DİPNOTLAR

1. Şevket Süreyya Aydemir, Tek Adam Mustafa Kemal 1919-1922, 2. Cilt (Sekizinci baskı. İstanbul Remzi Kitabevi, 1981), s. 345. Yeşil Ordu'nun efsanevi yönünü anlatan daha farklı yorumlar için bkz. Adan Sayılgan, Türkiye' de Sol Hareketler (1871-1973) (Üçüncü baskı. İstanbul: Otağ Yayınları, 1976), s. 167-1681 Mahmut İhsan Özgen, T.K.P. ve Organize Gençlik Hareketleri (İstanbul; 14 Mayıs Vakfı Yayınları, 1982), s. 43-44; David Hotham, Türkler (İstanbul: Milliyet Yayınları, 1973), s.136. 2. Anadolu dışında hazır beklemekte olan "kurtarıcı" Yeşil Ordu ile ilgili olarak birbirini tutmayan rivayetler için bkz. Gen. Ali Fuat Cebesoy. Milli Mücadele Hatıraları (İstanbul; Vatan Neşriyatı, 1953), s. 451; Aclan Sayılgan, Solun 94 Yılı (1871-1965: Türkiye' de Sosyalist-Komünist Hareketler) (Ankara: Mars M., 1968) s. 126-27; Aydemir, Tek Adam, s. 345. Ayrıca, yabancı dildeki kaynaklar için bkz. Enver Esenkova, "Le Communisme en Turquie", Est et Quest, No. 326 (16-30 Sent. 1964), s. 14-21, Lord Kinross, Atatürk: A Biography of Mustafa Kemal, Father of Modem Turkey (New York: William Morrow, 1965), s. 247. 3. Enver Paşa Kumandasında Kafkaslarda hazırlanan bir süvari kuvvetinin de Yeşil Ordu namıyla Türkiye'ye geçip, Anadolu hareketine yardımcı olacağı söyleniyordu, Enver Paşa kumandasındaki bu Yeşil Ordu'nun İngilizlere karşı harbederek bütün İslam alemini Batı emperyalizminin esaretinden kurtaracağı propagandası da yapılıyordu. "Dr. Fethi Tevetoğlu, Türkiye' de Sosyalist ve Komünist Faaliyetler (1910-1960) (Ankara: Ayyıldız M., 1967), s. 129. "Yeşil Ordu'nun efsane yanı, . . . Kafkasya' da Enver Paşa'nın bir İslam Ordusu kurduğu yollu propagandalar sırasında doğdu." Niyazi Berkes, Türkiye'de Çağdaşlaşma (Ankara: Bilgi Yayınevi, 1973), s. 432

Ayrıca, Yeşil Ordu ve Enver Paşa ilişkisini ihtiva eden değişik bilgiler bkz. Cebesoy, a.g.e., 3. 451-4521 Naşit Uluğ, Siyasi Yönleriyle Kurtuluş Savaşı (İstanbul: Milliyet Yayınları, 1973) s. 269; Prof.Dr. Yılmaz Altuğ, Türk İnkilap Tarihi (Beşinci baskı, İstanbul: Üçdal Neşriyat, 1983), s.95; Hotham, a.g.e, S.136.

4.Kazım Karabekir, İstiklal Harbimiz, (İstanbul: Türkiye B., 196!)) s.53 Mete Tuncay, Türkiye' de Sol Akımlar (1908-1925) (Üçüncü baskı t\ıı kara: Bilgi Yayınevi, 1978), s. 132. 5. Charles Hostler, Turkism and the Soviets (London: George Allı·ıı and Unwin, 1957), s. 152-153. Kafkasya'daki İslam Ordusu, Suriye Ceplw sinin çökmesi üzerine dağıtılmıştır. Buradaki birliklerimizin büyük böliı mü, Batum Üzerinden deniz yolu ile İstanbul'a geri çekilmiştir. Mondnı·. Mütarekesi'nden sonra 5. Kafkas Tümeni kara yolundan Batum'u terk l'I miştir. Dokuzuncu Ordu ise, "Evliye-i Selase" (Kars, Ardahan ve Batuııı l kesin olarak 25 Ocak 1919'da çekilmiştir. Daha geniş bilgi için bkz Dr. Sı· lahattin Tansel, Mondros'tan Mudanya'ya Kadar 1. Cilt (Ankara; Ba�b,ı kanlık Kültür müsteşarlığı Cumhuriyetin 50. Yıldönümü Yayınlan, 1971), s. 57-60; Fevzi Çakmak, Büyük Harb'de Şark Cephesi Hareketleri (Ank.ı ra: 1956), s. 274; Türk İstiklal Harbi 1. Cilt (Ankara: Genel Kurmay Hilır Tarihi Başkanlığı Resmi Yayınları, 1966), s. 162-64

W.E.D. Allen ve Paul Muratoff, Nuri Paşa'nın komutasındaki İsliiııı Ordusu hakkında şu bilgiyi vermektedirler: " ... Enver Paşa hiçbir zamilıı bu emellerinden (pan-turanizm) vazgeçmedi ve bunu İslam Ordusu'nuıı yardımiyle gerçekleştirme ümidine kapıldı. . . . 6000 kişilik nizami Türl-. kuvvetleriyle Tatar gönüllü ve milislerinin meydana getirdiği 10,000 ki�i lik İslam Ordusu'nun kumandasını devralmak üzere Enver Paşa'nın üvı·v kardeşi Nuri Paşa Ganja'ya geldi." W.E.D. Allen ve Paul Muratoff, Kafka,, Harekatı, 1828-1921 Türk-Kafkas Sınırındaki Harplerin Tarihi (Ankara Gokur. R., 1966), s. 444-45. 6. Tuncay, Türkiye'de Sol Akımlar, s. 131; Hostler, Turkism and thl· Soviets, s. 152-155. 7. Tansel, Mondros'tan Mudanya'ya Kadar, s. 57-60 (1. Cilt); Türk İstiklal Harbi 1. Cilt, s. 162-64. 8. Karabekir, İstiklal Harbimiz, s. 571-572. 9. Mustafa Kemal Paşa, Birinci Dünya Savaşı'ndan mağlUp çıkmamızın müsebbiplerinden biri olmasına rağmen Enver Paşa'nın, Anadolu'dilki etkisini, özellikle eski ittihatçılar üzerindeki etkisini çok iyi bilmektedir. Bu açıdan Milli Mücadele dönemi boyanca, Enver Paşa'nın Anadolu'y.ı

girmemesi için her türlü tedbiri aldırmıştır. Hatta, Eylül 1919'da Sivas Kongresi'nde "yemin" metnine "İttihat ve Terakki Cemiyeti'nin diriltilmesine çalışmayacağıma ... " ibaresini eklettirmişse de, Büyük Millet Meclisi'ndeki mebuslar, kesinlikle Marksist olmamalarına rağmen, sırf Enver Paşa Sovyet Rusya' da "sol" nitelikli fırka kurdu diye, Yeşil Ordu Cemiyeti'ne girmişlerdir ya da "Halk Zümresi"nde yer almışlardır. Sözkonusu ittihatçı mebusların bu konudaki faaliyetleri için bkz, il. Bölüm ye IV. Bölüm. Enver Paşa taraftarı ittihatçıların propaganda faaliyetleri için diğer önemli kaynaklar: Gen. Sami Sabit Karaman, İstiklal Mücadelesi ve Enver Paşa - Trabzon ve Kars Hatıraları: 1921-1922 (İzmit: 1949), s. 26-33; Aydemir, Tek Adam Il. Cilt, s. 370 ve 389; Berkes, Türkiye' de çağdaşlaşma, s. 432-34; Tuncay, Türkiye' de Sol Akımlar, s. 106-61. 10. Hakimiyet-i Milliye Gazetesi, Heyet-i Temsiliye'nin yayın organı olarak, 10 Ocak 1920' de Ankara' da neşir hayatına başlamış, Milli Mücadele dönemi boyunca Hükumetin sözcülüğünü yapmıştır. Gazetenin Mustafa Kemal Paşa'nın özel kontrolü ve ilgisi altında neşir hayatını sürdürdüğü bilinmektedir. Başlangıçta hafta da iki sayı neşredilen gazete, 16 Şubat 1921'den itibaren -Cumartesi hariç- günlük olarak çıkarılmıştır. Dış haberlere d'ldukça geniş yer ayıran gazetenin yazı kadrosunda, Ağaoğlu Ahmet, Dr. Adnan (Adıvar), Yusuf Akçura, Dr. Tevfik Rüştü, Ruşen Eşref, Mahmut Saat, Hüseyin Ragıp gibi dönemin popüler şahsiyetleri bulunmaktadır. "Hakimiyet-i Milliye" hakkında daha geniş bilgi için Dr. İzzet Öztoprak, Kurtuluş Savaşında Türk, Basını (Mayıs 1919-Temmuz 1921) (Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1981), s. 11-12. 11. "Bolşevizm ve Avrupa", Hakimiyet-i Milliye Gazetesi (28 Kanunusani 1336), No. 5, s. 2. 12. "Alem-i İslam", Hakimiyet-i Milliye Gazetesi (29Mart 1336), No. 18, s. 2. 13. Hakimiyet-i Milliye Gazetesi (3 Haziran 1336), No 35, s.4. 14. Erzurumlu Kardeşlerimize", Hakimiyet-i Milliye Gazetesi (2 Ağustos 1336), No, 52, s. 3. 15. Karabekir, İstiklal Harbimiz, s. 729. Daha sonra, 30 atlıdan mürekkep ikinci bir birlik daha Ankara'ya gönderilmiştir. Resmi muhaberatta

bu birlikler, "Erzurum Kuvayı Milliyesi" diye anılmıştır. Kazım Karabekir Paşa'nın 22 Haziran 1920'de yola çıkan İkinci Erzurum Kuvayı Milliyesiyle ilgili olarak Sivas'taki 3. Kolordu Kumandanlığına yolladığa 24 Haziran 1336 (1920) tarihli yazı, Harb Tarihi Belgeleri Dergisi'nin 72'nci sayısında yayınlanmıştır. Bkz. Harb Tarihi belgeleri Dergisi No. 72 (Mart 1975), Belge No. 1562 16. Tuncay, Türkiye'de Sol Akımlar. s. 132; Karabekir, İstiklal Harbimiz, s. 646-47 17. Yeşil Ordu Müfrezesinin kumandanı Cafer Bey, Erzurum'un Ebuhindi köyünden olduğu için "Ebülhindili Cafer" adıyla da anılmaktadır. İttihat ve Terakki Partisi döneminde Teşkilat-ı Mahsusa' da önemli görevler alan Cafer Bey, bu teşkilatın kurdurmuş olduğu "Dağlar Alayı"nın başında, özellikle Oltu Şura Hükumeti döneminde büyük hizmetleri görülmüştür. Cafer Beyin Oltu' daki hizmetlerini, T.B.M.M. Birinci Dönem mebuslarından Yasin Haşimoğlu, hatıralarında anlatmaktadır: (baz.) Süreyya H, Şehidoğlu (Cumhuriyetin 50. Yıldönümü Armağanı), s. 21-22.

Kazım Karabekir Paşa; Mustafa Kemal Paşa'nın Erzurum'a gelişinde Cafer Bey ile temas edip, Ali Galip ile ilgili olarak özel bir vazife verdiğini zikretmektedir: Karabekir, İstiklal Harbimiz, s. 84.

Yeşil Ordu müfrezesinin ya da diğer adıyla Erzurum Kuva-yı Milliyesi'nin kumandanı, eski ittihatçı Cafer Beyin sonradan "komünistliği ciddiye aldığına" dair bir vesikaya, Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Arşivindeki bir mektupta (No. 3072), rastlamaktayız. Muhtemelen Erzurum Valisi Hamit Bey tarafından kaleme alınan mektupta, "B.M.M. Reisi Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine, Mustafa Suphi'nin takarrubu ve Ankara' dan Cafer'in hemşehrilerine: 'Serian bolşevik olun, kesiniz, kırınız, herkesi sizin seviyenize indiriniz' gibi hezeyanlara muhtevi gönderdiği mektup, Erzurum halkını fevkalade galeyana ve harekete getirmiştir. . .. " denilmektedir. Söz konusu mektubun !atin harfleri ile yazılmış metni için bkz. Dr. Semi Çoruhlu, "İstiklal Savaşında Komünizm Faaliyeti - Tefrika No: 16, "Yeni İstanbul Gazetesi (16 Temmuz 1966), s. 4. En seçkin vatansever ittihatçıların vazife aldığa Teşkilat-ı Mahsusa'nın güzide mensuplarından biri olan Cafer Beyin "komünistliği ciddiye aldığına" dair bir

başka vesika bulunmamaktadır. Sözkonusu mektup, Anadolu' daki Milli Mücadeleyi bir komünist ihtilale dönüştürmek iddiasıyla gelen Mustafa Suphi'nin ortadan kaldırılmasına "gerekçelerden biri olarak" Cafer Beyin ml•ktubunu öne sürmektedir ki, Cafer Beyin bir tek mektupla Erzurumluları galeyana getirmesi düşünülemez bile, Kaldı ki, Cafer Bey, Mustafa Kemal Paşa'ya ve B.M.M. Hükümeti'ne sonuna kadar sadık kalmış ve hizmet etmiştir. Ayrıca, Cafer Beyin 10 Teşrinisani 1936'da (]O Kasım 1920) Cemal Peşa'ya göndermiş olduğu "bir mektuptan da anlaşalacağı üzere, bu eski ittihatçı, basit manada bir "kabadayılar reisi" değildir; "Tarihi Mektuplar", Tanin Gazetesi, (12-13 Şubat 1945). Aynı tefrikada, 20 İkinci Teşrin 1944 günlü sayıda basılan bir grup resminin resimaltında, "Teşkila't-ı Mahsusa kumandanlarandan Cafer" ibaresi yer almaktadır. Yine aynı tefrikanın 10 Ocak 1945 tarihli bölümünde, Cafer Bey' in tek başına bir resmi "1334 senesinde Dağlar Kumandanı Cafer" resimaltı yazısı ile yayınlanmıştır. 18. Karabekir, İstiklal Harbimiz, s. 646-47 ve 729. 19. Cafer Bey hakkında derli-toplu bilgi için bkz. İhsan Birinci, "Milli Mücadela İçin Kurulan Önemli Cemiyet ve Çeteler", Hayat Tarih Mecmuası. Sayı: 81 (1 Ekim 1971 ), s. 29. 20. Hakimiyet-i Milliye Gazetesi, (5 Ağustos 1336), No. 53, s. 2. Söz konusu müfreze, 1920 Ağustosunda ((8 Ağustos-23 Eylül 1920) ikinci Düzce İsyanının bastırılmasına karışmıştır: Şerif Güralp, İstiklal Savağmm İçyüzii (İstanbul: 1958), s. 66, ayrıca s. 70 ve 80. 21. Karabekir, "Ne gariptir ki, bizim (Yeşil Ordu) Ankara' ya gittiği sırada, oradaki akıllılar da bu isimde bir cemiyet kurmuşlar . . . " demektir: Karabekir, İstiklal Harbimiz, s. 647. 22. Rasih Nuri İleri, Atatürk ve Komünizm (İstanbul: May Yayınları, 1972)' s. 70. 23. Harb Tarihi Vesikalan Dergisi, Sayı: 15 (Mart 1956) (Vesika No. 392). 24. Harb Tarihi Vesikalan Dergisi. Sayı: 23(Mart1958) (Vesika No. 587). 25. Harb Tarihi Vesikaları Dergisi, Sayı: 23 (Mart 1953) (Vesika No. 586). 26. Harb Tarihi Vesikaları Dergisi, Sayı: 26 (Aralık 1958) (Vesika No. 666).

27. İleri, Atatürk ve Komünizm, s. 81. 2ı:s. 28"Karabekir, İstiklal Harbimiz, s. 543. 28. Karabekir, İstiklal Harbimiz, s. 543. 29. Karabekir, a.g,e., s. 571-72. 30. Karabekir, a.g,e., s. 573. 31. Karabekir, a.g,e., s. 583 32. Karabekir, a.g,e., s. 596 33. Denikin, Çarlık taraftan Beyaz Rus Generallerinden biridir. Vrangel, Yüdeniç, Kolçak gibi Beyaz Rus Generalleri ile birlikte, komutası altındaki askerlerle Sovyet Kızılordusu'na karşı savaşmıştır. İngiltere ve Fransa'nın yardımları kesilince, mağlup olarak ülkesinden kaçmıştır. 34. Stefanos Yerasimos, Türk Sovyet İlişkileri - Ekim Devriminden "Milli Mücadele"ye (İstanbul: Gözlem Yayınları, 1979), s. 115. Yerasimos, "sancağı kırmızı zemin üzerinde yeşil bir haç olan bu hareketin ne İslamlıkla ne Dağıstan'daki hareketle ne de Anadolu ile bir ilgisi vardır. Ancak 1920 yılının başında Kızılordu ile Karadeniz kıyısında bağlantı kurmak umudunda olan Anadolu bu hareketle yakından ilgilenmiş, ancak bunun niteliğini propaganda amacıyla bir İslam 'hareketi olarak yansıtmıştır" demektedir (s. 1 15, dpn. 113). 35. Makhno hakkında geniş bilgi için bkz. E. H. Carr, The Bolshevik Revulation 1917-1923 (New York: Macmillan, 1961), Vol. 3, s. 302-304. 36. Aydemir, Tek Adam, s. 343-44. Ayrıca bkz. Altuğ, İnkılap Tarihi, s. 95. 37. "Birinci Dünya Savaşı'nda Avusturya-Macaristan ordusu saflarında savaşırken esir düşen Çekoslavak asker ve subayları 1918 yazında Ural bölgesinde ayaklanıp karşı devrimci güçlerin saflarına geçmişlerdir. İlk olarak bunlara karşı savaşmak için meydana getirilen Müslüman-Türk halktan kurulu Kızıl ordu birlikleri daha sonra Anadolu' da yayılacak olan Müslüman Kızılordu-Yeşilordu efsanesinin bir kaynağını oluştururlar": Yerasimos, Türk Sovyet İlişkileri, s. 102, dpn. 2.

Niyazi Berkes ise, Rusya'daki Yeşil Ordu hareketini daha farklı bir temele dayandırmaktadır: "O zaman Çarlık Rusya'sını çökertmek için içerde ayaklanmalar çıkartma projesinin bir tanesi Ukrayna' da isyan çıkaracak

Ukraynalı. ve Kafkaslı gönüllülerden derlenecek bir ordu kurulması projesiydi. Yeşil Ordu işte bu gerçekleşmemiş olarak kalan ordunun adıdır". Bu iddianın kaynağını Berkes belirtmemektedir: Berkes, Türkiye'de Çağdaşlaşma, s. 432. 38. v��'lsimos, Türk Sovyet İlişkileri, s. 115. hi 1 39. S c; C.B. Bilimler Akademisi, Ekim (İstanb..ıı Bilim Yayınlan, 1978), s. 52. Devrimi Sonrası Türkiye Tari40. Cemal Kutay, Çerkez Ethem Dosyası 1 (İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1973) s. 72. 41. Hüsamettin Arkası 31. (İstanbul: Ertürk (Yazan: Samih Pınar Yayınevi, 1964), Nafiz s. Tansu), 2 Devrin Perde 42. Mirza Bala, "Sovyetlerde Nasyonel-Komünizm ve Kızıl Turan Efsanesi", Dergi. Sayı:lO (1957), s. 12. 43. 1917 Sovyet İhtilalinden sonra Kınm' da kurulan Türk Cumhuriyetinin kısa bir istiklal döneminden sonra Kızılordu birliklerinin istilasıyla yıkılması üzerine, milliyetçilerin sol kanadında temayüz eden Veli İbrahim, Sovyet yöneticilerince, Kırım Sovyet İcra Merkez Komitesi Reisliğine getirilmiştir. Kırım Türklerinin hak ve hukukuna sahip çıktığı ve milleti için şahsiyetli bir politika takip ettiğinden, "burjuva milliyetçisi" olmakla suçlanarak, Mayıs 1928'de kurşuna dizilmek suretiyle idam olunmuştur. Veli İbrahim hakkında geniş bilgi için bkz. Müstecib Ülküsal, Kınm TürkTatarları (İstanbul: 1980), s. 234-35 ve 243-49. Ayraca, Veli İbrahim'in Kırım'm Cumhuriyet döneminde ilerigelen Türk milliyetçileri ile birlikteki resmi ile idam kararının verildiği son duruşmadaki resmi için bkz. Necip Abdülhamitoğlu, Türksüz Kınm-Yüzbinlerin Sürgünü (İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1974), s. 32 ve 36. 44. Neriman Nerimanof, Azerbaycan Cumhuriyeti'nin 27 Nisan 1920'de Kızılordu istilası ile yıkılması üzerine kurulan Sovyet Cumhuriyetin ilk devlet başkanıdır. 45. Ziynetullah Nuşirevan ve Şerif Manatov için bkz. Bölüm IJI. 46. Nurettin Agat, "Kırım Yeşilleri Üzerine 1918-1920", Emel, Sayı: 114 (Eylül-Ekim 1979), s, 27-28.

Agat'ın söz konusu makalesine Aziz Bozgöz tarafından yazılmış olan cevabi yazıda, "Yeşiller" Teşkiliitının kayda değer bir kuvvete sahip bulunmadığı kaydedilmektedir: Aziz Bozgöz, "Kırım'da Yeşiller Teşkilatı Hakkında", �Il1ttl· Sayı: 116' (Ocak-Şubat 1979), s. 6-12. 47. Sovyet yöneticileri, Almanya'dan 1920 başında ayrılarak Moskova'ya geçen Enver Paşa'yı "Ali Bey Misyonu" adayla tesmiye ederek, her türlü diplomatik imtiyazı vermişlerdir. O sıralarda Moskova' da bulunan Büyükelçimiz Ali Fuat Cebesoy, Sovyet yöneticilerinin, Enver Paşa ve arkadaşlarına göstermiş olduğu kolaylıklara ve yardımları şöyle değerlendirmektedir: " ... Bu zevatın ... Osmanlı hükumetini idare ettikleri vakit Pan İslam ve Turanizm siyasetini güttüklerinden İslam aleminde ve Şark milletleri nezdinde şöhretleri, ve nüfuzları vardı. Sovyet Rusya hükumeti bunlardan iki bakımdan istifadeyi düşümüştü. Biri, mütereddit durumda bulunan İslam alemi ile Şark milletlerine Enver Paşa, ve arkadaşları vasıtasıyla istiklal ve hürriyet vereceğini yadederek hem Orta Asya' da ve Hindistan' da İngiliz emperyalizmi ile mücadeleyi temin ve hem de Rusya ülkesinde kurulan Bolşevik rejimini takviye eylemekti. Diğeri ise, Enver Paşa ve arkadaşlarının Türk ordusunu takviye maksadiyle Aradolu'ya götürecekleri Azerbaycan piyadeleri ile'Kafkas süvarilerinin arkasında Üçüncü Enternasyonale bağlı ve kendilerinin vücude getirdikleri Türk komünist partisinin, teşkilatını Anadoluya sokarak Ankara hükumeti ile Enver Paşa ve taraftarları arasında çıkması muhtemel ihtilaflardan faydalanmak, Anadolu' da da Kafkaslarda ve Ukrayna'da olduğu gibi bir Türk Şuralar hükumeti kurmaktı. Bu hükumet, tabiatiyle Moskova'nın nüfusu altına girecekti. Bu suretle Anadolu'nun milll mukavemetini İngiliz Emperyalizmine ve bütün Avrupalılara karşı kendi kozu gibi kullanacak ve gösterecekti". Gen. Ali Fuat Cebesoy, Moskova Hatıraları (İstanbul: Vatan Neşriyatı, 1955), s. 159.

Bu strateji gereği, kuvvetli bir ihtimaldir ki Enver Paşa'nın isteği üzerine, Sovyet yöneticileri "asker yardım" vaadinde bulunmuşlardır. Nitekim, Enver Paşa, Mustafa Kemal Paşa'ya gönderdiği 26 Ağustos 1920 tarihli mektupta, "Harbiye komiser muavini skalanski, Azerbaycan ordusunun teşkiline ve bununla Anadolu'ya yardıma taraftardır" demektedir: Cebesoy, a.g.e., s. 158.

