбайдан 1. Жақсыбай 2.

IV-2-3-3-1-2-1 Сейтқалидан

1. Нұрғали 2. Ерғали 3. Әли

IV-2-4-1-1 Жақсыбайдан

1. Ғайбулла

IV-2-3-3-1-3 Әбдiрахманнан

1.Рүстем 2. Руслан 3. Бауыржан 4. Ғалымжан 5. Рахымжан 6. Сейiтжан 7. Нұржан 8. Ержан

IV-2-4-1-1-1 Ғайбулладан

1. Жандулла 2. Бекдулла 3. Жаулыбай

IV-2-4-1-1-1-1 Жандулладан

1. Жәнiбек 2. Тынышбек 3. Қылышбек 4. Бердiбек 5. Құрышбек

IV-2-3-3-1-3-3 Бауыржаннан

1. Асылжан

IV-2-4-1-1-1-2 Бекдулладан IV-2-4-1-1-1-2-1 Нұрлыбектен

1. Нұрлыбек 2. Медет 1. Әдижан

IV-2-3-3-1-3-4 Ғалымжаннан

1. Олжас 2. Нұржас 3. Iлияс

IV-2-4-2 Жұмабайдан

1. Лепесбай

IV-2-3-3-1-3-7 Нұржаннан

1. Бекжан

IV-2-3-3-1-3-8 Ержаннан

1. Мейiрiмжан

IV-2-3-3-1-4 Әбдiмәжиттен

1. Бексұлтан 2. Нұрсұлтан

IV-2-3-3-1-5 Әбдiрашиттен

1. Ержан 2. Медет 3. Мұхтар

IV-2-4 Төлепбергеннен

1. Жолдасбай (тұқым жоқ) 2. Наурызбай 3. Жұмабай

Көккөз Жұмақай

Құдайберген (106-бет)

Өтеген (108-бет)

Жиенқұл (114-бет)

Азнабай Жайықбай Нұржан Самырат Сейден Байбосын (104-бет) (98-бет) Азнабек Жабағы Жорабай (жоқ) Байтек Қожан (жоқ) Елбосын (жоқ) Қазыбай (104-бет) Қыстау (98-бет) Төреқұл (96-бет) Жантек Мырзахан (жоқ) Бибосын Сартай (104-бет) Жайлау (100-бет) Шоқаш (жоқ) Ырзахан(жоқ) Әлмен (жоқ) Асау (100-бет) Қалмен Тай (102-бет) Асан Бостандық Мейрамбек Ережеп Рахманбердi Әмiрхан Жарбосын Дәлiш Нұрбердi Сәдiрхан Медет Жақсылық Серәлi (жоқ) Өмiрзақ (жоқ) Асқар Бердәлi (жоқ) Абылайхан Рүстем Жанахан Егемберген Сәбит Игiлiк Алдаш (жоқ) Әбдiлла Тұрсынмұрат (жоқ) Ибраим Нұрмұханбет Жақсылық (жоқ) Әбдiр Тоқмаханбет

Рахмет Бауыржан Аппаз Құлахмет Марат Әлiмжан Ерғазы Жанахмет Мирас Ғалымжан Жұмағазы Сәуiрхан Манас Дәуiрхан Уәлихан Асылжан Еркебұлан Темiрхан Бақытжан Әлихан Қожахмет Арнұр Төрежан Серiкжан Шайахмет Мержан Ернұр Сейiтжан Шәйiмбет Медет Тәттiмбет Жанқозы Нұрсұлтан 94

(*2012 жылдың мамыр айына жинақталған мәлiметтер бойынша)

Зарқұн Әдiлхан Ержан Темiрхан Рахмет Темiрбай Мұхит Кеңесбай (жоқ) Атабек Бақыт Жарылқасын Әмiрхан Бiрлiк Нұрғиса Уәлихан Исатай Уәлибай Пердебай Қожакелдi Асылбек Бердiбай Дидар Тойбек Ернұр Алтынбек Бекбосын Айдынбек Марат Дiнислам Алдияр (Алдан) Әнуар Нұрлан Алдаберген Нұғыман Жарас Ерлан Оңдасын Бердiбек

Нұрғазы Ғабидулла Қылышбек (Ғабит) Абат Ғани Жандос

Мұрат Мақсат

Сағидулла Жеңiсбек Әдiлбек Жәнiбек Мейiрбек

Ержан

Көккөз Жұмақай Құдайберген (106-бет) Өтеген (108-бет) Жиенқұл (114-бет) Азнабай Жайықбай Нұржан (94-бет) Жантiлеу Күзенбай Азнабек (104-бет) Жабағы (98-бет) Жорабай (жоқ) Битiлеу (жоқ) Есенгелдi Қазыбай (104-бет) Қыстау (98-бет) Төреқұл Айтбан Бәйтiлеу Төлеп Сартай (104-бет) Жайлау (100-бет) Қазақ Ертiлеу (жоқ) Асау (100-бет) Тай (12-бет)

Нұрхазы Мадияр Данияр Майемген Мырзахмет Жұмағазы Сүтемген Серiкбай Бейсен Ысмайыл (жоқ) Қуаныш Советхан Темiрлан Кенжалы Жасұлан Сейiтжан Асылжан Ғабиден

Кужен Есқазы Жауылбай Манарбек Сәрсен Дүйсен Марат Айдар Әдiл Нұржас Сейсен Ансат Ғазиз Сундет Дiнмұхаммед Асқар Кендебай Бекнұр Алихан Мақсат Жандос Арнұр Арқат Асқар Қанат Айбек Елдос Талғат Бақытжан Асхат Әсет Әрсен Мейрамбек 96

Якуда Асқар Жарылқасын Серғазы Бауыржан Аманкелдi Нұрғиса Нұржас Ернұр Нұркен Олжас Жанполат Руслан Аслан

Арнұр

Асылжан Бағлан

Нұрлан Азамат Әлiби Ерлан Думан Рулан Еркебұлан Ерхан Жасұлан Мақсатбай Балаби Еркебұлан Мирас (жоқ) Наурызбек Мейiрлан

Нұрсұлтан

Қайрат Жәнiбек Азат Әдiлет Аңсар Әлiбек Полат Сәулет Санжар

Тойбек Мейiрбек Шапағат Айбек

Көккөз Жұмақай Құдайберген (106-бет) Өтеген (108-бет) Жиенқұл (114-бет) Азнабай Жайықбай (94, 96-бет) Дәулет Жарасбай Нысанбек /Мұсабек/ (жоқ) Азнабек (104-бет) Жабағы Тәшiм (жоқ) Қазыбай (104-бет) Қыстау Есiм Жарқынбай Айжарық Жүсiп Сартай (104-бет) Жайлау (100-бет) Көшкiнбай Таңжарық (жоқ) Асау (100-бет) Мәшiм Бердалы Бұхарбай Тай (102-бет) Сейдалы Дәулет Берден (жоқ) Сайлау Айназар (жоқ) Базарбай Айболған (жоқ) Кенжебай Алушы (жоқ) Кенжалы Қожабай Нияз Оразалы (жоқ) Жәдiгер Пияз Сәрсенбай Дүйсенбек (жоқ) Таңатар Әдiл (жоқ) Озғанбай Рузымұрат Раушан Нұрмұрат Алдажар Нарымбет (жоқ) Қаржау Жаппар Нұржау Пiрiмжар Сақтап Бақтыбай Жұма Көбен (жоқ) Жақып Орынбасар Әлiбек Мыңжасар Бақытбек Жауқарбек (жоқ) Мұхтар Сұлтанбек 98

Жамаладдин Камаладдин Шыныбек Жақсыбай Әнуарбек Нұрлыбек

Нарбай Қайрат

Мақсат

Асқат Жахан Нұркен Полат Талғат Айбек Әмiрхан Нұрбек

Жаңабек Жақсыбек Әдiлхан Нұрлан Нұрбек Ринат Мұхамедәли Нұржан

Көккөз Жұмақай Құдайберген (106-бет) Өтеген (108-бет) Жиенқұл (114-бет) Азнабай Жайықбай (94, 96-бет) Құдияр Күзенбай (жоқ) Азнабек (104-бет) Жабағы (100-бет) Таңқұл Беркiмбай Сәрiбай ) (104-бет (100-бет) Қазыбай Қыстау Қарғабай Пернебай (жоқ) Тұрлыбай Кәрiбай Сартай (104-бет) Жайлау Әлiш Тұрдыбек (жоқ) Тұрғанбай Асау Тай (102-бет) Құрманбай Жақсыбай (жоқ) Жарылқасын (жоқ) Жарылқап (жоқ) Есiркеген Батырбай Базарбай (жоқ) Ережеп Өткелбай Досан Баймырза (жоқ) Iлияс Жанкелдi Дауылбай (жоқ) Лепес Үсен Ықылас (ұл жоқ) Естек Ахмет Iзтiлеу (жоқ) Күшiкбай Мұрат (жоқ) Парахат Базар Төлеген Шарапат Тұрсын Сансызбай Медет Марат Даңбай Әбдiлла (жоқ) Сабырбай Мәди Марс Шүрмен Манас Өтеш (жоқ) Байзақ Бекжасар Бақытжан Ғалымжан Өтетiлеу Жанұзақ Қайрат Мақсат Бекберген Тыныштық Көпжасар Ғабит Шегебай Бекiш Кенiшбек Талғат Шүкiржан Сәндiбек Кенжебай Нұрдәулет Асылжан 100

Дәрiбай Әлмахан Бауыржан Бекмахан Бақытжан Елiбай (жоқ) Ғалымжан Нұрмахан (жоқ) Әлiмжан Сейiтмахан Сейiтжан Ермахан Тұрмахан Аймахан Шакизада Әбдiлла (жоқ) Әбiл Балқыбай (жоқ) Тәттiбай Жұмагелдi Жұмабердi Асылбек Майдан (жоқ) Дархан Мейрамбек Жалғас (жоқ) Алғаш Асылхан Қыдыркелдi Есенкелдi Жасұлан Есенбек Бақытбек

Жеңiсбек Жәнiбек Бауыржан Еркебұлан Сержан Исатай Махамбет Абай

Нұрлан Нұрбек

Әдiлбек Айдос Айбек

Рүстем Дастан Жанкелдi Жандос

Ринат Бекзат

Нұртас Бектас Қайсар 101

Көккөз Жұмақай Құдайберген (106-бет) Өтеген (108-бет) Жиенқұл (114-бет) Азнабай Жайықбай (94, 96-бет) Тiлепберген Асқар (жоқ) Азнабек (104-бет) Жабағы (98-бет) Ақбан Мамыш (жоқ) Қазыбай (104-бет) Қыстау (98-бет) Тоқпан Қарақай Көптiлеу Сартай (104-бет) Жайлау (100-бет) Қосай (жоқ) Асау (100-бет) Жұбай Талдыбай Жақсылық Тай Сыбай Орынбай Орынбек Серiк Оразбек Оразалы Жұмабай (жоқ) Бижан (жоқ) Бегалай (жоқ) Тоғалай (жоқ) Ботбай Сиқымбай Шымырбай (жоқ) Жанысбек Панысбай Тынысбай Талас Шамырат Кеңесбай Итемер Майемер (жоқ) Пайдалы Iден (Iдiрiс) Намырат Ишан Қанат Медеу Iзбасар (жоқ) Алмат Асхат Намат Алмас Мейiржан Манас Асхат Мейрамбек Асқар Әнуарбек

Алмахан Бекмахан Нәжмаддин Ерлан Алтай Эльбурс 102 Орал

Бақыт Жақып Ғалым Жақсымұрат Дәулет Дулат Сәкен Нұрсұлтан Батырхан Мейрамбек (Мейiрбек ?) Ерлан Ербол Ғабит Манас Талғат Жандос Марат Бауыржан Мұрат

Рысбай Райысбай Күмiсбай Қанатбай Оразбай Досым Қасым Сұлтан Мұқан Тайыр Дулат Ғалым

Данияр Спандияр Мадияр Айтжан Балқияр Иван

Алтынбай Жарқынбай

Еркебұлан

Айтуар Мұрат

103

Көккөз Жұмақай Құдайберген (106-бет) Өтеген (108-бет) Жиенқұл (114-бет) Азнабай (94-102-бет) Көсет Тоғызбай Азнабек Қостай (Қостан) Төлеп (жоқ) Сегiзбай (жоқ) Қазыбай Шақытбай (жоқ) Сартай Шаңқытбай (жоқ) Маңқытбай (жоқ) Рысбай Жәмет Есет Ақпанбет Жақай Жәнiбек Тоқпанбет (жоқ) Кенжебай Меңлiбай Сәлiмбай Үргенiшбай (жоқ) Балқыбай (жоқ) Бекмұрза Жемұрат Ерлепес Құрбанбай Бердiмұрат (жоқ) Ержан (жоқ) Бекей Шернияз (жоқ) Бекбау Қосай (жоқ) Бодық (жоқ) Толыбай Баймұрат (жоқ) Шыныбай Данабай (Ранабай) (жоқ)

Көнекбай Тыныштық Омар Нарқұл Ануар Бөлекбай Құрбанбай Қыдырқұл Нұрманбай Сүндет Дархан Тұрғанбай Қадырқұл Марат Досбол Бұхарбай Шерқұл Үсенбай Бердiқұл Арзықұл Надырқұл Толқын Әлiмқұл Сабыр Нұрсұлтан Әлiшер 104

Қалмұрат (жоқ)

Өмiрзақ (жоқ) Ұзақ Қылышбай (жоқ) Қилыбай Жандiллә Талғат Мұрат Тоқтыбай (Тоғысбай) Жалғасбай (Жолдасбай)

Алпысбай

Сәкен Әбен

Толыбек

Бердiбек

Мырзабай (жоқ) Сансызбай (жоқ) Тәжiбай (жоқ ?)

