2016 jaargang 4 nummer 1
U wist het al …: “Bewegen is gezond!!”
Hart in Actie
Adres: Telefoon Werkgebied: Website: E-mail: Bank: KvK-nummer:
Hoogveldseweg 76, 5451 AC MILL 0485 451847 Nederland www.hartinactie.nl info@hartinactie.nl NL16 RABO 0112 7874 87 53586379 – RSIN 8509.37.784
Uitgever: Drukwerk: Adres: Website:
Nolin Uitgevers B.V. GraÀsche Unie B.V. Postbus 204, 9600 AE Hoogezand www.nolin-binnenhofprojecten.nl
De uitgever en Hart in Actie zijn niet verantwoordelijk voor de inhoud van de advertenties. Niets uit deze uitgave mag worden gekopieerd en/of verspreid zonder schriftelijke toestemming van de uitgever en/of Hart in Actie.
INHOUD BROCHURE HART IN ACTIE 2 3
Schone lei Mijn wens voor mensen met een hart- en/of vaatziekte 4 Overgewicht: Elk jaar telt 5 Fiets je Àt! 6 HartslagNu, burgerhulpverlening bij reanimatie 8 Ga bewegen met plezier 10 Nieuwe reanimatierichtlijnen 2015-2020 11 Rendement van sporten is 1 op 4 12 Wie zijn onze partners?
14 Veel meer ouderen vinden weg naar Àtnesscentrum 16 Verleng je leven, wandel! 18 Hoe gebruik ik een stappenteller? 19 In beweging blijven houdt jong! 20 Wanneer bel ik 112? 21 Met een beetje aandacht kan iedereen sporten! 22 Snel afvallen na de feestdagen 24 Ouderen die veel zitten overlijden sneller 25 Beweging goed voor reuma patiënt 26 Voor u verzameld 1
Hart in Actie
Schone lei Het nieuwe jaar is net begonnen en veel mensen hebben goede voornemens. Vanuit het gevoel dat er een streep onder het oude jaar is gezet, beginnen we met een schone lei. Je zou willen dat die schone lei voor de hele wereld gold, dat we nieuwe kansen kregen op het gebied van milieu, vrede, een gelijke verdeling van welvaart. Maar dat is natuurlijk niet zo. Iedereen die het nieuws volgt weet dat ook na de jaarwisseling conÁicten gewoon doorgaan, dat miljarden mensen nog in armoede leven, dat de klimaatverandering nog steeds boven ons hoofd hangt. Je zou er moedeloos van worden.
Voor mij zijn dit voorbeelden om niet bij de pakken neer te zitten en te wachten tot er misschien ooit een schone lei komt, maar om door te gaan op de ingeslagen weg om een heel klein steentje bij te dragen aan een gezondere en (hart)veiligere wereld.
Juist daarom heb ik zo’n bewondering voor de mensen die niet moedeloos worden, die blijven vechten voor een betere, veiligere en gezondere wereld.
Namens het bestuur van Stichting Hart in Actie wens ik u allen een goede gezondheid en een optimistische blik op het jaar 2016 toe.
Over mensen zoals Margo Weerts bijvoorbeeld, die zich als directeur van de Hart&Vaatgroep negen jaar lang heeft ingespannen om de zorg voor hart- en vaatpatiënten en hun naasten ‘beter’ te maken.
Toon Hermsen, Oprichter/Voorzitter Stichting Hart in Actie
2
Hart in Actie
Mijn wens voor mensen met een hart- en/of vaatziekte Afgelopen zomer heb ik bekend gemaakt dat ik per 1 januari 2016 De Hart&Vaatgroep ga verlaten. Een moeilijk besluit, want De Hart&Vaatgroep is een prachtige organisatie met een opdracht die er echt toe doet: de zorg voor harten vaatpatiĂŤnten en hun naasten ‘beter’ maken. Een organisatie van en voor mensen. Een organisatie waarin vrijwilligers en betaalde medewerkers vol energie en
gedrevenheid werken om dat samen voor elkaar te krijgen. Met veel plezier heb ik daar de afgelopen negen jaar leiding aan gegeven. Toen ik negen jaar geleden kennismaakte met de wereld van mensen met een hart- en vaatziekte was ik verrast. Ik wist niet dat er in Nederland meer dan een miljoen mensen zijn die een hart- of vaatziekte hebben. 3
Hart in Actie De medische zorg voor hart- en vaatpatiënten in Nederland is goed. Ook dit jaar stond ons land weer nummer 1 op de lijst van de Europese gezondheidszorg. Wat beter kan is de continuïteit in de zorg: de samenwerking en afstemming tussen de verschillende zorgverleners. Wat door patiënten gemist wordt is een goede informatievoorziening en praktische steun.
Ik wist niet dat het (toen nog) doodsoorzaak nummer 1 was en dat meer vrouwen dood gaan aan een hart- of vaatziekte dan aan borstkanker. En ik wist óók niet wat het betekende om met een hart- of vaatziekte te leven. Ontmoetingen met hart- en vaatpatiënten leerden mij dat de aandoening voor de buitenwereld meestal niet zichtbaar is maar wel veel impact heeft. Niet alleen voor de patiënt zelf, maar ook voor diens omgeving. Hun verhalen over de angst dat het nog een keer gebeurt, het verdriet om wat verloren is gegaan en de onzekerheid of je weer de dingen kan doen die je belangrijk vindt, hebben veel indruk op mij gemaakt.
De Hart&Vaatgroep doet heel veel dingen om daarin te voorzien. Allemaal gericht op het leren omgaan met de ziekte en weer grip krijgen op je leven. Mijn grote wens is dat iedereen zijn leven kan leiden op de manier die je wilt. Oók als je een hartof vaatziekte hebt! Margo Weerts, directeur van De Hart&Vaatgroep
Overgewicht: Elk jaar telt andere hart- en vaatziekten hadden. Bij mensen die gewicht kwijtraakten, verbeterde de situatie. Dit gold ook in geval het gewichtsverlies niet blijvend was. De onderzoekers concludeerden dan ook dat gewichtsverlies, ook al is het niet blijvend, een gunstig effect heeft op hart- en bloedvaten.
In Engeland is een grote groep mensen gevolgd die in 1946 is geboren. In de periode dat deze mensen tussen de 60 en 64 jaar waren, is gekeken naar hun gewicht in vergelijking tot het hebben van hart- en vaataandoeningen en diabetes type 2. Hieruit bleek dat hoe langer de mensen overgewicht hadden gehad op volwassen leeftijd, des te vaker ze diabetes type 2 of
Bron: Lancet Diabetes & Endocrinology 4
Hart in Actie
Fiets je fit!