48. Sovyet yöneticileri, gerek Cebesoy vasıtasıyla Must<1fa Kemal Paşa'nın yaptırmış olduğu baskıdan ve gerekse Enver Paşa ve arkadaşlarını "kullanamayacaklarını" anladıklarından, "asker yardıma" projesinden vazgeçmişlerdir. Aynı şekilde Sovyet yöneticilerini kullanamayacağına kestiren Enver Paşa da strateji değişikliği yaparak Türkistan'a geçmiş, Sovyet Emperyalizmine karşı soydaşlara ile birlikte savaşırken, 4 Ağustos 1922'de Düşenbe yakınlarında şehit düşmüştür. Enver Paşa'nın Ankara, Moskova merkezleri ile ilişkileri ve diğer ittihatçılarla mesaisi hakkında önemli kaynaklar için bkz. Doç.Dr. Ömer Kürkçüoğlu, Türk-İngiliz İlişkileri 1919-1926. (Ankara: S.B.F. Yayınları, 1978), s. 90-96; Aptülahat Akşin, Atatürk'ün Dış Politika İlkeleri ve Diplomasisi. Birinci Kısım (İstanbul: İnkılfip ve Aka Kitabevleri, 1964), s. 60-67; Cebesoy, Moskova Hatıraları, s. 157-84, 220-38, 274-98 ve 313-28; Ord.Prof.Dr. A. Zeki Velidi Togan, Bugünkü Türkili Türkistan ve Yakın Tarihi İstanbul: Enderun Kitabevi, 1981), s. 454-55; Şevket Süreyya Aydemir, Suyu Arayan Arayan Adam (İstanbul: Remzi Kitabevi, 1979), 190-96; Birinci Doğu Halkları Kurultayı - Baku 1920 (İstanbul: Koral yayınları, 1975), s. 119-24; Sadi Borak, Öyküleriyle Atatürk'ün Özel Mektupları (İstanbul: Çağdaş Yayınları, 1980), s. 210-42; Kazım Karabekir, İstiklal Harbimizde Enver Paşa ve İttihat Terakki Erkanı (İstanbul: Menteş Yayınevi, 1967), s. 10-413; Dr. Fethi Tevetoğlu, Türkiye'de Sosyalist ve Komünist_Faaliyetler 1910-1960 (Ankara: Ayyıldız M., 1967) s. 349-61; Doğu Ergi!, Milli Mücadelenin Sosyal Tarihi (Ankara: Turhan Kitabevi, 1981), s. 353-58; Aydemir, Makedonya' dan Ortaasya'ya Enver Paşa Cilt:III (İstanbul: Remzi Kitabevi, 1978), s. 518-653; Ebubekir Hazım Tepeyran, Belgelerle Kurtuluş Savağı Anılan (İstanbul: Çağdaş Yayınları, 1982), s. 94-98; Sayılgan, Solun 94 Yılı, s. 152-54 ve 454; Tuncay, Türkiye'de Sol Akımlar, s. 109-30; Yerasimos, Türk-Sovyet İlişkileri, s. 177, 335, 392; Karaman, İstiklal Mücadelesi ve Enver Paşa, s. 43-44 ve 84146; Sabahattin Selek, Anadolu İhtilali (İstanbul: Örgün Yayınları, 1981), s. 575-79; Tevfik Bıyıklıoğlu, Atatürk Anadolu'da 1919-1921 (İstanbul: Kent B., 1981), s. 154-55; Tarık Zafer Tunaya, Devrim Hareketleri İçinde Atatürk ve Atatürkçülük (Ankara: Turhan Kitabevi, 1981), s. 53-58; S.İ. Aralov, (çev.) Hasan Ali Ediz, Bir Sovyet Diplomatının Türkiye Anıları. (İstanbul:

Burçak Yayını, 1967), s. 22; A. Battal Taymas, Ben Bir Işık Arıyordum (İstanbul: 1962), s. 79-82; Sir Olaf Caroe, Sovyet İmparatorluğu-Sömürülen Milletler Cilt:l (İstanbul: 1001 Temel Eser), s. 189-94; Michael Rywkin, Asya'daki Rusya (İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1975), s. 58; Harris, Türkiye'de Komünizmin Kaynaklan, s. 150; Harb Tarihi Vesikaları Dergisi. Sayı:55 (Ocak 1966) (Vesika No. 1275); Bilal N. Şimşir, Atatürk ile Yazışmalar 1 (Ankara: Kültür Bakanlığı Yayını, 1981), s. 129. Müstakil makaleler için bkz. A. Zavgi, "Haçlıların İstiqtal Küraşı Vl' Türkistan", Milli Türkistan. Sayı: 22 (1975), s. 17-20; Dr. Edige Kırıma!, "Türkistan Tarihi", Dergi Sayı: 53 (1968), s. 21-22; Feridun Kandemir, "Enver Paşa'nın İttihat ve Terakki'yi İhya Teşebbüsü", Tarih Konuşuyor. C. 6, Sayı: 34 (Kasım 1966), s. 2780-84; Kandemir, "Anadolu'ya Geçmek İsteyen Enver Paşa", Tarih Konuşuyor, C. 6, Sayı: 32 (Eylül 1966), s. 2641-45; Ahmet Cevat Emre, "1920 Moskovasında Türk Komünistleri", Tarih Dünyası, C. 1, Sayı: 2 (1 Ocak .1965) s. 149-50; Yusuf Hikmet Bayur, "Mustafa Suphi ve Milli Mücadeleye El Koymaya Çalışan Başı Dışarda Akınlar", Belleten, Sayı: 140 (Ekim 1971), s. 636-53.

1 . G. Jaeschke, "Kommunismus und Islam in Türkischen Befreiungskriege," Die Welt des Islams. 1958, Band.20, s. 112; Tuncay, Türkiye' de Sol Akımlar, s. 133; S.S.C.B. Bilimler Akademisi, Ekim Devrimi Sonrası Türkiye Tarihi l(İstanbul: Bilim Yayınları, 1978), s. 52. Şevket Süreyya Aydemir, cemiyetin 1920 Haziranında kurulduğunu önesürmektedir. Dr. Fethi Tevetoğlu, sözkonusu tarihin 1920 yılının Haziran ve Temmuz ayı olabileceği kanaatindedir. George 5. Harris ise, "Yeşil Ordu ... 1920 baharında şekillendi" demektedir. Haziran 1920 tarihinde Gizli T.K.P.'nin kurulduğu dikkate alınırsa, Yeşil Ordu Cemiyeti'nin Mayıs 1920'de teşekkül, ettiği yolundaki görüşler haklılık kazanmaktadır. Farklı görüşler için bkz. Aydemir, Tek Adam, s. 343; Tevetoğlu, Türkiye' de Sosyalist ve ... , s. 144-45; Harris, Türkiye' de Komünizmin Kaynakları, s. 97; Doğu Ergi), Milli Mücadele'nin Sosyal Tarihi. (Ankara: Turhan Kitabevi, 1981), s. 360. 2. Altuğ, İnkılap Tarihi, s. 95; Yalçın, Türk Komünizmi Üzerinde Bazı Gözlemler, s. 15; Refik Sönmezsoy, Türkiye' de ve Dünyada İsçi Hareketleri (İstanbul: ı3oğaziçi Yayınları, 1981), s. 49 (dpn. 41). 3. "Büyük Ekim Sosyalist Devriminin etkisiyle kurulan Yeşil Ordu, komünizm ideolojisine yakın bir ideolojiyi benimsemiş askeri-siyasi bir örgüttü. Faaliyetinin ilk döneminde yönetici ve taraftarları arasında, komünist eğilimli birçok kimse vardı. Hatta birçok komünist, Yeşil Ordu' da bizzat görev almışlardı": Dimitır Şişman ov, Türkiye İşçi ve Sosyalist Hareketi, (İstanbul: Belge Yayınları, 1978), s. 73.

Yeşil Ordu Cemiyeti'nin "komünist" niteliği hakkında, sol neşriyatta bile bir görüş birliği bulunmaktadır. Sovyet resmi neşriyahnda, cemiyetin kurucuları "küçük burjuva devrimcileri" Olarak tesmiye edilip, cemiyet başarısızlığından dolayı dışlanırken, illegci T.K.P., "Yeni Çağ", "Ürün" gibi neşir organlarında ve propaganda kitaplarında bu cemiyete sahip çıkmaktadır. " ... Bu örgütün kurucuları küçük burjuva devrimcilerdi. İslam ideolojisinden kopamayan bu kişiler sözde ilk İslam ilkeleriyle komünizm ilkelerinin aynı olduğu düşüncesini yaydılar": S.S.C.B. Bil. Ak., Ekim Devrimi . . . , s. 52,

Şişmanov, Yeşil Ordu Cemiyeti'ni kuruluşundan bir müddet soıır.ı "Kemalist burjuvazinin temsilcilerinin ele geçirdiğini", yani gerçek komu nistlerin yönetimi kaybettiğini önesürerken, Komitern'in Kongresi'ne ko nuşan Sadrettin Celal (Antet) ise çok daha farklı bir iddiada bulunmuştur "Varoluşunun ilk döneminde Sovyet Rusya'yı aldatmaya çalışan hükuml'I, Yeşil Ordu adı altında, salt burjuva öğelerden Partisi kurmuştu" (19 Kasım 1922). Geniş bilgi oluşan sözde bir Bolşevik için bkz. Şişmanov, Türkiye'de İşçi ve ... , s. 73-74; Tuncay, Türkiye'de Sol Akımlar, s. 281.

Batılı araştırmacılarda ise, cemiyetin ideolojik niteliği hakkında, sırı Sovyet kaynaklarına atıfta bulunmaktan dolayı, açık yanılgılar görülml•k tedir. Mesela, !var Spector, yalnız Rusça kaynaklara dayanarak 1919'd.ı Anadolu'nun birçok yerinde komünizm taraflısı köylü akımları olduğunu ispatlanmış bir gerçek gibi kabul ederek, 1920'de B.M.M.'nin kuruluşundan sonra bu akımların Yeşil Ordu Cemiyeti'nde yoğunlaştığını ileri sürmektedir: Jvar Spector, The Soviet Union and the Müslim World 19171958 (Seattle: Univ. of Washington Press, 1959). Aynı kaynakları kullanmı� olan E.H. Carr da, bu cemiyetin "toprak" meselesinden kaynaklanan güçlü bir köylü akımını temsil ettiğini, dolayısıyla az topraklı ya da topraksı; köylülerin örgütü olduğunu öne sümektedir: E.H Carr, The Bolshevik Revulation 1917-1923 (New Yo araştırmaların mukayesesi rk: Macmillan, 19 için bkz. Berkes, 61), Vol. 3. Ayrıca, sözkonusu Türkiye'de Çağdaşlaşma. s. 430-31.

Farklı iddialara ye görüşlere rağmen, Yeşil Ordu Cemiyeti'nin Marksist niteliği gözardı edilemeyecek kadar kesindir. Bkz. Bölüm iV / A. 4. Gen., Ali Fuat Cebesoy, Milli Mücadele Hatıraları (İstanbul: Vatan Neşriyatı, 1953), s. 451 ve 464-66. 5. Cebesoy, a.g.e, s. 451; Tuncay, Ti.irkiye'de Sol Akımlar, s. 482. 6. Damar Arıkoğlu, Milli Mücadele Hatıralarım (İstanbul: Tan M., 1961), s. 151-52. 7. Harris, Türkiye' de . . . s. 94-96; Cebesoy, Moskova Hatıraları (İstan-

bul: Vatan Neşriyatı, 1955), s. 14; Tuncay, Türkiye' de ... , s. 96-99; Karabekir, İstiklal Harbimiz, s. 21, 58 ve 510; İlhan Tekeli - Selim İlkin, "Talat Paşa'nın

Mustafa Kemal Paşa ile Mektuplaşması", Milliyet, 15-23 Mayıs 1976; m;:ıl Atatürk, Nutuk lII (Vesikalar.) (İstanbul: Maarif S., 1960), s. 929? KeAnkoğlu, Mücadele Hatıralarım, s.152; Yunus Nadi (Abalıoğlu), Çerkez Ethem Kuvvetlerinin İhaneti (İstanbul: Sel Y;:ıyınları, 1955), s. 10-11. 8. Remzi Balkanlı, Mukayeseli Basın v e Propaganda (Ankara: 1961), s. 487-BC. 9. Feridun Kandemir, Atatürk'ün Kurduğu T.K.P. (İstanbul: 1967), s. 138; Falih Rıfkı Atay, Çankaya (İst;:ınbul: 1980), s. 255; Sayılgan, Türkiye' de ... , s. 168; Tevetoğlu, Türkiye' de, s. 144; Aydemir, Tek Adam, s. 345. 10. Yeşil Ordu Cemiyeti'nin kurucu üyeleri hakkında bkz. Tunçay, Türkiye' de Türkiye' de Sol Akımlar, s. 136-37; Aydemir, Tek Adam, s. 344; Tevetoğlu, . . . , s. 146; Kandemir, Atatürk,'ün ... , s. 12; Ertürk, İki Devrin ... , s, 541 11. Yukarıda adınd;:ın bahsolunmayan 14'üncü üyenin Mahmut Celal (Bayar) Bey olduğunu, Şevket Süreyya Aydemir "Tek Adam"ın 2. cildinde zikretmektedir. Bkz. Aydemir, a.g.e., s. 344. Buna karşılık, Dr. Fethi Tevetoğlu, Rahmetli Rıza Nur Beyi şahit göstermek suretiyle, Celal Bayaı'ın Yeşil Ordu Cemiyeti ile hiçbir ilişkisi olmadığını söylemekte ve istiklal Mahkemesi tutanaklarına atıfta bulunmaktadır? Tevetoğlu, a.g.e, s. 146-47. Gerçekten de, tutanaklarda yer aldığı üzere, Tokat Mebusu Nazım Bey, kendisi dahil 13 kişinin adını vermiştir. Tevetoğlu, bu 14'"üncü kişinin Afyonkarahisar Mebusu Mehmet; Şükrü Bey olduğunu önesürmektedir. Mete Tunçay ise, Harb Tarihi Dairesi'nin Türk İstiklal Harbi kitabını (l'nci cilt, 3'ncü kısım, s. 10) kaynak göstererek, Celal Bayaı'ın ve Hacı Şükrü' nün Yeşil Ordu merkez-i umumi azası olduğunu; Nazım Beyin, Başlaııgıçta toplantılara katılıp, sonradan devamsızlık eden Hamdi Namık'ı 14 kişi arasında saymadığını kaydetmektedir, Bkz, Tunçay, a.g.e., s. 138, dpn. 79. 12. Tevetoğlu, a.g.e., s. 146, 13. Büyük Millet Meclisi açıldıktan sonra seçilen ilk geçici hükumette Maliye Vekili olan Hakkı Behiç Bey, eski ittihatçılardandır. Daha önce Akka Mutasarrıflığı görevinde de bulunmuş olan Hakkı Behiç, Sivas Kongresine katılmış ve Heyet-i Tema ili ye' ye seçilmiştir, 17 Temmuz 1920' de Cami Bey'in istifası ile boşalan Dahiliye Vekilliğine getirilen Hakkı Behiç, Milli

Mücadele boyunca "sol" fikirleriyle temayüz etmişse de, Mustafa Kem.ıl Paşa'ya sadık kalmıştır. Samet Ağaoğlu, Hakka Behiç Bey için: "Bir çeşit İslami komünizm taraftarı idi. Fakat garip ve anlaşılması zor bir şekilde Çerkes Milliyetçiliği yaptığı da göze çarpmaktadır" demektedir: Kuva-yı Milliye Ruhu (Ankara: Kültür Bakanlığı, 1981 ), s. 262. Halide Edip Adı var ise, "ruhça çok içtenlikli bir insandı, Türklüğe çok bağlı olmakla birlikte, sınıf, servet ve din gibi şeylere karşıydı. Biraz da kafasında anormallik vardı" derken, Hakkı BL'hiç Beyi "idealist ittihatçılıkla" tesmiye etmektedir: Türkün Ateşle İmtihanı (İstanbul: Atlas Kitabevi, 1962), s, 129. Bunlara karşılık, Sabahattin Selek Hakkı Behiç'ten "Milli Mücadele kadrosunun en inanmış, en bilgili ve faal sosyalisti" olarak bahsetmektedir: Anadolu İhtilali (İstanbul: Örgün Yayınlar, 1981), s. 581. Ne var ki, Hakkı Behiç Beyin marksizmi derinlemesine bildiği yolunda hiçbir ciddi emare bulunmamaktadır. " Anadolu' da Yeni Gün"de yayınlanan seri yazıları ise, ideolojik tahliller yerine, legal T.K.P.'nin günlük politikasını ve fikri konularını ihtiva etmektedir. 14. Yeşil Ordu Cemiyeti katib-i umumisinin Hakkı Behiç Bey olduğu yolundaki yanlış bilgi, Nuhık (cilt il, s, 468)'da yeralmıştır. Aynı yanlış bilgi için ayraca bkz. Cebaesoy, Milli Mücadele Hatıraları, s. 465. 15. İngiliz Gizli Haberalma Servisi'ne verilen 12.8.1920 tarihli istihbarat raponında da bu husus teyid edilmektedir. Bkz. Bilal N. Şimşir, İngiliz Belgelerinde Atatürk, 1919-1938. cilt 2: Nisan-Aralık 1920 (Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1975), s. 252-58; Belge: 92. "Yeşil Ordu, aslında bir askeri örgüt olmayıp, gizli bir siyasi teşekküldür": Yalçın, Türk Komünizmi Üzerinde Bazı Gözlemler, s. 15. Ne var ki, Yeşil Ordu Cemiyeti, "siyasi" özelliği ağır basmasına rağmen, "askeri" güce sahip olma hedefini de gütmektedir. Marksist literatürde partizan, ya da bir başka ifadeyle milis olarak vasıflandırılan -düzenli orduya karşı- kuvvetlerin teşkili konusu, Yeşil Ordu Cemiyeti'nin "Talimatnamesi"nde açık biçimde belirtilmiştir: "Fedailer, merkezlerinin ittihat edeceği mukarrerat ile icabında birleşirler. Mesela, köylerin ikişerden ibaret olan fedaileri, köyünün tabi olduğu nahiye fedaileri heyet-i umumisiyle kasaba, kasaba fedaileriyle, takım,

bölük, tabur, halinde içtima ederler. Ve kumandanlarını kendileri intihab ederler" (Madde: 23). "Fedailerin atlı ve piyade olması merkeplerin takdirine bırakılmıştır, ancak takım, bölük, tabur halinde içtima etmeleri lazım gelince, süvariler süvarilerle, piyadeler piyadelerle birleşerek beraber hareket etmek mecburiyetindedirler" (Madde: 28), Yeşil Ordu Talimatnamesi için bkz. TC.B.M.M. Arşivi, İstiklal Mahkemesi T-2 Dosya: 27-2.

Yeşil Ordu Cemiyeti'nin askeri güce sahip olma hedefi ile ilgili bir başka olay da Çerkez Ethem ve Kuva-yı Seyyare ile olan münasebetlerdir. Çerkez Ethem-Yeşil Ordu münasebetleri için bkz. Bölüm V. Ayrıca, Kuvayı Seyyare içindeki "Bolşevik Taburu" hakkında bkz. Bölüm iV /C-3. 16. Dr. Mevlüt Bozdemir, Yeşil Ordu Cemiyetini, Türk Ordusunun tarihi kaynakları arasında "ömekolay" olarak vermektedir. Yeşil Ordu Cemiyeti'nin öngördüğü "milis kuvveti", Anadolu'daki Milli Mücadeleyi bir komünist ihtilale dönüştürmekte kullanılacağına göre, bu kuruluşu Türk Ordusunun tarihi kaynakları arasında zikretmek "ilmi" bir yaklaşımın neticesi olamaz. Olsa olsa ideolojik bir yaklaşımın neticesi olabilir: Türk Ordusu'nun, Tarihsel Kaynaklan, (Ankara: Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayını, 1982), s. 133-53. 17. Cemal Kutay, Türkiye' de İlk Komünistler İstanbul: (İstanbul; Ercan M., 1956), s. 14; Özgen, T.K.P ve ... , s. 44; Ali Kemal Meram, Türk-Rus İlişkileri Tarihi (İstanbul: Kitaş Yayınları, 1969), s. 280; Bozdemir, Türk Ordusu'nun Tarihsel ... , s. 137; Sayılgan, Türkiye' de ... , s. 169. Mustafa Kemal Paşa, Yeşil Ordu'nun kuruluşunu din propagandasının askerler üzerindeki tesiri yönünden açıklamıştır: Nutuk, il, s. 467. 18. Milli Mücadele döneminin ilk yıllarında, İstanbul Hükumeti'nin gözde mülki idarecilerinden Bolu Mutasarrıfı Osman Kadri, Bolu ve çevresinde dağıttırdığı 19.5.1336 tarihli bildiride, halkı Mustafa Kemal Paşa ve Kuva-yı Milliye aleyhine kışkırtmaktadır: "Ey Padişaha, dine, devlete beş yüz seneden beri sadakati ile dünyayı hayrette bırakmış olan hakiki Müslümanlar:

Bolşevik namı altında dört yüz senelik din ve devlet düşmanımız olan Moskoflardan çıkmış muhalif-i şer-i şerif ve mugayir-i kanun olan bir ade-

te kapılan birtakım eşkiya vatanı kurtaracağız diye Anadolu'nun siz saf vı· namuskar ahalisini aldatarak Padişahına, Halife-i Müslimine isyan bayr.ı ğı çekmişlerdir . ... ": sindeki Harekat (10 Bnb, Kazım Aras, İstiklal Savaşında Kocaeli Bölge2 sayılı Askeri Mecmua'nın Tarih Kısmı, 1936), s. lJ . Kuva-yı Milliye'ye mensup asker ve subayları teslim olmaya, halkı da İstanbul Hükumeti lehinde tavır almaya teşvik ve tahrik eden Bolu Mutasarrıfı, eski Dahiliye Kasırlarından Osman (Kadri) Nuri, Milli Mücadele son· rasında 150'İlklerin içinde (56. sırada) yer almış ve sınırdışı edilmiştir. "Bolşevizm" ideolojisini, Mustafa Kemal Paşa ve taraftarları aleyhiıw koz kullanma çabalarına Teali-i İslam Cemiyeti'nin bildirilerinde de rastl,ımak mümkündür. Ayrıca, İstanbul Basınında, özellikle Alemdar Gazetl'sinde bu konuda, halkı kışkırtıcı nitelikte pek çok yazı ve haber yayınlanmıştır. 19. Cebesoy, Milli Mücadele Hatıraları, s. 465; Atay, Çankaya, s. 255. Hakkı Behiç Bey, cemiyetin kuruluş gerekçelerini aynı çerçeve içinde, Malta' dan sürgünden dönen Rauf Beye yazdığı 20 Teşrinisani (1337) tarihli mektubunda da temas etmektedir. Sözkonusu mektubun tam metni için bkz. Tuncay, Türkiye' de Sol Akımlar, s. 482-85. 20. Yunus Nadi, Çerkes Ethem Kuvvetlerinin İhaneti. İstanbul: Sel Yayınları, 1955), s. 11. 21. Tevetoğlu, Türkiye' d e Sosyalist ve ... , s, 162. Yunus Nadi, cemiyetin kuruluş gerekçelerini, Yeşil Ordu mesullerini yargılayan Ankara İstiklal Mahkemesi önünde anlatmıştır. 22. Cebesoy, Milli Mücadele Hatıraları, s. 451-52. 23. Tevetoğlu, a.g,e., s. 157. 24. Tevetoğlu, a.g.e., s. 162. 25 Atatürk, Nutuk, 11, s. 467-68; Kandemir, Atatürk'ün Kurduğu T.K.P., s. 138; Sayılgan; Solun 94 Yılı, s. 132. 26. Sayılgan, a.g.e., s. 127; Tevetoğlu, Türkiye' de Sosyalist ve ... , s.157; Selek, Anadolu İhtilali, s. 581; Aydemir, Tek Adam, s. 350. Mustafa Kemal Paşanın emriyle geçici bir süre için "tedbir" maksadıyla kurulan legal T.K.P.'nin teşekkül ettiği günlerde, Dahiliye Vekaleti'nin vilayetlere gönderdiği tamimde, "Komünist Fırkası resmen teşekkül etti ve Yeşil Ordu

Komünist Fırkasına inkılap etti" denilmektedir. Bu tamimden de anlaşılacağı üzere, Yeşil Ordu Cemiyeti, her ne kadar gayrıresmi teşekkül etmiş olsa da, Mustafa Kemal Paşa ve B.M.M. Hükumeti tarafından bilinmektedir. Bkz. Bölüm Vİl/C-2. 27. Sayılgan, Türkiye'de Sol Hareketler, s. 175. 28. Atay, Çankaya, s. 255. 29. 30. Atatürk, Nutuk, il, s. 467-68. Harris, Türkiye' de Komünizmin Kaynaklan. s. 97. 31. Yeşil Ordu Cemiyeti'nin kurucu üyesi olan 14 mebus arasında, Marksizmi her yönüyle çok iyi bilen, gerçekten inanmış bir tek Marksist bile göstermek mümkün değildir. "Yeni Dünya", "Emek" ve "Yeni Hayat" gibi Yeşil Ordu ve bilahare kurulan Türkiye Halk İştirakiyun Fırkası'nın yayın organlarının mevcut nüshalarından da görüldüğü üzere, son derece basit yaklaşımlarla ve basmakalıp sloganlarla Marksizm ideolojisinin yaygınlaştırılmasına çalışılmıştır. Özellikle de Sovyet Rusya devletinin propagandası yapılmıştır. Yeşil Ordu Cemiyeti'nin ve daha sonra da T.H.İ.F.'nın kapatılmasıyla, Tokat Mebusu Nazım Bey ile Bursa Mebusu Şeyh Servet Efendinin ve diğer kurucu üyelerin Marksist faaliyetlerle ilgilerinin kesilmesi, en azından bir daha seslerinin duyulmaması, ittihatçılar için de geçerli olmak üzere, cemiyetin kuruluşundaki "menfaat" saikının güçlülüğünü ortaya koymaktadır. Bkz. Bölüm YIL 32. Atatürk, Türk milliyetçi davası uğrunda çarpışmak üzere Rusya'dan gelen İslami sosyalist akımını işe hazırlamayı uman kurucularının içten 'Doğu taraftarı' olduklarına inandığını ısrarla belirtmekteydi. Atatürk'i.in iddiası bir dereceye kadar geçerli görünmekteydi. Hareket hiç değilse kısmen 'Doğucu Ülkü' nün su katılmadık bir ifadesiydi": Harris, Türkiye' de Komünizmin Kaynaklan s. 97. Ne var ki, George Harris'in Atatürk ile ilgili hükümleri son derece müphemdir ve kaynaktan yoksundur. "İslami sosyalist akına"nın Rusya'dan geldiğine dair ciddi hiç bir vesika bulunmamaktadır. Sosyalizm ile İslamiyet'in ayrı pota içinde düşünülmesi, hatta sentezleştirilraesi, eşyanın tabiatına aykırıdır ki, Sovyet yayınlarında bile böylesine akıl dışı bir iddia varit değildir. S.S.CB. Bilimler Akademisi tarafından hazırlanmış olan "Ekim Devrimi Sonrası Türkiye Tari-

hi I" kitabında, Yeşil Ordu kurucuları için, "İslam ideolojisinden kopam.ı yan bu kişiler sözde ilk İslam ilkeleriyle komünizm ilkelerinin aynı olduğu düşüncesini yaydılar" denilmektedir (s. 52).