Жандос Мұрат Жомарт

Тұрсын Асқар Бақытжан

Жәнiбек Мәнiбек

105

Көккөз Жұмақай (94-104 бет) Құдайберген Өтеген (108-бет)

Жиенқұл (114-бет)

Күлет Баймұрат Доспанбет Әуез (жоқ) Сарша Досмұрат Қарақұл Байзақ Қалмен (жоқ) Керiм Қошқар (жоқ) Бегман Тоқта Ерiмбет Ешiмбет Тұрсынбет Наурызбай Қуат (ұл жоқ) Қосеке Тұрған Наурызалды (жоқ) Асан Үсен Нарымбет (жоқ) Ибраим Жұмамұрат Алдаш

Аманбай Ақым Бөрiбай Қуаныш Жұмағали Бесiм Ақсам Бүркiтбай Жұбаныш Мырзағали Құтыш (жоқ) Сүтей (Құтай) (жоқ) .......... Ахмет (жоқ) Нұраш Полат Бегiм Ысқақ Ринат Ришат

106

Рахат Серiк Мақсат Темiр Роберт Мұрат Айдынбек Жандос

107

Көккөз Жұмақай (94-104 бет) Құдайберген (106-бет) Өтеген

Жиенқұл (114 -бет)

Топан Ақайдар Тағай Қоспан Тұрды (жоқ) Бөрте (110-бет) Жанназар Бақыш (жоқ) Доспан Сәрсенбай Жылқыбай (112-бет) Құлназар Тауымбет Оспан (жоқ) Тұрдымұрат Бекайдар Айымқұл Құттымұрат Аралбай (жоқ) Бектұрсын (жоқ) Мәмбет

Қаржаубай Жөлеке Боранбай Көшеке (жоқ) Бақтыбай Оразбек Анар (жоқ) Қонар Сабыр Пiрiмбек (жоқ) Алтынбек Сәдiр (ұл жоқ) Қасымбек Жеңiс Асылбек Сапарбай (жоқ) Қалдыбек Жылкелдi (жоқ) Күмiсбек Нұрлыбай Ақын Қонақбай Ершебай Жұмагелдi Қожагелдi Серiкбол Медет Сәрсенбай Қанатбай Сейiтмұрат Темiр Құттымұрат (жоқ) 108

Балапан Батырхан Ерхан Ыбырайхан Әбдiхан Әбдiжан Жұма Айбек Нұрхан Әбдiбек Нұрбек Әбiлғазы Әдiлбек Шалқар Нұрғазы Нұрлан Сейiлхан Сағидулла Хамидулла Ғабидулла Бақытжан Сейдулла Асылжан Сейiтжан Әлiмхан Бауыржан Байжан

Бердiхан Бердiбек Жандулла Жәнiбек Мәнiбек

Әлiмхан Медеу

Әсет

Мырзахан Мерген Еспан Смахан Дастан Алдан Смайыл Талғат Рүстем (жоқ) Нұрлан Омар Мират Қожагелдi Оспан Ұлан Бақытжан Теңел Сандыбек Дастан Рүстем Есiмжан

Санат Рабат

109

Көккөз Жұмақай (94-104 бет) Құдайберген (106-бет) Өтеген

Жиенқұл (114 -бет)

Топан (108-бет) Меңлiқара Нұргелдi Жайлыбай Жақсымұрат Бөрте Әли Бигелдi (жоқ) Алдамұрат (жоқ) Жылқыбай (112-бет) Сейiт Байгелдi Iзтiлеу (жоқ) Бекайдар (108-бет) Сүйкiм Шәйiм (жоқ) Сырымбет (жоқ) Жалғасбай Үлебай Алмас Назар Оралбай (жоқ) Жолдас Базар (жоқ) Ықылас Қосай Емберген Аяп (жоқ) Асанбай Қайып Жүсiп Ахмет Тәңiрберген (жоқ) Әбдiреуiк Салы (жоқ) Молдабай Мәлiкбай Жамал (жоқ) Теңгебай Қалмұрат Төлеген Мырзабай Құлбарақ Елемес Шәрiп Кәрiбай Тұрдыбек Ибраим Ғабит Мәжит (Хамит ?) Талғат Әмзе Асқар Артур Бағдад Сүлеймен Мұрат Айбек Марат Алтай Азат Нұртай Дәуiрхан Салауат Ертай Қадырхан Мұрат Әмiрхан Сәуiрхан Пархат Темiрхан Әбдiллә Мағауия Қайырхан Мақсат Бегдiллә Саматбек Мейiрiмхан Дулат Санатбек 110

Қошқарбай

Серiк Мерей

Ырзабай Амангелдi Қылышбек Өмiрзақ Мұратбек

Полат Күмiсбек

Байбол Бақытбек Мақсатжан Айбол Қайырбек Манарбек Манасжан Орынбасар Данабек Ғабиден Көпжасар Нұрмаханбет Мұстафин Жүзасар Шермұханбет Бауыржан Ақылбек Жүзбай Ермұханбет Исабек Нышанбек Пiрмұханбет Кенжеқай Тұрмұханбет Абылай

Сақибек Мұхан Ыбырай Әдiлбек Әлихан Хамит Рахымжан Нұрлыбек Қадырбек Әлiмжан Күнiмбек Сейiл Нұржан Мұхан Сәкен Бибарыс Нұрлан Ақан Сержан Шыңғыс Дидар Ерлан Елжан Қасен Доскен Бекжан Ерiк Есен Мағжан Ұлан Тойкен Еркебұлан

111

Көккөз Жұмақай (94-104 бет) Құдайберген (106-бет) Өтеген

Жиенқұл (114 -бет)

Топан (108-бет) Қыдыр Көлбай Әйтiлес (жоқ) Рүстем Асқар Бөрте (110-бет) Қараман Шоқай Ертiлес Ринат Жылқыбай Елкей Сазанбай Полат Серiк (108-бет) Бекайдар Жоламан Азанбай (жоқ) Сержан Жақсылық Мәлiкбай (жоқ) Жалғас Шоқпар Рүстем (жоқ) Төрежан Оразымбет Серiкбай (жоқ) Көшекбай Базарымбет Жартыбай Өтепбай (жоқ) Сартбай Нұрберген Төлепбай Нысанбай Төребай (жоқ) Батырхан Мұрат (жоқ) Нағашыбай Орақбай Тұрақбай Тұрғанбай Марс Алтай Манас Нұрдiллә Балтабай Жандос Сәкен Рамазан Жанболат Ербол Жәдiгер (жоқ) Ерлан Жарбол Төлеш Түгелбай Жарылқасын (жоқ) Байбол (жоқ) Ерболат Отарбай Нәжiм Тойбол Қалдан Амандық Өнербай Нұрәдин Бедербай (жоқ) Қожабек Әдiл Ермек Сүндет Парахат Қалыбай Полат Жәнiбек (жоқ) Мұхит Әлмұрат Едiл Есiмхан 112 Әлмұхаммед Керейхан Едiге

Рома Әбдiкәрiм Айбек Жақып Асқар Рашид Қанат Әлмұрат Жәнiбек Темiр

Бағдат Талғат Шыңғыс

Жомарт

Тұрар

Манат Дамир Думан Бұхарбай Бақыт Дулат Нұрсұлтан Үргенiшбай Сәкен Болат Ерсұлтан Марат Нағашыбай Самат Бiрлiк Ғабит Бегдулла Нұрғиса Рахат Ерсейiт Сәбит Қайрат Нұркен Азат Ернұр Оразалы Сейфулла Нұрлан Төрехан Рысбек Асылжан Әмiрхан Нұрлыбек Жандiллә Нұрлан Дәуiрхан Тоймұрат Жанкелдi Сәдiрхан Нұрмұрат Алмат Манас Жанжiгiт Алдабай Жанас Балқыбай Алтай Мерей Нұрлыхан Ғарифулла Абай

Нұрладин Елесей Шалқарбек Нұрлыбек Тұрдыбек Мейрамбек Сейiтбек Өмiрбек Сейiлбек Арман

Алтынбек Шырынбек Асылбек

Асылжан Асылхан

Шәрiпбек Айбек 113

Көккөз Жұмақай (94-104 бет) Құдайберген (106-бет) Өтеген (108-112 бет)

Жиенқұл

Құлқай Айтай Құрақбай Досан Сәду Опабек (жоқ) Тiлемiс (124-бет) Қабыл (114-бет) Мұратбай (жоқ) Дастан (жоқ) Шәмшi Закария Быбыл (114, 116-бет) Достан (жоқ) Оспан Iбрәш Мағауия (жоқ) Дәу (120-бет) Бегiм Сапихан

Сағидолла Әнәфия Ахмет (жоқ) Жүсiпхан Смахан Жандiллә Нағашыбай Батырбек Қожамұрат Бекдулла Тойбек Сардулла (жоқ) Бақытбек Нұрдiллә Жайнарбек Сейфулла Қармысбек Абылайхан Тұрдымұрат Қыдырбай Парахат Төлеген Тоқтамұрат Құттымұрат Манас Алтынбек Айдос Қазыбек Асқар Шалқар Қайнарбек Жандар Ергеш Айдынбек Абзал Берiкбол Дидар

114

Жарасбек

Бауыржан Күзенбай Дүйсенбай Ербол Бейсенбай Марат Есенбай Есенгелдi Сүлеймен Баймахан Сәкен Шоқан

Ерғали Марат Темiрбек Сүндет

Тұрар Сәден Әсiлхан Нұрсұлтан

Мақсат Ерлан Арын Ерхан Iлияс Сәбихан Әлихан Ақжол Алмас Әлихан Әмiрхан Ахат Әдiлхан Ринат Дулат Талғат

Сейiтжан Асанхан Мақсат Манас Мейiрiмхан Бақытжан Батыржан Арман Ахмет Ерлан

Мұрат

115

Көккөз Жұмақай (94-104 бет) Құдайберген (106-бет) Өтеген (108-112 бет)

Жиенқұл

Құлқай Айтай (114-бет) Қайрақбай Жиенбай (жоқ) Тiлемiс (124-бет) Қабыл Тауасар Қаржаубай (жоқ) Быбыл Бесбай Дәу (120-бет) Өмiрзақ (жоқ) Серiкбай Жалғасбай Кәрiбай Жонас (жоқ) Әдiл (жоқ)

Тұрымбет Омар Тұрдыбай Нұржан (жоқ) Ниязбай (жоқ) Наурызбай Ержан Әбдiрахман Ақшал (118-бет) Дүйсенбай (жоқ) Әбдiқалық Әбдiуахит Бабажан (118-бет) Қыдырбай Сәкен Нұрислам Оразбай (118-бет) Өтепбай Бақыт Нұржан Шуақбай (118-бет) Мақсат Әдiлет Нұрмахан Қалқаман Нұрымбет Төлеген Шәмшәрi Жанғали Сабыр Қожабек Ерғали Нұрлан Кенжебек Сейiтқали Жансейiт Амандық Мырзағали Бексейiт Ақбердi Жұмағали Жанболат Ерсейiт Нұрсейiт Махмуд Махсұт Амангелдi Қалиқан Алмас Рабил Рәдiм Нұрадин Эльбурс Нұрбай Аленде Нұрдәулет Нұрбердi Игнатий Ердәулет Қайнар Эльдар Жайнарбек Данияр Ержан Устин Кенжалы Эмир 116

Есбатыр Есмахан Аймахан

Нұршат Нұрсұлтан Мирас

Замир Алишер Нұрлан

Думан

Дамир Памир Асылжан Ерлан Мир Жұбатқан Ғалымжан Бақытжан Нұрсұлтан

Мұрат Нұршат Асхат Нұрхат Алмат Ерхат Мақсат

Жанкелдi Дархан

Мереке

Шахбек Алтынбек

Бексұлтан Бауыржан Ержан

Нағым Әбдiллә Нартай

Марат

Жансүгiр

Сырымбет Тасболат Теңiз Айбек

Қайрат Бiрлiк Тойлыбек

Талғат Бекзат Әл-азиз

117

Көккөз Жұмақай (94-104 бет) Құдайберген (106-бет) Өтеген (108-112 бет)