De Àets is handig en vooral een plezierig en goedkoop vervoersmiddel. Maar Àetsen is ook gezond en goed voor het milieu. Blijf dus makkelijk Àt en pak de Àets.
3. Fietsen helpt tegen ziekteverzuim. Fietsen is bewegen. Mensen die minder bewegen worden sneller ziek dan mensen die dagelijks 20 minuten sporten.
1. Fietsen is heel gezond. Je conditie neemt toe. Dit geeft je veel meer energie en je lichaam wordt sterker. Het blijkt dat mensen die regelmatig Àetsen de conditie van een sporter hebben en lichamelijk tien jaar jonger zijn dan hun werkelijke leeftijd. Je voelt je psychisch beter en steekt beter in je vel.
4. Fietsen helpt tegen stress. Bewegen en ontspanning helpen tegen stress. Een half uurtje per dag Àetsen maakt stressbestendiger. 5. Fietsen heeft snel resultaat. In je conditie, je welbevinden én je portemonnee. Uit onderzoek verricht door de Vrije Universiteit is gebleken dat mensen die eerst weinig bewogen en daarna driemaal per week zes kilometer gingen Àetsen, al snel een conditieverbetering vertoonden van dertien procent.
2. Fietsen is goed voor het milieu. Een Àets is een duurzaam vervoermiddel dat amper energie kost en geen schadelijke uitlaatgassen afgeeft. 5
Hart in Actie
HartslagNu, burgerhulpverlening bij reanimatie Op 20 oktober 2015 lanceerde HartslagNu een veelbelovende App voor burgerhulpverlening bij reanimatie. In dit artikel uitleg over het systeem, het hoe en waarom van burgerhulpverlening, de samenwerking tussen zorgprofessionals en burgerhulpverleners.
bij een reanimatie in hun omgeving. HartslagNu wordt gerund door de Stichting Hartslag voor Nederland, een samenwerkingsverband van 17 Regionale Ambulance Voorzieningen. De Meldkamers Ambulance Zorg sturen bij een reanimatie 2 ambulances naar het slachtoffer en sturen een oproep naar maximaal 30 burgerhulpverleners in de directe omgeving van het slachtoffer. Landelijk zijn al ongeveer 75.000 burgerhulpverleners ingeschreven bij HartslagNu. Dat aantal groeit met ongeveer 1000 per maand!
HartslagNu is al sinds 2012 het Reanimatie Oproep Systeem dat in ongeveer driekwart van Nederland ingeschreven Burgerhulpverleners oproept 6
Hart in Actie De nieuwe App heeft een tweetal essentiële verbeteringen t.o.v. het oude systeem. 1. In het oude SMS systeem werd de burgerhulpverlener gealarmeerd bij een reanimatie rondom zijn woon en/of werkadres. Verbleef deze elders, dan was de oproep dus nutteloos. De nieuwe alarmering wordt gekoppeld aan de telefoon en dus aan de verblijfplaats van de burgerhulpverlener en deze wordt alleen gealarmeerd als hij in de directe omgeving van het slachtoffer is. Die oproep kan hij krijgen in ¾ deel van Nederland waar HartslagNu actief is.
ongeveer 10.000 mensen gereanimeerd na een plotselinge hartstilstand. Decennia lang lag het overlevingscijfer rond de 10%. Waarom dat lage percentage? In ongeveer de helft van gevallen van hartstilstand is behalve reanimatie ook een schok (deÀbrillatie) nodig. Die schok moet binnen 6 minuten toegediend zijn, maar sneller is nog beter. Elke minuut na een hartstilstand daalt de overlevingskans met 10%. Het lukt Ambulances in de meeste gevallen niet om binnen 6 minuten bij het slachtoffer te komen, vandaar de lage overleving. Door de komst van AED’s en burgerhulpverleners zijn die cijfers aan het stijgen. Daar dragen ook steeds vaker de huisarts, politieagent en brandweerman aan bij door reanimatie met een AED. Onderzoek door het AMC/VU (ARRESTstudie) heeft aangetoond dat door burgerhulpverlening de overleving in het onderzoeksgebied (Noord Holland en Twente) inmiddels boven de 23% ligt. Vertaalt naar de landelijke situatie betekent dat zo’n 2300 overlevenden per jaar, 1300 meer dan in het verleden. De komst van AED’s en training van burgerhulpverleners en andere professionals dan ambulancepersoneel zijn aantoonbaar de oorzaak van deze stijging.
2. Het oude systeem hanteert een cirkel rondom het slachtoffer en houdt geen rekening met de lokale logistiek (bruggen, spoorwegen etc.). De App doet dat wel op basis van een kaartsysteem als Google Maps en stuurt alleen hulpverleners op pad die daadwerkelijk binnen 6 minuten bij het slachtoffer kunnen zijn. Bij een reanimatie wordt een deel van de burgerhulpverleners rechtstreeks naar het slachtoffer gestuurd om de reanimatie op te starten. Een ander deel van hen wordt langs een AED gestuurd om met die AED naar het slachtoffer te gaan. Het belang van burgerhulpverlening bij reanimatie. Jaarlijks worden er in Nederland
Meer weten? Kijk dan op http://www.hartslagnu.nl. 7
Hart in Actie
Ga bewegen met plezier De dag is weer bijna aan zijn einde. Wanneer je nu terugdenkt, kom je dan opgeteld op meer dan 30 minuten lichamelijk activiteit. Heb je een Áinke wandeling gemaakt, net als ik iedere vrijdag ochtend doe? Ben je naar je werk geÀetst? Of kom je nog niet aan genoeg minuten, maar ga je vanavond nog uit dansen. Ook goed.