İslamiyet'i komünizmle eşanlamlı göstermeye çalışanlardan Burs.ı Meb'usu Şeyh Servet Efendi, cemiyet toplantılarında bu husustaki fikirlt•rini arkadaşlarına empoze etmek için büyük gayret sarfetmiştir: " ... Bugiiıı Ruslara Bolşevik diyorlar. Bolşevizm nedir? Bolşevizmin, en kısa ve en Vl'ciz tarifi Asr-ı Saadetde yaşanmış olan gıllı-gışsız, müşterek samimi hal;ıltan ibarettir. O asırda eğer Bolşevik tabiri malum olsaydı, Hazreti Ebubt•kir Radiyallahüan İslamiyet'i kabul eder etmez bütün servetini, develerini, koyunlarına kadar varını yoğunu dağıttığı fakir ve kimsesizlerle hemh.ıl olmuştu . ... " Sözkonusu konuşmanın geniş metni için bkz. Kandemir, Atatürk'ün Kurdurduğu ... , s. 20 - 21. Keza, Samet Ağaoğlu Bey, Yeşil Ordu Cemiyeti'nin kurucu üyesi Hakkı Behiç Bey için, ''bir çeşit İslami komünizm taraftara idi" demektedir: Kuva-yı Milliye Ruhu, s. 261. Aynca, T.H.İ.F.'nın yayın organı olan "Yeni Hayat" Gazetesinin 15 Temmuz 1338 tarihli ve 16 No.lu nüshasında (s. 8), Erzurumlu Nazım Nazmi imzalı ve "Yoldaş Lenin'e" başlıklı bir şiir görüyoruz: "Sizin, diyor büyük Lenin, sizin büyük dininiz

On üç asır evvel bize bu dersleri vermiştir;

Muhallefat bırakmayan ancak sizin piriniz,

Zaman bunu Muhammed'in gül bağından dermiştir".

Açıkça da görüldüğü üzere, Sovyet araştırmacılarının bile "hafife" aldığı "Doğucu Ülkü" taraftarları arasında en temel konularda dahi fikir birliği bulunmamaktadır. Dolayısıyla, Atatürk'ün bunların Türk milliyetçi davası uğrunda "içten" olacaklarına inandığını öne sürmek, safdillikten başka bir şey olamaz. 33. "Halide Edip, The Turkish Ordeal (New York: 1928), s. 171" (Harris, Türkiye' de komünizmin Kaynaklan, s. 95'deki alıntı). 34. Harris, a.g.e., s. 93-95. 35. Yeşil Ordu Cemiyeti içindeki Marksist ve ittihatçı gruplar arasında yer alan fırsattı ve ikbal düşkünlerinin teşkil ettiği bir başka organize ol-

mamış gruptan söz edilebilir. Çerkez Ethem'i iktidara getirmekten başka hiçbir gayesi ve de herhangi bir ideolojik yönü bulunmayan Saruhan Mebusu Reşit Bey ile siyasi ikbal peşindeki Bursa Mebusu Şeyh Servet Efendi, bunlar arasında sayılabilir. 36. Nazım Bey'in Yeşil Ordu Cemiyeti içindeki faaliyetleri "için, Ankara İstatiklal Mahkemesi'ne vermiş olduğu ifadelerine bkz. Tevetoğlu, Türkiye'de Sosyalist ve Komünist Faaliyetler, s. 156-67. 37. Sayılgan, Türkiye'de Sol Hareketler, s. 178; Ertürk, İki Devrin Perde Arkası 156-67.

38. 39. Sayılgan, a.g.e., s. 178. Atatürk, Nutuk II. ciltte, Nazım Beyi şu cümlelerle anlatmaktadır: "Nazım Bey, bizzat ve bilvasıta ecnebi mefahilinden bazılarıyla temas yolunu bulmuş ve teşvik ve muavenete de mazhariyetini temin etmişti. . . . Bu suretle Nazım Bey, Hükumetin, bütün dahili idaresi makinesinin başında, memleket ve millete değil, fakat, paralı uşağa olduğu kimselerin arzusuna en büyük hizmeti ifa edebilecek vaziyete gelebilmişti" (s. 500-501). Nazım Beyin Atatürk'e ve B.M.M. Hükumeti' ne muhalefeti için bkz. Bölüm IV /C1 ve VII/C-2 40. Ordu Nizamnamesi'nin 19. maddesinde, "Yeşil Ordu, kızıl inkılap ordularının samimi bir kardeşlik ile ebediyen bağlısı ve müttefikidir" denilmektedir. Aynı şekilde, 21. maddede açık bir biçimde şu ibareye yeralmaktadır: "Yeşil Ordu Türkiye' de hafi bir Umumi Merkez ile idare olunur. Umumi merkez bütün Yeşil Ordu teşkilatına malik memleketlerle bağlı olduğu gibi Moskova ve kızıl ordulara merkezi ile de münasebettedir".

Yeşil Ordu Nizamnamesi, Beyannamesi ve Talimatnamesi için bkz. Yakın Tarihimiz I, 3 (15 Mart 1962); I, 4 (22 Mart 1962). 41. Selek, Anadolu İhtilali, s. 581; TWlcay, Türkiye' de Sol Akımlar, s. 482 42. 43. Ağaoğlu, Km· <ı�· Mlliye Ruhu, s. 261 Hakkı Behiç, Malt� •' : dönen Rauf Bey'e gönderdiği 20 Teşrinisani 1337 tarihli mektupta, "İtika·.'.!m, imanım değişmemiştir . ... Er geç bir Sosyalist İslam cumhuriyeti tezahür edecek ve eşya vahdetine amil olacaktır" demektedir. Mektubun tam metni için bkz. Tunçay, Türkiye'de Sol Akımlar. s. 482-85.

44. Mustafa Kemal Paşa'nın emri üzerine Yeşil Ordu Cemiyeti'ndeıı ayrılarak legal Türkiye Komünist Fırkası'nın kuruculara arasında yeralaıı Hakkı Behiç Bey, bu partinin yine Mustafa Kemal Paşa'nın emriyle kapatılmasından sonra dahi, T.H.İ.F. içindeki Sovyet taraftarı Marksistlerle i�birliğinden kaçınmıştır. Hakkı Behiç Bey, Milli Mücadele'yi müteakip geçirdiği ruhi rahatsızlık neticesi, siyasi hayattan bir daha adı duyulmayacak biçimde çekilmiştir. 45. Tunçay, a.g.e., s. 165, dpn, 123. 46. Dr. Uygur Kocabaşoğlu, "Milli Mücadelenin Sözcülerinden: Anadolu' da Yeni Gün", A.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi (Atatürk Özel Sayısı), XXXVI 1-4 (Ocak-Aralık 1981), s. 180, dpn. 3. 47. Dr. Semih Çoruhlu (Prof. Dr. Akdes Nimet Kurat), "İstiklal Savaşında Komünizm Faaliyeti 7", Yeni İstanbul, (22 Mayıs 1966). 48. Tasvir-i Efkar. (18 Nisan 1333). 49. Tasvir-i Efkar, (24 Kanunuevvel 1333). 50. Sözkonusu makale için bkz. Çoruhlu, "Türk İstiklal Savaşında Komünizm Faaliyeti 7". Yeni İstanbul. (22 Mayıs 1966). 51. Yunus Nadi'nin Marksist teoriyi ve pratiği ele ajan seri yazıları için bkz, G. M Ataç, "Milli Mücadele Basınımızda Lenin ve Sovyet İhtilali" w "Anadolu' da Yeni Gün' ün İlk Sayılarındaki Tefrikalar," Proleter Devrimci Aydınlık. Sayı 4-18 ve 25 (Nisan ve Kasım 1970), s. 441-51 ve 71-73.

Yunus Nadi'nin Marksizmle ilgili temel görüşleri ve yorumları için bkz. A. Cerrahoğlu (Kerim Sadi), Türkiye' de Sosyalizmin Tarihine Katkı (İstanbul; May Yayınları, 1975), s. 211-21, 377-85, 392-97 ve 450-34. "Anadolu'da Yeni Gün" de yer alan Sovyet Rusya'nın probagandasına yönelik haber ve tefrikaların yanı sıra, Yunus Nadi tarafından yazılmış başyazılardan dikkati çekenler: "Rusya Misali" (10 Eylül 1920); "Esir, Ağ<l ve Efendi" (12 Eylül 1920); "Halk Hükumeti" (14 Eylül 1920); "Üçüncü Enternasyonal Beyannamesi ve Biz" (22 Eylül 1920); "Dünya İhtilali" (3 Ekim 1920); "Fakirlik Zenginlik" (3 Kasım 1920); "Beynelmilel Komünizm, Milli Komünizm" (23 Aralık 1920); "Hayat ve Hakikat: Yalnız Tahsildar ve Yalnız Jandarma" (21 Ocak 1921); "Tehlike Garbdadır" (24 Ocak 121]); "İhtilal ve İnkılap" (2 Aralık 1921) ve "Lenin' den Sonra" O Şubat 1924).

Anadolu'da Yeni Gün'ün sahip ve başyazarı Yunus Nadi'nin yayın politikası istikametinde, " . . . Gazete yayın hayatına geçtikten sonraki ilk birkaç ay, Anadolu'daki sol örgüt ve düşüncelere yakın bir yayın yapmış, en azından sayfalarında bunlara yer vermiştir. Dolayısıyla, Avrupa ve özellikle Rusya'daki bolşevik gelişmelere gazetede geniş yer ayrılırken, Anadolu'daki solculara da gazetede geniş söz hakkı, tanınmıştır'': Kocabaşoğlu, a.g.m, s. 184.

Bu söz hakkından en çok faydalananlardan birisi, gazetenin pek çok başyazısına imzasını atmış olan Muhittin (Birgen)dir. Muhittin'in mühim yazılarından bazıları Katkı dergisinin Mayıs Haziran 1975 tarihli 14-15'inci ve Temmuz-Ağustos 1975 tarihli 16-17'inci sayılarında "kısmen sadeleştirilerek" yayınlanmıştır. Ayrıca, gazetenin altıncı sayısında, "Rus Bolşevikleri Tefrikası" (15 Ağustos 1920), "Resmi Bolşevik Tebliğleri", "Üçüncü Enternasyonalin Beyannamesi" (23 ve 26 Ağustos 1920) ile 6 Eylül 1920 tarihli sayıdan itibaren ise "Rus Sovyet Cumhuriyeti Kanun-u Esasisi" ve "Bolşevik Komünist Kongresi Programı" yazıları ile 8 Eylül 1920 tarihli sayıdan itibaren "Bolşevikliğin Esasatı'' adlı bir tefrikanın yayınına başlanmıştır. 16 Eylül 1920 tarihli sayısında "Üçüncü Enternasyonal Kongresi'nin Tavsiyeleri"ni yayınlayan gazete, 19 Eylül 1920 tarihli sayısında ise "Enternasyonel" marşının tercümesini vermiştir. 52. Dr. R. Selahi Sonyel, "Kurtuluş Savaşı Günlerinde İngilizlerin Eline Geçen T.B.M.M. Gizli Tutanakları," Belleten, XLV /2, (1981), s. 289. 53. Yunus Nadi, Mustafa Kemal Paşa'nın Yeşil Ordu Cemiyeti'nin faaliyetlerini tatil emrini geri aldırmak için gayret sarf etmişse de, daha sonra legal T.K.F.'nın kurucusu olarak, gazetesi Anadolu' da Yeni Gün'ü Mustafa Kemal Paşa'nın kontrolündeki bu partinin emrine vermiştir. l. İnönü Zaferinden sonra B.M.M. Hüki'ımeti'nin Londra Konferansı'na davet edilmesi ile giderek gelişen solun tasfiyesi operasyonundan Yunus Nadi ve gazetesi de etkilenmiş, "sivri" nitelikteki yazı ve haberlerin yayını asgari ölçüye inmiştir. 54. 1921'de 41 yaşında olan Vakkas Ferit, aslen Malatyalı olup en son Alacadağ kaymakamlığında bulunmuş eski bir ittihatçıdır. Halide Edip Adıvar, Vakkas Ferit'in Diyarbakırlı olduğunu önesürmektedir. Yeşil Ordu

Cemiyeti'nin faal marksistler kanadında yer almasına rağmen, Ankara vı· Eskişehir teşkilatlarını ele geçirmiş olan illegal T.K.P. taraftarlarınca "dı� lanmış" bulunan Vakkas Ferit, cemiyetin "nev-i şahsına münhasır" tipll' rinden biridir. 55. "Yeşil Ordu Cemiyeti-5", Yakın Tarihimiz, Sayı 7, (12 Nisan 1962), s. 216; Tevetoğlu, Türkiye' de Sosyalist ve . . . , s. 172-73. 56. Arıkoğlu, Hatıralarım, s. 152. 57. Adıvar, Türkün Ateşle İmtihanı, s. 130-51. Hüsamettin Ertürk, "bolşevik aşığı Vakkas Ferit'e tahsisat-ı mestureden 900 lira verildiğini, önesürmektedir: İki Devrin Perde Arkası, s. 553. Ertürk'ün bu iddiasını, yani Vakkas Ferit'in Yeşil Ordu içindeki "hükumetin adamı" olduğunu, bizzat Vakkas Ferit, Ankara İstiklal Mahkemesi'ndeki ifadesinde açıklamaktadır: " . . . Bir gün oraya (Sovyet Sefareti) gittim. Orada Türkçe bilen Ali Oruç Bey vardı. Salih elinde bir zarf, Ali Oruç'a verdi. Ali Oruç beni sosyalist biliyordu. İyice dikkat ettim. Komünist mühürlü bir nizamname vardı. Bakmak istedim. Salih, Ali Oruç'a 'Bu hükumet hafiyesidir, gösterme' dedi. O da cebine koydu . . . . Hacı Şükrü ile geldim ve mühürlü bir komünist teşkilatı gördüğümü söyledim. Ayrıca, Paşaya da gördüklerimi resmen bildirecektim. Bu hususta polis dairesinde verilmiş ifadem de vardır". İfadenin metni için bkz. Tevetoğlu, Türkiye'de Sosyalist ve ... , s. 174. 58. Siyasi görüşleri itibariyle Türkçü olan ittihatçılar, 1. Dünya Savaşı, sonuna, yani iktidardan uzaklaşıncaya kadar, "Ti.irk Birliği" idealinin gerçekleşmesi uğruna mücadele vermişlerdir. Oysa, Milli Mücadele döneminin ortalarına kadar B.M.M.'deki ittihatçıların önemli bir bölümü, "sol" görünüm altında Yeşil' Ordu, Halk Zümresi ve T.H.İ.F.'nın gibi "sol" nitelikteki merkezlerin çatısı altında toplanmışlardır. Türkçülüklerinden, dolayısıyla vatanseverliklerinden hayatlarının hiçbir döneminde taviz vermemiş olan ittihatçıların, inanç ve idealleriyle taban tabana zıt olan Marksizme olan bu ani ilgilerini, ancak Enver Paşa'nın Sovyet Rusya'daki faaliyetleri ile izah etmek mümkündür. Sovyet Rusya'daki "Halk Şuraları Fırkası" denemesinin bir netice vermemesi ve dolayısıyla Enver Paşa'nın Türkistan'a geçerek Sovyet Rusya'ya karşı milli mücadele başlatması ve akabin-

de 4 Ağustos 1922' de şehit olmasıyla, Anadolu' daki ittihatçıların solculukları da sona ermiştir. Bu grubun istisnalarına ise Nazım Bey, Vakkas Ferit gibi eski ittihatçılar teşkil etmektedir, 59. Tuncay, Türkiye' de Sol Akımlar, s. 482 60. Karaman, İstiklal Türkiye' de Sosyalist ve ... , Mücadelesi ve Enver Paşa, s. 109; Tevetoğlu, s. 356 ve 558-61; Cebesoy, Moskova Hatıraları, s. 227 ve 251-36; Karabekir, Enver Paşa . . . , s. 311-12,

Mustafa Kemal Paşa, Milli Mücadele'nin başlangıcından beri ittihatçılara ihtiyatla yaklaşmıştır. Mesela, İstanbul' da tutuklu oldukları Bekir Ağa Bölüğü zindanından kaçan Halil Paşa (Kut) ve ünlü ittihatçılardan Küçük Talat (Muşkara), Sivas' da Mustafa Kemal Paşa'nın emriyle "kimlikleri ifşa edilmeden", sıkı bir kontrol altında ve kısa bir süre kalmışlardır. Enver Paşa'nın amcası olan Halil Paşa ile Küçük Talat, daha sonra Sovyet Hükumeti ile temasa memur edilerek Anadolu' dan uzaklaştırılmıştır. Bu konuda geniş bilgi için bkz. Mazhar Müfit Kansu, Erzurum' dan Ölümüne Kadar Atatürk'le Beraber (Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayını, 1966), s. 340-41; Yerasimos, Türk-Sovyet İlişkileri, s. 111; Cebesoy, Moskova Hatıraları, s. 134; Taylan M, Sorgun, Halil Paşa, İttihat ve Terakki'den Cumhuriyet'e: Bitmeyen Savaş (İstanbul; 1972), s. 303505; Aydemir, Tek Adam il, s. 395-94; Bıyıklıoğlu, Atatürk Anadolu' da, s. 145; Tansel, Mondros'tan Mudanya'ya kadar III, s. 235-36; Kandemir, Atatürk'ün Kurdurduğu T.K.P., s. 26.

Halil Paşa da, hatıratında, Sivas' da Mustafa Kemal Paşa'nın kendisine, ittihatçıların Kuva-yı Milliye hareketine karışmalarının doğru olmadığını uzun uzun izah ettiğini, kendisinin de bu tavsiyeye uyacağına dair söz verdiğini kaydetmektedir: Akşam, 13-14 Aralık 1967. Mazhar Müfit Kansu da, yine İstanbul' dan kaçarak Sivas' a gelen ittihatçılardan Kılıç Ali ve Naşit Beyleri, Mustafa Kemal Paşa'nın "soğuk" karşıladığını ve kendilerini Ayıntap ve Maraş cihetlerinde teşkilata memur ettiğini zikretmektedir; Erzurum' dan Ölümüne Kadar. . . s. 341-42.

İttihatçılar konusunda, Sivas Kongresi'nde edilen yemine "İttihat ve Terakki Cemiyeti'nin diriltilişine çalışmayacağıma . . . ibaresini koyduracak kadar hassas olan Mustafa Kemal Paşa hakkında, Yakup Kadri Karaosma-

noğlu şu bilgiyi vermektedir: "Mustafa Kemal Paşa'nın ... sıkıntısı. . . Milli yeni bir ittihatçılık damgasının vurulmasının önüne geçmek endişesinden geliyordu ... Bunun için İttihat ve Terakki mensupları ile tanınmış nicv yakın dost ve arkadaşlarını bile uzun müddet yanına yaklaştırmak istememiş ve ilk maarif vekili seçiminde Meclisin bütün reyleri Hamdullah Suphi üzerinde toplanmış olmasına ve Hamdullah Suphi'ye karşı da pek samimi bir sevgi ve itimat beslenmesine rağmen, eski muhalefet erkanından Doktor Rıza Nuı'un adaylığını sağlamaya çalışmıştı. "Mustafa Kemal ve Terakkiye karşı bu Paşa, benim Ankara'ya geldiğim sırada gerçi İttihat karantina rejimini epeyce gevşetmiş ve hatta, o cemiyette fiili hizmet gören birkaç kişiye de vazife vermişti ama, koyu ittihatçıların gönlünde hala yer edememişti. Bahusus ki, bunlar arasında doğrudan doğruya Enver Paşacı olanlar ve o gelip de ordunun başına geçmeyince Kadri İstiklal Savaşının kazanılamayacağını düşünenler vardı." Yakup Karaosmanoğlu, Vatan Yolunda, (İstanbul: Selek Tavanlara, 1 958), s, 115-17.

Mustafa Kemal Paşa ile Enver Paşa arasındaki yazışmalar için bkz. Cebesoy, Moskova Hatıraları, s. 52-57; Karabekir, Enver Paşa .... s. 35-37; "Tarihi Mektuplar - 139," Tanin, 26 Şubat 1945. Enver Paşa'nın Mustafa Kemal Paşa'ya gönderdiği ilk mektup, 15 Ağustos 1 920 tarihini taşımaktadır, Mustafa Kemal Paşa ise, 4 Ekim 1 920 tarihli bir mektupla cevap vermiştir: " . . . 29.9.1336 tarihli mevsul mektuba cevaben Hariciye Vekaletince yazılıp müşarünileyh (Mustafa Kemal Paşa) tarafından imza edilen tahrirat"ın metni için bkz. Karabekir, Enver Paşa . . . , s, 35-36

Enver Paşa'nın Mustafa Kemal Paşa'ya gönderdiği son mektup, Sakarya Zaferinin öncesine, 16 Temmuz 1 921 tarihine rastlamaktadır: " . . . Bugün, emin ol ki, bütün vatanını seven herkes, olan biten her şeye rağmen sizin muvaffakiyetinize çalışıyor. Çünkü senin muvaffakiyetin Anadolu'nun muvaffakiyeti demektir. . . Fakat bunu da itiraf etmemiz lazım gelir ki hiçbir sebebi kanuni olmayarak memleket haricine nefiy şeklindeki arzunuza ilelebet tahammül bize hakikaten pek ağır ve sefilane gelir . . . Binaenaleyh hariçte kalmanın maksada umuminiz olan başta Türkiye olmak

üzere kurtarmağa çalıştığımız İslam alemi için faydasız ve belki de tehlikeli olduğunu hissettiğimiz anda memlekete geleceğiz. İşte o kadar." Mektubun geniş metni için bkz. Cebesoy, Moskova Hatıraları, s. 231-35.