Жиенқұл

Құлқай Айтай (114-бет) Тұрымбет (116-бет) Сапихан Тiлемiс (124-бет) Қабыл (116-бет) Ниязбай (жоқ) Әшiлдi Нәби (жоқ) Быбыл Ақшал Бабажан Атабай Ахмет (жоқ) Дәу (120-бет) Оразбай Ботабай Шуақбай Аязбай Мұхан Маханбет Iдiрiс (жоқ) Базарбай Арыстан Таңжарық Базарымбет Нышан Әлiбек Ақмырза (жоқ) Ысмайыл Сүндет Темiрбек Қуаныш Қуандық Нұрасыл Ерасыл Сәндiбек Парахат Әбдiсаттар Сәбит Жәнiбек Нұраддин Мәнiбек Рахманбердi (Сәмен) Мейрамбек Жарқынбек Берекет Рахат Асылбек Сәкен Ақниет Наржiгiт Рахым Асқарбек Бақыт Шалқарбек Полат Шыныбек 118

Жақсылық Жәлел

Әбдiбек Әлiбек

Мақсат

Мұрат Қонысбай Мерхат Болысбай (жоқ) Iзбасар Сәрсенғали Маркс Оразғали Сейiтқали Манас Бақтығали Мирас Жүгiнiс Нұрғали Жандос Ерғали Әлiмжан

Үмбетбай Өмiрзақ Шыңғыс Ғабит Бекбол Жүсiп Құрбан Есбол Тәжен Нағашыбай Рахметулла Қыдырбай Ерлан Қалдыбай Нұржан Ержан

Расул Әбдiрасул Бұрхан

Базарымбет Әди Дархан Жайнар Кенжебек Еркебұлан

Ербол Жарбол Нұрбол Нұрмахан

Тоймұрат Бауыржан

Бағдәулет Бағдат Медеу

119

Көккөз Жұмақай (94-104 бет) Құдайберген (106-бет) Өтеген (108-112 бет)

Жиенқұл

Құлқай Айтай (114-бет) Тәжiбай Түрiкпен Тобаберген (ұл жоқ) Тiлемiс (124-бет) Қабыл-тай (116-бет) Аймақ Нұрман Быбыл-тай (116-118 бет) Тәш Тұрған Дәу Ерназар (122-бет) Бекет Қалмахан (жоқ) (122-бет) Қожаназар Жолдыбай Ұмат (жоқ) Жайылхан Орынбасар (жоқ) Сүйiн Әбдiхалық Оқап Әбдiмәлiк Қосбармақ Төребек Әбдiжәлел Қайрат Көптiк (жоқ) Дәрiбай Жұмабек Қасқырбай Арарат Серiк Оразбай Өтеген Нағашыбай Әлфуқар Нұрсұлтан Сәрсенбай Төлеген Манас Бексұлтан Құдабай Жанас Қуанышбай Мыңжасар Ермекбай Зулфыхар Жарас Нұржасар Жандос Әлiшер Амангелдi Орынбасар Ергелдi Молдабек Балқыбай (жоқ) Асылхан Әбдiғаппар Ғайбулла Әбдiллә (жоқ) Нұрхан Сәдiллә (жоқ) Сатыпалды (жоқ) Нұрсұлтан Тауыпалды Әмiр Исабек Қайырбек Ерлан Дiлмұрат Темiр Мұсабек Асылбек Нұрлан Елмұрат (жоқ) Ережепбай (жоқ) Серiк Темiрбек (Тайыр) Манас Әдiлбек Қуандық Кенен 120

Ыбырай Орынтай Темiрхан Нәбихан Бердияр Бақтияр Бақтыбай

Полат Мұрат Серғазы Әсет Нұрғазы

Бектияр Ықтияр Сейiлхан Серiк Жандос Берiк Айдос Әбдiрахман Мұхаммед Жақсылық (жоқ) Әбдiмерей Нұрғали Ерғали

Әбдiжаппар (жоқ) Әбдiсатқар Еламан (жоқ) Бүркiт (жоқ) Амангелдi Қыдыркелдi

Алдаберген Рахметулла Абзал

Серiк Мұратбек Бақытбек Темiрбек Сұлтанбек Алтынбек Жәнiбек

Ернұр Арнұр Түзелбай

121

Көккөз Жұмақай (94-104 бет) Құдайберген (106-бет) Өтеген (108-112 бет)

Жиенқұл

Тәжiбай (116-бет) Құлқай Айтай (114-бет) Қабыл-тай (116-бет) Аймақ (116-бет) Тiлемiс (124-бет) Тәш (116-бет) Быбыл-тай (116-118 бет) Дәу Ерназар Қожаназар

Көшербай Байзақ Қыдырәлi Жарылқасын (жоқ)

Темiр Әмiр Әдiл Нұрхан

Тәжiмұрат Әбдiқадыр Дастан Әбдiрахман Айбек Рахметулла Айдар Сайран (ұл жоқ) Рүстем Парахат Мақат Азат Мақсат Ахмет Райымбай (жоқ) Алдаберген Медет Альберт Ешназар Шүкiрбек Iлияс Мерей Олжас Нұрғиса Нұрсейiт 122

Ерлан

Абай Ақниет

123

Көккөз Жұмақай (94-104 бет) Құдайберген (106-бет) Өтеген (108-112 бет)

Жиенқұл

Құлқай (114-122 бет) Мәдәлi (Медет) Шәки Жолаушы (жоқ) Тiлемiс Шөнтiбай Досберген (жоқ) Бәйке Қожағұл Ермек Әбдiрасул Төлепберген Мұстафа Бұхарбай (жоқ) Аққожа (жоқ) Амантай Әбубәкiр Жағал Садық (жоқ) Жолдасбай (жоқ) Шектiбай (жоқ) Наурызбай Жаңабай Жұмабай Айғозы (жоқ) Таңатар Ғайбулла Лепесбай (жоқ) Егемберген (жоқ) Аман Әбдiрахман Әбдiмәжит Бексұлтан Әбдiрашит Нұрсұлтан Тәңiрберген (жоқ) Ержан Медет Мұхтар Жандулла Бекдулла Жаулыбай 124

Жәнiбек Тынышбек Қылышбек Бердiбек Құрышбек

Айдар

Нұрлыбек Әлижан Медет

Тұрдыш (жоқ)

Төре Тiлеумұрат Қожан Рузимұрат Мырзамұрат Тұрсын Үсен Ербол Нұрлан Дархан Нұрислам Кенжетай

Азамат Алмат Жайнарбек Мейiрбек

Мұхтар

Сейтқали Нұрғали Әбуәли Ерғали Рүстем Әли Руслан Бауыржан Асылжан Ғалымжан Олжас Рахымжан Нұржас Сейiтжан Iлияс Нұржан Бекжан Ержан Мейiрiмжан

125

Шежiренi ары қарай жа лғастыруға /толықтыруға арна лған бет

126

Шежiренi ары қарай жа лғастыруға /толықтыруға арна лған бет

127

Төлеңгiтпiн – қайратым тасқындаған, Тасқындаған, рулық асқынбаған. Бiр атаның баласы түгелмiз деп, Ақ көңiлдi ақтарып, аштым балам. Төлеңгiтпiн – қаныммен, жанымменен, Бала-шаға, үйдегi жарымменен. Өмiр сүрiп келемiн, айнымаймын, Дiндарлықты ұстамай – нанымменен. Төлеңгiтпiн – айшықты ұраным бар, Ұраным бар, айтатын жыр-әнiм бар. Айқайласам «Арқар» деп атып тұрып, Қорғануға дайындал, құралыңды ал. Төлеңгiтпiн – ешкiмнен қаймықпаймын, Етсем еңбек, тер сiңген байлық дайын. Ақылшы боп ағалар алда тұрса, Iнiлерiм тiлеулес болған дәйiм. Төлеңгiтпiн – ұядан самғап ұшқан, Қорықпаймын, таулықпын қырау құстан. Биiктерден жерiме көздi салып, Аумай қаппын, бауырым, қыран құстан. Төлеңгiтпiн – өр мiнез, қайсармын мен, Қозғалмайтын таудай-ақ байсалды ем. Төлеңгiттi төрiне шығаратын Қазағымның сол салтын аңсадым мен. Төлеңгiтпiн – төрең боп жүгiнетiн, Сыйды берсең – менен сый бүгiлетiн. Кеште болса, аруағым, ұлыңды кеш, Ұқпай келсем бабалар құдiретiн! Сәуiрхан Құлбарақұлы

128

әңгiме болсын... Ата балалары өзiнiң аздығына қарамастан, арын ту етiп, намысын ешкiмге таптатпастан, ешкiмнiң намысына тимей бейбiт жол ұстаған. Абыройға ие, халық ортасында қадiрлi ата – бабаларымыз көп болған. Батыр, ақын, жыршы, жырау, Хан қызметкерi мен мемлекеттiк қызметкерлер шыққан. Мысал үшiн айтатын болсақ: Тоқпан батыр шешен, хан қызметкерi, Сыбай ақын, Ақым ұста, Ақын аңшы, шабандоз, Батырбай жырау, Емберген мен Шохай балуан т.б. Ол кiсiлердiң шығарған дастандары мен халық игiлiгi үшiн жасаған ерлiктерi Тауелiбай халықтарының аузында. Бiрақ та жазба мұра таба алмадық. Есiткендерiмiздi осы шежiреге кiргiздiк. Осы шежiренiң бүгiнгi ұрпаққа жетуiне тiкелей қатысы бар Қазақұлы Майемген мен Ахметұлы Құлбарақ ақсақалдарды да еске ала кетудi жөн көрдiк. Осы кiтаптың негiзiн құраған шежiренiң алғашқы жазба нұсқаларын осы кiсiлердiң ауызынан балалары өткен ғасырдың 70-шi жылдары жазып алған.

129

Майемген Қазақұлы

Майемгеннiң әкесi Қазақ өз заманында елге әйгiлi болған кiсi екен. Топтың алдына шығар палуан, көкпар тартқан қайратты атамыздың ұсталық қылған шеберлiгi де болған көрiнедi. Қазақтың үш ұлы (Майемген, Сүтемген және Ысмайыл), бiрнеше қыздары болған. Ысмайыл 1941-1945 жылдардағы Ұлы Отан соғысында майданға аттанып, iз-түссiз кеткен. Артынан ұрпақ қалмаған. Сүтемгеннiң 2 ұл, 1 қызынан ұрпақтары бар. Майемген – ұлдың үлкенi. Бiреуге жалшылықта жұмыс iстемеген, өз малын бағып күн көрген. Аратұра, әкеден дарыған өнерi – ұсташылықпен жұрттың керек-жарағын жасап берiп жүрген. Жас күнiнде әке-шешеден айырылған соң, бiр жұтта қолындағы малы қырылып қалады. Содан не iстерiн бiлмей, апа-жездесiне барады. Бауырының қиын жағдайын көрген апасы көзiне жас алып, үйiне кiргiзiп, қонақ қылып күтедi. Бiрнеше күннен соң Майемген елге қайтпақ болып жиналады. Жолға шығарда жездесi оған: «Майемген, жағдайың қиын болған екен. Мал бөлiп беретiндей бiздiң де дәулетiмiз шамалы. Үйдiң сыртында бiр түйе байлаулы тұр, соны саған атадым – соны ала кет, күн көрiс қыларсың» деп, бiр түйе сыйлайды. Бастапқыда сол түйемен отын тасып, оны сатқан пұлына қант-шәй, мата және басқа да заттар алып, оны ауылдарға тасып, сауда-саттық жасайды. Сөйтiп, апа-жезденiң шын ықыласымен берген сол түйесi Майемгенге ырыс әкелiп, уақыт өте қолына мал жиналып – мол дәулетке жетедi. «Менiң дәулетiмнiң басы – сол жездемнiң берген түйесi б о лс а , ы рыс ы м – т ө б е т i м болды. Өзi сондай ақылды ит едi, таңертең асын iшiп алып, малды өрiске айдап кететiн. Кү н i б ой ы ма л д ы к ү з е т i п , кешке шашау ын шығармай өзi алып келетiн»... деп айтып отыратын. Майемген өз ғұмырында 4 рет үйленген. Алғашқысына 1617 жас шамасында, апа-жездесi ү й лен дiредi. Бiрақ ол неке көпке созылмай, 5-6 айдан соң келiншегi кетiп қалады. Бiраз жылдар өтiп, кемелiне келген Майемген Қазақұлы және Майемгенұлы Қуаныш шақта Ырысқал әженi алады

130

(Артық қызы, руы Қият). Одан 3 ұл: Мырзахмет, Серiкбай, Қуаныш және 1 қыз: Зибагүл туылады. Ырысқал әже қайтыс болған соң, Ибагүл әжеге үйленедi (Садықбай қызы, руы Қиық-қалтаң балқы). Ол кiсi 1961 жылы қайтыс болады. Одан туылған бала (Тауыпалды) жас кезiнде қайтыс болып кетедi. Сонан соң, ағасы Айтбан қайтыс болған соң, ата жолымен жеңгесiн – Дәмеш әженi алады. Одан 1 қыз: Шолпан туылады. Майемген елге сыйлы, шежiре-тарихты жақсы бiлетiн, топ а лдында төрелiк айтатындай кемеңгер ақсақал болатын. Ол кiсiнiң әңгiмесiн тыңдауға жан-жақтан келген кiсiлердiң легi үзiлмейтiн. Жасы тоқсанға келсе де дастархан басында жантаймай, тiк отыратын. Есте сақтау қабiлетi зор, балалық шағында естiген әңгiмелерiн де ұмытпай, айтып отыратын. Осы шежiренiң алғаш қағаз бетiне түсiрiлуi де сол кiсiнiң арқасы. 1970 жылдардың ортасында кiшi баласы Қуанышқа Көккөзден бастап тараған 4 атаның барлық ұрпақтарының аттарын атап, алғашқы жазба шежiренi жаздырған. Майемген 1888 жылы туылған. 1980 жылы 92 жасында қайтыс болды. Өмiрден озар шағында: «Қарүйдi дайындай берiңдер, менiң уақытым келдi» – деп, дәретiн алған екен. Содан киiз үй тiгiлiп бiткенше өмiрден озып кетедi...