waarom is het dan voor veel mensen toch een hele opgave om regelmatig te bewegen en te sporten. In de praktijk blijkt dat naarmate we ouder worden, we het lastiger vinden het sporten in onze planning te houden. Plezier is belangrijker dan de prestatie Sporten is bijna altijd verbonden met het woord presteren. Daarom zit er vaak een negatieve lading aan vast. Het perse moeten neerzetten van een prestatie of het verplicht je urenlang in het zweet werken in een sportschool. Misschien moeten we beginnen met dit negatieve beeld bij te stellen. Een lekkere wandeling in de natuur of een Àetstocht door de omgeving is ook beweging. Ga je toch op een
Algehele toestand wordt beter In de drukte waarin we leven hoeft niemand meer overtuigd te worden van het feit dat bewegen gezond is. Het is goed voor je hart en voor het op peil houden van je bloeddruk. Maar ook gevoelens van depressie worden verminderd. Je algehele toestand wordt beter. Je voelt je energieker en sterker bij voldoende beweging. Maar 8
Hart in Actie sportvereniging, omdat je bijvoorbeeld niemand weet om mee te gaan wandelen, ben dan niet te streng voor je zelf. Je hoeft de betreffende sport niet goed te kunnen, als je er maar plezier aan beleeft. Zeker als single of alleenstaande zorgt het ervoor dat je gezellig met anderen bent en ook nog eens goed bezig bent voor je gezondheid.
of om samen een rondje te gaan Àetsen. Je neemt dan wat te eten en te drinken mee voor onderweg, zodat je niet afhankelijk bent van wat je wel of niet tegenkomt onderweg. Nadat je bedacht hebt wat voor jou de prettigste beweging is, kun je je ook afvragen of er een sport is die hierbij past. Weet je het zelf niet, vraag het aan anderen. Misschien brengen ze je op een leuk idee, waar jij het bestaan niet van wist. Ben ook niet bang dat je als nieuwkomer in een groep wel die minste zult zijn. Dat hoeft natuurlijk niet zo te zijn, en anders maak je vast iemand anders even blij, dat die niet meer de “minste” is, voor een tijdje.
Bewegen is manier van leven Zoals net al gezegd is, is niet alleen uren je zelf afmatten in de sportschool bewegen, ook wandelen, Àetsen, zwemmen of dansen vallen onder bewegen. Denk bij je zelf na op welke manier bewegen voor jou prettig is, zodat het geen straf is maar je blij maakt. Vind je Àetsen bijvoorbeeld best prettig, probeer dan ook eens vaker de Àets te pakken naar de winkel of als je bij iemand op de kofÀe gaat. Is dansen dé ultieme beweging voor jou, ga dan eens een avond dansen. Voor alle leeftijden, voor alle danssoorten, zijn er dansavonden te vinden, vast ook bij jou in de buurt. Je kunt natuurlijk ook een muziekje aanzetten thuis en lekker gaan dansen. Denk niet dat je het niet kunt, volg gewoon je gevoel en je zult er blij van worden.
Doe de gordijnen toe en ga dansen Ook al is niet iedere dag qua weer geschikt om een wandeling te maken, bewegen is noodzaak. Kies voor dit noodzakelijk kwaad voor jou de beste manier van bewegen. Wanneer het dansen gaat worden, doe je vanavond gezellig de gordijnen dicht zodat je helemaal op kunt gaan in je eigen grote of kleine bewegingen. Belang van bewegen voor ouderen Meer weten over belang van bewegen voor ouderen? Kijk dan eens op de site van Dr. M. Bleijlevens (http://qwiek.eu/).
Samen bewegen Heb je afgesproken om bij iemand langs te gaan, dan kun je daar gaan zitten maar je kunt ook voorstellen om samen een wandeling te gaan maken
Bron: http://www.singlessite.nl/ door Margret Tielemans 9
Hart in Actie
Nieuwe reanimatierichtlijnen 2015-2020
Eens in de vijf jaar worden wereldwijd de richtlijnen voor reanimatie tegen het licht gehouden. Donderdag 15 oktober 2015 om 07.00 uur werden dan eindelijk de lang verwachte reanimatie richtlijnen 2015 - 2020 gepubliceerd.
het nogal wat uit voor het algoritme of er een AED wordt gebruikt (dus ging het tempo omhoog), of hoe snel je start met compressies (dus verdwenen pijnprikkel en aderbevoeling). Uiteindelijk zijn het de European Rescusitation Council (ERC) en American Heart association (AHA) die de nieuwe richtlijnen bepalen. De landen, zoals de Nederlandse Reanimatie Raad (NRR), nemen die vervolgens over.
Reanimatie is het best onderzochte medische vakgebied. Om te zorgen dat reanimatie effect heeft wordt continu onderzoek gedaan. Zo maakt
Rendement van sporten is 1 op 4 een straffe roker heeft in totaal twee Ă drie jaar aan zijn sigaret zitten lurken wanneer hij rond zijn zestigste sterft aan longkanker.
Bewegen is goed voor je, maar hoe goed? Uit een groot bevolkingsonderzoek blijkt dat je met elk uur dat je fysiek actief bent, vier uur leven wint.
Over het levensverlengend effect van braaf gedrag, zoals regelmatig sporten, waren tot nu toe geen harde cijfers bekend. Die zijn er nu wel, dankzij een groot verzamelonderzoek
Als vuistregel kun je aanhouden, dat een roker met iedere minuut die hij besteedt aan roken, vier minuten van zijn levensduur afhaalt. Dat tikt aan: 10
Hart in Actie
onder 600.000 Amerikaanse en Zweedse 40plussers, door Amerikaanse en Scandinavische epidemiologen gepubliceerd in PLOS Medicine.
verzadiging op: mensen die nog drie keer zo veel bewegen (450 minuten per week), winnen 'slechts' 4,5 jaar. Als je de levenswinst van speciÀeke groepen apart bekijkt, valt op dat ex-rokers zelfs nog iets meer proÀjt van beweging hebben dan rokers of zij die nooit gerookt hebben. Het extreemste verschil, 7,2 levensjaren, was te zien tussen enerzijds mensen met een gezond gewicht (BMI tussen 19 en 24) die genoeg bewegen, en anderzijds zeer dikke mensen (BMI hoger dan 35) die niet bewegen.
De boodschap is vrij helder: mensen die circa 75 minuten per week matig tot intensief bewegen (als matig intensief geldt: een stevige wandeling, tuinieren, en dergelijke) leven gemiddeld 1,8 jaar langer dan mensen die niets aan bewegen doen. Kom je aan 150 minuten per week (het ofÀcieel aanbevolen minimum) dan voeg je gemiddeld 3,4 jaar aan je leven toe.
Bij alle getallen past wel de kanttekening, dat de gegevens over bewegen gebaseerd zijn op zelfrapportage.