Mustafa Kemal Paşa'nın hususiyle Büyük Millet Meclisi'ndeki ittihatçı milletvekillerinin Enver Paşa'yla olan bağlılıkları konusundaki şüphe ve hassasiyetini haklı çıkaran en önemli iki olay, Ardahan Mebusu Hilmi Bey'in Trabzon'daki Mustafa Kemal Paşa aleyhindeki ileri-geri konuşmaları ile, Trabzon Mebusu Hafız Mehmet Efendi'nin Enver Paşa ile Batum' daki temaslarıdır. Buna göre, Enver Paşa hüviyetini gizleyerek Trabzon' dan cepheye sevkedilen gönüllü erler arasına karışacak ve ön saflarda isimsiz bir asker gibi döğüşecektir. Trabzon'daki "Bozuk Parti"nin görevi, Enver Paşa'yı Anadolu'ya geçirmek ve dolayısıyla dağılan eski teşkilatı yeniden ihya etmektir. Geniş bilgi için bkz, Karabekir, Enver Paşa ... , s. 158-59 ve 194-95, 223-25; Karaman, İstiklal Mücadelesi... s, 47-48; Cebesoy, Moskova Hatıraları, s, 226-37. 61. Sözkonusu yazışmalar için tam bilgi, "Tarihi Mektuplar" başlığı altında Tanin gazetesinde yayınlanan 176 tefrikada mevcuttur. 15 Birinci Teşrin-2 Nisan 1945 tarihleri arasında adı geçen gazetede yeralan "Tarihi Mektuplar", İzmir Suikastı dolayısıyla 1926'da Ankara İstiklal Mahkemesi'nce asılan eski Maliye Nazırı Cavit Bey'in hususi arşivinden, Hüseyin Cahit"Yalçın tarafından derlenerek yayına hazırlanmıştır. Mektuplar, İttihat ve Terakki ileri gelenleri tarafından kaleme alınmış olup, orijinalleri Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi'nde muhafaza olunmaktadır.

Mustafa Kemal Paşa, Enver Paşa'nın Anadolu'ya girmesini önlemek maksadıyla, önce Enver Paşa'nın amcası olan Halil Paşa'nın Trabzon' . dan sınırdışı edilmesini sağlamış; 22 Mayıs 1921'de ise Kazım Karabekir Paşa'dan Enver Paşa'nın Anadolu'ya girmemesi için tedbir alınmasını istemiştir. Fevzi (Çakmak) Paşa da, Genel Kurmay Başkanı sıfatıyla, Karabekir Paşa'ya, Enver Paşa sınırlarımızdan girerse tevkif edilmesini istemiştir: Cebesoy, Moskova Hatıraları, s, 167; Karabekir Enver Paşa ... s. 132-33 ve 136. Oysa, Sakarya Zaferi kazanıldıktan sonra, Mustafa Kemal Paşa'nın ve dolayısıyla B.M.M.'nin gücünden tamamıyla emin olan Enver Paşa, lüzumsuz ve manasız ısrarla Anadolu' da ikilik çıkarma yerine, Orta Asya'ya git-

meyi, oradaki soydaşlarını. Sovyet Rus emperyalizmine karşı savaşa çağırmayı tercih ti hakkını-s etmiştir. Enver Paşa'nın Orta Asya'daki mücadelesi ve şehadebkz. Aydemir Enver Paşa 111, s. 589-653. il, 62. Berkes, s. 345. Türkiye'de Çağdaşlaşma, s. 431-33; Aydemir, Tek Adam 63. Berkes, a.g.e., s. 432. 64. 1920 Sonbaharında, Mustafa Kemal Paşa'nın Yeşil Ordu Cemiyeti'nin faaliyetlerini tatil emrine kesin olarak karşı çıkan Nazım Bey, Büyük Millet Meclisi'nde 4 Eylül 1920 tarihinde yapılan seçimlerde, Mustafa Kemal Paşa'ya rağmen Dahiliye Vekilliği görevine getirilince, Marksist kesimde büyük prestij kazanmıştır. Bu prestijle de, Yeşil Ordu Cemiyeti'nin umumi katibliğinden, Aralık 1920'de resmen teşekkül edecek "Türkiye Halk İştirakiyun Fırkası"nın liderliğine kadar yükselmiştir. Nazım Bey'in Dahiliye Vekilliği konusu hakkında bkz. Bölüm iV /C-1. 65. "V, Turtsii letom 1920, Zhisu National'nostei, No.38, 1920" (Harris, Türkiye'de Komünizmin Kaynakları, Şişmanov, Türkiye İşçi ve ... s. 74. s. 94 dpn. )'deki alıntı). Ayrıca 66. Harris, a.g.e., s. 15. 67. Nakşibendi Şeyhi Servet Efendi (Akdağ), Yeşil Ordu Cemiyeti'nin en renkli "nev-i şahsına münhasır" tiplerinin başında gelir. 1880'de Tosya'da doğan Şeyh Servet Efendi, idadi ve medrese mezunudur. İslamiyeti komünizmle eşanlamlı gösterme gayretleriyle temayüz eden Şeyh Servet Efendi için, S.İ, Aralov, hatıralarında "komünist maskeli bir ajan-provokatör" diye bahsetmektedir: Bir Sovyet Diplomatının Türkiye Hatıraları, Çev.: Hasan Ali Ediz (İstanbul: Burçak Yay., 1967), s. 172-73. Şeyh Servet Efendi, 10 Haziran 1962' de ölmüştür. Şevket Süreyya Aydemir' e göre, hayatının son dönemi itibariyle Şeyh Servet Efendinin Marksizmle hiçbir ilgisi kalmamıştır: Tek Adam il, s. 346 dpn. 1 . 68. Ankara'ya gelişimden kısa bir süre sonra idi. Ziyaretime, Bursa Milletvekili Şeyh Servet Efendi geldi. Bu yeşil sarıklı, kır kaba sakallı bir zattı. Şeyh kendisini inanmış bir komünist olarak takdim etti. Aralov, a.g.e., s. 1 72

69. Yeşil Ordu Cemiyeti'nin kurucu üyelerinden, Çerkez Ethem'i� ağabeyi ve Saruhan Mebusu Reşit Bey' in gerçekten Marksist olduğuna dair en ufak bir emare bulunmamaktadır. Reşit Bey, düzenli ordu düşmanlığı için cemiyeti müessir bir vasıta görmüş olacak ki, toplantılarda bu konuyu gündeme getirmiştir: "Bugün düşman karşısında si!aha sarılıp boğuşmaya koşanların hemen hepsi, pek muhterem arkadaşım Şeyh Servet Efendi Hazretlerinin buyurdukları gibi, Asrı Saadetin müşterek samimiyeti içinde bulunduklarını hissederek, ya gazi, ya şehit diye canlarını feda edercesine dövüşüyorlar. Aralarında bey, efendi, ağa, zengin, fakir farkı görmüyorlar. Ortada mal diye ne varsa, hepsinin müşterek malı. Ve bunun böyle olacağını, böyle gideceğini bilerek bu uğurda mücadele ediyorlar.

Nizamiye askerine (muntazam ordu) gelince, gözlerimle gördüm; sis de. pekala biliyorsunuz ki, kaçak sürüleri halinde, dağlarda, ormanlarda dolaşıyorlar. Bu da gösteriyor ki, bugün ordu dediğimiz muntazam kuvvetlerle iş görmek artık mümkün değildir ... " bkz. Aydemir, Tek Adam il, s. 346-47. 70. Bkz, Bölüm IIl/B-1 ve 2/ Yeşil Ordu Cemiyeti'ne Marksist Sızmalar. 71. Teretoğlu, Türkiye' de Sosyalist ve ... , ve 146-47. 72. İllegal T.K.P. ve T.H.İ.F. hakkında derli-toplu bilgi için bkz. Tunçay Türkiye' de Sol Akımlar, s. 177-89; Darendelioğlu, Türkiye' de Komünist s, 73-84; Tevetoğlu, Türkiye'de Sosyalist ve ... , s. 184-99; Sayılgan, Sol Hareketler, s. 178-82 v.d. 73. Bkz. Bölüm III/B/Şerif Manatov ve İllegal T.K.P ile Bölüm Vl/B/ T.H.İ.F. 74. Harris, Türkiye' de Komünizmin Kaynakları, s. 94. 75. Harris, a.g.e., s. 64. 76. Adıvar, Türk'ün Ateşle İmtihanı, s. 133. 77. Bozdemir, Türk Ordusunun ... , s.136 Yeşil Ordu Cemiyeti, bizzat Mustafa Kemal Paşa'nın emriyle ve kendisine kayıtsız şartsız sadık arkadaşları tarafından kurulmadığına göre, hatıra gelen bir başka ihtimal, bu cemiyetin ortaya çıkmasıyla Mustafa Kemal Paşa'nın "doğu idealine bo-

yun eğmek zorunda kaldığıdır". Batılı araştırmacılardan yımı da gerçeği yansıtmamaktadır. Zira, Yeşil Ordu Price'ın bu vars<ıCemiyeti'nin w T.H.İ.F.'nın idarecileri, -fonksiyonlarını tamamladıklarında- yani Şubat 1921 'de adalet önünde hesap vereceklerdir. Bkz. M. Philips Price, (London: George Allen-Unwin Ltd., 1961), s. 124-25. 78. Weltmann Pavlovich, Die revolutionare Türkei in die Türkei im Kampf um die Unabhangigkeit (Moskau: 1925). 79. Walter Z. Laqueur, Commuism and Nationalism in the Middk• East (London: 1 961), s. 207- 1 1 . 80. Laqueur, a.g.e., s. 209. 81. Mahmut Esat (Bozkurt), "Yeşil Elma," Yeni Gün, 20 Ekim 1920.

1. Harris, Türkiye' de Komünizmin Kaynakları, s. 97 2. Mustafa Kemal Paşa'nın Yeşil Ordu Cemiyeti Umimi Merkez üyeleri üzerindeki tesir gücü hakkında bkz. Bölüm ll/B-3, Abidin Nesimi hatıratında, Yeşil Ordu Cemiyeti'nin Eskişehir Teşkilatında yuvalanan "Kuva-yı Seyyare Komünist Partisi" içindeki, Mustafa Kemal Paşa tarafından görevlendirilmiş iki ajandan sözetmektedir. Bunların biri, Teşkilfıt-ı Mahsusacı, Haymana Belediye Reisi Çolak Hayri ile tir diğeri Makinist Ahmet'tir. Bkz. Yılların İçinden (İstanbul: Gözlem Yay., 1977), s. 13 ve 209-10. 3. Sayılgan, Türkiye'de Sol Hareketler, s. 29; Refik Sönmezsoy, Türkiye'de ve Dünyada İşçi Hareketleri (İstanbul: Boğaziçi Yay., 1981), s 28; Dr. Cahit Talas, Sosyal Politika (Ankara: Sevinç M., 1967), s. 152.

Ameleperver Cemiyeti'nden önce de işçi teşekkülünün mevcut olduğunu, The Levant Herald gazetesinin 11 Mart 1867 tarihli nüshasında yer alan "l'amie du travil" Cemiyeti'nin Kongre ilanından anlıyoruz. Türkçe "sayperver" olarak ifade edebileceğimiz cemiyet, büyük bir ihtimalle İstanbul' daki Rum azınlığa mensup işçilerce teşekkül ettirilmiştir. Cemiyetin Genel Sekreteri de, C. Anthopoulos adında bir Rumdur. Geniş bilgi için bkz. Tuncer Baykara, "Türkiye' de Solun Tarihine Dair İki Not", Türk Kültürü, Sayı 76 (Şubat 1969), s. 295.

Dimitır Şişmanov, Amaleperver Cemiyeti'ni Avrupaldaki "sel" gelişmelerin uzantısı olarak değerlendirmektedir: "1871 Yılında kurulan 'Ameleperver Cemiyeti', Osmanlı İmparatorluğu'nda kurulan ilk işçi örgütü olarak kabul edilir. Komünist Manifesto'nun yayınlanmasının, Birinci Enternasyonalin ve başta Fransa olmak üzere diğer Avrupa ülkelerindeki işçi hareketlerinin, bu örgütün kurulmasında etkin rolleri olmuştur." Bkz. Türkiye İşçi ve Sosyalist Hareketi, s. 31. 4. Sayılgan, Türkiye' de Sol Hareketler, s. 30. 5. Sayılgan, a.g.e., s. 30-31. 6. Sayılgan, Solun 94 Yılı, s. 17. 7. Sayılgan, a.g.e., s, 17-18.

8. 9. Sayılgan, a.g.e., s. 17. Tunçay, Türkiye'de Sol Akımlar, s. 32 Sönmezsoy, Türkiye'de vı· Dünyada İşçi Haraketleri, s. 42 dpn, 31; Hüseyin Avni (Şanda), 1908'dı· Ecnebi Sermayesine Karşı İlk Kalkınmalar, (İstanbul : Akşam M., 1932), s. 18. 1908'in sadece üç ayında tespit edilebilen 54 grevin yerleri için bb. Hakkı Onur, "1908 İşçi Hareketleri ve Jön Türkler", Yurt ve Dünya, Sayı :' (Mart 1977), s. 277-95. 10. Sönmezsoy, a.g.e., s. 39. 11. Sayılgan, Türkiye' de Sol Hareketler, s. 63-64. 12. "İstibdad devrinde, rahatlıkla az paraya çok çalıştırılan Osmanlı işçisi, Meşrutiyet'ten sonra, demiryolu grevleriyle Alman sermayedarlarından kendi haklarını istediği gibi, İstanbul Tramvay Şirketi'nin kişiliğinde Fransız sermayedarlarına karşı da başkaldırılmıştır": Tunçay, Türkiye' de Sol Akımlar, s. 33 13. Sayılgan, Türkiye' de Sol Hareketler, s. 71. 14. Sayılgan, a.g.e., s. 67; Şişmanov, Türkiye İşçi ye Sosyalist Hareketi, s. 38-39; Harris, Türkiye' de Komünizmin Kaynakları, s. 22-24 15. Lütfi Erişçi, Türkiye' de İşçi Sınıfının Tarihi (İstanbul: Kurtulmuş E., 1951.), s. 9 dpn. 19; Tunçay, Türkiye' de Sol Akımlar, s, 35. "Tatil-i Eşgal Kanunu"nun 8. Maddesi gereği, "hizmet-i umumiye" anlayışının sınırları geniş tutulmuş bu anlayışın sınırları içinde mütalaa edilen işkollarında ve işyerlerinde sendika teşkili yasaklanmıştır. 11. Madde ile de daha önce teşekkül etmiş sendikalar kapatılmıştır. Bkz. Gündüz Ökçün, Tatil-i Eşgal Kanunu, 1909 Belgeler-Yorumlar (Ankara: S.B.F. Yay., 1982) s. 133-35. 16. 1910 yazında İstanbul' da yeni bir grev dalgası ortaya çıkmış, Reji, tramvay, terzihane, ayakkabı, deri işçileri zaman zaman topluca işlerini bırakmışlardır. Ağustosta Bilecik'te 1000, Bursa' da 3000 ipek işçisi ve Zonguldak'ta 500 kömür madencisi grev yapmışlardır. 1911 Martında da İstanbul' da 3000 Reji işçisi greve gitmiştir: Tunçay, a.g.e., s. 35 dpn. 13.

Ayrıca bkz, "Bursa' da Tatil-i Eşgal," Sabah, No. 7511 (5 Ağustos 1326) ve "Reji Grevi," Sabah. No. 7736 (23 Mart 1327).

17. Harris, Türkiye' de Komünizmin Kaynakları s. 44. 18. Harris, a.g.e., s. 21 19. Şişmanov, Türkiye İşçi ve. Sosyalist Hareketi, s. 43. 20. Harris, a. g. e., s. 21. 21. Şişmanov, a.g.e., s, 43. 22. Harris, s. 22. 23. "Meşrutiyet'ten Önce, siyasi faaliyetler ve fikir cereyanları bakımından Selanik, İstanbul' dan daha elverişli bir merkezdi. Bunun başlıca sebepleri şunlardı; Büyük devletlerin zoru ile Makedonya'daki Osmanlı Jandarma Kuvvetleri, yabancı subayların kumandası altında olduklarından. Sultan Abdülhamid II.'nin adamları burada çok faal değillerdi. Türklerden başka, Selanik sakinlerinin büyük kısmı Yahudi, Rum, Bulgar, Sırp ve bir miktar Avrupalıdan ibaretti. Burada birçok yabancı konsolosluklar, şirket ve ticareth�neler, temsilcilikler açıldığı gibi, Farmasonluk locaları da faaliyet halinde idiler. Böylece, Avrupa ile sıkı münasebetler sağlanması; Yahudi, Rum, Bulgar aydınlarının 'sosyalistlik' ve 'komitacılık' faaliyetlerine sahne olması bakımından Selanik, gerçekten çok canlı ve hareketli bir manzara arzediyordu. Esasen Yunanistan, Sırbistan ve Bulgaristan' da sosyalist cereyanlar ve işçi hareketleri, daha bir müddet önce başlamış bulunuyordu. Bu vadideki yerli ve yabancı propaganda organı kitap, risale, gazete ve dergiler Selanik' de rahatça satılıyor, okunuyor; Yahudiler, Rumlar ve Bulgarlar tarafından Türkler arasına da yayılıyordu, Selanik' deki aydın arasında Rumca, Sırpça ve Bulgarca bilenler de mevcuttu": Tevetoğlu, Sosyalist ve Komünist Faaliyetler, s. 14. 24. Harris, a.g.e., s. 22 dpn. 3; Tunçay, a.g.e., a, 49; A. Cerrahoğlu, Türkiye' de Sosyalizmin Tarihine Katkı (İstanbul: May Yay., 1975), s. 163-67; Laqueur, Communism and Nationalism in the Middle East. s. 207. 25. Tunçay, a.g.e., s. 48 dpn. 44. 26. Harris, a.g.e., s. 23; Laqueur, a.g.e, s. 207. 27. Laqueur, a.g.e., s. 207. Asıl adı Alexander lsrael Kelphand olan Parvus, bir Rus Yahudisidir. Genç yaşında Almanya'ya göç eden Parvus, Alman Sosyal Demokrat akımının sol kanadında temayüz etmiştir. 1905 İhtilali sırasında Rusya'ya dönerek Troçki ile müşterek çalışmalar yapan

Parvus, İhtilalin bastırılmasıyla birlikte Sibirya'ya sürülmüştür. Orad<1ıı Almanya'y<1 kaçmış; 1912 yılından itibaren de bir süre İstanbul' da bulun.ırak İttihatçılara mali müşavirlik yapmıştır. Parvus (1867-1924) hakkında geniş bilgi için bkz. Z.A.B. Zeman - W.B. Scharlau, The Merchant of Revolution: The Life of Alexander lsrael Helphand (Parvus) 1867-1924. (Loııdon: Oxford Univ, Press, 1965).

İstanbul' da bulunduğu sıralarda Türkçü muhit içinde yaralan Parvus, Batı emperyalizmi ile ilgili aydınları uyarıcı nitelikte çeşitli yazılar ve kitaplar yazarak yayımlamıştır. Yazılarında solcu bir anlayışın izi görülmemektedir. 1914'de yayınlanan, Türkiye'nin Can Damarı; Devlet-i Osmaniye'nin Borçları, ve Islahı (İstanbul: Şems M., 1330) adlı kitabı ile Umumi Harp Neticelerinden: Almanya Galip Gelirse (İstanbul: Kadir M., 1330) ve Umumi Harp Neticelerinden: İngiltere Galip Gelirse (İstanbul: Kadir M., 1330) isimlerini taşıyan risaleleri önem taşımaktadır. The Parvus'un Türkçüler üzerindeki tesiri hakkında bkz. Niyazi Berkes, Development of Secularism in Turkey (Montreal: Mc Gill, 1964), s. 335-37. Türkçesi: Türkiye'de Çağdaşlaşma. (Ankara: Bilgi Yay., 1973), s. 411-14.

Parvus, Tasvir-i Efkar. Tanin gazeteleri ile Bilgi ve Türkyurdu mecmualarında iktisadi konularda yazılar yazmıştır. Iürkyurdu'nda yayınlanan yazılarının dökümü için bkz. Tevetoğlu, Türkiye' de Sosyalist ve Komünist Faaliyetler, s. 477 dpn. 290. 28. Selanik'deki sosyalist faaliyetler hakkında geniş bilgi için bkz. G. Haupt ve P. Dumont, Osmanlı İmparatorluğu'nda Sosyalist Hareketler (İstanbul: Gözlem Yay., 1977). Ayrıca, bu araştırmayı tamamlayıcı bilgi ve değerlendirmeler için bkz. Mete Tunçay, "Osmanlı Yönetiminin Son Yıllarında (1909-1912) Selanik'te Yahudi Sosyalizmi," Toplum ve Bilim, Sayı 2 (Güz 1977), s. 138. 29. Cerrahoğlu, Türkiye'de Sosyalizmin Tarihine Katkı, s. 165-66. 30. Ladino dili, kuzeyli Yahudilerden daha esmer olan eski İspanyol ve Portekiz Yahudilerinin torunlarının konuştukları İspanyolca ve İbranice karışma bir dildir. 31. Harris, Türkiye' de Komünizmin Kaynakları, s. 24.

32. Tunçay, Türkiye'de Sol Akımlar, s. 50. Benaroya'nın suikast teşebbüsü ile ilgili olarak sürgün edilmesi hakkında, Harris'in adı geçen eserinin İngilizce orijinal metninde bilgi mevcuttur: Origin of Communism in Turkey (Stanford, California: Hoover Institutions Pubs., 1967), s. 27. 33. Harris, a.g.e., s. 24. 34. Sosyalist İşçiler Federasyonu'nun, Hükümetçe kapatılmasına karşı olarak, başta Selanik Mebusu Vlahov olmak üzere, azınlık mensubu mebusların ve Meclis-i Meb'usan' daki mücadeleleri hakkında geniş bilgi için bkz. Tevetoğlu, Türkiye'de Sosyalist ve Komünist Faaliyetler, s. 48-50; Tunaya, Türkiye'de Siyasi Partiler: 1859-1952 (İstanbul: Doğan Kardeş B., 1952), s. 306 dpn. 7 ve 8. 35. "Makedonya ve Trakya şehirlerindeki diğer sosyalist grupları, etnik düşmanlıklarından arınmakta ... başarı gösteremediler. Zira Osmanlı İmparatorluğu'nun son günlerindeki milliyetçi bunalımında, sosyalistler için dahi, rekabetlerini ilanihaye gizlemek hemen hemen imkansız bir şeydi." Harris, a.g.e. s. 25. 36. Harris, a.g.e., s. 26. 37. Baykara, "Türkiye' de Sol' un Tarihine Dair İki Not, " Türk Kültürü Sayı 76 (Şubat 1969), s. 295. 38. Harris, a.g.e., s. 27. 39. Stefan Velikov, "Sur le mouvment ouvrier et socialiste en Turquie apres la revolution Jeuno-Turque de 1908," Etudes Balkaniques. No. 1 (1964) s. 39-40 ve 47. 40. Harris, azınlık gazetelerindeki sosyalist neşriyatın, Sabah ve Tanin gazetelerinde Türk kamuoyuna yansıtıldığını önesürmektedir. Türkiye' de Komünizmin Kaynaklan, s. 27-28. 41. Harris, a.g.e., s. 22; Tevetoğlu, a.g.e., s. 34-54. 42. Tevetoğlu, a.g.e., s. 34. 43. Ermenilerin aktif ihtilalcilerinden olan ve Osmanlı Meclis-i Meb'usanında Kozan Meb'usu olarak görev yapan "Muradyan hakkında, Ermeni Komitelerinin Amal ve Harekat-ı İhtilayesi (İstanbul: Matbaa-i Amire, 1332) adlı kitapta şu kayıt mevcuttur: "1895'de Samsun Ermeni- İhtilali başladı. Mezkur ihtilali en ziyade bilahare Kozan Meb'usu olan Mu-

rad (Hamparsum Boyaciyan) ile Damadyan ismindeki sergerdeler idare etti" (s. 29). "Taşnak" ve "Hınçak" adlarını taşıyan Ermeni komite ve partileri hakkında özlü bilgi için bkz. Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi (Ankara: 1950), s. 444-51 . 44. Dimitır VIahov ve Meclis-i Meb'usan'daki Bulgar Meb'usları hakkında bkz. J. Rothschild, The Communist Party of Bulgaria. - Origins and Development 1883-1936 (New York: Columbia Univ. Press, 1959), s. 172; Fikret Adanır, "Makedonya Sorunu ve Dimitır Vlahofun Anılarında il. Meşrutiyet," Birikim Sayı 9, (Kasım 1975), s. 21-23; Kemal Sülker, Dünyada ve Türkiye' de İşçi Sınıfının Doğuşu (İstanbul: Meme! Yay., 1966), s. 6367; Cerrahoğlu, Türkiye'de Sosyalizmin Tarihine Katkı, s. 314-24; Tevetoğlu, Türkiye' de Sosyalist ve Komünist Faaliyetler s. 38-39, 49-50; Tuncay, Türkiye' de Sol Akımlar, s. 51-53. 45. Münir Süleyman Çapanoğlu, Türkiye' de Sosyalizm Hareketleri ve Sosyalist Hilmi (İstanbul: Pınar Yay., 1964). s. 50-51. 46. Hüseyin Hilmi (?-1923) İzmir' de doğmuştur. il. Meşrutiyet'ten bir yıl önce Serbest İzmir.gazetesini çıkarmaya başlayan Hüseyin Hilmi, devrin "nev-i şahsına münhasır" tiplerinden biridir. Hayatı ve mücadeleleri hakkında geniş bilgi için bkz. İlhan Darendelioğlu, Türkiye'de Komünist Hareketleri (İstanbul: Toker Yay., 1979), s, 126-27; Bezmi Nusret Kaygusuz, Bir Roman Gibi (İzmir: İhsan Gümüşayak M., 1955), s. 25-26; Çapanoğlu, a.g.e., 48-62.