Құлбарақ Ахметұлы

Құлбарақ Ахметұлы 1898 жылы Тауелiбай өңiрiнде д ү ниеге ке лген. Бастау ыш мек тептен бi лiм а лған. 1940жылы Өзбекбiрлесудiң /Узбекбирлашув/ аудандар тұтыну қоғамы басқармаларын дайындау курсын бiтредi. 20 жасынан Кеңес өкiметiнiң мемлекет және шаруашылық жұмыстарына белсене араласқан. 8 сәуiр 1929 жылы Бесiншi Ауылдық Совет секратары болып сайланады. 1930 жылы 16 наурыз аудандық тұтынушылар қоғамының Жүзқұдық дайындау бөлiмi қызметкерi. 1933 жылдың 1 қазанынан Ж данов атындағы колхоздың басқарма төрағасы, 1934 ж ылдан 1938 ж ылдың аяғына дейiн аудандық тұтынушылар қоғамында есепшi, инспектор, аудандық тұтыну қоғамының сауда бөлiмi басшысы, Әйтiм шикiзат қабылдау пункiтiнiң директоры қызметтерiн атқарған. 1938 жылдан 1959 жылдар аралығында халық шаруашылығының түрлi саласында абыроймен еңбек еткен.

Құлбарақ Ахметұлы

131

Құлбарақ атамыз Қарақалпақ АССР Тұтынушылар қоғамының 12.01.1936 жылғы және Өзбек ССР-i Жоғарғы Кеңесi Президумының 23.12.1939 жылғы Мақтау Грамоталарымен марапатталған. Құлбарақ атамыз екi некелi болған. Бәйбiшесi - Күләсiл, кiшi жүздің тоқа руынан, бұл анамыздан: Қатша, Алтын, Ұлту, Болды, Болғанай және тағы екi қызы жастайынан қайтыс болған. Тоқалы - Әлiмбет балқы руынан, Зухра анамыздан: Дәуiрхан, Қадырхан, Әмiрхан, Сәуiрхан, Темiрхан, Қайырхан, Мейрiмхан. Құлбарақ атамыз елге сыйлы, қадiрлi, ақкөңiл, әзiлқой кiсi болған. Тоқа руынан Қожабай деген кiсi алдыңғы қатардағы шопан болса керек. Атамыз қайын жұртымен /тоқа руы/ сыпайы әзiлдеседi екен.Соның бiр айғағы төмендегi жыр шумақтарында орын алған: Ударник шопан Қожабай, Арықтан қалған үйректей, Қылтитып мойнын созады-ай. Социалистiк жарыста, Сондай арық болса да, Қатардан қалмай озады-ай!

Байтiлеу Айтбанұлы

Социалистiк Еңбек Ерi 1911 жылы Тамды ауданы Киров ауылдық советiнде туылған. Жданов атындағы бастауыш мектепте бiлiм алған. Еңбек жолын 1928 жылы шопандық кәсiптен бастаған. 1930-1937 жылдары қатардағы колхозшы болған. 1937 жылдың қазан айынан1972 жылға дейiн Усман Юсупов кейiн Жабай Балиманов атындағы колхозда аға шопан болған. Ол өзiнiң ұзақ жылғы еңбек жолында ауданның мал шаруашылығының өркендеуiне, қаракөлшiлiк өнiм дерiн арт тыру ға айтарлықтай үлес қосқан ма л ш ы. Бiрнеше д ү рк i н Х а л ы қ шаруа ш ы л ы ғ ы жетiстiктерi көрмесiне қатысып қатысып, оның жүлдегерi атанды. Оның еңбегi мемлекет тарапынан

132

Айтбанұлы Байтiлеу

жоғары бағаланды, мал шаруашылығына сiңiрген еңбегiн елеп ескерiп, елеулi еңбегi үшiн 1951 жылы 7 шiлдеде Социалистiк Еңбек Ерi атағы берiлдi. Ленин орденiмен және екi Еңбек Қызыл ту ордендерiмен марапатталды. 1977 жылы дербес зейнетке шықты. КСРО (СССР) Жоғарғы Кеңесiнiң бұйрығымен екi медальмен және Өзбек ССР-i Жоғарғы Кеңесiнiң құрмет грамоталарымен бiрнеше рет марапатталды. Байтiлеу Айтбанұлы облыстық советтiң депутаттығына бернеше рет, сондай-ақ аудандық советтiң депутаттығына сайланған. Үш ұл (Нұрхазы, Мадияр, Данияр), бес қыз (Зылиха, Жамиля, Баян, Набира, Күлпан) тәрбиелеген ардақты әке.

Серiкбай Майемгенұлы

Майемгенұлы Серiкбай – Ұлы Отан соғысының ардагерi. 1922 жылы 20 мамырда қазiргi Өзбекстан Республикасының аумағындағы Навои облысы Тамды ауданында туылған. 1941 жылғы желтоқсан айында 19 жасында соғысқа аттанып, 3-шi Белорус майданының құрамында Берлинге дейiн барған, кейiн жапон соғысына да қатысып, елге 1946 жылы мамыр айында оралған. Майданда екi рет «За Отвагу» медалiмен, 3-шi дәрежелi «Слава» орденiмен және «Красна я звезда» орденiмен марапатталған. Соғыстан кейiнгi жылдары 1-шi дәрежелi «О та н соғ ысы» орденi мен және онша қт ы басқа да мемлекеттiк медальдармен марапатталған. 1948 жылы Самарқандағы қолхоз басқарушы кадрларды дайындайтын 2 жылдық мемлекеттiк мектепке түсiп, 1950 ж ы лы «Ау ы л шаруашы лығын ұ йым даст ұ ру шы маман Майемгенұлы Серiкбай (техник)» мамандығын алып шыққан. Сонан соң зейнетке шыққанша Киров (кейiн Жабай Балиманов атындағы) колхозында, әр салада қызмет еткен. Жұбайы – Молдамұратқызы Бақша (руы – Балқы). Әуел баста әкеден 12 бала болғанымен, сұрапыл 1941-1945 жылдары соғысқа кеткенi қайтпай, қалғаны ауру-сырқаудан қайтыс болып, тек апалы-сiңлiлi 2 қыз ғана қалған. Қиыншылық заманның зардабынан апасы Айша ерте тұрмысқа шығып кетiп, шешесiмен екеуi соғыстан қайтпаған ағасының ұл баласын қолдарына алып – тәрбиелеген. Жасында жетiмдiк пен қиыншылықты көп көрген анамыз қазiр немере-шөбересiн көрiп отыр. 2009 жылы Меккеге сапар шегiп, кiшi қажылығын өтеп қайтты. 7 ұл тәрбиелеген: Есқазы, Сәрсен, Дүйсен, Марат, Сейсен, Ансат, Сүндет.

133

Жолдыбай Аймақұлы

Дәудiң бес баласы болған. Соның Аймақ деген екiншi баласының Бекет, Тұрған, Нұрман және Жолдыбай деген төрт баласы болған. Жолдыбай – қызық сөзге шебер, жұртты күлкiге қарық етiп жүретiн әзiлкеш болған екен. Бұл кiсi жөнiнде ел арасында түрлi аңыздар тараған. Солардың кейбiреулерiн айта кетейiк. Сол кездегi елдiң тiршiлiгi көмiр айдау болған. «Көмiр айдау» деген – Қызылдағы сексеуiлдi жағып, оны көмiрге айналдыру. Сонан соң сол көмiрдi қапқа, қанарға салып, түйеге артады. Түйелердi бiр-бiрiне тiркеп, ұзын-шұбақ керуен етiп Бұқараға, Ғыждуанға, Керменеге және де басқа жақтарға апарып, оны қант-шәйға, ұнға және басқа тұрмысқа қажет заттарға айырбастап, сол керуенмен ауылға жеткерiп тұрған. Мiне, сондай сапардың бiрiнде керек-жарақ сатып алуға қолдарында ақша болмай, елге қайтып келе жатса, жолда бiр қауыншы өзбектiң «Ой-дот» деп өкiрiп жатқанын көредi. Жолдыекең қасындағы жолдастарына: «Сендер қазiр менiмен жүрiңдер, анау өзбектiң қауындарын сендерге алып беремiн», – дептi. Қауындардың пiсiп тұрған кезi болса керек. Сөйтiп, Жолдыекең өзбектiң қасына барып, не болғанын сұрайды. Өзбек: «Көзiм ауырады. Ауырғанда – шыдатпай жатыр», – деп өз халiн айтады. Сонда Жолдыекең: «Мен тәуiп едiм, саған көмектесейiн – бiрақ, сен менiң айтқанымды iстейсiң. Iстесең – жазылып кетесiң» – дейдi. Сөйтiп өзбектiң басын, ештеңенi көрместей қылып жауып, оқи бастайды. Сондағы оқығаны былай екен: «Үзiп ал да, жапқа сал! Тосып ал да, қапқа сал! Арқалап ал да, қосқа бар! Үф-сүф! Ол осылай айтып тұрған соң, қасындағылары қауындарды бiр-бiрлеп үзiп, арыққа салады. Арықтан алып, қапқа салады. Қапты толтырған соң, өздерiнiң қосына тасиды. Сөйтiп елге бiраз қауын әкелген екен. Бiршама уақыт өткен соң керуен қайта жолға шығады. Жолда жаңағы жерге жеткенде, алдарынан қауыншы өзбек жүгiрiп шығып, Жолдыекеңдi сұрайды. «Оны неге iздедiңiз» деп сұраса – «Ол кiсi керемет тәуiп екен, өткенде көзiм ауырғанда – бiр дұға оқып едi, құлан-таза жазылып кеттiм! Қонақасы берiп, сол дұғасын жазып алайын деп едiм», – дептi... Жолдыекеңнiн не оқығанын бiлетiн керуеншiлер қыран-топан күлкiге кенелiптi...

134

Тоқпан Тайұлы

Бiз атадан алтау едiк, бiрiмiз басшы, бiрiмiз қосшы, бiрiмiз малшы, бiрiмiз тойшы дегендей. Iшiнде қой бағары мен едiм, – деп сөз бастайды екен өз уақытында Тоқпан атамыз. Қойды күнара суға қайтарып келе жатқанымда алдымнан ағам шығып: «Тоқпан, сен ауылға тез жет, базаршылар ауылдан кеше кiшiпесiнде Төрткүлге жүрiп кеттi. Сен солармен бiрге базарға барып қайт, қойға өзiм қараймын», – деп менi қайтарып жiбердi. Ауылға келсем 3-4 түйенi дайындап қойған екен, ас-суымды iшiп алып, базаршылар iзiнен кеттiм. Көп ұзамай базаршыларды қуып жеттiм. Мақсатымыз – қала халқына отын сатып, азық алатын ақша табу. Бiрақ ол жолы ойлағанымыз болмады. Түйелердi сона шағып, өле бастады. Барған адамдардың бiр қатары ауылға, ендi бiрi Бұхара жағына кеттi. Мен екеуiне де ермей, екi түйенi сатып, бiр жақсы ат сатып алып, артылған ақшаны қаражат қылдым. Бұрын Дарға басы бiр түрiкпен барын есiтiп жүргенмiн, соған барып қосылдым. Сол түрiкпеннiң сенiмiне кiрiп жұмыс жасадым. Сол сенiмнiң арқасында ол маған арнап Төрткүлде Тоқпан сарай деген сарай салып бердi. Сүйтiп жүрiп бiр тоққожа балқы өлiп, әйелi мен балалары жетiм-жесiр қалды. Соларға қарасып жүрдiм, ақыры сол әйелге үйлендiм. Жасым ұлғайған соң елге қайттым. Елде Әлiмбет балқы Жаулыбай болыс болып, тасы жоғары домалап тұрған уақыт. Менiң тоққожаның жесiрiн алғаным оған да жетiптi. Тоққожа ағайындар: «Жәке, бiз Тоққожа мен Әлiмбет – еншi айырылыспаған ағайынбыз, төрт үй төлеңгiт басынып жесiрiмiздi алып отыр, сiздiң дәуiрiңiзде бiзге осы лайық па?», – деп болысты қайрапты. Болыс сөзге ерiп Төрткүлдегi приставқа арыз жолдайды. Сол уақыттары Ресей императорының бұратана елдердi басқару саясатына сәйкес, осындай бiрнеше арыз-шағым бойынша пристав елге шығады екен. Бұл ел арасында: «Тоқпан болыс Жаулыбаймен айтыспақшы, Төрткүлден Пристав келе жатыр»,- деген үлкен әңгiмеге айналып кеттi. «Менде де қобалжу пайда болды. Жаулыбай – болыс, мен – қарапайым қара қазақпын. Сонда да болса қарап отыруға болмайды, «қоянды қамыс өлтiредi, жiгiттi намыс өлтiредi» демекшi, әрекет ету керек деп шештiм», – дейдi атамыз. «Iргелес, ертеден құда-анда болып, араласып отырған табанды «Қосбармақ балқы» елiне арқа сүйеуге тура келдi. Пристав шығатын уақытты болжап, қонып-түстенетiн жерлерiне үй тiгiп, ас-су әзiрлеп, қызмет көрсетiптi. «Кiмнiң ауылы?», – деп сұраса, «Тоқпанның ауылы, Тоқпанның жiгiттерiмiз, мiңдетiмiз – ұзақ жолдан шаршап келе жатқан жолаушыларға көмек көрсету», – дейтiн болыпты.