Dat is ruwweg vier keer zoveel levenswinst als de tijd die je aan 'bewegen' besteedt. Dit geldt ongeacht je gewicht, gezondheidstoestand en of je al of niet rookt. Er treedt wel
Door Arnout Jaspers, Wetenschapsjournalist 11
Hart in Actie
Wie zijn onze partners? Naast de kennis, ervaring en expertise die wij zelf in huis hebben, werken wij nauw samen met een groeiend aantal betrouwbare en gespecialiseerde organisaties. Op deze manier kunnen wij de visie en missie van Stichting Hart in Actie het beste uitdragen. Hieronder volgt een korte beschrijving van onze partners.
dynamisch en mondig. Met meer dan 114 jaar ervaring is ANBO de meest invloedrijke seniorenorganisatie van Nederland. Op collectief niveau beïnvloedt ANBO de opinievorming en op individueel niveau kan ieder lid bij hen terecht voor persoonlijk advies en ondersteuning.
Alles is gezondheid... is het Nationaal Programma Preventie waarin partijen afspraken maken en gezamenlijk acties ondernemen die een beweging op gang brengen. Een beweging die leidt tot een gezonder en vitaler Nederland. Dat is niet alleen belangrijk voor mensen zelf, maar ook voor een vitale maatschappij en vitale economie, waarin iedereen naar vermogen kan meedoen.
VitaValley is een innovatienetwerk in de zorg dat erop is gericht om innovaties te initiëren, implementeren en actief uit te rollen over heel Nederland met als doel de kwaliteit van leven van ouderen, chronisch zieken en gehandicapten te verbeteren. Stichting Hart in Actie is partner van Vita Valley en wil in het netwerk van Vita Valley co-creëren met publieke en private partners. De inhoudelijke focus daarbij is vitaal ouder worden.
Wil je via beweging je gezondheid fundamenteel verbeteren, denk je al snel aan intensief sporten. Dat kan natuurlijk, maar het hoeft niet altijd via die weg.
ANBO is dé belangenorganisatie voor senioren. ANBO betekent Algemene Nederlandse Bond voor Ouderen. Zij is maatschappelijk betrokken, 12
Hart in Actie meer inzicht in hun ziekte en hoe ze ermee kunnen omgaan. Omdat er vaak diverse behandelingen mogelijk zijn, is de digitale keuzehulp kiesbeter.nl ontwikkeld. En zoiets is ook niet voor iedereen weggelegd. Gelukkig volstaat het al om behoorlijk wat meer te bewegen via alledaagse activiteiten thuis, op het werk, in je vrije tijd. Wilt u uw gezondheid verbeteren, zet dan met onze partner 10.000stappen.nl minimaal 10.000 stappen per dag. Als stimulans voor een gezondere levensstijl organiseert de Hart&Vaatgroep onder meer bewegingsactiviteiten.
Wij brengen je in beweging! Dit motto van Optisport zegt precies wat zij ambiĂŤren. Hun overtuiging is dat een actieve leefstijl mensen gezonder en gelukkiger maakt. Optisport draagt hier met haar producten en diensten aan bij. Hun sport- en leisurecentra bieden iedereen de ruimte en mogelijkheden om naar hartenlust te sporten, ontspannen, recreĂŤren en bewegen.
De missie van wijzermetjebeperking is het ontwikkelen van een platform waarin inzicht gegeven wordt in aanbieders binnen sport, vrije tijd, zorg, onderwijs, werk (werkvoorzieningen) en wonen (woonvoorzieningen). Om inzicht in de markt te geven en de zelfredzaamheid van mensen met een beperking te bevorderen. Om zo een betere kwaliteit van leven te bereiken voor iedereen.
De Hart- & Vaatgroep onderneemt veel om mensen met een hart- en vaatziekte te ondersteunen bij zelfmanagement. Door divers informatiemateriaal en een uitgebreide digitale kennisbank krijgen patiĂŤnten 13
Hart in Actie
Veel meer ouderen vinden weg naar fitnesscentrum sterke toename van het aantal oudere sporters zien in hun Àtnesscentrum.
Het aantal vijftigplussers dat Àtnesst is de afgelopen jaren fors gestegen. Steeds meer Àtnesscentra herkennen deze trend en bieden speciÀeke lessen en diensten aan, variërend van lichtere yogalessen en fysioÀtness tot een goede kofÀecorner. Uit een deze week gehouden peiling onder leden van brancheorganisatie Fit!vak blijkt dat 80 procent van hen een lichte of zelfs
Aan de peiling deden 90 Àtnessorganisaties mee, die samen meer dan 120.000 consumenten vertegenwoordigen. Fit!vak heeft naar aanleiding van een persvraag van BNR Nieuwsradio deze gegevens verzameld. ‘In een groot aantal bij ons aangesloten Àtnesscentra is het 14
Hart in Actie aandeel oudere sporters inmiddels al een derde of zelfs de helft’, weet Fit!vak-directeur Ronald Wouters. Fit!vak is de brancheorganisatie voor bijna 1000 erkende sport- en bewegingscentra. ‘Het idee dat je alleen als jongere Àtnesst, is dus sterk achterhaald. De oudere sporter heeft letterlijk en Àguurlijk de toekomst bij ons’, aldus Wouters.
gemaakt individueel cardio-circuit doet het goed bij deze doelgroep. Achtergrondinformatie: meer bewegen belangrijk voor ouderen Uit de laatste Rapportage Sport 2014 van het Sociaal en Cultureel Planbureau bleek al dat Àtness veruit favoriet is bij wekelijkse deelname aan sport, op afstand gevolgd door hardlopen en zwemmen. Het (maatschappelijk) belang van meer bewegen door ouderen werd onlangs nog wetenschappelijk onderbouwd in het LASA-onderzoek, een langdurig wetenschappelijk onderzoek van de Vrije Universiteit onder ouderen in Amsterdam.
Fitnesscentrum steeds vaker preventiecentrum Steeds meer Àtnesscentra verzetten de bakens. Inmiddels hebben al meer dan 95 Àtnesscentra het keurmerk Preventiecentrum en bieden daarmee speciÀek aanbod voor mensen met (pre) diabetes, niet-aangeboren hersenletsel en overgewicht. Fysiotherapeuten in eigen dienst of praktijkhoudend in het Àtnesscentrum: dat komt steeds vaker voor.