Osmanlı Sosyalist Fırkası'nın kuruluş tarihi hakkında, Kaygusuz, a.g.e., s. 77 (15 Eylül 1910); Tunaya, Türkiye' de Siyasi Partiler, s. 303 (Eylül 1326) tarihlerini belirtirken, Münir Süleyman Çapanoğlu, "Eylül sonlarında Hükumete program ve beyanname verildiğini" kaydetmektedir: Türkiye' de Sosyalizm Hareketleri ve Sosyalist Hilmi, s. 48. Partinin Programı, İştirak gazetesinin 12 Eylül 1910 tarihli nüshasında yayınlanmıştır. (Sayı 20). 47. Tevetoğlu, a.g.e, s. 18; Tunaya, a.g.e., s. 309. 48. Çapanoğlu, a.g.e, s. 49-50; Darendelioğlu, a.g.e., s. 127; Tunaya, a.g.e., s. 303 dpn. 1 (Hasan Sadi Birkök'den naklen); Tuncay, a.g.e., s. 38

dpn. 17 73-75; " (Zeki Cemal'den iktibas); Sayılgan, Türkiye'de Şişmanov, Türkiye İsçi ve Sosyalist Hareketi, Sol Hareketler, s. s. 50; Sönmezsoy, Türkiye'de ve Dünyada İşçi Hareketleri. s. 56

Hüseyin Hilmi'nin şahsiyeti ve "sosyalistliği" hakkında farklı görüşlere sahip olan Dr. George S. Harris, " ... kişiliği anlaşılamayan ve hayli tartışma konusu olan ... Hüseyin Hilmi'ye hem Sovyet, hem de Türk kaynaklarında, sırf dikkati çekmek için sosyalist davasına yapışan bir oportünist diye iftira edilmiş, günahına girilmiştir. Bu yorum, muhakkak ki çok su götürür" demektedir; Türkiye' de Komünizmin Kaynakları, s. 28-29. 49. Birinci iddiaya göre, Hüseyin Hilmi solculuğu, gezmek için gittiği Romanya' da bir sosyalist nümayişten etkilenerek benimsemiştir: Zeki Cemal, "Memleketimizde Amele Hareketlerinin Tarihi-1," Meslek, Sayı 21 (5 Mayıs 1925), s. 11.

İkinci iddiaya göre ise, sosyalistliği İstanbul'da Baha Tevfik'ten öğrenmiştir: Kaygusuz, a.g.e., s. 78; Çapanoğlu, a.g.e., s. 76-77. 50. Münir Süleyman Çapanoğlu, "Osmanlı Sosyalist Fırkası, bu acayip kurum, ... derbeder Hüseyin Hilmi için sadece bir 'iş'ti: Geçim yolu!" demektedir: Türkiye' de . . . ve Sosyalist Hilmi, s. 49. 51. Osmanlı Sosyalist Fırkası'nın Beyannamesi, İştirak gazetesinin 12 Eylül 1326 (1910) tarih ve 20 No.lu nüshası ile İnsaniyet gazetesinin 18 Teşrinisani tarih ve 1 No.lu nüshasında yayınlanmıştır. Türkçe'ye çevrilmiş metni için bkz. Tevetoğlu, a.g.e., s. 27-29.

Partinin Programının metni için bkz. Tevetoğlu, a.g.e., s. 29-33; Temaya, a.g.e., s, 309-14. 52 . O.S.F.'nın Beyannamesi'nin başında "zekat" hatırlatılmaktadır: "Ağniyanın servetinin kırkta biri fıkaranın hakkıdır, Ferman-ı İlahi."

Hüseyin Hilmi'nin büyük tartışmaya sebep olan "Şfıra-yı Ümmete Cevap" yazısı, İştirak'ın 6 Mart 1326 tarihli ve 4 No.lu nüshasında yayınlanmıştır. Hilmi, bu yazısında sosyalizmi Hazreti İsa ile birlikte ''boşaltmakta", İslamiyetteki zekat müessesesi ile özdeşleştirmeye çalışmaktadır. 53. Tunçay, Türkiye'de Sol Akımlar, s. 42-44. İştirak'te yalnız sosyalizmin doğru dürüst bilinmemesi değil, Batı kültürünü tanıyışın da iğretiliği göze çarpmaktadır. Örnekler için bkz. s. 42 dpn. 27.

bkz. 54. Tunaya, Türkiye' de Siyasal Partiler, s. 294-302 ve 304-305, Ayrıc.ı İştirak, Sayı 7 (27 Mart 1326). 55. Tunaya, a.g.e., s. 309. Türkiye Sosyalist Fırkası'nın yayın organı İdr�'5'in yazarlarından, gazeteci Münir Süleyman Çapanoğlu, Dr. Tarık Zafl'r Tunaya'dan farklı olarak, "Baha Tevfik, ömründe hiçbir partiye girmemi�tir" demektedir: Türkiye' de ... ve Sosyalist Hilmi, s. 48 dpn. 3 ve 94. 56. Şişmanov, Türkiye' de İşçi ve Sosyalist Hareketi. s. 49-50. 57. Jean Jaures, Hüseyin Hilmi'ye gönderdiği 26 Şubat 1326 tarihli mektubun son paragrafında, "Metin, gayyur ve sfıbitkadem olunuz; bu meslek daima metanet, daima ciddiyet kabul ve tavsiye eder" demektedir. Sözkonusu mektup, Türkçeye tercüme edilmiş şekliyle İştirak'in 20 Mart 1326 tarih ve 6 No'lu nüshasında yayınlanmıştır. Mektubun tam metni için ayrıca bkz. Tunaya, Türkiye' de Siyasi Partiler, s. 311. Şişmanov, a.g.e. s. 51; Tevetoğlu, a.g.e., s. 21. 0.5.F üzerinde Fransız sosyalistlerinin etkisi hiç şüphesiz büyük olmuştur. Partinin yayın organlarında (İştirak, Medeniyet, Sosyalist, ve İnsaniyet) çıkan Fransız sosyalistlerinin yazılarının dökümü için bkz. Tunçay, Türkiye'de Sol Akımlar, s. 48-53 dpn. 45. Kaldı ki, İnsaniyet adı Jaures'in gazetesi l'Humanite'den Sosyalist; ise Fransız Partisinin organı Le Socialiste'den alındığı kuvvetle tahmin edilebilinir. 58. Dr. Refik Nevzat, eski bir Jön Türk' tür. İttihat ve Terakki düşmanlığı ile temayüz etmiştir. 0.5.F.'nın Paris Şubesini teşkil etmiş; "Beşeriyet" adını taşıyan bir gazeteyi bu şehirde yayınlayarak posta yoluyla Osmanlı İmparatorluğu' na sokturmuştur. Elle yazılıp litografya ile çoğaltılan bu iptidai baskılı gazete, altı saya çıkabilmiş; sonradan ülkeye sokulması Hükumetçe men edilmiştir. Hüseyin Hilmi'ye nisbetle "Marksizm esaslarına daha fazla bağlı" olduğu açıkça müşahede edilen Dr. Refik Nevzat, 1913 Şubatında Paris'te "Ahaliye Davet" başlıklı bir risale kaleme alarak bastırmıştır. 12 sahifelik bu risalede, Türk kamuoyunun Edirne konusunda en hassas olduğu bir dönemde, "Edirne'nin Bulgarlara bırakılması gerektiğini" önesüren Dr. Refik Nevzat, 1919'da İstanbul'a dönerek Genel Seçimlere T.S.F.'ndan İstanbul meb'us adayı olarak katılmışsa da, ikinci seçmenlerin sadece 7 oyunu alarak hayal kırıklığına uğramıştır, 1960'dan sonra Türki-

ye' ye dönen Dr. Refik Nevzat, "İleri Jön Türkler" adlı komünist örgütle ilgili olduğu gerekçesiyle İstanbul Ağır Ceza Mahkemesinde yargılannaş; kısa bir süre sonra da ölmüştür.

Dr. Refik, Nevzat hakkında umumi bilgi için bkz. Tunçay, Türkiye' de Sol Akımlar, s, 55-58 ve 77; Darendelioğlu, Türkiye'de Komünist Hareketleri, s. 127-23; Bezmi Nusret Kaygsuz, Bir Roman gibi; s. 78; Füruzan Hüsrev Tökin, Türk Tarihinde Siyasi Partiler ve Siyasi Düşüncenin Gelişmesi: kiye' de 1839-1965 (İstanbul: ELif Yay., 19 Sosyalist ve Komünist Faaliyetl 66), s. 49 dpn. er, s. 20-27 ve 1; Tevetoğlu, Tür79; Dr. Samih Çoruhlu (Prof.Dr. Akdes Nimet Kurat), "İstiklal Savaşında Komünizm Faaliyeti 7," Yeni İstanbul (22 Mayıs 1966); Cerrahoğlu, Türkiye'de Sosyalizmin Tarihine Katkı, s. 140-47, 201-10, 337-46; Tunaya, Türkiye'de Siyasi Partiler, s. 290 dpn. 22, 292-94, 307 dpn. 20; Sayılgan, reketler, s. 82-84; Çapanoğlu, Türkiye'de Sosyalizm Türkiye' de Sol HaHareketleri ve Sosyalist Hilmi, s. 58. Dr. Refik Nevzat'ım yayınlanmış eserleri için bkz. Tevetoğlu, a.g.e., s. 24 dpn. 30. 59. Tunaya, Türkiye'de Siyasi Partiler, s. 307; Şişmanov, Türkiye'de İşçi ve Sosyalist Hareketi, s. 53-54. 60. Sayılgan, Solun 94 Yılı, s. 57. Hilmi ve çevresinin bu dönemde Rum sosyalistleriyle de teması olmuştur. Bu cümleden, Biranko Melcanopulos adında bir Rumun İştirak' in üçüncü sayısında "Bir Nakise-i İçtimaiye" başlıklı yazısı dikkati çekmektedir. Keza, İştirak' in ikinci sayısının arka kapağında Zaharya Bedestani efendi tarafından Rumcaya çevrilen "içtimai karışıklıklar" hakkındaki bir kitap, okuyuculara tavsiye edilmektedir. Teferruatlı bilgi için bkz. Tunçay, Türkiye'de Sol Akımlar, s. 59 dpn. 65 ve G. Haupt - P. Dumont, Osmanlı İmparatorluğu'nda Sosyalist Hareketler, Belge 48, s. 158-60. 61. İştirak' in, 1 . sayasının kapağında: "İmtiyaz Sahibi ve Mes'ul Müdürü: Serbest İzmir Gazetesi Sahibi Hüseyin Hilmi" kaydından başka, "Sosyalizm Efkarının Mürevvicidir" ibaresi de bulunmaktaydı. Pembe kapak içinde, 16 sahife olarak yayınlanan (sahife numaraları devamlı) İştirak'in tam takımı Milli Kütüphane' de (1962 SB 55) mevcuttur. Resimli olan derginin fiyatı, kapağında O kuruş) belirtilmiştir.

62. İttihat ve Terakki Partisinin muhaliflerinden olan gazeteci Ahmet Samim' in köprü üzerinde İttihatçı fedailerce öldürülmesi üzerine, "İştirak Gazetesi sahipleri .. , fevkalade bir nüsha çıkararak İttihatçılara olan bütün kin ve garazlarını dökülüşlerdi. Fakat İttihad ve Terakki Hükumeti, derhal İşti!aJ5.'i kapatarak, Hilmi Arkadaş'ı da Bilecik'e nefyetmişti". Bkz. Zeki Cemal, "Memleketimizdeki Amele Hareketlerinin Tarihi," Meslek. Sayı 21 (5 Mayıs 1925), s. 11.

Hiç şüphesiz, devletin bütünlüğü açısından İttihat ve Terakki Hükumeti, İştirak'i kapattırmada büsbütün haksız değildir. Tarık Zafer Tunaya'nın da belirttiği gibi, "Bu dergi ihtilalcidir. Sütunlarında işçileri ayaklanmaya teşvik eden, muhtelif fabrika amelelerinin birleşmelerini isteyen yazılara geniş miktarda yer vermektedir": Türkiye'de Siyasi Partiler, s. 306-307. 63. İnsaniyet' in "Müdür ve Muharriri Bağdadi Abdürrezzak Efendi" olup, Arapça-Türkçe yayınlanmıştır (18 Ağustos 1910-25 Ağustos 1910). Her iki sayısı da resimli olarak ve 8 sahife halinde yayımlanan İnsaniyet'in kapağında, "Sosyalist Efkarına Kadim İnsaniyetperver Haftalık Gazetedir" ibaresi yeralmaktadır. Sahife numaraları devamlı olan ve 1 kuruştan satılan İns'!niyet'in Milli Kütüphanede sadece 2. sayısı mevcuttur (1962 S. 48). 64. İştirak'in ikinci defa kapatılmasının gerekçesi için bkz. Tunçay, Türkiye' de Sol Akımlar, s. 40 dpn. 22. İştirak bu defa, 19 Ağustos 1326 2 Eylül 1326 (1 Eylül 1910 - 15 Eylül 1910) tarihleri arasında toplam 3 sayı çıkmıştır. Yalnız, sahife adedi 16'dan 8'e düşmüştür. Ama, sahife numaraları ilk seriden devamlıdır. Sözkonusu 3 sayı -eksiksiz-Milli Kütüphane' de mevcuttur (1962 SB 55). 65. 11 Teşrinisani 1326- 16 Teşrinisani 1326 (24 Kasım 1910 - 29 Kasım 1910) tarihleri arasında toplam 2 sayı çıkan Sosyalist gazetesinin ilk sayısında, "Osmanlı Sosyalist Fırkasının Naşiri Efkarıdır" kaydı ile başlık altında, "Millettim nev-i beşerdir, vatanım rıly-i zemin" mısraı yeralmaktadır. Fiyatı 10 para olan ve 4 sahifeden ibaret olan Sosyalist'in her 2 sayısı da Milli Kütüphane' de mevcut bulunmaktadır (1962 SÇ 234). 66. İnsaniyet (İkinci Seri), Sayı 1, (18 Teşrinisani 1326), s. 4.

67. Sosyalist'in Mes'ul Müdürü Namık Hasan, "ahval-i hazıraya tevafuk etmeyen neşriyatı yolunda iki ay hapis ve 25 lira-i Osmani ceza-i nakdiye mahkum edilmiştir." Bkz. Cerrahoğlu, Türkiye'de Sosyalizmin Tarihine Katkı, s. 168-70. 68. İlk sayısı 18 Teşrinisani 1326 tarihinde çıkan İnsaniyet, 25 Teşrinisani 1326 (1 Aralık 1910 -8 Aralık 1910) tarihine kadar sadece 3 sayı yayınlanabilmiştir. 4 Sahife olarak çıkarılan ve 1 O paraya satılan gazetenin bu defa ki Mes'ul Müdürü İbnüttahir İsmail Faik'tir. "Osmanlı Sosyalist Fırkasının Naşiri Efkarıdır" kaydını ihtiva eden İnsaniyet'in sadece 1 ve 3'üncü sayılan Milli Kütüphane' de mevcuttur (1962 SÇ 48).

İnsaniyet'in l'nci sayısının 4'ncü sahifesinde, Fransa, İtalya ve Avusturya' da yayımlanan: L'Eumanite, Le Socialisme, Le Socialiste, La GuerroSociale, La Propaganda, L' Aventi ve Arbeiter Wien gibi sosyalist ve komünist gazetelerin adresleri yeralmıştır.

Gazetenim fikri üslubuna ve devlete karşı pervasızlığına tipik bir örnek olarak, l'nci sayının 3'üncü sahifesinde yayınlanan A. Rıfkı imzalı "Nara-i iykaz" şiiri gösterilebilinir. Bu şiir, Fransız sosyalist lideri Jean Jaures'ye ithaf olunmuştur: "Sen ey alamet-i tahlis! Ey kızıl sancak! Görün de kahr-u taaddiyi mahvedip, yık, yak; Kızıl yüzünle görün, ruha eyle sen te'sir; Revay-ı vahşeti yırt, bargah-ı zulmü devir ... " 69. 1 Kanunuevvel 1326 -6 Kanunuevvel 1326 tarihleri arasında sadece 2 sayı çıkabilen Medeniyet gazetesinin Mec'ul Müdürü İsmail'dir. "Osmanlı Sosyalist Fırkasının Naşiri Efkarı" kaydını taşıyan Medeniyet, 4 sahifelik, 10 paraya satılan bir "varak-pare"dir. Milli Kütüphane'de her iki sayısı da mevcut bulunmaktadır (1962 SÇ 73). 70. Dr. Refik Nevzat'ın şahsi gayretiyle, 1911-1912 yallan arasında 6 sayı yayınladığı Beşeriyet, tam koleksiyon halinde Prof. Dr. Tank Zafer Tunaya'nın özel kitaplığında; sadece 6'ncı sayısı ise İstanbul' da Hakkı Tarık Üs Kütüphanesinde bulunmaktadır. 71 Tevetoğlu, Türkiye' de Sosyalist ve Komünist Faaliyetler, s. 64-65.

72 Misalleri için bkz. Tunçay, Türkiye' de Sol Akımlar, s. 42 dpn. :'.'/ 73. Dr. Samih Çoruhlu, "İstikliil Savaşında Komünizm Faaliyt'ti 7," Yeni İstanbul (22 Mayıs 1966); Sayılgan, Türkiye'de Sol Hareketler, s, H·I 74. Bkz. Yukarıda, Bölüm JII dpn. 68. 75. İştirak, Sayı 8 (19 Ağustos 1328), s. 5. 76. Tevetoğlu, Türkiye' de Sosyalist ve Komünist Faaliyetler, s. 61. 77. Sönmezsoy, Türkiye' de ve Dünyada İşçi Hareketleri, s. 58. 78. "Partinin başlangıçta kurucularından müteşekkil bir İdare Heyl'li de vardı; amma bu heyet sonra dağıldı. Ve böylece parti, hemen hemen ili-. gününden sonuna kadar Hüseyin Hilmi'nin elinde kaldı. Adeta onun di eseri ve şahsi malı oldu. Öyle yaşadı, öyle öldü." Bkz. Çapanoğlu, kiye' de Sosyalizm Hareketleri ve Sosyalist Hilmi, s. 49. kenTür79. Tuncay, Türkiye' de Sol Akımlar, s. 60-69. 80. Sayılgan, Solun 94 yılı, s. 34. 81. Ali Namık'ın (1885-1953) bu kitabının "Le Socialisme en Turquie" (1918) başlıklı bölümünün Türkçeye tercüme edilmiş hali için bkz. Cerrahoğlu, Tiirkiye'de Sosyalizmin Tarihine Katkı, s. 9-21. 82. Sayılgan, Solun 94 Yılı, s, 34. 83. Sayılgan, a.g.e., s. 36. 84. Avukat T. Nadir (Haydar Rıfat Yorulmaz), Beynelmilel İhtilal Fırkaları (İstanbul: Matbaa-i Osmaniye, 1326), 78 s. Bu kitap, Milli Kütüphane' de mevcuttur (1948 A 4412 ve 1954 A 312). 85. Jorj Tumir, (çev.) Haydar Rıfat, Sosyalizm (Dersaadet: Matbaa-i Hayriye Şirketi, 1326), 124 s. Aynı eserin yeni harflerle ikinci baskısı: J. Löturney, (çev.) Haydar Rıfat, Sosyalizm (İstanbul; Sanayii Nefise M., 1933). 86. Haydar Rıfat'ın yayınlanmış diğer eserleri için bkz. Tunçay, Türkiye' de Sol Akımlar, s. 60-61 ve dpn. 70-72. 87. Celal Nuri (1877-1939), Ayan azasından Giritli Nuri Bey'in oğludur. Profesör Suphi Nuri İleri'nin ağabeyi, "Atatürk ve Komünizm" adlı kitabın yazarı olan. (münfesih T.İ.P. idarecilerinden) Rasih Nuri İleri'nin amcasıdır. 88. Sayılgan, Türkiye' de Sol Hareketler, s. 57.

89. Baha Tevfik, 1884'de İzmir'de doğmuştur. 1 907'de Hüseyin Hilmi'nin sahipliğini yaptığı haftalık Serbest İzmir gazetesinin başyazarlığını yapmış; il. Meşruti yet' in ilanına müteakip İstanbul' a yerleşerek Serbesti gazetesine, İştirak, Eşref, Şehbal dergilerine yazılar yazmıştır. Eşek, Malı1m, Yuha, Kibar, Alafranga Eşek gibi mizah dergileri çıkaran Baha Tevfik'in ayrıca 14 telif ve tercüme eseri bulunmaktadır. Hayatı ve eserleri hakkında toplu bilgi için bkz. M.S. Çapanoğlu, Türkiye' de Sosyalizm Hareketleri 90. ve Sosyalist Hilmi, Hilmi Ziya Ülken, s. 92-95. Türkiye'de Çağdaş Düşünce Tarihi, Cilt 1 (Konya: Selçuk Yay., 1 966), s. 365-34. 91. 92. Sayılgan, Türkiye' de Sol Hareketler, s. Çapanoğlu, Türkiye' de . . . ve Sosyalist 50. Hilmi, s. 92. 93. Çapanoğlu, a.g.e., s. 48 dpn. 3 ve s. 94; B.N. Kaygusuz, Bir Roman Gibi, s. 78. Tunaya, Baha Tevfik'i 0.5.F.'nın kurucuları arasında saymaktadır: Türkiye' de Siyasi Partiler, s. 309. 94. Sayılgan, Türkiye' de Sol Hareketler, s. 51. 95. 1919'da vefat eden Nüzhet Sabit hakkında bkz. Sayılgan, a.g.e., s. 55-56. 96. Harris, Türkiye'de Komünizmin Kaynakları, s. 24; Tuncay, Türkiye'de Sol Akımlar, s. 62-63. 97. Başyazarlığını Mehmet Rauf un yaptığı Resimli Kitap dergisinde yayınlanan sözkonusu yazılar için bkz, Tunçay, a.g.e., s. 63 dpn. 73. 98. Tunçay, a.g.e., s. 64-65. 99. Tunçay, a.g.e., s. 63. 1 00. Tunçay, a.g.e., s. 63. 101. Harris, a.g.e., s. 35 ve 40. 1 02. Ziya Şakir, Mahmu . t Şevket Paşa (İstanbul: Anadolu Türk Kitap Deposu, t.y s. 245. 1 03. Çapanoğlu, a.g.e., s. 82-83. 1 04. Tunçay, a.g.e., s. 66. 1 05. Orijinal bir sosyalist düşünür olduğu kadar, zorlu bir iş adamı kişiliği de taşıyan Parvus'un İttihatçılara maddi çıkar karşılığında mali danışmanlık yaptığı anlaşılmaktadır: Tuncay, a.g.e., s. 67-68.Parvus'un biyog-

rafisini yazan Z.A.B. Zeman ve W.B. Scharlau'ya göre, rayla ulaşılabileceğini v e siyasi iktidar sayesinde para Parvus "iktidara I'·' yapılabileceğini" b tanbul'da öğrenmiştir: The Merchant of Revolution, s, 128. 1 06. Harris, a.g.e., s. 4 1 . Sözkonusu konferans hakkında ayrıca bkı Avram Galanti, Türkler ve Yahudiler: Tarihi ve Siyasi Tetkik, (İstanbul Tan M., 1947), s. 97. Stockholm'deki Konferansa İ ttihat ve Terakki Hükumeti tarafınd,ııı gönderilen delegelerimize, Mete Tunçay, ideolojik bir garazla "evcil-sol cu"lar demektedir: Tunçay, a.g.e., s. 69. 1 07. İttihat ve Terakki Hükumeti'nin, daha sonra Mustafa Paşa'nııı kurduracağı kısa ömürlü legal T.K.F. gibi, "sahte" bir sosyalist parti kur durma teşebbüsü, içe değil, dış politikada destek sağlamak gayesiyle dı�.ı yönelik bir hareket olmuştur. Başta, Osmanlı İmparatorluğu içinde illeg,ıl faaliyet göstermekte olan sosyalist teşekküller olmak üzere, dıştaki sosyalistlerin bu muvazaalı parti hakkında kesin ve peşin hüküm sahibi olduklarına, olayların seyri göstermiştir. Mesela, Sosyal Demokrat Hınçak Komitesi'nin, 17 Eylül 1 913'de Köstence'de toplanan 7. Kongresi'nde alınan kararlardan biri de bu konuyla ilgilidir: "İttihad ve Terakki Fırkası'nın tecavüzi bir Türk sosyalizmi ihdasına çalışmakta olduğu ve bunun diğer siyasi fırkalara ve bilhassa anasır-ı muhtelifeye karşı pek mühlik ve muzır bulunduğu nazar-ı itibara alınarak (Sosyal Demokrat ve Hınçakyan Komitesi)'nin Yedinci Murahhaslar Mcclis-i Umumisi, bütün heyet-i fa'alesini mezkur fırka ile teşrik-i mesaiye kat'iyen men'etmeğe ve mezkur cemiyete karşı mücadele ederek onu iskat ve müzmahil etmek için icabeden hiçbir say-ü gayreti diriğ etmemeğe karar vermiştir. Kezalik, mezkı1r fırkayı mağlı1p etmek için bilumum komitelerin tevhid-i faaliyet eylemeleri iktiza etmekte olduğunu derpiş ederek, idare-i Merkeziye ile Komite Heyetlerine, İttihad ve Terakki Fırkası' na karşı daima muzır ve muazzeb şeraitle ittifaklar akdine müsaade etmeği tahtı karara almıştır." Bkz. Ermeni Komitelerinin Amal ve Harekat-ı İhtilaliyesi, (İstanbul: Matbaa-i Amire, 1 332), s. 63-65.