135

Жаулыбай Приставты Қақпатасқа барар жолдағы Әйтiм ауылының (Қосбармақ балқы руының жаз жайлауы) сыртындағы жазықта салтанатпен күтiп алмақшы болып дайындалыпты. Әйтiмде қосбармақ балқы Қоңыртай деген өте беделдi, айбынды батыр мiнездi кiсi болған. Осы кiсiден демеу күткендей, әдейi үйiнiң алдынан атпен өте бергенiмде, менiң толқып жұргенiмдi сезiп: «Әй, Тоқпан берi кел!»,- деп шақырып алып, мән-жәйдi сұрады. Приставты болыс осы ауыл сыртында күтiп жатқанын бiлгеннен соң, «сен осында бол!», – деп менiң атыммен сияпат болып жатқан жерге кеттi. Келе сала: «Оу, Жаулыбай! Сен мына халықты қорлағаның ба, әлде мына келген ұлықты қорлағаның ба? Бiз – бiр тайпа ел емес пе едiк, мынау не, айдалада iстеп жатқаның?», – деп ақырғанда халық сасып қалыпты. Пристав тiлмашы арқылы мән-жайды түсiнiп, Қоңыртай ақсақалдың айтқаны дұрыс деп шешiптi. Халық қонақты Әйтiмге әкелiп, қоңақасы бердi, сөйтiп Жаулыбайды бiр сүрiндiрiп алдық. Содан бастап менiң жұмысым алға басты. Ертеңiне Қарақұдықтың басында арыз қарау мәселесi басталыпты. Қарақұдықтың ақпанасы үстiне Пристав, болыспен бiрге шығып, елге келген мәселесi, болыс Жаулыбайдан түскен шағымды қарап, әдiл шешiм қабылдайтынын хабарлапты. Сонда атамыз, сөз сұрап, былай деген екен: «Менiң бұл шағымның әдiл шешiлуiне күмәнiм бар. Себебi арызданушы мен айыпкер бiр жерде тұру керек едi. Шағымданушы Мәртебелi ұлықтың қасына шыққан екен, бұл мәселе шешiлiп қойды деген сөз», – деген соң Пристав Жаулыбайға Тоқпанның қасына барып тұруын талап етiптi. Сонда Жаулыбай болыс: «Тайдың баласы – сай табанындағы малта тас қой, сүрiнбейдi, басқаны сүрiндiредi», – дептi. Тоқпан атам болысқа демеу берiп, «Жәке, келiңiз бiрге тұрайық» – деп қолтығынан демеген екен. «Мен ешкiмнiң жесiрiн тартып алғаным жоқ. Жесiр әйел мен жетiм балаларға кiсi жерiңде қорған болдым, әйелдiң келiсiмiмен некелеп алдым деп», – жауап берiптi. – «Маған сенбесендер әйелдiң өiнен сұраңыз», – деп тоқтаған екен. Сонда анамыз күйеуi өлгеннен соң, ерiнiң туысқандары iздеп, «бiздiң жесiрiмiзсiң» деп бармағанын, балдарына басшылық етпегенiн, өзге елде Тоқпанның сүйеу болғанын, өз еркiмен соның етегiн ұстағанын айтыпты. Осылай Тоқпан атамыз айтыста жеңiп шығыпты. Болыстан құтылғанмен ағайындарымның күңкiлiнен құтылмаған соң, Тұз деген жерге көшiп кеттiм. Бiр күнi малымды суарып болып, ыдыстарыма су толтырып жатқанымда, бұта арасынан бiр атқа екi адам мiнгескен, екiншiсiнде жалғыз адам мiнген екi аттылы

136

келе жатты. Қарасам – аты өлiп, абыржып келе жатқан болыс Жаулыбай екен. Дереу түйемдегi жүктi түсiрiп, «алмаймын» дегенiне көнбестен, жолдың ұзақтығын айтып, болысқа түйемдi мiңгiзiп жiбердiм. Кетiп бара жатып Жаулыбай: «Мына төбенiң астында атты адалдап мауыздап кеттiк, тасып ал – балдарға асқатық болады. Екi жетiде қайтып өтермiз, хабарсыз болма», – дептi. Сонымен екi жетiде болыс басқа ат алып мiнiп, артынып-тартынып келiп, менiң түйеме артқан базарлығымен ризашылығын бiлдiрiп, түйемнiң бұйдасын ұстатты – дейдi атамыз. Сонда атамыз: «Адал малыңыздың басын өзiңiз жеп кетiңiз», – деп үйiне шақырып, қонақасы берiп жөнелтiптi. Жаулыбай кетерiнде: «Тоқпан, бұл жүрiс жарамайды, мен елден көлiк пен кiсi жiберемiн, елге қайт», – дептi. Атамыз: «Жәке, адамды да, көлiктi де әуре етiп қайтесiз? Сiзден рұқсат болса мен бармен лаждап жетiп алармын», – деп, екi ақсақал қайта табысқан екен. «Көре-көре көсем боларсың, сөйлей-сөйлей шешен боларсың» деген дана халқымыз. Жастайынан өз бетiнше тiршiлiк етiп, көппен жолдас болып, көптi көңiлiне түйiп, ар мен намысты сақтап, саналы ғұмыр кешкен Тоқпан атамыздың бойынан батылдық та, даналық та, көрегендiк те табылады. Бұл келер ұрпаққа табылмайтын өнеге. Атамыздан қалған қылышты Ботбайұлы Сыйқымбай ағамыз (Тоқпанның немересi) Зарафшан қаласындағы музейге тапсырғанын өзi 1990 жылы айтқан болатын. Қалыбай Өнербайұлы мен Әмiрхан Сартбайұлының естелiктерiнен.

Тоқпан атамыздың даналығы

Қызылқұм өнiрiңдегi қазақ ауылдары Тұзды деген жерден тұз өндiрiп, қызылдан сексеуiл жағып, көмiр алып, мал өсiрiп оның өнiмдерiн Бұхара, Ғыждуан, Хиуа және Төрткүл базарларына апарып сатып, азық алып, бала-шағаға киiм-кешек алып келiп отырған. Тоқпан атамыздың басшылығында оншақты кiсi өндiрген тұздары мен көмiрiн алып Ғыждуан базарына барыпты. Апарған заттары өтпей, адамдар аштыққа душар болыпты. Өзбектерден тұз бен көмiрге айырбасқа немесе қарызға азық сұраса – бермептi. Сонша адамды аштан өлтiрмеу үшiн, Тоқпан атамыз үстiндегi тоңын терiс айналдырып, нишалла сатып тұрған өзбектiң қазанына байқамаған болып түсiрiп жiберiптi. Нишалла сатушы

137

өзбек: «Надан қазақ, нишалланы ластадың»,- деп шағым жасап хан нөкерлерiне ұстап бередi. Содан оны Бұхарадағы қазыға апарады. Қазыны көргенде Тоқпан атамыз: «Қазы, қазы дегенге, жылқының қазысын асып сыйламақшы екен десем, Қазы дегенi адам ғой», – дептi. Қазы Тоқпан атамыздан болған жағдайды сұрап, аз–кем сөйлескен соң, оның жәй адам еместiгiне көзi жетiптi. Сонда қазы Тоқпан атамызды алып келген қызметшiге қарап: «сен қазақтың ақымағын емес, данасын әкелiпсiң, кешiрiм сұрап, апарып адамдарына қосыңдар» – деген екен.

Тоқпан атамыздың Аңғара биге айтқаны

Бұл оқиға Кеңес өкiметi орнамастан бұрын, елдi би мен болыс билеген заманда болған екен. Ақтауды жайлай қонған елде үлкен той болыпты. Елдiң жақсылары мен жайсаңдары, би, болыстары бас қосып әңгiме қызған, көкпар тартылып жатқан кез екен. Мерекенiң қызығы мен «қап!» дегiзген сәттерi де ел-жұрттың әңгiмесiне арқау болып жатады емес пе? Бұл тойдың да жұртты елең еткiзер сәтi Аспанның Кедейiнiң бiр жiгiтi мен Төлеңгiттiң тентегi сөзге келiп қалып, ақырында Кедей мен Төлеңгiттердiң бiр-бiрiне қамшы сiлтеуiне ұласыпты. Арашаға түскен Қызтуған болысқа (руы Отарбай балқы) абайсызда төлеңгiттiң жiгiтiнiң қамшысы тиiп кетедi. Бұл тойда Қиыққалтан балқы Аңғара би де бар екен. Қызтуған болған оқиғаны Аңғара биге айтқанда, би бiр үлкен үйге балқы мен төлеңгiт руының жақсыларың жинап, сөз бастайды. – Оу, ағайын! Ат төбелiндей алты үй төлеңгiт қыра ма, қайтедi? Бұлай барса әлiм мен шөмекейдiң арасын жауықтырады, одан қалса аспан мен бозғұлды жауықтырады. «Қасаң байтал екi айғырды қас қылар» деген бұрынғылар. Бұл төлеңгiттердi осындай әдеттерiн қоймаса тұқымына тұз құйып, құртпасақ болмас, – деген екен Аңғара би ашуға бой алдырып. Сол кезде Тоқпан атамыз бiр жөткiрiнiп алып: – Ей, Қызтуған! Саған жазатайым менiң бiр қамшым тиiп, бауырымды жаза алмай қалдым ғой. Кiнә менен, қолыңды бер татуласайық, – деп қолын ұсыныпты. Қызтуған болыс Тоқпанмен қатар, сыйлас кiсi екен, сөзiн қайтармай қолын алыпты. Қызтуғанның ризашылығын алған соң, Тоқпан Аңғара биге қарап : – О, Аңке! Олай барсаң әлiм мен шөменнiң арасын жауықтырды дейсiң, бұлай барсаң аспан мен бозғұлды жауықтырды дейсiң, төлеңгiттердiң тұқымына тұз құйып, құртпасақ болмас дейсiң. Кеше мына Қалата төскейiнде аю руы мен сырым руының жиырма бес

138

жiгiтi жазықсыз шейiт болғанда аспан мен бозғұлды жауықтырған төлеңгiттер ме едi? «Бас жарылса бөрiк iшiнде, қол сынса жең iшiнде», – деп татуласқан, бұрыннан келе жатқан сыйлас ағайынбыз. Адамды ақтан күйдiрмей әңгiменiң болатын жерiн айтыңыз,- деп тоқтапты. Аңғара би қанша беделдi болғанменен, «аталы сөзге арсыз тоқтамас» дегендi еске алып, төмен қарап отырып қалыпты. Төлеңгiт Тоқпанның әлгi сөзiн естiген жұрт: – Кiнәлiнi iздесең – өз ағайыныңнан табарсың, елдiктен кетсем маған сын, әдiлдiктен кетсең саған сын,- деген сөз ғой деп қорытындылаған екен. Ұшқұдық ауданының тұрғыны Сүйеубай Дербiсәлiұлының мәлiметi.