Volgens een artikel van het Nederlands Instituut voor Sport en Bewegen hierover, zitten en liggen ouderen uit dat onderzoek – met een gemiddelde leeftijd van 72 jaar – maar liefst 10,3 uur overdag. ‘De groep die veel zit, verliest over een periode van drie jaar het meeste gewicht. Vooral in combinatie met te weinig bewegen is dat gewichtsverlies groot. Gewichtsverlies kan positief lijken, maar in deze leeftijdsgroep wordt dat vaak veroorzaakt door verlies aan spiermassa. Spiermassa die nodig is om normale activiteiten van het dagelijks leven uit te kunnen voeren.
Maar ook jonge en oudere senioren die niets mankeren, vinden steeds beter de weg naar het Àtnesscentrum. ‘Ze komen jaar in jaar uit naar hun vaste groepsles en nemen daarna samen uitgebreid de tijd voor kofÀe. De persoonlijke begeleiding die ze krijgen en het groepsgevoel: dat maakt dat ze hun sportuurtjes als een warm bad ervaren’, zegt Barry Schreurs, manager van het bij Fit!vak aangesloten Sports World Amsterdam. Groepslessen als pilates, yoga, bodyshape en clubvitaal vinden gretig aftrek onder vijftigplussers, maar ook een op maat
Voldoende mobiel blijven is daar een voorbeeld van. De veelzitters krijgen echter te maken met een extra 15
Hart in Actie onderzoek blijkt verder dat veel zitten leidt tot eerder overlijden. ‘Mensen die zowel veel zitten als weinig bewegen hebben een 3,5 maal zo grote kans om binnen die periode te overlijden als mensen die zowel weinig zitten als veel bewegen!’, aldus NISB.
grote achteruitgang in mobiliteit; er is meer tijd nodig om op te staan en de loopsnelheid wordt lager. Dit kan betekenen dat deze mensen, eerder dan anderen, niet meer zelfstandig mobiel zijn en zo meer afhankelijk worden van anderen.’ Uit dit
Verleng je leven, wandel! voordat het onderzoek aanving niet regelmatig sportten. Hen werd gevraagd om gedurende een halfjaar aan verschillende soorten van beweging te doen: van eenvoudige aerobicsoefeningen tot high intensityintervaltrainingen en krachttraining.
Dat bewegen goed is voor de gezondheid weten we natuurlijk allemaal wel. Bij tijd en wijle verschijnen er nieuwe onderzoeken die de gezondheidsvoordelen van beweging staven. Recent onderzoek van de universiteit van het Duitse Saarland maakt de belofte wel heel concreet…
Bij de deelnemers werd tijdens dit halfjaar geregeld bloed afgenomen, wat de onderzoekers informatie gaf over hun conditie. Zo wisten zij bijvoorbeeld hoe snel de cellen van de onderzochte personen verouderden. En wat bleek? Alle toegepaste vormen van beweging gingen het verouderingsproces tegen. Daarbij zijn duursporten zoals stevig wandelen en high intensity-training wellicht het meest efÀciënt, aangezien die er het meest voor zorgen dat het DNA zich herstelt als het ouder wordt.
Het onderzoeksteam beweert dat je je leven kunt verlengen met maar liefst zeven jaar wanneer je slechts 25 minuten per dag in een stevig tempo zou wandelen. De studie, die in september vorig jaar werd gepresenteerd op het congres van de European Society of Cardiology, toont aan dat regelmatig bewegen het risico op hartaanvallen met de helft verkleint. Het onderzoek De onderzoekers bestudeerden 69 gezonde, niet-rokende mensen van tussen de dertig en zestig jaar die
Vertragen Volgens professor Sanjay Sharma, expert op het gebied van cardiologie, 16
Hart in Actie
kunnen we niet vermijden dat we ouder worden, maar is het wel mogelijk om dat proces te vertragen. “Met beweging koop je drie tot zeven extra levensjaren. Het is een antidepressivum, het verbetert onze cognitieve functies en er is bewijs dat beweging het dementieproces vertraagt.” Dagelijks bewegen is niet per se moeilijk in te passen in je leven, aldus Sharma: “Als je weet dat iets op twintig minuten lopen ligt en je hebt de tijd, ga dan gewoon eens te voet in plaats van met de bus.” Heb je problemen met je hart (gehad), ga dan niet rennen. “Loop op een tempo waarbij je nog wel kunt praten, maar niet meer zou kunnen zingen.” Positief geluid De bevindingen zorgen voor een positief geluid, dat HartinActie.nl graag met je deelt: maak bewegen onderdeel van je dagelijkse routine en je verlengt je leven met jaren! Het mooie is dat het nooit te laat is om te beginnen. Zo kan een vrouw van zeventig die nooit gesport heeft nog steeds haar voordeel doen, zowel mentaal als fysiek, door gewoon te beginnen met bewegen. Een simpele wandeling van nog geen halfuur does the trick. Heb jij je wandelschoenen al aan? Bron: The Guardian 17
Hart in Actie
Hoe gebruik ik een stappenteller? Uit Amerikaans onderzoek is gebleken dat een stappenteller je motiveert om meer te bewegen en minder te zitten. Je kunt natuurlijk met een wandelmaatje op pad gaan of een trainer in de arm nemen, maar een apparaatje voor aan je broekriem of een app op je telefoon kun je de hele dag bij je dragen. En zo’n computerstem die je er Àjntjes aan herinnert dat je vandaag echt nog twee kilometer moet wandelen om je doel van die dag te bereiken is een goede reminder.
eerst gebruikt, want waarschijnlijk kom je niet verder dan 5.000 stappen. Met een zittend beroep haal je misschien zelfs de 2.000 niet eens. Een schepje erbovenop Met die 10.000 stappen per dag voldoe je overigens nog niet aan de Nederlandse Norm Gezond Bewegen: een halfuur per dag matig intensieve lichaamsbeweging. Daarvoor heb je elke dag 14.000 stappen op je teller nodig. En als je echt last hebt van overgewicht, heb je volgens Amerikaanse deskundigen zelfs 15.000 stappen nodig om af te vallen, in combinatie met een ander eetpatroon.
Stel een doel Belangrijk is dus dat je voor jezelf dat doel hebt bepaald. Uit onderzoek blijkt namelijk ook dat je vaak alleen resultaat boekt als je weet waar je naartoe werkt en je resultaten bijhoudt. Waarschijnlijk komt dat door het competitieve dat nu eenmaal in ons zit. Zie je op je stappenteller dat je vandaag 8.500 stappen hebt gezet, dan ben je er vast op gebrand om later in de week de 9.000 te halen.