Yine aynı konuda, A. Şnurov, ideolojik bir saldırganlıkla şu iddialarda bulunmaktadır: "Bir burjuva-polis 'sosyalist partisi' kuruldu; bu parti-

ye kapitalistler, avukatlar, hatta generaller üye oldular. 1917 senesinde bu 'sosyalist' burjuvazi ve muhafızları, Stockholm'de düzenlenen Milletlerarası Sosyalist Kongresi'ne T.S.P. adına katılmak istedi. Bu olayın şerefine büyük vezir Talat Paşa Emniyet Müdürlüğüne emir vererek Türk Sosyalist Partisi' ibareli özel bir mühür dahi yaptırımştır." Bkz. "Kemalist Devrim ve Türkiye Proleteryası," Türkiye' de Kapitalistleşme ve Sınıf Kavgaları (İstanbul: Ant Yay., 1970), s. 41 108. Tunaya, Türkiye'de Siyasi Partiler, s. 425. Ne var ki, Tunaya, partinin kuruluş tarihi olan 23 Kanunuevvel 1334 tarihini, miladi olarak 6 Ocak 1918 gösteriyor ki, yanılmaktadır. Doğrusu, 23 Aralık 1918'dir. Karş. Faik Reşit Unat, Hicri Tarihleri Miladı Tarihe Çevirme Kılavuzu,

s. xıv-xv. 109. Tunaya, a.g.e., s. 423. 110. Söz, Sayı 87 (8 Şubat 1335), s. 2. Aynca bkz. Tevetoğlu, Türkiye'de Sosyalist ve Komünist Faaliyetler, s. 66. 111. Bu (iki dereceli) seçimde, fırkanın adayları Dr. Hasan Rıza, Yorgaki, İbrahim ve Kazım bir tek oy alamamışlardır. Bkz. Kurtuluş. Sayı 4, (Kanunusani 1920), s. 80. Dr. P. Tevetoğlu, S.D.F.'nın 1919 seçimlerine katılmadığını önesürmektedir ki, bu doğru değildir: Türkiye' de Sosyalist ve Komünist Faaliyetler, s. 66. 112. Tek ciddi yayın faaliyeti, Dr. Hasan Rıza tarafından kaleme alınan 74 küçük sahifeden ibaret bir kitapçıktır. Bkz. Hasan Rıza bin Esat (Sosyal Demokrat Fırkası Müessis ve Reisi, Cemiyet-i Tıbbiye Aza-i Daimesinden Muallim Doktor), Sosyalizm En Mühim ve Herkes İçin Mütalaası Lazım Bir Mesele-i Hayatiyedir (İstanbul: Evkaf-ı İslamiye M., 1336). _Bu kitapçık, T.B.M.M. Kütüphanesinde (A.Ç. 429) mevcuttur. 113. Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Arşivindeki (39 d/14666), elyazması "İstanbul İşçi ve Sosyalist Teşkilatları Hal-i Hazır Harekatı" başlığını taşıyan raporda, Sosyal Demokrat Fırkası idarecilerinin "intihap olunup mevki kapmak" isteyen mütekait paşa, kaymakam vb, olmakla birlikte, işçi sınıfından birçok, üye toplamayı başardıkları; bir ara defterlerinde 2000 kişinin kayıtlı bulunduğu ifade edilmektedir. 24 Ağustos 1538 tarihli sözkonusu raporun altında "Faruk" imzası okunmaktadır.

114. Alemdar, Sayı 79-1389 (1335), s. 2; G. Haupt ve P. Dumont, Osmanlı İmparatorluğu'nda Sosyalist Hareketler, s. 60-67. 115. " ... Demokrat Fırkası sosyalist bir fırka olmasına ve demokr.ı-.ı tatbikiyle muvazzaf olmasına nazaran milliyet prensiplerini takip eden kit çük bir fırka ile temastan ne fayda temin edebilir. Bu mıntıkada muvafıl-. değildir.'' Bkz. Alemdar, Sayı 319-2620, (31 Teşrinievvel 1335), s.1. 116. Başlangıçta S.D.F. içinde yeralmış olan Ziynetullah Nuşirevan, daha sonra bu partiyi şu cümlelerle değerlendirecektir: "Sırf siyasi mL•vl-..ı ve menfaat için, fırka teşkiline iştirak etmiş olan Doktor Hasan Rıza, Hillid, Davavekili Vasfi, Tayfur vesaire gibi burjuvaların yamakları, uşakları; vı küçük burjuva olmağa çalışan yardakçılar, fırkanın emekçileşmesine, i n k ı · Iabcılaşmasına mani olmağa çalışıyorlar." Bkz. Zenon (Ziynetullah Nuşin·van), "Ethem Nejad Arkadaş", 28-29 Kanunsani 1 921 - Karadeniz Kıyılarında Parçalanan Mustafa Suphi ve Yoldaşlarının İkinci Yıldönümleri (Moskova: Kızıl Şark M., 1923), s. 117. Bkz. Yukarıda Bölüm llI 73. dpn. 113'de bahse konu olan rapor. Sözkonusu bu rapor, M.M. grubunun İstanbul Reisi Topkapılı Mehmet Bey'iıı dosyaları arasında bulunmuş olup, bilgi ve üslup yönünden "istihbar!" nitelik taşımaktadır. 118. Tu 119. Tu naya, Türkiye' de Siyasi Partiler, s. 424. nçay, Türkiye' de Sol Akımlar, s 89 dpn. 138. S.D.F'nın sonu ve tekrar dirltme teşebbüsleri hakkında bkz. S. 86 dpn. 130. 120. Tunaya, Türkiye'de Siyasi Partiler, s. 463. Hüseyin Hilmi, sürgünde ahbap edindiği Mustafa Sabri Hoca gibi Hürriyet ve itilfıfçılardan, himaye görmüştür: Bezmi Nusret Kaygusuz, Bir Roman Gibi, s. 155; Zeki Cemal, "Memleketimizde Amele Hareketleri - 1", Meslek, Sayı 21, (5 Mayıs 1925), s. 11. 121. Tunaya, a.g.e, s. 465 122. M.S. Çapanoğlu, Türkiye' de Sosyalizm Hareketleri ve Sosyalist Hilmi, s. 61-62. 123. İdrak, Sayı 1, (28 Nisan 1335), s. 1-2. T.S.F.'nın Beyannamesi'nin ve Programı'nın yeni harflerle metni için bkz. P. Tevetoğlu, Türkiye'de Sosyalist ve Komünist Faaliyetler, s. 73-76, T.Z. Tunaya'nın eserinde, sadece Program'ın metni verilmiştir: Türkiye' de Siyasi Partiler, s. 463-67.

124. Çapanoğlu, a.g.e., s, 61-62. 125. Çapanoğlu, a.g,e., s. 61. 126. İdrak'in Sahibi Hüseyin Hilmi, Mes'ul Müdürü ise Mehmet Latif dir. Tek yapraklı çıkan İdrak'in fiyatı 2 kuruştur. Milli Kütüphane' de sadece (2, 18-19, 33) numaralı nüshaları, T.B.M.M. Kütüphanesi'nde ise (8-11, 13-17) numaralı nüshaları mevcut bulunmaktadır. 127. Miladi ölçüye göre bu tarihler, 11 Mayıs 1919 - 4 Ağustos 1919 arasına tekabül etmektedir. İdrak, sadece 14 Mayıs 1335-1 Temmuz 1335 tarihleri arasında teknik sebeplerle yayınma ara vermiştir. 128. "Amele Teşkilatı," İdrak, Sayı 16, (13 Mayıs 1335), s. 1. Mesela, İdrak' in 4. sayısı, 1 Mayıs münasebetiyle Jaures'in "ebedi hatırasına" tahsis edilmiştir: " . . . Şüphe yok ki Jaures'nin her feryad-ı hakkı yeni bir hadis-i teselli olarak takdir edilecek ve insaniyet Jaures'le beraber kendi feyyaz muhitinde bu kadar müstesna bir deha ibda' eden Fransa'ya karşı da sarsılmaz bir cinnet ve şükran hissi perverde eyleyecektir." 129. A. Cerrahoğlu, Türkiye'de Sosyalizmin Tarihine Katkı, s. 55. Materyalist bir görüşle İslamiyeti "meslek" kabul eden sosyalist yazar A. Cerrahoğlu (Kerim Sadi), T.S.F.'nın İslamiyet'le sosyalizmi "özdeşleştirme" politikasını şu cümlelerle yorumlamaktadır: Görülüyor ki, İslamiyet'le sosyalizm ayrı ayrı meslekler olmaktan çıkıp iyice kaynaşıyor ve tek bir doktrin haline geliyor. Bu tez orijinal olmaktan uzaktı; ve, Osmanlı Sosyalist Fırkası'nın, daha önce İştirak'te ileri sürdüğü tezin tekrarından başka bir şey değildi. Parti, adını ve programını yenilemiş; fakat, İslaniyet ve sosyalizm meselesindeki görüşünü muhafaza etmişti." 130. "Fırkaların Millete Beyannamesi," İdrak. Sayı 33 (22 Temmuz 1335), s. 1 . Ferit Paşa Kabinesi'nin gayr-i meşru olduğunu kabul ve ilan eden bu beyannameye imza atan fırka ve teşekküller: Hürriyet ve İtilaf, Sulh ve Selamet, Milli Ahrar, Türkiye Sosyalist, Sosyal Demokrat, Trabzon ve Havalisi Adem-i Merkeziyet, Müdafaa-i Hukuk-u Osmaniye, Milli Kongre, Kürt Millet ve Kürt Kulübü.

İdrak'in yine aynı sayısında, "Vah Memleketimize, Vah Milletimize, Vah Bize" başlıklı bir makale yeralmaktadır. Çapanoğlu, Hükumete şiddetle kafa tutan bu makaleyi Emin Lami'nin yazdığını ve bu iş için de Hü-

seyin Hilmi' den 15 lira "pay" aldığını önesürmektedir: Türkiye' de Sosy.ı lizm Hareketleri ve Sosyalist Hilmi, s. 70. İdrak'in bu "son" sayısı, "kola ile sokak başlarına yapıştırılmak üzı· re", afiş biçiminde tek sahife halinde yayımlanmıştır. Gerekçe olarak da y.ı zıh tek yüzünün altına, "hurufat kalıplarının dökülüşü" yazılmıştır, Müııiı Süleyman Çapanoğlu, Hüseyin Hilmi'nin "İdrak' in feda edilmesi mukabi li Gümülcineli İsmail' den 300 lira aldığını" ifade etmektedir (s. 69-70). Gl'r çekten de, gazete süresiz olarak kapatılmış; Hüseyin Hilmi de Örfi İd<ırl' hudutları dışına sürgün edilmek üzere aranmaya başlamıştır. 131. Tuncay, Türkiye' de Sol Akımlar. 3. 76 dpn. 109. 132. En Büyük Kuvvet_ adını taşıyan 16 sahifelik risalenin yeni harflerle transkripsiyonu için bkz. A. Cerrahoğlu, Türkiye' de Sosyalizmin Tarihine Katkı s. 440-45.

Sosyalistlik Nedir? adını taşıyan 32 sahifelik ikinci risale için bkz. Z<ıfer Toprak, "Sosyalistlik Nedir?", Toplum ve Bilim, Sayı 1 (Bahar 1977), s.124-39. 133. Tunaya, Türkiye' de Siyasi Partiler, s. 463 134. Harris, Türkiye' de Komünizmin Kaynaklan, s. 50. Dr, George S. Harris, T.S.F. Eskişehir Şubesi'nin 1919-1921 tarihleri arasında faaliyet gösterdiğini kaydetmektedir ki, bu doğru değildir. Şube, Yunan işgali boyunca yani kısa bir süre faaliyet göstermiştir. Kaldı ki, Şerif Manatov, Eskişehir'e Haziran 1920'de gelmiş ve illegal T.K.P. teşkilatını kurmuştur. İllegal T.K.P.'nin faaliyette olduğu Eskişehir' de, Hüseyin Hilmi'nin şubesinin faaliyet gösterdiğini önesürmek, şüphesiz "iyimser bir tahmin" den öteye gidemez. Harris, üstelik herhangi bir kaynak da zikretmemektedir. 135. Tunçay, Türkiye' de Sol Akımlar, s. 77 dpn. 112 (Kerim Sadi' den naklen). 136. İdrak, Sayı 2,(29 Nisan 1335), s. 1 . 137. Alemdar, Sayı 2618,(29 Teşrinievvel), s. 1 . 1 38. Tevetoğlu, Türkiye' de Sosyalist ve Komünist Faaliyetler, s. 78. 139. Kurtuluş , Sayı 4, (Kanunusani 1336), s. 20. 140. Tevetoğlu, a.g.e., s. 78.

141. T.S.F.'nın "Sosyalist Birliği" ile hiçbir aliikasının olmadığına basına verdiği iliin için bkz. Alemdar, Sayı 2627, (7 Teşrinisani 1335), s. 1.

T.S.F.'nın, Numan Usta'nın İstanbul Meb'usu seçilmesine tepki olarak NumanUsta ve Mesai Fırkası aleyhine neşrettirdiği beyanname için bkz. Alemdar, Sayı 2675, (26 Kanunuevvel 1335), s. 3. 142. A. Sayılgan, Türkiye' de Sol Hareketler, s. 97. Hüseyin Hilmi sonuna kadar il. Enternasyonal'e sadık kalmıştır. III. Enternasyonal taraftarı olup da "fırkayı dahilden fethetmek" gayesiyle T,S.F.'na sızan Sadrettin Celal gibi Marksistlere, Hüseyin Hilmi hiç fırsat vermemiştir. Bkz. Zenon (Ziynetullah Nuşirevan), "Ethem Nejat Arkadaş, "28-29 Kanunusani 1921- Karadeniz Kıyılarında Parçalanan Mustafa Suphi ve Yoldaşlarının İkinci Yıldönümleri, s. 73. 143. İdrak, Sayı 2, (29 Nisan 1335), s. 1 . 144 İbrahim Topçuoğlu, Neden 2 Sosyalist Parti 1946 T.K.P. Kuruluşu ve Mücadelesinin Tarihi, 1914 - 1960 (İstanbul: Eser M., 1976), s. 156-58. 145. Tunaya, Türkiye' de Siyasi Partiler, s. 465. 146. Mete Tunçay, "Osmanlı Yönetiminin Son Yıllarında (1909-1912) Selanik'te Yahudi Sosyalizmi," Toplum ve Bilim, Sayı 3 (Güz 1977), s. 13940.

147. Sayılgan, Türkiye'de Sol Hareketler, s. 96-97; Zeki Cemal, "Memleketimizde Amele Hareketlerinin Tarihi - 3", Meslek, Sayı 24, (26 Mayıs 1925), s. 9-10. 148. İdrak, (1 Temmuz 1335), s. !'den Tevetoğlu, a.g.e., s. 79. 149. Tuncay, Türkiye' de Sol Akımlar, s. 80. 150. Tevetoğlu, a.g.e., s. 79. 151. Tuncay, a.g.e, s. 80. 152. Sayılgan, a.g.e., s, 97. 153. Sayılgan, a.g.e., s. 97. 154. M.S. Çapanoğlu, Türkiye' de Sosyalizm Hareketleri ve Sosyalist Hilmi, s. 72. 155. Sayılgan, a.g.e., s. 97. 156. "Hilmi'nin son yıllarında durum ve mevkiini şahsi çıkarına alet ettiği ve hatta İngiliz işgal kuvvetleriyle bir çeşit gizli anlaşmaya giriştiği

doğrudur. Fakat beri yandan, İstanbul sosyalist hareketinin gelişmesini, büyümesini kolaylaştırmak için İngilizleri kendi çıkarına Fransızlara karşı kullanmayı başarmış, sonuç Komünizmin Kaynakları, s. almasını 26. bilmiştir." Bez. Harris, Türkiye'de 1 57. Sayılgan, a.g.e., s. 97. 1 58. Tunçay, a.g.e., s. 82 dpn. 122. 159. Zeki Cemal, "Memleketimizde Amele Hareketlerinin Tarihi-4", Meslek, Sayı 25; (2 Haziran 1925), s. 9. 1 Mayıs ile ilgili olarak bkz. Çapanoğlu, a.g.e., s. 78-79 ve 83; Tevetoğlu, a.g.e., s. 79-80 (Alemdar Gazetesinin 1 ve 4 Mayıs 1921 tarihli nüshalarında haber ve beyanname). 160. Amele Bayramı Tezahüratı, Alemdar, Sayı 36 (2 Mayıs 1337), s. 1 . 161. Çapanoğlu, a.g.e., s. 64-65 162. Tramvay amelesini T.S.F.'ndan ayırmak maksadıyla bir "Amele Sıyanet Cemiyeti" kurulmuş ve yine Tramvay işçilerinden oluşan "Müstakil Sosyalist Fırkası" ortaya atılmıştır. Bu arada, başta T.İ.Ç.S.F. olmak üzere, birtakım Marksist teşekküllerin sine sebep olmuştur. Bkz, Aşağıda rekabetleri, T.S.F.'nın giderek Bölüm ili, dpn. 1 68 ve 1 75. küçülme163. Şirket-i Hayriye Grev mi Yapıyor", Alemdar, Sayı 35, (1 Mayıs 1 337), s. 3. Haberde istihza ile şöyle denilmektedir: "Sosyalist Fırkasına dahil olmalara sebeb-i töhmet addedilerek altmışı mütecaviz biçareyi şirketten uğrattılar ... Sosyalist olmanın, hak istemenin bir cürüm, bir töhmet, bir kabahat olduğunu da, elhamdülillah; şimdi öğreniyoruz." 164. "Şehrimizde Amele Hareketleri," Aydınlık Sayı 7, (20 Temmuz 1 922), s. 1 99. 1 65. "İstanbul İşçi ve Sosyalist Teşkilatları Hal-i Hazır Harekatı", M.M. gmbu tarafından elde edilmiş 24 Ağustos 1 338 tarihli elyazısı rapor Bkz. Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Kütüphanesi, Arşiv No. 39 d / 1 4666. 1 66. Aclan Sayılgan, cinayetin İngilizlerin marifetiyle işlendiği ihtimali üzerinde durmaktadır; Türkiye' de Sol Hareketler, s. 98.

İngiliz Generali Harrington ise, hatıratında, Hüseyin Hilmi ile yakın ilişkileri olduğunu belirtmekte, Fransız şirketlerinin başına bela olduğu

için, Hilmi'nin Fransızlarca öldürtüldüğünü kuvvetle ima etmektedir. Bkz. Tunçay, Türkiye' de Sol Akımlar, s. 82 dpn. 122. 1 67. Türkiye İşçi Sosyalist Fırkası, 1 2 Teşrinievvel 1337 (12 Ekim 1921) tarihinde kurulmuştur. Kurucuları arasında terzi patronu Namık Easan ile Hüseyin Sezai'nin bulunduğu fırka, Şirket-i Hayriye amelesi arasında faaliyet göstermişse de başarılı olamamıı;;tır. il. Enternasyonal'e bağlı olduğu söylenen T.İ.S.F. hakkında bkz. Adnan Kınay, Dünya Komünist .Partilerinin İçyüzü (Ankara: Em.Gen. Md. Önemli İşler Hüd. Yay., t.y.), s. 76; Oya Sencer, Türkiye'de İsçi Sınıfı - Doğuşu ve Yapısı (İstanbul: Habora Yay., 1 969), s. 276 dpn. 1 ; Tunçay, a.g.e., s. 91 dpn. 1 45. 168. Tunaya, Türkiye'de Siyasi Partiler. s. 471'de verilen bilgiye göre, Müstakil Sosyalist Fırkası, 1 2 Haziran 1558'de, T.S.F.'ndan ayrılan Tramvay işçileri tarafından kurulmuştur. Çoğunluğu Türk, IOOO'e yakın üyesi mevcuttur. 169. Tuncay, a.g.e., s. 91 dpn. 144. 1 70. Tunaya, a.g.e., s. 467 dpn, 3. 1 71 . Sayılgan, a.g.e., s. 93. 172. Amele Fırkası, işçi haklarının korunması isteğiyle, (Amiralzade) Cemal Hüsnü, (davaveki!i) Radi, (sabık memur) Mehmet Behçet ve Haydar, (kömür müteahhidi) Mehmet Kamil, (Hüsnü Paşazade) Seyit Bilal, (kömür katibi) Ali Haydar, Vanlı Mehmet Baba, Mehmet Ali Ağa tarafından ... kurulmuş, fakat teşkilatlanıp faaliyet gösterememiştir: Tunaya, a.g.e., s. 467 dpn. 3. 173. E them Ruhi (1873-1949), Jön Türk hareketinde bulunmuş, sonradan yerleştiği Bulgaristan' da 1 906' da Rumeli ve Balkan gazetelerini çıkarmış, 1911'den itibaren Sobranya'da Batı Trakya Türklerini temsil etmiştir. Bu memlekette giriştiği Türkçülük mücadelesi yüzünden takibata uğrayarak 1920'de ana vatana sığınmıştır: Tunçay, a.g.e., s. 92-93 dpn. 146. Ayrıca bkz. Dr. Şerif Mardin, Hi!I Eid<lerif!._ş_iy<!Şl_fik_i!Jeri l_Ş<;§�l�QŞ_ (Ankara: Ajans-Türk M., 1965), s. 20 dpn., 55. 1 74. Yukarıda Bolüm IlJ dpn. 1 65. 1 75. Yukarıda anılan rapora göre, sosyalist olmayan ve amele menfaatlerini korumayan Amele Siyanet Cemiyeti, 2500 Tramvay işçisinden

800'ünü içine alabilmiştir. Üyelerinin çoğunluğu Türk olup, Ermeni w Rum azınlıklan da vardır.

Alemdar gazetesinin 4 Mayıs 1921 tarih ve 38 No.lu nüshasının 2'nci sahifesinde, Amele Siyanet Cemiyetini "sarı"lıkla itham eden bir haben• yer verilmiştir: "Haber aldığımıza ve ayrıca vuku bulan tahkikatınıza nazaran gerek Şirket-i Hayriye ve gerekse ameleyle doğrudan doğruya alakadar olan diğer bazı müessesat-ı tüccariye ... Türkiye Sosyalist Fırkasına muarız bir kuvvet ve mevcudiyet teşkil etmek üzere 'kontr parti' bir (Amele Siyanet Fırkası) teşkil ettiriyorlar."