Тоқпан атамыздың бозғұлдың Жолайларына айтқаны

Бiр жиында Тоқпан атамыз жолай руының адамдарымен бiрге қонақ үйде бiр болуға тура келiптi. Тоқпан атамыз келiп жайғасқан соң, жолай ағайындар атамызды қағытқысы келдi ме, әлде сынағысы келдi ме, өзара әңгiме бастап: Қожеке батырды мақтасып, ат төбелiндей төлеңгiттердiң не себептен жолайлармен қыз алысып, қыз берiспей жүргендерiн айтып күнкiлдесiптi. Тоқпан атамыз күңкiлдi құлағы шалып қалып, мына отырғандардың ештеңенiң мәнiсiн бiлмейтiнiн ұғып былай деген екен: – Бiрде Жолай ағайындардың 30 жылқысын, жылқышысымен қоса барымташылар алып кетiптi. Елден ұзаған соң жылқышысын босатып қоя берiптi. Малдарының қолды болғанын кеш есiткен ағайын, қопаңдағаны болмаса, қуып баруға жүректерi дауаламапты. Мұны есiткен Қожеке атқа мiнiп, қару-жарағын асынып, «өлсем – құным жоқ»,- деп, жалғыз аттаныпты. Сендердiң Қожекелерiңнiң батырлығы сол, елге шапқан жауды емес, малға шапқан жауды жалғыз қуып барып атағын шығарған. Ал қыз алыспаған себебiмiз, бiздiң төлеңгiттердiң Жүзқұдық деген жаз жайлауымызды көптiгiмен, зорлық қылып, ата жұртымыздан көшуге мәжбүр еткен ағайынға өкпелiмiз. Бiз сендерден көп деп қорыққанымыз жоқ, жазықсыз қан төгуден қорықтық. Аз да болсақ намысымызды жоғары қоя бiлiтiнiмiздi ағайынға бiлдiрейiк деп қыз берiсiп, қыз алыспауға сөз бергенбiз,- деп сөзiн аяқтапты. Тоқпан атамыздың әңгiмесiн естiген жолай ағайынның ақсақалдары Тай атамыздың асына тарту-таралғысымен келiп татуласқан екен. Нұрбердi Қыдырбайұлының берген мәлiметi.

139

Кәрiбайдың жанжалы

Әлi мбе т ба лқ ы Ж аулыба й болыс болып т ұ рғ а н уа қ ы т та Жаңақазған деген жерде бiр той-мереке болыпты. Сол тойға бiздiң аталарымыз да қатысыпты. Қазақтың тойы көкпарысыз өткен бе? Бұл тойда да көкпар салтанат құрыпты. Жаулыбайдың Кәрiбай деген iнiсi тентек кiсi екен, жүрген жерде дау бiрге жүретiн болса керек. Төлеңгiт Батырбай атамыздың көкпарыны додадан алып шығып кеткенiне ызаланған Кәрiбай Батырбайдың атына кесе-көлденең соғып, құлатқан екен. Ата-баба салты бойынша, көкпар алып келе жатқан шабандозға кесесiнен соғу айыпқа саналатын, себебi ат та, адам да жазым болуы мүмкiн. Әлiмбеттер осы салтты аттап өтiп, теңдiк бермептi. Ж ан ж а л дан кейiн көк пар қайта бас та лыпт ы. Қ аратамыр шабандозы Үсенжар көкпарыны алып келе жатқанда, дандайсыған Кәрiбай Батырбайға iстегенiн қайталапты. Бұл қорлыққа шыдамаған қаратамыр Сыдық Кәрiбайдың қақ басынан қамшымен тартып жiберiптi. Той жанжалға ұласыпты. Батырбайдың құлағаны жанына батып отырған Тоқпан атамыз әлiмбеттерге қарап: – Аз үй төлеңгiтте аласың бардай, теңдiкке көнбедiңдер. Тең атаның баласы – теңдiкке көнсе де – кемдiкке көнбес, «қолыңнан келсе қаратамырмен ұстасып көр», – деген екен. Мұның соңы үлкен жанжалға ұласып кетерiн сезген екi жақтың үлкендерi Әйтiм қожаға қарапты. Әйтiм қожа қарсы қарап, бiр-бiрiне өштесiп тұрған екi рулы елдiң жастарының ортасына қамшысын лақтырып, «Кiмде-кiм осы қамшыны басып өтсе, әруақ ұрады. Мен әруаққа тапсырдым», – деп, бiрлiкке шақырған екен. Қожаны сыйлаған және қожаның наласынан қорыққан жұрт ымыраға келiп, ұрыспай тарқасқан көрiнедi. Төлеңгiт Тоқпанның сөзiн былайғы жұрт, екi руды өштестiруге емес, беттестiру мен ептестiруге, тентегiне тиым салатын, жиында айтылатын төрелi сөз деп ұғыпты. Қуаныш Бекмұратов

140

Тоқпанның сыншылдығы

Төлеңгiт Тоқпанның сыншылдығы – бойына бiткен дара қасиет екен. Телеу Ержан деген кiсi сөздi тыңдай бiлетiн адам болса керек. Сол Ержан бiр әңгiменiң үстiнде Төлеңгiт Тоқпаннан: - Мына Балқы ағайындардың Қосбармағына шыққан Әсiлбайды би дейдi. Сол Әсiлбай болмысында қандай адам?- деп сұрақ қойыпты. Сонда Тоқпан ойланбастан: - Әсiлбайға билiктi құдай берген, бiрақ кедей ғой, елге ықпалың жүру үшiн байлық та керек, қазаның болмаса, халыққа жақпайсың ғой, – дептi. - Ал, Шүншәлi батырдың балаларына қандай баға бересiз? – деп, және сұрақ қойыпты. - Бастары қосылса бiреудiң басын жарып, жалғыз жүрсе өзiнiң басы жарылып жүретiн «ұр да, жық» немелер ғой, – деген екен. - Ал Қамбардың Әбдiмәлiгiне не айтасыз?- дегенде: - Ол бiр өзiмен-өзi басын баққан адам ғой,- деп жауап берiптi. -А л Садуахас молдадан тәлiм алған Аманбайдың Смайылы т уралы не айтасыз? – дептi телеу Ержан тағы да. - Әй, Ержан! Сен тақымдап қоймадың ғой, ашығын айтсам, ол барып тұрған ақкөз жынды, – деген екен Тоқпан. Әлмахан Әбдiмәлiков

Тоқпанның көрегендiгi

Жабай Балиманов жас кезiнде тағдырдың талқысымен Ақтөбе жағынан ауып, Тамды жерiне табан тiрейдi. Сөйтiп жүрiп телеу Елмұрат байдың малшысы болыпты. Күндердiң күнiнде, Төлеңгiт Тоқпанның Елмұрат байға жолы түсiп қонақ болыпты. Сонда телеулер Жабайды да Телеу руынан деп таныстырыпты. Шамасы жас жiгiттi елей қоймас деген болу керек. Жабайды бұрын-соңды көрмеген Төлеңгiт Тоқпан: - Әй, мына бала сендерге үш қайнаса сорпасы қосылмайды ғой, менi неге алдап отырсыңдар?- деп телеулердi ұялтқан екен. Нұрбердi Қыдырбайұлы

141

Тоқпан атамыздың Ләтiп қожаға айтқаны

Ұлы Отан соғысы жүрiп жатқан кез болса керек, Ләтiп қожа Мiрәшiмұлы Дербiс құдығына Тоқпан атамызға сәлем бере келiптi. Әңгiмеден әңгiме туындап сұхбаттасып отырғанда, Ләтiп қожа Тоқпан атамыздан: - Сiз көптi көрген адамсыз. Соғыс елдi титықтатып, есеңгiретiп кеттi. Немiстер шегiнiп бара жатыр дегенмен, заманның ақыры не болар екен? Соған не айтасыз?- деп сұрақ қойыпты. Сонда Тоқпан атамыз: - Ләтiпжан, мен бiр әңгiме айтайын, соны тыңдап, өзiң қорытынды шығарарсың, – деп, сөз бастапты: – Бiрде Қыдыр ата ел аралап келе жатса, бiр момын жiгiтке жолығыпты. Жiгiттен жөн сұрап, елдiң жағдайын бiлiптi де, сұрақ қойыпты: - Шырағым, егер де басыңа бақыт құс қонып, осы елдiң ханы болсаң, не iстер едiң?дегенде, момын жiгiт: - Ондай күн бiзге қайда. Егер бола қалса, қой үстiне бозторғай жұмыртқалайтын заман орнатар едiм,- деп жауап қайтарыпты. Көп ұзамай осы елдiң ханы қайтыс болып, бақыт құсын ұшырса, момын жiгiттiң басына барып қоныпты. Оған игi жайсаңдар мен жақсылардың көңiлi толмай, бақыт құсын қайтадан ұшырыпты. Бақыт құсы тағы айналып келiп момын жiгiттiң басына қоныпты. Не iстерiн бiлмей дағдарып қалған елге Қыдыр ата мән-жайды түсiндiрiп, момын жiгiттi елге хан сайлаттырған екен. Көп тiлегi көл деген. Бейбiт елге лаң салған немiстер күйрейдi де, ұрпағымыздың заманы тыныш болады, Ләтiпжан, – деген екен. Жұма Тұрдымұратұлы

Батырбай жырау Беркiмбайұлы

Тауелiбай елiнiң орталығы Тамдыбұлақта кiшi жүз Бозғұл аталығының үлкен тойында жыраулар жарысында Батырбай атамыз да қатынасып, жеңiске ие болған екен. Көне көз қариялардың айтуы бойынша, онымен қатар тiгiлген киiз үйде жырлап жатқан бозғұлдың жырауы, руы қаратамыр Көшкiмбай, жиналған тындаушылардың Батырбай атамызды мақтап, сол кiсi жырлап жатқан үйге кетiп жатқанын бiлiп, өзiнiң жеңiлгендiгiн төмендегiше мойындап жырға қосқан екен: Батырбай жырау болса Хан баласы, Ешкiмнiң оныменен жоқ таласы. Атамыз бiр тайлақтан қорқып кетiп, Азырақ ұят болған сол арасы.

142

Әкiм жиеннiң Батырбай нағашысы туралы есiткендерi

Мен Батырбай атамның iнiсi Өткелбайдың т уған жиенiмiн, ең кенже қызынан туылғанмын. Шешемнiң атын Ұлболсын деп қойған екен, содан кейiн А лғаш ағам туылыпты. Шешем айтып отыратын: «Дербiс құдығында жақын-жуықтар мен ағайынтуғандарын жинап Батырбай атам таң атқанша жырлайды. Бiз балалар ұйықтап қалғанбыз, таңертең оянып, мектепке бара жатқанымызда, жарты жолдан бiздердi: «Батырбай атаң қайтыс болды» деп қайтарды дейтiн. Анам: «Батырбай атам – суырып салма ақын, әрi атақты жырау болған, сен нағашы атаңа ұқсағансың», – деушi едi. Мен өзiм 15 жасымнан өлең айттым. Тамды ауданы Мәдениет үйiнде 3-4 жыл қызмет еттiм, Тауелiбай елiнде десем өтiрiкшi болмаспын, жаңа түскен келiндердiң бетiн ашар тойына, жырлату үшiн арнайы машина жiберiп алдырушы едi. Сонда ұзақ елдi мекендерге барғанымда, ақсақалдар жырау кiм деп сұрағанда: «Төлеңгiт Батырбайдың жиенiмiн» дейтiнмiн. Ақсақалдар: «Болды, аржағын айтпай-ақ қой, таныдық. Қайран Батырбай ағам» – деп отыратын едi ақсақалдар. Ақын Данияр Құлмұрзаев деген бөлемiздiң маған берген сипаттамасында: Өткелбай мен Батырбай – Сенiң туған нағашың. Жас едiң, сен бiлмейсiң, Көргенбiз бiздер ағасын. Батырбай жырау ағасы, Әкеме туған нағашы. Саған қонды бақыты, Бiр ата, жақын шамасы, – деген жыр жолдарын еске алып отырмын.

Батырбай атам, қасына Теке есiмдi жолдасын ертiп Қосназар деген кiсiнiң үйiне тойға барып, жырлапты. Қайтар уақытында Қосназар: «еңбек ақыңыз» – деп бiр серке малын берiптi. Сонда, атамыз алған серкесiн атқосшысы Текеге берiп тұрып: Қосназар тойда атап бердi Серке Мен оны, бердiм саған, қосшым Теке. Егер де серке бермей ешкi берсе, Сен оны өлтiрер едiң түрте-түрте, – деген екен.

143

Бiр тойда бiр кiсi әзiлдеп: «Батеке, бiр түнгi жырлап алғаныңызы маған берсеңiз қайтедi? Тегi қиналып жатқан жоқсыз, әу-әу деп алып жатырсыз ғой», – дептi. Атамыз қарсы болмапты: «тек қолыңа дорба а лып, мен өлең бастағаннан, аяқтағанымша: «мо-мо» деп тұрсаң болады, бiр түнгi табыс сенiкi», – дептi. Тауелiбай елiнiң ақыны Қайыпназар Шотбасовтың Тауелiбай өңiрiнде талай жыр саңлақтары өткен деген өлеңiнде: Тұрымбет бала жырау, ақын қандай, Халықты ұлы тойға шақырғандай. Кәдiрше, сөз қадiрiн бiлген жыршы, Жырау жоқ өз нағашың Батырбайдай, – деп баға берген екен.