Verslavend Hoe langer je de stappenteller gebruikt, hoe meer je je bewust wordt van het aantal stappen dat een activiteit kost. Na een paar weken weet je waarschijnlijk precies hoeveel stappen het wandelen is naar de supermarkt of bijvoorbeeld naar de school van je kinderen. De kans is groot dat je dit zo verslavend vindt dat je niet meer zonder stappenteller wilt. Dus zet gauw de eerste stap.
10.000 stappen De meningen over het minimale aantal stappen dat je per dag moet lopen verschillen nogal, maar gemiddeld komt het erop neer dat 10.000 stappen per dag genoeg zijn om gewicht kwijt te raken. Denk je dat je daar makkelijk aan komt met je vaste dagelijkse ritme? Schrik dan niet als je de stappenteller voor het
Bronnen: DokterDokter.nl, Laco en Mens en Gezondheid 18
Hart in Actie
In beweging blijven houdt jong! Beweegvormen om je goed in je vel te blijven voelen Zwemmen is waarschijnlijk de meest ideale sportbeoefening op alle leeftijden, dus ook voor wie met pensioen is. Zwemmen laat het ganse lichaam bewegen en de kans op blessures is vrijwel nul. Bovendien is er naast het positieve effect van de beweging ook nog de weldoende werking van het water. Zwemmen kan ook zowat overal, in alle seizoenen en kost heel weinig.
Waarschijnlijk moet niemand nog overtuigd worden dat bewegen goed is voor de gezondheid en dat op elke leeftijd. Dat belet niet dat velen er nog steeds niet aan toe komen, zelfs al kan men als gepensioneerde moeilijk het excuus opperen geen tijd te hebben.
Wandelen klinkt voor sommigen misschien te eenvoudig en anderen verbinden het te gemakkelijk met 'oud', maar wandelen is nog altijd de meest elementaire beweging en goed voor iedereen. Het kost helemaal niets, het kan overal beoefend worden op eigen tempo en laat zich ook nog ideaal combineren met andere activiteiten als bv. het verkennen van een stad of dorp. Een ideale plaats is onze kust, waar men op vele plaatsen urenlang kan doorstappen. En voor wie graag ook nog wat sociaal contact nastreeft zijn er tal van wandelverenigingen in het land, die bovendien nooit om inspiratie verlegen zitten en spontaan nieuwe routes uitstippelen.
Bewegen is om vele redenen belangrijk - het houdt de gewrichten soepel, stimuleert de bloedsomloop - en hoeft niet noodzakelijk als sport gezien te worden. Niets tegen sporten en wie zich daar goed bij voelt moet dat zeker niet laten, maar regelmatig bewegen is altijd beter dan af en toe fel tekeer gaan in het beoefenen van een bepaalde sport. Overdrijven kan altijd een averechts effect hebben en zelfs tot blessures leiden. Bewegen met een partner of vrienden is natuurlijk leuker dan alleen en maakt betere kansen om ook op lange termijn volgehouden te worden.
Lopen laat zich als de versnelde vorm van wandelen deÀniÍren en spreekt 19
Hart in Actie jong gepensioneerden misschien meer aan. Iedereen kiest tenslotte de bewegingsvorm die hem of haar best ligt. Lopers hebben wel best aandacht
voor geschikt loopschoeisel als bescherming en kunnen zich daarvoor laten adviseren door een arts of podoloog.
Wanneer bel ik 112? Als u denkt dat u – of iemand in uw omgeving – in een acute, levensbedreigende situatie verkeert, kunt u via het alarmnummer 112 rechtstreeks een ambulance bellen.
centralist vraagt u wat er precies aan de hand is en bepaalt of er een ambulance naar u toe wordt gestuurd. Ook kan hij instructies geven wat u het beste kunt doen totdat de ambulance arriveert. De centralist vraagt uw telefoonnummer voor het geval de ambulancebemanning u niet meteen kan vinden. De centralist kan ook tot de conclusie komen dat andere medische hulp op dat moment beter is. Volg de aanwijzingen van de centralist altijd nauwkeurig op.
U belt 112 bijvoorbeeld bij een ongeluk met gewonden of als er iemand in elkaar zakt of dreigt te verdrinken. Bel 112 in ieder geval bij acute hartklachten. 112 is niet bedoeld voor het bespreken van gezondheidsklachten die niet acuut of niet levensbedreigend zijn, zoals griep of een verstuikte enkel. Bel daarvoor rechtstreeks uw huisarts, of buiten kantoortijden bij spoedeisende zaken de huisartsenpost, of voor zaken die niet tot de volgende werkdag kunnen wachten.
Huisarts Als er geen sprake is van een acute situatie, neem dan eerst contact op met uw huisarts of diens vervanger. Hij zal in overleg met u bepalen of ambulancezorg eventueel alsnog nodig is. Als dat zo is, zal hij zelf de ambulancedienst bellen, u hoeft daar dan niets meer voor te doen.
Alarmnummer 112 Belt u 112, dan wordt u eerst gevraagd of u de politie, de brandweer of een ambulance nodig heeft en in welke woonplaats u zich bevindt. Bij gezondheidsproblemen wordt u doorverbonden met de Meldkamer Ambulancezorg. De verpleegkundige
In grote lijnen komt het hier op neer: De huisarts is verantwoordelijk voor huisartsengeneeskunde en de ambulancedienst is verantwoordelijk voor spoedeisende geneeskunde. Bron: www.kiesvoorleven.nl 20
Hart in Actie
Met een beetje aandacht kan iedereen sporten! Door: Anne Marie Kamp
sporten dan geen nut meer heeft. In zulke gevallen kan sporten ervoor zorgen dat er geen nieuwe ziekten of beperkingen kunnen ontstaan of dat een negatief verloop vertraagd wordt. Daarnaast worden tijdens het sporten stofjes in het lichaam aangemaakt die de mens gelukkig maken en waardoor we meer energie krijgen. Dit klinkt misschien raar, omdat met sporten juist veel energie verbruikt wordt, maar het is echt waar! Ook zorgt sporten ervoor dat we in contact komen met anderen en leren we omgaan met bijvoorbeeld winst en verlies.