Amele Siyanet Cemiyeti, Soyyet gözüyle şöyle değerlendirilmektedir: "İngilizlerin şımarttığı H. Hilmi, 1921'de İstanbul çevresine 7.000 işçi toplamış ve başarılı bir tramvay grevi yaptırmıştır. (İstanbul Tramvayları bir Fransız-Belçika şirketinindi.) Fakat 1 922 Şubatında Fransızlar -Türk kamu görevlilerinin yardımıyla- yalnız Müslüman işçilerden bir Amele Siyanet Cemiyeti kurdurmayı başardılar. Hilmi'nin yerine bir başka sahtekar maceracı Şakir Rasim, İstanbul'daki bu örgütün başına geçti. 1922'de Amsterdam'da İstanbul işçilerini o temsil etti. Fakat aynı yıl yapılan tramvay grevi başansızlıkla sonuçlanınca cemiyet dağıldı . ... Amele Siyanet Cemiyeti, bayramlarda kurban kesen, din ve milliyet ilkelerine dayalı bir örgüttü." Bkz. P. Kitaigorodsky, The Labour Movement in Turkey," The Communist Intemational, 1 925, Sayı 12, s.85'den Tunçay, Türkiye'de Sol Akımlar, a. 93 dpn. 1 47. 1 76. Tevetoğlu, Türkiye'de Sosyalist ve Komünist Faaliyetler, s. 1 1 5 177. Tevetoğlu, a.g.e., s. 68-69, 7 7 v e 79. 1 78 Oya Sencer, Türkiye' de İşçi Sınıfı - Doğuşu ve Yapısı (İstanbul: Habora Yay., 1969), s. 258. 179. Tuncay, Türkiye'de Sol Akımlar, s. 90. 1 80. Tunaya, Siyasi Partiler, s. 459. 1 81 . L. Eroğlu, "Bizde Siyasi Cemiyet ve Partilerin Tarihçiliği," Aylık Ansiklopedi. No. 52 (Ağustos 1 958), s. 1 492 1 82. Tunaya, a.g.e., a. 464. Numan Usta hakkında özet bilgi için bkz. Tuncay, a.g.e., s. 90 dpn. 1 42. 1 83. Harris, Türkiye' de Komünizmin Kaynakları, s. 63.

184. Milli Türk Fırkası'nın Programı için bkz. Tunaya, a.g.e., s. 441-44. 185. Hüseyin Avni, 1908'de Ecnebi Sermayesine Karşı İlk Kalkınmalar (İstanbul Akşam M., 1932), s. 22. 1 86. Stefan Velikov, "Sur le Mouvement ouvrier et socialiste ... de 1 908", s. 45-46'dan Mete Tuncay, a.g.e., s. 35 dpn. 13. 1 87. Harris, a.g.e., 26 dpn. 7'de, "Mehmet Mecit'in asıl adının ne olduğu kesin olarak belli değildir. Velikov, Bulgar gazetelerinden naklen Mehmet Mezdet diye yazar" demektedir. 188. Sayılgan, Türkiye'de Sol Hareketler, s.1 04'de dış odaklar şu şekilde değerlendirilmektedir: "Türkiye' de sosyalist ve komünist hareketleri 1916-1917 yıllarında Türkiye dışında başladı. il. (ili. olacak) Enternasyonalin kuruluşundan sonra da Türkiye dahiline intikal etti. Dört dış merkez, Türk sosyalizmine başlangıç oldu. 1 . Fransa' da; 2. Almaya' da; 3. İsviçre' de; 4. Rusya'da başlayan ilk Türk sosyalist-komünist hareketleri, 1919-dan sonra Türkiye' de merkezileşerek günümüze kadar intikal eden sosyalist ve komünist hareketlerin doğuşunu sağladı." 189. Tunçay, a.g.e., s. 22-23; Sayılgan, a.g.e., s. 41-42; Harris, a.g.e., 2122; Tevetoğlu, a.g.e., s. 54; Çapanoğlu, Türkiye'de . . . ve Sosyalist Hilmi, s. 50. 1 90. Prof. Panes Fedenko, "Komünist Enternasyonalinin Elli Yıllığı Üzerine," Dergi, Sayı 57 (1959), s. 1 0-1 1 . 1 9 1 . A . Visali Günaydın, Sosyalist ve Radikal Sol Doktorinler - Komünizm Strateji ve Taktikleri (Ankarat Ayyıldız M., 1 974), s. 71-73; Prof.Dr. Fahir Armaoğlu, 20 .Yüzyıl Siyasi Tarihi 1914-1980 (Ankara: İş Bankası yay., 1 983), s. 308. 1 92. Sönmezsoy, Türkiye'de ve Dünya'da İşçi Hareketleri, s. 73. 1 93.Tevetoğlu, a.g.e., s. 62. 194. Şişmanov, Türkiye İşçi ve Sosyalist Hareketi. s. 70'de, "Türkiye'de bilimsel sosyalizmi ideoloji olarak kabul eden ve Marksist-Leninist düşünceleri kitlelere yaymayı amaçlayan ilk siyasi kuruluş, Türkiye İşçi ve Çiftçi Sosyalist Fırkasıdır" demektedir. " ... Memleketin birçok yerlerinde daha birçok bağımsız komünist grupları ve teşkilatları vardı. Bunlardan biri de, o zaman işgal altında bu-

lunan İstanbul'daki İşçi-Çiftçi Sosyalist Partisi'dir ki, Halk İştirakiyun Partisi'nden daha önce kurulmuştur." Bkz. "T.K.P.I. Sekreteri Yakup Demir Yoldaş'ın Konuşması," Yeni Çağ, Sayı 9 Eylül 1965), s. 762, T.İ.Ç.S.F. ve "yasa dışı komünist örgütler" ilişkisi hakkında bkz. S.S.C.B. Bilimler Akademisi. Ekim Devrimi Sonrası Türkiye Tarihi (İstanbul: Bilim Yay., 1 978), s . 55-56. 195. Tunaya, Türkiye' de Siyasi Partiler, s. 438; Şişmanov, a.g.e., s. 70; Hüsnü Himmetoğlu, Kurtuluş Savaşında İstanbul ve Yardımları il, s. 5.J. T.İ.Ç.S.F.'nın kuruluş tarihi üzerinde anlaşmazlık için bkz. İçimizdekı Düşman, s. 3 (20 Eylül 1919); Tevetoğlu, a.g.e., s. 82 (20 Eylül 1919); Dr Hikmet Kıvılcımlı, Oportünizm Nedir? -Halk Savaşının Planlan- Devrim Zorlaması Demokratik Zorlama (Ankara: Derleniş Yay., 1978), s. 230 (20 Eylül 1919). 1 96. Tunçay. a.g.e., s. 294. T.İ.Ç.S,F.'nın hukukiliği tartışma konusudur. Hükumet, fırkasının kuruluşuna (21 Eylül 1919 tarih ve 1 284 sayılı y;ızı ile) izin verilmemiştir: Tevetoğlu, a.g.e., s. 85-86. Bunun üzerine fırkanın kurucuları ikinci müracaatı 22 Eylül 1919'da yapmışlar ve fırkanın kuruluşunu bu tarih kabul ederek faaliyete geçmişlerdir: Tunçay, a.g.e., s. 298 197. Çeşitli vesilelerle Almanya'da bulunan Türkler, Berlin'de Türk ocaklarının hatırlatan bir kulüp kurmuşlardır. Kulübün başkanı, ünlü Türkçü Hamdullah Suphi (Tanrıöver), sekreteri ise Mehmet Vehbi (Sarıdal)'dır.

Sözkonusu kulüpteki Türkçülülerle sosyalistler arasındaki tartışm;ı ve mücadele hakkında bilgi için bkz. Vala Nureddin Va-Nu, Bu Dünya' dan bir Nazım Geçti (İstanbul: Cem yay., 1980), s. 63. 1 98. Prof. Dr. Hikmet Tanyu, Tarih Boyunca Yahudiler ve Türkler 1 (İstanbul: Yağmur Ya 1 99. Sözkonusu y., 1 976), s. 645. gençlerin kısa biyografileri için bkz. Tunçay, aa.g.e., s. 295. Adı geçen gurubu sendikal faaliyetleri için bkz. Dr. Samih Çoruhlu, "İstiklal Savaşında Komünizm Faaliyeti - 9 ," Yeni İstanb!!! (24 Mayıs 1966). 200. Spartakusbund, Alman Sosyal Demokrat Partisinden kopmuş, K. Liebknecht, R. Luxemburg, F. Mahring ve C. Zetkin gibi ünlü önderleri

olan aşırı soku bir çevreydi. 1919 yılbaşında bu grup Alman Komünist Partisi adını almış olmakla birlikte, ideolojisi itibariyle Bolşevik görüşten bir çok noktalarda ayrılıyordu. Kurtuluş'u çıkaran çevre ise, genellikle soku yönelimi tutmuş, fakat ince teorik noktalara eğilmek gereğini duymamıştı. S.P.D. iktidarının hoş görmesinden yararlanan, eski İmparatorluk ordusunun muhafazakar subayları, 15 Ocak 1919' da Spartakistlerin ileri gelenlerini öldürerek bu hareketi bastırmışlardır: Tunçay, a.g.e., s, 298 dpn. 7.

Avrupa'daki Marksist Türk gençlerinden bazılarının, Macaristan'daki iç savaşa komünistler safında (Bela Kun'un önderliğindeki Macaristan Sovyetler Cumhuriyeti'nin savunmasına) katılmışlardır. Stefan Yelikov'un Etudes Balkanique dergisindeki yazısından naklen Tunçay, a.g.e., s. 299. 201. Berlin'de İlhami Nafiz'in Mes'ul Müdürlüğünde tek sayı (1 ve 2 bir arada) çıkan Kurtuluş, 28 sahifeden ibarettir. 1 Mayıs 1919 tarihinde yayımlanan Kurtuluş'un kırmazı kapağında "Türk.iye İşçi Çiftçi Partisinin Organıdır" ibaresi bulunmaktadır. Bu tek sayı Milli Kütüphanede mevcuttur (1962 SB 61). Kurtuluş dergisinin Berlin ve İstanbul'da yayımlanan nüshalarının yeni harflere çevrilmiş hali için bkz. Kurtuluş. Haz. Dr. Haydar Bulak (İstanbul: Anadolu Yay. 1 975), 297 s. 202. Tunçay, Türkiye' de Sol Akımlar, s. 298 dpn. 8. 203. Harris, Türkiye'de Komünizmin Kaynaklan, s. 47.

Rasih Nuri İleri de, İstanbul'daki komünist hareketin kökünü, Spartakist hareketi görmüş gençlerin oluşturduğu görüşündedir: Atatürk ve Komünizm (İstanbul: May Yay., 1 970), s.26. 204. Tunaya, Türkiye'de Siyasi Partiler, s. 438. "Müteşebbisler arasında Dr. Şefik Hüsnü (Değmer)'den başka, Ethem Nejat, Ahmet Akif, Sadrettin Celal, Namık İsmail, Cevat Cevdet, Servet, Nafi Atuf (Kansu), Mehmet Vehbi (Sandal) bulunuyorlardı." Bkz. Sayılgan, (Türkiye' de Sol Hareketler, s. 1 09-10)

Şefik Füsnü (1887-1959), Se!anik'de doğmuştur. Aslen Yahudi dönmesidir Paris' de Fen ve Tıp fakültelerinden mezun olmuştur. Başlangıçta JönTürk hareketi ile ilgilenen Şefik Hüsnü, daha sonra Fransız sosyalisti Jean Jaure's'in etkisi altında kalarak sola kaymıştır. Türkiye' deki Marksist faaliyetlerin tarihçesinde adından en çok söz edilen kişi olarak Dr. Şefik Hüs-

nü, Marksist çizgide ilginç sapmaları ile dikkati çekmektedir. Biyografisi hakkında bkz. Rasih Nuri İleri, "Dr. Şefik Hüsnü Değimer," Aydınlık Sosyalist Dergi. Sayı 7 (Mayıs 1969), s. 59-69; Sayılgan, Türkiye' de Sol Hareketler, s. 1 04-109; Tanyu, Tarih Boyunca, Yahudiler ve Türkler s. 643-45; Darendelioğlu, Türkiye'de Komünist Hareketleri, s. 136-138 205. Nejdet Sançar, "Türkiye' de Kızıl Teşekküller - 1 ," Mücadele. Sayı 8 (Ekim 1964), s. 16; Remzi Balkanlı, Mukayeseli Basın ve Propaganda (Ankara: 1961; s. 496. 206. Mes'ul Müdürü Mehmet Selahattin olan Kurtuluş dergisi, pembe bir kapak içinde 16-24 sahife arasında değişen kalınlıkta yayımlanmıştır. Fiyatı 10 kuruş olan derginin 5 sayısı da Milli Kütüphanede mevcuttur (1962 SA 38). Dergideki yazıların yeni harflere çevrilmiş metinleri için bkz. yukarıda dpn. 201 . 207. Tunçay, a.g.e., 9 . 300. "Kurtuluş"da yeralan başlıca makalelerin başlıkları ve yazarların adları için bkz. Tevetoğlu, Türkiye' de Sosyalist ve Komünist Faaliyetler, s. 87-88. 208. Zenon (Ziynetullah Nuşirevan), "Ethem Nejat Arkadaş," 28-29 Kanunusani 1921 - Karadeniz Kıyılarında Parçalanan Mustafa Suphi ve Yoldaşlarının İkinci Yıldönümleri (Moskova: Kızılşark M., 1 925), s. 72-75. 209. Zenon, a.g.e., s. 72. 210. Sadrettin Celal (1890-1954) İstanbul'da doğmuştur. Milli Mücadele dönemi süresince, Komitem'e körü körüne bağlılığı ile temayüz eden Sadrettin Celal, B.M.M. Hükumetinin desteklenmesine karşı çıkan Marksistler arasındadır. Biyografisi hakkında bilgi için bkz. Hilmi Ziya Ülken, Türkiye' de Çağdaş Düşünce Tarihi il (Konya: Selçuk Yay., 1 966), s. 759-60; Darendelioğlu, a.g.e. s, 1 39-145. 2 1 1 . Dr. Fethi Tevetoğlu, aslen Rusya Türklerinden olup, İstanbul'da Marksist faaliyetler içindeyken, Milli Mücadele'de Ankara'ya geçerek B.M.M. Matbuat ve İstihbarat Müdiriyet-i Umumiyesinde çalışan Ziynetullah Nuşirevan'ı "Türkiye Komünist Partisi'ni kurmakla vazifeli Moskova ajanlarından biri" olarak tavsif etmektedir: Türkiye' de Sosyalist ve Komünist Faaliyetler, s. 89.

212. Komintern'in en "mutemet" iki adamı olan Sadrettin Celiil (Antel) ile "Zenon" müstear adını kullanan Ziynetullah Nuşiveran, sözkonusu partilere şüphe yok ki tesadüfen girmişlerdir. Mesela, T.İ.Ç.S.F.'nın yayın organı Kurtuluş'un 4. Sayısında (20 Kanunusani 1920), Sadrettin Celal'in "Devamlı Sulh ve Cemiyet-i Akvam" başlıklı yazısı ile Ziynetullah Nuşirevan'ın "Türkiye Sosyalizm Meselesi Üzerinde Mütali\alar" başlıklı yazısı yeralmıştır. Nuşirevan'ın "Zenon" müstear adına kullandığı bu yazının sonundaki kayıttan, 14 Teşrinisani 1 919'da kaleme alındığı anlaşılmaktadır. Eskişehir' in o dönemde Marksist faaliyetler için cazibe merkezi olduğu düşünülecek olursa, Ziynetullan Nuşirevan Sosyal Demokrat Fırkası'nda ancak "özel" bir vazife sonucu bulunduğu kabul edilebilir. 213. Zenon, 28-29 Kanunusani ... , s. 73-74. 214. Sözkonusu toplantının seyri ve konuşmalar hakkında geniş bilgi için bkz. Prof. M. Tayyib Gökbilgin, Milli Mücadele tap (Ankara: T. İş Bankası Yay., 1965), s. 1 36-40. Başlarken, İkinci Ki

Toplantının basındaki yankısı için bkz. Vakit, 24 Teşrinievvel ı :n5, s. 3'den Tevetoğlu, Türkiye' de Sosyalist ve ... s. 103. 215. Tunçay, Türkiye' de Sol Akımlar, s. 305.

Mete Tuncay, Ethem Nejat'ın Eskişehir adayı olduğunu, Süleyman Usta'nın da Niğde adayı olabileceği ihtimalini önesürerken (s. 305), Tarık Zafer Tuna ya, Alemdar gazetesinden naklen Ethem Nejat ve Tophane Fabrikasından Süleyman Usta'nın T.İ.Ç.S.F. İstanbul adayı olduklarını kaydetmektedir: Türkiye' de Siyasi Partiler, s. 439 dpn. 8. 216. Kurtuluş, Sayı 4 (20 Kanunusani 1 920), s. 80 ve arka-iç kapak. 217. Alemdar No. 2668 (368) (19 Kanunuevvel 1335)'den Tevetoğlu, a.g.e., s. 1 06. 218. Kurtuluş, Sayı 4 (20 Kanunusani 1 920), s. 80. 219. Hikmet Kıvılcımlı, bir kısım T.İ.Ç.S.F. üye ve idarecisinin Anadolu'ya geçmesini, "T.İ,Ç.S.F. İdare Heyetinin 'İstanbul'da mücadeleye devam ile kuvvetlerimizi israf etmektense, faaliyeti sınırlandırmak' taktiğini güttü" cümlesi ile açıklamaktadır. Kıvılcımlı gibi sicilli bir marksistin sözlerinin doğruluğu kabul edilecek olursa, Anadolu'ya geçenler (fırka üyeleri) mutlak vatanseverlik duygularından değil de, daha rahat faaliyet imka-

nına sahip olma umudundan hareket etmişlerdir. Bkz. Kıvılcımlı, Oportünizm Nedir? ... , s. 230.

Kendilerini "spartakist" diye nitelendiren bu grubun üyeleri, Anadolu' ya geçtikten sonra bile İstanbul'daki Marksist çevre ile büsbütün ilgisini kesmemiş ve Anadolu'da' sol cereyanların tutunmasına çalışmıştır. Bu kişilerin Cumhuriyet dönemindeki "sol" faaliyetleri için bkz. Tunçay, Türkiye' de Sol Akımlar, s. 307 dpn. 18.

Anadolu'ya geçen sözkonusu gruptan, Mehmet Sadık (Ahi) Eti, C.H.P.'ne girmiş ve VIII. ile IX. dönemlerde Malatya' dan milletvekili seçilmiştir. Mümtaz Fazlı (Taylan), ticaret hayatına atılmış ve büyük işadamı olmuştur. Namık İsmail (Yeğenoğlu), ünlü bir ressamdır ve Güzel Sanatlar Akademisi Müdürlüğü yapmıştır. Nizamettin Ali (Sav), üst seviyede bürokratlığa yükselmiş, Etibank Ummu Müdürlüğü grevinde bulunmuştur. Hamit Sadi (Selen), İktisadi Coğrafya Profesörü olarak Mülkiye'de uzun yıllar ders vermiştir. Nurullah Esat (Sümer), Sümerbank Umum Müdürü ve Devlet Bakanı (1949-50) olarak görev yapmıştır, Mehmet Vehbi (Sandal) ise, İktisat Profesörü olarak ders vermiş, Ticaret Umum Müdürlüğü görevinde bulunmuştur. 220. T.K.P Doğuşu, . . . s.7. 221. İstanbul'un 16 Mart 1920'de resmen işgali ile, "Kurtuluş'un yayımlanması ya müttefik sansür heyetince ya da Damat Ferit Hükumetince yasaklanıştır. T.İ.Ç.S.F. Beyannamesinde, " ... partimiz azaları da Ferit hükumetinin takibat ve tazyikatına maruz kalmıştı" denilirken, bu hususa da kısmi açıklık getirilmiştir. Sözkonusu beyanname, Aydınlık dergisinin 15. sayısında (Mayıs 1 923) yayınlanmıştır (s. 405).

Propagandif nitelikli bir broşür olan T.K.P. Doğuşu, Kuruluşu, Gelişme Yollan, s. 6'da, Kurtuluş'un daha sonraları Kırşehiı'de çıktığı belirtilmektedir ki mevsuk değildir.

Toplam 31 sayı yayımlanan Aydınlık'ın Müdir-i Mes'ulü Sadrettin Celal'dir. 24-52 Sahife arasında yayımlanan Aydınlık dergisinde yeralan Şefik Hüsnü'nün yazılan için bkz. Seçme Yazılar, Der. Ahmet Çavuşoğlu (Ankara Aydınlık Yay., 1 971).

Aydınlık, Külliyatında yeralan kitapların listesi için bkz. Tunçay, Türkiye' de Sol Akımlar, s. 521.

223. 1924 yazından itibaren sekiz sayı Aydınlık Fevkalade Amele Nüshası yayımlanmıştır. Yeni harflere çevrilmiştir. Bkz. Aydınlık Fevkalade Amele Nüshaları, Der. Ali Ergin Güran (İstanbul: Katkı Yay., 1975), 224. Haftalık Orak Çekiç. Hüseyin Vasıf'ın Müdir-i Mes'ullüğünde toplam 7 sayı yayımlanmıştır. 4 sahife halinde çıkarılan gazetenin başlık altında, "Siyasi Amele ve Köylü Gazetesi" ibaresi yeralmıştır. Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Arşivi'nde (Behiç Erkin Koleksiyonu) tam takım mevcuttur. 255. T.İ.Ç.S.F.'nın İstanbul'da kalan üye ve yöneticileri, işgal kuvvetleri komutanlıklarının sıkı kontrolünden uzak kalmak, Damat Ferit Hükumetinin baskılarına hedef olmaktan kurtulmak gayesiyle, bir dergi çevresinde toplanmayı uygun bulmuşlardır ki, Aydınlık'ın yayımı ile partiyi ihmal etmişlerdir, üstelik, Mütareke İstanbul'unun olağanüstü kötü şartlarında bir derginin propaganda müessiriyetinin büyüklüğünü değrrlendiren Gizli T.K.P. teşkilatı için, T.İ.Ç.S.F.'nın legalliğine lüzum kalmamıştır. 226. Tunçay, Türkiye' de Sol Akımlar, s. 521-22. 227. Remzi Balkanlı, T.İ.Ç.S.F. için, Üçüncü Entemasyonal'e merbuttu" demektedir: Mukayeseli Basın ve Propaganda, s. 496.

Tarık Zafer Tunaya ise, sözkonusu partinin Üçüncü Enternasyonal ile münasebetini "temayül" olarak nitelendirmektedir: Türkiye'de Siyasi Partiler s. 458.

T.İ.Ç.S.F. ve Üçüncü Enternasyonal ilişkisi hakkında ayrıca bkz. Emekli Hakim General Şevki Mutlugil tarafından kaleme alındığı önesüriilen, İçimizdeki Düşman (y.y., t.y.), s. 13-14. 54, 59-60. 228. T.i.ç.S.F.'nın 1 920 yılının Aralık ayında Tours'da toplanan Fransız Sosyalist Partisi Kongresi'ne temsilci gönderdiği bilinmektedir. Bu kongreye partisini temsilen Dr. Şefik Hüsnü katılmıştır.

George S. Harris, adı geçen kongreye temsilci sıfatıyla Hüseyin Baydur'un gönderildiğini önesürmektedir: Türkiye' de Komünizmin Kaynaklan, s. 1 45-46.

Mete Tunçay, Harris'ın Hüseyin Baydur ile ilgili olarak yazdıklarını destekleyecek bilgiler vermektedir: Türkiye'de Sol Akımlar, s. 308 dpn. 20.