Ағайынның сыйластығы

Тоқпан би атамыздың үйiне қонақ көп келедi екен. Келген қонақты бүкiл ауыл азаматтары қарсы алып, қызмет етiп шығарып салады екен. Бiр күндерi бiреулер ағайынның арасына iрiткi салып, Батырбай атамызды өкпелетiп қойыпты. Сол күндерi Тоқпан атамыздың үйiне қонақ келсе, Батырбай келмептi. Тоқпан атамыз бұрынғы әдетiнше: «Батырбай келiп ән салсын, қонақтардың көңiлiн көтерсiн» деген ағасының шақыруына, «қолым тимей жатыр» деген сылтау айтып бармапты. Сонда Тоқпан атам өзi келiп: – Әй, Батырбай! Сен неге шақырғанға келмей жатырсың? – дептi. – Қолым тимей жатыр, – деп сылтау айтыпты. Сонда Тоқпан атамыз: – Әй, Батырбай! Сенiң iшiңде бiр бәле бар, бiрақ онда Тоқпан жоқ қой, – дегенде, бағанадан берi жатқан Батырбай: – Аға кеттiк! – деп ағасынан бұрын домбырасын ала сала, үйден шыққан екен. Сыйластық деп осыны айт. Кiшi жүздiң биi Әйтекенiң: Баста бiрге туыспау керек, Туысқан соң әңгiме қуыспау керек. Сөз қуған бәлеге жолығады, Жол қуған олжаға жолығады, – деген аталы сөзi ерiксiз еске оралады.

144

Төлеңгiт Талдыбай туралы әңгiмелер

Төлеңгiт Талдыбай еңбекқорлығымен, қай бiр iстiң көзiн бiлетiндiгiмен қайын жұртына жағымды да, сыйлы болыпты. Ол кiсiнiң өмiр сүрген дәуiрiнде азық-түлiк тапшы, мал баққан шаруаның тiзгiнiнен ұстаған жұрт Бұхараға кiре айдап, базардан айырбас сауда жасап күнелтедi екен. Базарға кiре айдаған ауылдың жол бiлетiн үлкендерi Талдыбай ақсақалды өздерiмен бiрге қалдырмай алып жүретiн көрiнедi. Жол жүргенде өзi жас, өзi қарулы Талдекең демалатын жерде жүктердi бiр өзi түсiрiп, жолға шыққанда қайтадан жүктеп, бар шаруаны бiр өзi тындыратын едi,- дейдi үлкеннiң көзiн көргендер. Бiр жолы жолға шыққанда Төлеңгiт Талдыбайды үлкендер (қайнылары деп те айтады) қазаншылыққа тағайындапты. Төбелiктен шығып, керуен жолға түскесiн: «Аспанмен таласқан, екi жағы Қызылдың жалымен жанасқан Шыбықтың белгiсiнен асып, Ойкөнекке жақындағасын қалаға конайық» – деп ұйғарыпты. Жол азық деп алған семiз ешкiнiң iш майымен сексеуiлдiң шоғына пiскен көмештен керуеншiлер бiр нәрлеп алған соң, дастарханға келген Талдыбай ешкi етiнен үзiп-жұлқып жеген болыпты. Керуеншiлердiң ақсақалы сөз бастапты: – Талдыбай-ау, ауылдан шыққанымызға да көп бола қойған жоқ, жолға алып шыққан сорпалығымыздың бәрiн қазанға салғанбысың? Жолда аш қалып жүрмелiк, – деген екен. Талдыбай ақсақал аспай-саспай сөйлейтiн әдетiмен сөз бастапты: – Қ айта-қайта қазан асып ж ү ремiн бе деп ешк iнiң етiн т ү гелiмен асқанмын. А лдарыңыздағы тамақтан тойғандарыңызша жеңiздер, қалған тамақ болса ысырап болмайды, құятын ыдыс табылады. Тамақтан iшiп-жеп тойған керуеншiлер: «Талдыбайдың не iстемек ойы бар?» – деп дастарханнан шегiнiп отырыпты. – Тамақтан алып болсаңыздар ендi маған ұлықсат етiңiздер, – деп қалған тамақты жеп тауысқан екен Талдыбай ақсақал. Сол кезде ғана керуеншiлер Төлеңгiт Талдыбайдың ненi ыдыс деп отырғанын ұғыпты. Ыстық iшпей, құрғақтай азықпен базарға барған керуеншiлер Талдыбай ақсақалды қайтып қазаншылыққа жолатпаған көрiнедi. Талдыбай ақсақал биiктiгi мен енi бiрдей, төртпақ келген, iрi сүйектi адам болыпты. Төлеңгiт Талдыбайдың: – Мен тамақ iшкенде тойып қоймаймын, қанағат етiп қоямын, – деген сөзi ел аузында нақыл болып сақталған.

Әлмахан Әбдiмәлiков

145

Талдыбай атамыздың әжемiзге айтқан әзiлi

Талдыбай ақсақалдың кiшiпейiлдiлiгiмен қоса қулығы да болатын. «Осы жұрт бiздiң Ақсалыны «қыдырауық» дейдi. Кейде соны бекер ме деп қалам; қыдырауық болса, бiздiң үйге келмес пе едi? Таңертеңнен берi соққан жоқ», – деп кемпiрiн әңгiмеге қосып отыратын. «Ақсалы кеттi шоқытып, Әңгiменi қоқытып» – деген де Талдыбай ақсақалдың аңыз боп кеткен мақалға тең сөздерiнiң бiрi. Сүйеубай Дербiсұлы

Базаршы Талдыбайдың төбелесi

Төлеңгiт Талдыбай бiр жолы ауылдастарымен базардан қайтар жолда отырықшы араб қыстағына соғып, түйелерiн суарып алмақшы болыпты. Базаршылар мен жергiлiктi арабтардың арасында суға байланысты егес туындап, арты төбелеске ұласыпты. Арабтар базаршыларды сабай жөнелiптi. Таяқ жегеннiң iшiнде Талдыбай атамыз да бар екен. Арабтар бел алып жеңiстерiне масаттана бастаған сәтте алып күштiң егесi Талдыбай атамыз арабтардың басына қара бұлт үйiрiптi. Қасындағылармен тiзе қосып, арабтарды соққыға жығып, көлiктерiн суарып, жүрiп кетiптi. Қыстақтан ұзап шыққан соң жолдастары Талдыбай атамызға өкпесiн айтыпты. – Осынша күшпен таяқ жемей-ақ, төбелес басталғаннан неге арабтарды ұрмадыңыз? – деген ренiштерiне, Талдыбай атамыз : – «Су құдайдiкi болғанмен жер олардiкi», – деп тұрып қалғаным рас, оның үстiне таяқ жеп ашуланбасаң адамды ұру не деген қиын iс, – деп жауап берген екен. Жолаушылар Талдыбайдың аңғалдығы мен шыншылдығына тәнтi болыпты. Сүйеубай Дербiсұлы

146

Айтайдың Көшкiнбайы

Қызылқұмда жасаған халық Бұхар әмiрiне қарап тұрған кезде ораза-пiтiрдiң малын Бұхардан келiп қожалар жинайды екен. Бiр жылы Шәмшi қожа (мешiттiң хатшысы) малды ауылға келiп жинатады. «Басқа ауылдан жиналған тек лақтармен қоса, Елмұрат байдан алынған малды мен айдап берейiн», – деп Айтайдың Көшкiнбайы Қожаның ризашылығын алады. Сонымен бiрнеше күн жол жүрiп, теке лақтарды қуалаған атамыз шаршап Бұхарға жетiптi. Бас имам, хатшысымен қарсы алып: – Шаршамай жақсы келдiңiз бе? – дептi. Шаршап-шалдыққанын бiлдiрмеуге тырысқан атамыз: – Қожаның малын айдаған адам да шаршай ма, тек мына теке, лақтарға сәл ашуланып, мына бiр жыр шумақтарын шығарғаным болмаса: Атаңыздың мүлкi едi, Тағадат пен Ибадат. Ел тастамай қыдырған, Кiмнен қалған бұл әдет. Арғы атаңыз пайғамбар, Арпаның күйiк күлшесiн, Еткен едi қанағат. Негiзi дәме арам деп, Айтпап па едi шариғат. Ер-тұрманыңа қарасам, Бiр ауылдай малың бар. Сатпағанмен жүр ғой деп, Айтады адам жаны бар. Лақ-теке секiрiп, Қинады менi жануар. Шеше бер өзiң, қожеке, Терiс iстiң оңы бар, – дептi. Бұл сөздi естiген бас имам қайтып адам жiбермейтiн болыпты. Нұрбердi Қыдырбайұлы

147

Үсен Лепесұлы туралы Алғашқы тәлiмгер Архивпен айналысқан жылдарымда қолыма әбден сарғайып кеткен қарақалпақ тiлiнде шыққан бiрнеше газеттер т үстi. Солардың бiреуiнiң арасында «Совет мұғалiмi» деген газеттiң 1937 жылдың 29 маусымында шыққан санында аулымыздан а лғашқы оқыт у шылар инстит у тын бiтiрген екi кiсiнiң жас кезiндегi суреттерiн көрдiм. Олар Жақсымұрат Әдiлов пен Үсен Лепесовтер екен. Бұл екi кiсi отызыншы, қырқыншы жылдары ауданда оқу-ағарт у iсiн өрге бастыру ға сүбелi үлес қосқан ұстаздардан саналады. Латын алфавитiмен жазылған бұл газетте Жақсымұрат Әдiловтың мақаласы берiлiптi. Ал бiз әңгiме еткелi отырған Үсен Лепесұлының «Мен қуаныштымын» деген мақаласы жарияланыпты. Иә, Үсен ағай – аудандағы ең алғашқы оқытушылар институтын бiтiрген ауданымыздың алғашқы түлектерiнiң бiрi. Ол математика пәнiнiң маманы едi. В.И.Ленин атындағы (қазiр Совет Уруов атындағы) мектепте директор болып көп жыл жұмыс iстедi. Аудандағы 90шы жылдарға дейiнгi мекемелер мен ұйымдардың, мектеп басшылары оқушы кезiнде Үсекеңнен тәлiм-тәрбие алды. 1941-1942 жылдары мен В.И.Ленин атындағы мектепте IVкласта оқыдым. Ақбердi Исаев, Шәрiп Жаналиев сияқты көптеген азаматтар сол жылдары осы мектепте оқыды. Үсекең мектеп директоры едi. Аудан, облыс басшысы болған Ақбердi Исаев Үсекеңдi «ұстазым» деп отыратын, оны құрмет ететiн. Үсекеңнiң Тамды халқына, өз елiне сiңiрген еңбегi аз емес. Ол кiсi аудандық атқару комитетiнiң жауапты хатшысы, төрағаның орынбасары болып бiраз жыл еңбек еттi. Бұл жылдар соғыс уақытындағы адам айтқысыз өте қиын жылдар едi. Аудан Қарақалпақстанға қарайтын. Бiрақ астықты Кермене (бұрын Бұхара облысына, қазiргi Навои облысына қарасты) стансасынан таситын. «1943 жылдың қаңтар, ақпан айларында астық келмей қалып, халық қатты қиналды...», – деп әңгiмелегенi бар едi көзiнiң тiрiсiнде. – СССР Жоғарғы Советi депутаты А.Ералиев астық шығару үшiн Кермене стансасына Жадраев Сыдық екеуi кеттi. Бiз ауылдағы қоймалардағы қалған астықтарды жинап, аштарға көже тараттық. А.Ералиев сол кездегi Өзбек ССР–сы Компартиясының бiрiншi хатшысы Усман Юсуповпен Кермене стансасында жолығып, 25

148

машина астық алып келдi. Осы машиналардың басында үшiншi рейске мен де Нұратаға барып, 26 машина астық әкелдiм. Халық тойынды». Үсекең Қарақалпақстанның сол кездегi орталығы Төрткүл қаласындағы оқытушылар институтынан бұрын 1934 жылы Хожелiдегi жұмысшылар факультетiң бiтiрген ол кiсi тек оқу-ағарту саласында гана iстеп қоймай, ауаткомде төраға орынбасары, жауапты хатшы қызметтерiнен өзге де көп жұмыстар iстедi. 1944-1947 жылдары ауаткомның кадрлар бойынша хатшысы, елуiншi жылдарға дейiн аудандық оқу iсiнiң меңгерушiсi болып қызмет атқарды. Ер-азаматтары соғысқа кетiп, оның көпшiлiгi елге қайтып оралмаған жылдарда халықтың рухын көтеру, жас ұрпаққа бiлiм беру, халық шаруашылығын өркендету, жер-жерлердегi мектептердi қайта салу сияқты сан-салалы iстердi атқарды. Үсекең ауданның мәдениет бөлiмiн басқарған алпысыншы жылдарда мәдениет бөлiмiнде жұмыстың iлгерi басуына, кiтап қорының көбеюiне, мәдениет үйлерiнде кештер, концерттер, кездесулер, оқырмандар конференцияларының өтiп тұруына ат салысатын.