Deelnemen aan sport en bewegen is belangrijk, zowel fysiek als mentaal kan met sporten veel bereikt worden. Zo worden onze spieren sterker, hart en bloedvaten worden beter en we krijgen er een betere conditie van. Hierdoor wordt de kans op ziekten kleiner en mochten we dan ziek worden, is de kans op herstel groter. Uiteraard zijn er ook ziekten en/of beperkingen die niet meer te genezen zijn, maar dat betekend niet dat 21
Hart in Actie Bijzonder Sportief wil mensen met een beperking ondersteunen om tot een juiste sportkeuze te komen en mee te denken in de oplossingen. Dit zal zich vooral uiten in het geven van adviezen en informatie en het doorsturen naar mogelijke en goede sportaanbieders. Hierbij wordt rekening gehouden met verschillende woonplaatsen, leeftijden, beperkingen en sportvoorkeuren. Daarnaast staat er op deze site ook andere bruikbare en handige informatie voor zowel de (toekomstige) sporter als de (toekomstige) sportaanbieder. Bijzonder Sportief is uitvoerend in de gemeenten Oss, Uden en Landerd. En partner van IBN.
Dit geldt dus ook voor mensen met een beperking. Het is voor hen net zo belangrijk en misschien nog wel belangrijker om deel te nemen aan sport en beweegactiviteiten. Uit onderzoek is namelijk gebleken dat deze doelgroep gemiddeld minder sport dan mensen zonder beperking. Uiteraard zijn er voldoende redenen op te noemen waarom dit verschil er is. Zo is er voor mensen met een beperking simpelweg minder aanbod, is het in sommige gevallen lastiger om op een bepaalde locatie te kunnen komen en moeten er soms dure aanpassingen worden gemaakt of dure hulpmiddelen worden gekocht om te kunnen deelnemen aan sportactiviteiten.
Kijk voor meer informatie op: www.sportinoss.nl/bijzondersportief.
Snel afvallen na de feestdagen De feestdagen zijn weer voorbij en dat betekent dat jij waarschijnlijk ook wel met vrienden en/of familie allerlei lekkere hapjes voorgeschoteld hebt gekregen. Laten we eerlijk zijn, met de kerstdagen mag je best wel eens zondigen. De meeste mensen die succesvol snel afvallen en dat weten vast te houden geven zichzelf ook de ruimte om af en toe wat minder strikt op hun voedingsgewoonten te letten. De feestdagen zijn daar een perfect voorbeeld van.
Na de feestdagen is het dan echter wel een kwestie om weer op gewicht te komen of indien je nog niet op streefgewicht was, de draad weer succesvol terug op te pikken. Om het nieuwe jaar goed te beginnen hieronder een aantal tips zodat snel afvallen kinderspel wordt. Tip 1. Drink meer water Waarschijnlijk heb je deze tip al veel vaker voorbij zien komen en neem je hem niet zo serieus als je eigenlijk 22
Hart in Actie zou moeten. Meer water drinken en daardoor minder koolzuurhoudende frisdranken of vruchtensappen heeft een behoorlijk effect op je gewicht. Drink ook in plaats van vruchtensappen water. Veel mensen verwachten het niet, maar 3 glazen appelsap bevatten al snel 300 calorieën. Je kunt dan beter 3 appels eten, deze zijn vezelrijk en geven tegelijkertijd een vullend gevoel.
cholesterol gehalte verhogen. De onverzadigde vetten daarentegen zijn wel goed voor het lichaam en kun je halen uit bijvoorbeeld vis. Tip 4. Slaap voldoende Bij gebrek aan slaap wordt er meer cortisol door het lichaam aangemaakt. Cortisol is een hormoon dat je behoefte naar eten verhoogt. Door voldoende te slapen, denk hierbij aan tussen de 7 en 8,5 uur, hou je je cortisol gehalte onder controle. Tevens ben je met voldoende slaap mentaal sterker om weerstand te bieden aan aanlonkende snacks. Slaap en mentale weerstand zijn dus cruciaal als je snel afvallen werkelijkheid wilt laten worden!
Tip 2. Verminder of verban alcohol Alcohol volledig afschaffen is een fantastische stimulator voor snel afvallen. Alcohol heeft namelijk een niet al te best effect op de lever, die verantwoordelijk is voor de stimulans van het vetverbrandingsproces. Daarnaast bevat alcohol behoorlijk wat calorieën die je lichaam opslaat als vet indien je die op dagelijkse basis niet nodig hebt voor de energieverbranding van jouw lichaam!
Tip 5. Eiwitten, eiwitten, eiwitten Je hebt vast wel eens een eiwit dieet voorbij zien komen. Alhoewel je je kunt afvragen in hoeverre het wenselijk is om een compleet dieet op eiwitten te baseren, is het raadzaam om voldoende eiwitten binnen te krijgen. Eiwitten zorgen namelijk voor een langdurig verzadigd gevoel en bevatten per gram slechts 4 calorieën. Wat aanzienlijk lager is dan het aantal calorieën per gram vet of koolhydraten.
Tip 3. Mijn slechte vetten, maar omarm goede vetten Veel mensen scheren vette over één kam. Als je echter succesvol wilt snel afvallen dan is het niet verkeerd om onderscheid te kunnen maken tussen de onverzadigde vetten en de verzadigde vetten. De verzadigde vetten die je vaak in margarine terugvindt zijn vanuit wetenschappelijk oogpunt aangemerkt als nadelig voor de gezondheid. Dit komt o.a. doordat verzadigde vetten het slechte
Met de bovenstaande tips heb je in ieder geval al de nodige houvast om weer op gewicht te geraken. Wil je meer tips? Kijk op: http://www.toegangtotinzicht.nl/ 23
Hart in Actie
Ouderen die veel zitten overlijden sneller Het wordt bijvoorbeeld in verband gebracht met onder meer een hoger lichaamsgewicht, vetopslag rondom het hart, slechte botkwaliteit bij vrouwen, hogere cholesterol- en insulinewaarden, hoge bloeddruk, afname van de spierkracht en meer risico op kanker. De meest sedentaire ouderen lopen 83 procent meer risico om binnen 4,5 jaar te overlijden dan hun actievere leeftijdsgenoten. Bovendien worden ze sneller minder mobiel. Volgens de Nederlandse Norm Gezond Bewegen moeten ouderen van 55 jaar minimaal vijf dagen per week - en beter nog dagelijks - een half uur matig intensief bewegen, zoals zwemmen, stevig doorwandelen of Àetsen. Zelfs al haalt een oudere de norm van gezond bewegen, dan nog kan zo iemand een sedentaire levensstijl hebben, met alle risico’s die dit met zich meebrengt.
Ouderen die overdag veel zitten of liggen, lopen meer risico om een paar jaar eerder te sterven dan hun actievere leeftijdsgenoten. Gemiddeld brengen mensen ouder dan zestig jaar overdag 10,3 uur zittend of liggend door, wat aanzienlijk meer is dan in alle andere leeftijdsgroepen. Dat meldt Eos op basis van onderzoek van de Vrije Universiteit Amsterdam en VUmc bij 1278 ouderen van 60 tot 98 jaar. Vooral oudere stadbewoners, ouderen met overgewicht, en ouderen zonder partner behoren tot de risicogroep. Tv-kijken levert veruit de belangrijkste bijdrage aan sedentair gedrag.
Wie niet sedentair wil zijn en vroegtijdig overlijden wil voorkomen, moet volgens de onderzoekers bovenop het half uurtje per dag matig intensief bewegen ook geregeld in de tuin werken, de hond uitlaten en allerhande huishoudelijke klusjes doen.
Langdurig niet bewegen is volgens het onderzoek een mogelijke oorzaak van een hele lijst kwalen bij ouderen.
bron: http://eoswetenschap.eu/artikel/ sedentaire-ouderen-overlijden-sneller 24
Hart in Actie
Beweging goed voor reuma patiënt
Vermoeidheid is een vaak voorkomende klacht bij patiënten met reuma. Deze klachten kunnen afnemen door meer dagelijks bewegen en een sport programma.
Factoren als weinig vertrouwen, angst en depressie leiden tot minder lichamelijke activiteit en daardoor meer pijn en slechter slapen. Als deze factoren effectief behandeld worden, neemt de vermoeidheid mogelijk af. Meer dagelijkse beweging door het volgen van een trainingsprogramma onder begeleiding zou een goede aanvullende behandelmogelijkheid (naast bestaande medicatie en eventuele cognitieve gedragstherapie) kunnen zijn. Dit moet uiteraard worden afgestemd op de individuele patiënt.
Vermoeidheid heeft grote gevolgen voor de kwaliteit van leven van patiënten met reumatoïde artritis (RA). Patiënten doen hierdoor steeds minder in het dagelijks leven. Ze bewegen minder, waardoor ze nog meer vermoeid raken. Zo belanden ze in een vicieuze cirkel waar ze vaak niet meer uit komen.
Een intensiever sportprogramma gericht op verbetering van de Àtheid heeft nog meer positieve effecten op de vermoeidheid bij RA. Er is al bekend dat door sporten de algemene conditie van RA-patiënten toeneemt en de ziekteactiviteit afneemt zonder dat het extra schade toebrengt aan de gewrichten.
Opmerkelijk genoeg kan deze cirkel doorbroken worden door juist meer lichamelijke activiteit, zo blijkt uit onderzoek van Sanne Rongen-van Dartel van het Radboud UMC. Zij onderzocht welke factoren een relatie hebben met vermoeidheid bij patiënten met RA en ontdekte dat actievere RA-patiënten minder moe zijn. 25
Hart in Actie
Voor u verzameld Beter in het Groen Het aanbod van Beter in het groen is divers, variĂŤrend van een wandel- of natuurbeheergroep, een activerende belevingstuin of yogalessen op het strand tot runningtherapie of wandelcoaching. Wat al dit aanbod verbindt, is dat het plaatsvindt in een natuurlijke omgeving. Dit kan in een groots natuurgebied zijn, maar juist ook groen dicht bij huis, zoals een stadspark of zorg(moes)tuin. Zoek met de Groen-Zoeker het beweegaanbod in uw buurt. http://www.hartenvaatgroep.nl/leefstijl/beter-in-het-groen.html
De eerste zes minuten
Jaarlijks krijgen 15.000 a 16.000 mensen een hartstilstand. De eerste 6 minuten zijn cruciaal. Door binnen 6 minuten de juiste hulp te bieden, vergroot je de overlevingskans aanzienlijk. Daarom is de Hartstichting een campagne gestart 26
Hart in Actie die Nederlanders oproept een reanimatiecursus te volgen. Hoe meer opgeleide mensen in Nederland ingezet kunnen worden bij een hartstilstand, hoe groter de kans dat slachtoffers het overleven. In een reanimatiecursus leer je een hartstilstand herkennen, hartmassage toepassen, mond-op-mond beademing geven en een AED gebruiken, een apparaat om een normaal hartritme terug te krijgen, door middel van elektrische schokken. Een cursus duurt 3 tot 4 uur en wordt tegen kostprijs aangeboden. Een aantal zorgverzekeraars vergoedt de kosten van een reanimatiecursus.
15 minuten bewegen voldoende voor ouderen De kans om te overlijden kan met 22% naar beneden bij mensen van 60 jaar en ouder als ze dagelijks 15 minuten bewegen. Dit blijkt uit een groot opgezet onderzoek van 10 jaar onder 122.000 deelnemers. Het Àjne is dat dit voor veel mensen van 60 jaar en ouder een haalbaar doel is. Bron: Nieuws voor Diëtisten
Ernstig overgewicht De Griekse arts Hippocrates zag het goed toen hij corpulentie 2000 jaar geleden ‘niet alleen een ziekte op zich’ noemde, maar ook een voorbode van andere ziekten. Mensen met overgewicht (obesitas) hebben niet alleen een kortere levensverwachting, maar vooral ook een langere ongezonde levensverwachting. Obesitas vergroot de kans op een hele verzameling aandoeningen.
27
Hart in Actie Obesitas is het schrikbeeld voor velen. Je hebt natuurlijk liever een gezond gewicht en een strak lijntje, maar een paar kilo’s meer (of minder) kan meestal ook niet zoveel kwaad. De extra kilo’s worden pas een probleem als het een gevaar voor je gezondheid vormt.
Slapen kun je leren
Ontspannen zijn is een voorwaarde om gemakkelijk in slaap te kunnen vallen en ’s nachts niet of niet zo vaak wakker te worden. Je bent ontspannen als je psychisch ontspannen bent én geen verhoogde spanning in de spieren hebt. Psychische spanning zoals angst en zorgen leidt vaak tot een verhoogde spanning in de spieren. Doordat spieren overmatig gespannen zijn ontstaan lichamelijke klachten zoals hoofd-, nek-, schouder- en rugpijn. Ook ontstaan gemakkelijk slaapklachten, want om diep te kunnen slapen is een volledige ontspanning van de spieren een belangrijke voorwaarde.
28