Үсекеңнiң үйiне шақыртумен де, шақыртусыз да жиi барып, ол кiсiнiң әңгiмелерiн тыңдайтынмын. Үсекең әңгiмешiл кiсi едi, төлеңгiт Тоқпанның әңгiмелерiн көп айтатын. – Бiрде Жылуан жағына көшiп кеткен төлеңгiттiң бiр байының қызы, жиi келiп жүретiн аттаршының бiреуiне күле қарапты. Сол ауылда жүрген байдың Қалақай деген ағайыны мұны бiлiп, аттаршы саудагердiң атының құйрық жалын күзеп қояды. Мұны бiлiп қойған әлгi саудагер сол ауылға барған Тоқпанға шағым айтады. Ол заманда аттың құйрық-жалын күзеу аса үлкен айып саналған. Тоқпан Қалақайды аттаршы саудагерге бiр жыл iстеп беруге шешiм шығарады. Қалақай ұйғарымға көнiп қалғанмен, күн айналмай қашып кетедi. Әлгi саудагер Тоқпанға қайта келедi. Тоқпан Қалақайды тағы қосып бередi. Бұл жолы саудагерден «Қалақайды алдық», – деген тiлхат алып қалады. Жер-су баспайтын Қалақай тағы қашып келедi. Арада бiр ай өткеде саудагер Тоқпанға тағы келгенде, Тоқпан: «Сендер менiң адамымды өлтiрiп, әдейi келiп отырсындар, құн төлейсiңдер, мiне – тiлхатың, болмаса тиiстi орындарға шағымданамын», – дейдi. Саудагер айып төлеп, зорға құтылады. Тоқпан қарттың бұл бiр тапқырлығы едi, – дейдi Үсекең.

149

– Елшi Таңатар деген кiсi айтқыр да, тапқыр, парасатты кiсi болыпты. Ол елдер, хандар арасында елшiлiк еткен кiсi екен, – дедi бiр күнi Үсекең. – Кiшi жүздiң ең соңғы ханы Елкей хан: «Кiм орда тұсынан өтсе, келiп хан ордасына сәлем берiп өтсiн», – деп жарлық шағарыпты. Мұны есiтпеген Таңатар 2-3 адаммен Ордадан әрiрек жолмен өтiп бара жатса, төбе басында тұрып, өткiншiлердi көрген хан жасауылдарын жiберiп, елшi Таңатарды шақыртып алдырыпты. – Мен «кiмде-кiм Орда маңынан өтсе хан ордасына сәлем берiп өтсiн» деп жарлық етiп едiм, неге соқпай бара жатырсыз? – дептi хан. – Сонда мен хан ордасына кiмге сәлем беремiн деп барамын? Әкең менiмен жасты едi, ол о дүниеге кеттi, – дептi Таңатар. – Әкем о дүниеге кеткен болса, сiз неге кетпей жүрсiз? – дептi сөзден ұтылған хан әңгiмеге дес бермей. – «Ақырдың ханы қандай болады, бiле кел» деп әкең тастап кетiп едi. Кiм екенiңдi бiлдiм, ендi мен де кетемiн, – дептi де елшi Таңатар атының басын жолға бұрып, жөнiне кетiптi. Сөзден ұтылған Елкей хан үнсiз қалыпты. «Бұл әңгiменi Майемген ақсақалдан есiткен едiм», – деген едi Үсекең. «Үсекең осындай әңгiмешiл, аса сезiмтал, қауымшыл, өзi көпшiлiктi сыйлайтын және сыйлата да бiлетiн кiсi едi», – деп еске алады Жүсiп Әлқожаұлы.

150

Атамекен Қастерлi қасиеттi Дербiс тауым, Мекенi ата-бабам еткен қауым. Базарға керуен айдап, кiре алып, Төрт түлiк мал өсiрiп, еткен сауын. Құс салып, ит жүгiртiп, құрып қақпан, Қансонар қарлы күнi түсiп жауын. Жыл шыға арнасынан бұлақ ағып, Жылғадан егiн орып, жеген қауын. Бұл тауды аталарым көздерi де, Жаңғырған дыбыстарын сөздерi де. Бұл тауда бiз баспаған тас бар ма деп, Жатыр ғой аталарым өздерi де. Бұл күнде ұрпақтарың тағы қауым, Ұран боп атың бiзге қалған лауым. Жамылған атамыздың әруағын, Атыңды ардақтаймыз, Дербiс тауым! Әмiрхан Сартбайұлы

151

Үшқұдық, Тамды, Зарафшан, Рахат елдi мекендерiнде тұратын Көккөз атамыздан тараған ұрпақтар 1987 жылдан бастап ата қонысымыз Дербiсқұдыққа әр жылы мамыр айында барып, зиярат етiп қайтушы едiк. Дербiс – аталарымыздың жаз жайлауы екен. Күздi – Тырнамайда, кыстауды – Сағымбайдан асып, Қызылда өткередi екен. 2000 жылдың 7-мамырында барғанымызда Байбол Жүсiпұлы ағамыз төменгiше жыр шумақтарын арнаған едi: Жүгiрiп жас кезiмде ешкi бақтым, Тас қағып тырнағымды жылап жаттым. Жаңғағын Құлекеңнiң қағып алып, Сүйегiн таспен ұрып, дәнiн шақтым. Оралбай тасқа ат пен адам салған, Салып боп, Отан қорғап жауға барған. Өзi жоқ , сол кеткеннен оралмаған. Құмға емес, тасқа салған iзi қалған. Бұл тауда балуан, жырау, ақын да өткен, Шын шешен арамызда Тоқпан да өткен, Батырбай «ұйқы ашарда» ән салғанда, «Паһ!» деген үндер шыққан қалың топтан. Мал бағып, керуен салып осы тауда, Тұз жинап, көмiр жағып, темекi еккен. Қауындар сары тушадай көгенделген, Қарбыздар одан да өтiп көркемделген. Әйтiм мен Жыландының шал кемпiрi, Талай келiп бiзден соны жесем деген. Шабандоз Ембергендей шалдар өткен, Талайлар тартысам деп терiн төккен. Балуаннан – Беркiмбай, Шоқай атақтылар, Құлатып тастай берген күлiн көктен. Әрi ақын, әрi молда Сыбай да өткен, Күлдiрiп Ақым ұста бұл да жеткен. Ниет етiп келген бұл ағайынға, Қабыл болсын зиярат шын жүректен!

152

Ахметов Ыбрайым ағамыздың жұбайы, Қалампыр жеңгемiз Дербiске барғанында арнаған жыры:

Шарай деген апамызға кiшi жүздiң Тама руынан Сейiт деген жiгiтiнен хат келiптi. Соған Шырай апамыздың жауап хаты:

Тәнтi болдық көз көрiп, Дербiс деген тауына, Құшақ жайып көрiстiк, таныс емес бауырға. Алғысымызды айтамыз, бастаушыға бұл iстi, Қызмет етiп, ерiнбей кездестiрген қауымға. Дербiс десе дер екен, бiр тамаша жер екен, Төре атанған халықтың ата-қоныс жерi екен. Жердiң сәнi – ел екен, елдiң сәнi – ер екен, Ел кеткен соң Дербiсiң елегзiп-ақ тұр екен. Хатым еттiк алдымен әруақтардың рухына, Тағзым еттiк, бас иiп ата-баба жұртына. Ата-баба аруағы желеп-жебеп жатқандай, Қуанышты бар адам, Ұлы той боп жатқандай. Ұйқысынан ояттық таңы жаңа атқандай, Мәз болысып жатырмыз көшiп келiп жатқандай. Құдығына жан бiттi су жүгiрiп бойына, Ұрпағына әруақтар риза болып жатқандай. Қатпарланған тастары, қыздың жиған жүгiндей, Көрген адам кете алмас тастарына сүйiнбей. Жер астына сия алмай жылт-жылт еткен алтының, Көрдiңдер ме тәттiсiн каусар судың салқынын. Қатарласқан тастарың – үйлерiндей қаланың, Желбiреген жыңғылы – айдарындай баланың. Қыр басында жұттым мен таудың самалын Амандықпен кездессек осыны ән ғып саламын.

Ұлбике үш қыз едiк Шырай, Сәнiм, Қойшының қойы үркедi шықса әнiм. Шеңiме еш бiр пенде шенесе алмас, Қашаннан бiз бiр жүйрiк – елге мәлiм. Атымды халқым сүйiп қойған Шырай, Шырай ғып жаратыпты мырза Құдай. Қияға қияндағы қолыңды созып, Ұрынба сыр бiлмесең мұнан бұлай. Басына Дербiс қазған қонып алып, Кедейдiң жiгiтiмен болдық қыжыл. Қой жайып кездескен жан сiз бе едiңiз, Бiз төрт қыз қайтқан күнi Жылысайдан? Аулымның қонған жерi Сары биiк, Наныңның қойныңдағы жары күйiк. Айтысып менi ешкiм жеңе алмайды, Қойыңа кете бершi жарыбиып.

(4 мамыр 1999 жыл)

153

Бабыл ата Бабыл ата, дабыл қаққан аруағым, Жиыл ұрпақ, ата даңқын қорғағын. Көзiмде жас, тағзым еттiм өзiңе, Жыр шумағын тек өзiңе арнадым. Ақтау алып, биiк-шынар тауымсың, Төлеңгiттер, ақтаулықтар бауырсың. Дербiс пенен Ақтауымды жалғайтын, Менiң мынау жан-жүрегiм ауырсын. Бабыл ата – сенiң бабаң, менiң де, Кiрдi ұрпақ мұсылмандық сенiмге. Тұрды баба, ақиқатты анықтап, Мойынұсынбай ажал атты өлiмге. Өзiндiк ой, өзiндiк сыр, ұрпақта, Ей, тағдырым, бұлдан, мейлi сырғақта. Бабыл ата, жаңылғанды жолға сап, Ғасырлардың тереңiнен үн қат та. Мен Сәуiрхан Құлбарақтың ұлымын, Қызу қанды төлеңгiттiң бiрiмiн. Сыйласқанды қадiр тұтқан құлымын, Сыбай ақын, Батырбайдың үнiмiн. Ата даңқын жеткiзем деп ғасырға, Қарамай-ақ дауылына, жасынға. Қасиетiн бабалардың тұмар қып, Балап келем тең келмейтiн асылға. Бабыл ата, сыйынарым, сенерiм, Әулие қолдап көбейемiн, өсемiн. Пiрiм десем, бабам барда пiр болар, Тағдыр жолда алаңсыз мен келемiн. Сәуiрхан Құлбарақұлы

154

Бабыл ата (Тесқұдық) 41°39’9.00”С 64°22’14.47”В

155

Мұрағат

Төлеңгiт шежiресiнiң ең алғашқы жазба нұсқаларының бiрi Бұл шежiре Қазақұлы Майемгеннiң өз ауызынан кiшi ұлы Қуаныш жазып алған (дәл қай уақытта жазылғаны белгiсiз, шамамен 1970-79 жылдар арасы болуы керек). Бұл дәптер Майемгенұлы Қуаныштың өз қолында болып, 1990 жылы ол кiсi қайтыс болған кезде Мырзахметұлы Жұмағазының қолына өтiп, осы уақытқа дейiн сақтап келген. 2013 жылы Қазан айында бұл дәптердi Жұмағазы осы кiтапты дайындау барысында Серiкбайұлы Сүндетке табыстады.

156

Мұрағат

Қазақұлы Маймегеннiң шежiресiнiң көшiрмелерi 1985-86 жылдары Маемгенов Сүндет Серiкбайұлы өңдеп, жаңалай көшiрiп алды. 1992-1995 жж Алматы қаласында бұл деректер компьютерге көшiрiлдi. 1996 жылы Сақтапұлы Жақып арнайы Алматыға келiп шежiреге бiраз толықтырулар енгiздi. Содан берi әр уақытта толықтырылып, шектеулi таралыммен ағайындарға таратылып келдi.

157

Мұрағат

Өнербаев Әлмұрат Қалыбайұлының қолындағы шежiре Бұл шежiре Ахметұлы Құлбарақ ақсақалдың айтуынан жазылынып алынған.

158

Мұрағат

Тұрымбетов Ақбердi Өтепбайұлының қолындағы шежiре

Әбдіхалықов Әбдімәлік Оқапұлының қолындағы шежiре

159

Кiтаптағы суреттер авторлардың жеке қоры мен ашық ақпарат көздерiнен алынды. Көркемдеу барысында Ағымсалы Дүзелхановтың шығармалары қолданылды. Кiтапты түгелдей немесе белгiлi бiр бөлiгiн фотокөшiрме, жазба немесе басқа түрде электрондық, механикалық немесе басқа құралдармен авторлардың рұқсатынсыз басып шығаруға тыйым салынады. © Әлмұрат Өнербаев © Сүндет Маемгенов Дизайнын жасаған, беттеген және баспаға дайындаған: Сүндет Маемгенов,. 2015 ж.