Dr. Şefik Hüsnü, T.İ.Ç.S.F. adına, 1 922 Haziranında Sofya'da toplan.ıı ı Bulgaristan Komünist Partisi'nin iV, Kongresi'ne katılmış; "Mazhar" mi.is tear" adını kullanarak bu kongrede konuşma yapmıştır. Şefik Hüsnü'nüıı bu seyahat ile ilgili hatıraları için bkz. Kazım Alöç, "İfşa Ediyorum - VI," Yeni Gazete, (17 Nisan 1967), s. 4. "Mazharın Sofya'daki temas ve faaliyetleri hakkında geniş bilgi içiıı bkz. Stefan Velikov, Kemalist İhtilal ve Bulgaristan, 1918-1922 (İstanbul Kitaş Yay., 1969), s. 1 25-27. T.İ.Ç.5.F., Üçüncü EnternasyonaI'in Kasım 1922'deki iV Kongresi'ıw üç delege göndermiştir: , Sadrettin Celal (Antel), Celal (Yalnız) ve Vedat NL•dim (Tör). T.İ.Ç.5.F. Heyetinden Sadrettin Celal'in "Orhan" kod adıyl.ı Moskova'daki sözkonusu kongrede yaptığı -B.M.M. Hükumeti' ne ve Mustafa Kemal Paşa'ya şiddetle saldıran- konuşması için bkz. BulJt>t!ı_l of leh Ivth Congress of the Communist Intemational, Sayı 17 Moskova), s. 27-31'den Tunçay, Türkiye' de Sol Akımlar, s. (25 Kasım 280-85. 1922, 229. Telgrafın tam metni için bkz. Tevetoğlu, Türkiye' de Sosyalist ve Komünist Faaliyetler Rasih Nuri İleri, Atatürk ve Komünizm (İstanbul: May Yay., 1 970), s. 310. 230. Tevetoğ!u, Türkiye' de Sosyalist ve Komünist Faaliyetler, s. 114. 231. Tunçay, Türkiye' de Sol Akımlar, s. 323-24 dpn. 59. 232. A. Cerrahoğlu, Türkiye' de Sosyalizmin Tarihine Katkı, s. 1 87-91 233. "1919 senesinden beri dahil-i memlekette komünizmi neşr-ti tamim için faaliyette bulunan ve bu gayeye vüsul için Türkiye Komünist Partisi ve Türkiye Komünist Gençler Birliği namlariyle hafi cemiyetler vücı1de getirerek 1 Mayıs 559 amele bayrama münasebetiyle . . . binlerce beyanname tab ve tevsi' ve bu beyannamelerde hükumetin şekl-i hazırına düşman tabiriyle ... icraat-ı hükiımet aleyhine ameleyi tezahürata teşvik etmek ve nihayet komünist rehberlerini zindanlara atan Türkiye burjuvazisinin kahrolması temenni edilmek suretiyle ... hükumet-i haziranın şeklini tebdil ile yerine komünist bir hükumet ikame etmek üst?re ameleyi azm-ü şiddetle mücadeleye sevk ve tahrik eden eşhas hakkında ... takibat-ı kanuniye icrası İstanbul Vilayet-i Aliye'sinin 24 Mayıs 339 tarihli tezkeresiyle iş'ar olunmu� ve evrak-ı tahkikiye ve merbutatı takımiyle tevdi' kılanmış

olmakla Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükumetini ıskat ve meşruiyetine isyanı tazammun eden harekat-ı vakıadan dolayı maznun-u aleyhim Sadrettin Celal, Hasan Ali, Samih, Şefik Hüsnü, Yakub, Cevdd, Kazım, Kenzberg, Sarafim Vasilkopulo ... haklarında Hıyanet-i Vataniye Kanunu'nun 1, 2 ve 3'üncü maddelerine tevfikan .... Dersaadet İkinci Ceza Makemesi riyaset-i aliyesine evrak-ı tahkikiye ve on nder maznun mevclıden tevdi kılınır." İstanbul Bidayet Müdde-i Umumiliğinin iddianamesinin tam metni ve ayrıca Müdde-i Umumi Muavini Rıfat Beyin davayı teşrihi için bkz.F. Tevetoğlu, a.g.e., e. 94-96.

Sözkonusu tevkifat ve marksist sanıkların mahkemesi hakkında İstanbul gazetelerinde çıkan haber başlıkları için bkz. Tuncay, a.g.e., s. 32628 dpn. 42-43. 234. Komintern'ce verilen bilgilere göre: "T.K.P. 1925'teki tutuklamalardan önce Aydınlık adlı yasal bir aylık kuramsal organ (1.500 tiraj), aynı adla (Fevkalade Amele Nüshaları) bir işçi organı (3.000 tiraj), Orak_ Çekiç diye bir haftalık gazete; ayrıca yasa dışı bir organ yayınlamaktaydı. Bunlardan başka beş tane yasal risale (toplam tiraj 1 5.000 ve birçok yasa-dışı risaleler çıkarmıştı. Parti, Kemalist özgürlüğün değerini abartarak 1924'te bütün aygıtını yasallaştırmış ve bu yargılama sonucunda geniş ölçüde zayıflamış ve çözülmüştür." Bkz. the Fitth and the Sixth World 404'den Tunçay, a.g.c., s. 368. The Communist lntemational: Between Congresses, 1 924-28 (London, 1928), s.

Aydınlık, Heyet-i Vekile kararıyla 12 Mart 1 925'te kapatılmıştır. Bu olay üzerine muhtelif bir tevkifatı bekleyen Dr. Şefik Hüsnü Almanya' ya, Nazım Hikmet ve Hasan Ali nan bir beyanname üzerine, Rusya' ya kaçmıştır. 1 Mayıs 1 925'de yayımlaT.K.P. teşkilatından (dolayısıyla T.İ.Ç.S.F.) 38 kişi tevkif edilerek mahkemeye sevkedilmişlerdir. İstiklal Mahkemesi sanıkları 7, 1 0 ve 1 5 sene arasında değişen hapis cezalarına çarptırmıştır. 1 925 operasyonları ile T.K.P. büyük ölçüde çökertilirken, yapılan aramalarda sanıkların evlerinde Rusya ve Rus Sefareti ile münasebetleri ortaya koyan pekçok doküman ele geçirilmiştir. Daha geniş bilgi için bkz. Aclan Sayılgan, Türkiye' de Sol Hareketler, s.5. 206-208; İlhan Darendelioğlu, Türkiye' de Komünist Hareketleri, s. 1 67-76; Dr. Fethi Tevetoğlu, Türkiye'de

Sosyalist ve Komünist Faaliyetler, s. 388-94; Şevket Süreyya Aydemir, 14.•k Adam-Mustafa Kemal, cilt 111 (İstanbul: Remzi Yay., 1 965), s. 402 vd .

Nisan 1925!de Almanya'ya kaçan Dr. Şefik Hüsnü, "B. Ferdi" mi.islı · a r adıyla Komitern yayın organlarına yazdığı yazıların birinde, ihanet k,ı\' ramının sonsuzluğunu ispatlarcasına, kendine övgü, Ankara HükGmL'liııı· hakaret düzmektedir: " ... En seçkin teorisyenimiz Dr. Şefik Hüsnü Yold.ı·_, ve üç yabancı yoldaşımız on beşer yıl ağar hapis cezasına mahkum edildı !er. Bu yoldaşlarımızın dördü de, bir şans eseri olarak Kemalist Cumhuri yetin uşaklarının ellerinin erişemiyeceği bir yerde bulunuyorlar." lnternationale Presse-Korrespondenz, Sayı 129 (1925), s. 1882'den Şefik HüsnüKomintem Organlarındaki Yazı ve Konuşmalar (İstanbul: Aydınlık Yay., 1 977), s. 23 235. Tevetoğlu, Türkiye' de Sosyalist ve Komünist Faaliyetler, s. 102. 236. Bu kümenin önderleri, "Bolşevik İvan" diye tanınan, Rus ordusundan kaçmış bir demirci ustasa ile, Tophane ve Tersane'de çalıştıktan sonra, Almanya' da staj yapmış bir tornacı ustasıdır: T!<.P._Q_Qğ_uş},J, l(uru!l!Ş!!,_Ge!işıne )'Qll�ı:ı, s. 4-5, 7-8.

Halkalı Ziraat Okulu'nda önder olarak temayüz eden öğretmenin a d ı , Roland Ginzberg'dir. Bkz. A. Sayılgan, Türkiye'de Sol Hareketler, s. 1 1 5; Şişmanov, Türkiye' de İşçi ve Sosyalist Hareketi, s. 90 dpn. 75. 237. Ölümsüz Savaşçı Mustafa Suphi, der. Önder Sağlam İstanbul : Ürün Yay., 1978), s . 5 1 . ' 238. İ, Bilen, Çetin Savaş (İstanbul: Konuk Yay., 1978), s. 26. 239. T.K.P. Doğuşu ... , s. 5. 240. Geniş bilgi için bkz. Tevetoğlu, Türkiye' de Sosyalist ve ... , s. 26872; Harris, Türkiye' de Komünizmin Kaynaklan, s. 64-65; Sayılgan, Türkiye' de Sol Hareketler, s. 113-19; Tanyu, Tarih Boyunca Türkler ve Yahudiler 1, s. 645-46. "Birtakım bolşeviğin sevahil-i Osmaniyeye geçerek, Samsun ve Trabzon tarikiyle Anadolu'ya dahil oldukları anlaşılmaktadır . ... dahil-i mülkte bolşevizm Ehremen'inin intişar ve tevessüünün men'i ... " . Sadrazam Damat Ferit Paşa'nın Trabzon Valisine gönderdiği şifrenin tam metni için bkz. Karabekir, İstiklal Harbimiz., s. 277.

241 . Karakol Cemiyeti, Mütareke İstanbul'unda İttihat ve Terakki üyelerini işgalcilerin zararlarından uzak tutmak ve Anadolu'ya adam ile silah kaçırmak gayesiyle, Talat Paşa' dan vatanı terk etmeden önce verdiği bir talimatla kurulmuştur. İllegal olarak kurulan ve gizli faaliyet gösteren Karakol Cemiyeti, Kara Vasıf ve Kara Kemal Beyin sevk ve idaresinde hayli müessir olmuştur. Karakol Cemiyeti'nin faaliyetleri için bkz. H. Ertürk, İki Devrin Perde Arkası, s. 1 1 7 vd.

Kafkasya Bolşevik Ordulan Komutanı Shalva Eliava'nın İstanbul'daki temasları neticesi, Karakol Cemiyeti adına Kafkasya'ya giden Baha Sait, R.F.S.S.C, ile 11 Ocak 1 920'de 15 maddelik bir akit taslağı'nı imzalamıştır. Sözkonusu taslak metninde, Türklerin çeşitli doğu ülkelerinde İngilizlere karşı isyanlar çıkarmaları, Türkistan ve Dağıstan'ın Sovyetleştirilmesine yardım etmeleri, Azerbaycan, Ermenistan ve Gürcistan hükumetlerinin devrilmesinde Sovyetlerle birlikte hareket etmeleri gibi hükümler dikkati çekmektedir. Bütün Maddeleri Sovyet Hükumeti lehine ve tek taraflı dikte ettirildiği anlaşılan akit taslağa, Mustafa Kemal Paşa tarafından, hazırlayanların temsil se!ahiyetsizliği ve bugünden ifası deruhte edilemeyecek hususatı ihtiva etmesi sebepleriyle, anında reddedilmiştir. Akit taslağı ve ilgili temaslar hakkında bkz. Karabekir, İstiklal Harbimiz, s. 625-630 vd. ; Cebesoy, Moskova H.atıralan. s. 60 n 242. Sovyet Rusya'nın Anadolu üzerindeki siyasi ve stratejik hesaplaiçin en dikkati çeken misal, Y. Steklov'un İzvestia gazetesinde -1919 Nisanı- çıkan bir makalesidir. Sovyet resmi yayın organı olan İzvestia'nın başyazarı, makalesinin bir bölümünde şu neticeye varmaktadır: "Şimdi Türk İhtilali, Çanakkale Boğazını Türk emekçi sınıflarının eline, bu yoldan, içlerinde Rus'ların da bulunduğu, dünya proleterlerine vermektir. Böylece, Rus emperyalizminin yüzyıllardır çevirdiği entrikalarla başaramadığı şey, olgun bir erik gibi Rus işçi sınıfının avucuna düşüyor." "T�retskaya Revolyutsiya" başlığına taşıyan bu makale için bkz. Ivar Spector, The Soviet Union and teh Muslim World 1917-1958 (Seattle: 1959), s. 63'den Tarık Zafer Tunaya, Devrim Hareketleri İçinde Atatürk ve Atatürkçülük (Ankara: Turhan Kitabevi, 1 981), s. 48. 243. Sayılgan, Türkiye'de Sol Hareketler, s. 1 52.

244. Aclan Sayılgan, "Özel Arşiv"i kaynak göstersek suretiyle bu konuya, kısmi de olsa açıklık getirmektedir: "Özel Arşivdeki önemli nota g i i · re T.K.P.'nin merkezi Baku, Şubesi İstanbul kabul ediliyor. Ancak bu şuhl' lik keyfiyeti, Mithat Alaeddin isimli iki komünist 1919 Haziranda teşkil l'ltikleri ilk nüvedir ve Dr. Şefik Hüsnü (Değmer)'nün 2 2 Eylül 1919'da Pa yi teşkil edişinden öncedir. Türkiye' de Sol Hareketler, s. 155 dpn. 42. rti

Kanaatlinizce, 1919 yılı itibariyle, başta İstanbul ve Anadolu olmak üzere, henüz Sovyet işgaline uğramamış Azerbaycan, Dağıstan, Türkist,ııı gibi Türk ülkelerinde faaliyet gösteren Marksist gruplar, "parti teşkilatı" yapacak güce ve imkana sahip değillerdir. Sözkonusu bu gruplar, "komite", "küme" gibi adlar altında gizli çalışmakta; mintern merkezine ya da Molla Nur Vahid(ov), direktifleri aldıkları KoAlimcan İbrahim(ov) vt• Şerif Manat(ov)'un idaresindeki Müsliınanlar Komiserliği'ne bağlı bulunmaktadırlar. 245. Şefik Hüsnü, Komintem Organlarında . . . , s. 2 1 . 246. 1. Bilen, Çetin Savaş. S . 1 26; Tevetoğlu, Türkiye' de . . . , s . 94. 247. Sayılgan, Türkiye' de Sol Hareketler, s. 115. 248. Tevetoğlu, Türkiye' de Sosyalist ve ... , s. 96. 249. Darendelioğlu, Türkiye' de Komünist Hareketleri, s. 97. 250. Sayılgan, Türkiye' de Sol Hareketler, s. 112. 251 . "T.İ.Ç.S.F., ... işçi hareketinde sönük kaldı. Günden güne önemini kaybetti, söndü gitti. Komünist Partisinin kurulmasına bu parti yardım etmiştir." T.K.P. Doğuşu, Kuruluş, Gelişme Yollan, s. 7. 252. Bayur, Milli Mücadele' ye Elkoymaya . . . , " Belleten, s. 628. 253. Sayılgan, Türkiye' de Sol Hareketler, s. 1 55-54. 254. Sayılgan, a.g.e., s. 1 54 dpn. 43. 255. T.İ.İ.K.P. Savunma, s. 538. Ayrıca bkz, Yukarıda Bölüm Ill, dpn. 243. 256. Sayılgan, a.g.e., s. 155. 257. Şefik Hüsnü, Komintern Organlarında ... , s. 97-98 258. T.İ.İ.K.P.Savunma s. 551. 259- İçimizdeki Düşman s, 1 3-14. 260: Dr. Harris, Türkiye' de Komünizmin Kaynaklan, s. 47-48. 261. Maurice Pernot, La Question Turque (Paris 1925), s. 12'den Haris, a.g.e., s. 141.

262. Sarafim Vasilkopulo (Maxmos)'nun Beynelmilel İşçiler İttihadı içindeki faaliyetleri hakkında geniş bilgi için bkz. M. Tunçay Türkiye'de Sol Akımlar s- 313-16; Laqusur, Communism and Nationalisui . . . , s. 208 dpn. 9; Tunaya, Türkiye'de Siyasi Partiler, s. 465; Haris, Türkiye'de Komünizmin Kaynakları, s. 141-142 M.S. Çapanoğlu, Türkiye' de Sosyalizm hareketleri ve ... , s. 73 263. Dobruca Yahudilerinden olan Alexander Ginzberg'in hayatı ve faaliyetleri hakkında toplu bilgi için bkz. Vakit, 27 Şubat 1 340 tarihli nüshasından Tunçay, Türkiye' de Sol Akımlar, s. 527. 264. Sayılgan, a.g.e, s. 113. 265. Sovyet vatandaşı olan Bedros hakkında bkz. Darendelioğlu, Türkiye'de Komünist Hareketleri, s. 95. 266. "Ceza Mahkesinde Komünistlerin Muhakemesi," Tanin (4. Haziran 1923) s. 3, 267. Darendelioğlu, Türkiye' de Komünist Hareketleri, s, 59. 268. Sadrettin Celal, Sendika Meseleleri (İstanbul: Aydınlık Külliyatı, No. 5), s. 8. 269. Darendelioğlu, a.g.e., s. 39; Harris, Türkiye'de Komünizmin Kaynaklan, s. 1 52. 270. B.İ.İ. hakkında bkz. "İstanbul İşçi ve Sosyalist Teşkilatları Hal-i Hazır Harekatı" M.M Gurubunun reisi Topkapılı Mehmet Bey'in dosyaları arasında bulunan 24 Ağustos 1338 tarihli el yazısı rapor, Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Arşivinde (39 d / 14666) bulunmaktadır. 271. Profintem, Komintern'e dorudan bağlı olan "Kızıl Sendikalar Birliği"dir. Beynelmilel İşçiler İttihadı, Komintern'in İstanbul'daki azınlıklar arasında faaliyet gösteren en güçlü teşkilatıdır. 272. Bu işçi kuruluşlara arasında, Osmanlı Mürettipler Cemiyeti, Reji Tütün İşçileri Cemiyeti, Ermeni Sosyal Demokrat Fırkası (Taşnaksutyun) d;ı bulunmaktadır. 273. Türkiye İşçi Demeği'nin çağrısına, "Amele Siyanet Cemiyeti" ve Türkiye Sosyalist Fırkası red cevabı vermiştir, Çağrıya uyan Beynelmilel İşçiler İttihadı (ve üç sendikası), Osmanlı Mürettipler Cemiyeti, Müstakil Sosyalist ve Ermeni Sosyal Demokrat Fırkaları tarafından gönderilen dele-

geler, 21 Temmuz 1922'de konferans masasına oturmuşlardır. Ancak, umulan birlik gerçekleştirilememiş ve bu yolda bazı hazırlık çalışmaları y;ıpmak kararıyla yetinilmiştir. Daha geniş bilgi için bkz. Tunçay, Türkiye'dl' Sol Akımlar, s, 315. 274. "İşçi Derneği ... Türk özelliğini kuvvetle korumuştu, M.ıximos'un Milletlerarası İşçi Birliği'nin hemen hemen müttefiki olmaktan ziyade rakibi olmuştur." Harris, Türkiye'de Komünizmin Kaynakları, s. 152. Harris, B.İ.İ'nin Türkiye İşçi Derneği'nden "üye çaldığını" kaynak zikrederek önesürmektedir. (s. 154-155 dpn 11 ve 1 2). 275. J.B.M.M Tutanak Dergisi, VIII. Dönem, 37. Birleşim, 29 Oc,ık 1947 Çarşamba, Cilt 4, s. 66-76. 276. Tevetoğlu, Türkiye' de Sosyalist ve Komünist Faaliyetler. s. 384. 277. Sayılgan, Türkiye'de Sol Hareketler, s. 1 1 3.

278. Aslen Bosnalı olan Ali Cevdet, Kurtuluş çevresine Berlin'de katılmıştır. Ali Cevdet, "Türkiye Komünist Gençler Birliği'nin kuruluşuna önderlik yapmış ve ilk Katib-i Umumisi olmuştur. Geniş bilgi için bkz, Tevetoğlu, Türkiye' de . . . s. 384-86; Tunçay, Türkiye' de Sol Akımlar, s. 311 dpn. 24 .

279. Tevetoğlu, Türkiye' de Sosyalist ve ... , s. 386. 280. İllegal T.K.P.'nin Mütarekeden itibaren adından en çok söz ettiren elemanlarından biri olan Hasan Ali (Ediz) hakkında bkz. Tevetoğlu, a.g.e., s. 94-94, 384-88, 392-95, 404-405, 416-17, 441, 443, 466, 495 ve 615, 281 . İstanbul Valiliği'nin Dahiliye Vekaleti'ne 26 Mayıs 1923 tarihli yazısı. Yazının tam metni için bkz. Tevetoğlu, a.g.e., s 384-85. 282. Tevetoğlu, a.g.e. s. 384. 283. Bkz. Yukarıda Bölün III, dpn. 266. 284. ".:. isyanı tazammun eden beyannameyi matbaasında tab' ve zirine mahalli tab'ını Sofya göstermek suretiyle kezalik muavenet-i taliyeden maznun-u aleyh Matbaacı Agop . . . " Tevetoğlu, Türkiye' de Sosyalist ve . . . s . 96, 285. Beynelmilel Bina İşçileri İttihada, çoğunluğu Rum, 500'ü Türk, 2.000 üyesi olan 9 şubeli bir birliktir. Beynelmilel Sanayi-i Haşebiye İşçile-

ri (Marangozlar) İttihadı ise, çoğunluğu Rum 250 üyeye sahiptir. Her iki kuruluş da Beynelmilel İşçiler İttihadı'na bağlıdır. 286. Aclan Sayılgan'ın eserinde zikretmiş olduğu "Özel Arşiv'deki bilgiler için bkz. Türkiye' de Sol Hareketler, s. 1 1 6. 287. Sayılgan, a.g.e., S. 1 1 6. 288. Darendelioğlu, Türkiye' de Komünist Hareketleri, s. 95. 289. Tunçay, Türkiye'de Sol Akımlar, s. 81 dpn. 119; Çapanoğlu, Türkiye' de Sosyalizm Hareketleri ve . . . s. 78-79 ve 83; Harris, Türkiye'de Türkiye' de Komünizmin Kaynakları, s. 1 43. 290. Tunçay, Türkiye' de Sol Akımlar_s. 322 dpn. 37. 291 . Hamdi Aliyef, "Kemal Atatürk'ün Türkiye ile Sovyetler Birliği Arasındaki Dostluğun Kurulmasındaki Rolü," S.B.F. Dergisi, Sayı 1 -4 (Ocak-Aralık 1 981), s. 71. 292. Aliyef, "Kemal Atatürk' ün ... ," S.B.F. Dergisi, s, 71. 293. Paruşev, Gazi Mustafa Kemal Atatürk, s. 1 85; Şişmanov, Türkiye' de İşçi ve . . . , 60. Ayrıca bkz. Hotham, Türkler, s. 135. 294. Yazar, büyük bir ihtimalle, "Hamidiye Zırhlısı" ile üniversitenin adını karıştırıyor olmalıdır. 295. Hüseyin Hilmi'nin Osmanlı Sosyalist Fırkası ile Türkiye Sosyalist Fırkası, dönemin şartları içinde pervasızca sosyalizmin propagandasını yaparken, hiçbir zaman dini inkar ya da dinin yerine sosyalizmin ikamesini düşünmemişlerdir. T.İ.Ç.S.F., Yeşil Ordu ve hatta Şerif Manatov'un Anadolu' da kurduğu (hafi) T.K.P. bile bu hataya düşmemiştir. 296. Mustafa Suphi'nin Komitem'in 1. Kongresi'nde yapmış olduğu konuşmanın Rusça'dan çevrilmiş tam metni için bkz. Tunçay, Türkiye' de Sol Akımlar, s, 200-201. 297. Mustafa Suphi'nin Komintem'in 1. Kongresi'nde yapmış olduğu şu cümleler, tıynetini sergileyecek ölçüdedir: "Rus toplumsal devrim kahramanları ... güvensinler ki, güney güneşi altında Türk proleteryasının büyük kıyamı olgunlaşıyor, güçleniyor, ve Rus yoldaşlarıyla birlikte savaş çağrısını bekliyor." Bkz Tunçay, a.ge., s. 201 298. Harris, Türkiye'de Komünizmin Kaynakları, s. 48

299. B.M.M Grubu'nun faaliyetleri ile ilgili olarak, Ankara Üniversitesi Türk İnkıliip Tarihi Enstitüsü Arşivinde 12 klasör orijinal belge bulun · maktadır. Karakol Cemiyeti hakkında bkz. Yukarıda Bölüm III, dpn. 241 . 300. İstanbul Valiliği'nin Dahiliye Veka!eti'ne gönderdiği 26 Mavı� 1923 tarihli yazıda T.K.P. İstanbul teşkilatı ile Komintern arasındaki irtibat konusuna da temas edilmektedir: "Aynı zamanda bunlardan Cevdet Bey, Türkiye OMSKİ noktası, yani Komünist Enternasyonal'in bütün dünyadaki partiler arasında irtibat vazifesi ile iştigal eylemiş ve OMSKİ azalıklarına da Cevad ve Galip Efendi· !er ifa ederek bilumum komünist merkezler ile ve Rusya ila muhaberl' te'min edilmiş ve bil' cümle evamir ve talimat bu suretle alınmış ve verilmiştir." Tevetoğlu, Türkiye'de Sosyalist ve . .. , s . 385. 301 . Komintern'in 1., il., III. ve iV. Kongreleri ile Doğu Halkları Kunıltayı ve T.K.P. Teşkilatları 1. Kongresi'nde Türkiye' den giden delege ya da müşahit T.K.P.'lilerin nutukları için bkz. Tuncay, Türkiye' de Sol Akımlar, s. 1 99-202, 207-208, 218-24, 258 ve 280-85, 350-54. 302. Tunçay, a.g.e., s. 280. 303. Türk-Rus İlişkileri Tarihi, s. 276. 304. ''Türkiye İşçilerini Birleşmeğe Davet". Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Arşivi: 39 d / 1 4679. 305. Sadrettin Celal'in başı çektiği gurup, Milli Mücadele'ye yardım edilmesine kesinlikle karşı çıkarken, Dr. Şefik Hüsnü ve grubu diyalog" taraftandır. A. Sayılgan, Solda Bitmeyen Kavga. s. 4. 306. Tevetoğlu, Türkiye' de Sosyalist ve ... , s. 114.

Milli Mücadele'ye zararından başka hiçbir iştiraki olmayan Aydınlık çevresi adına, Dr. Şefik Hüsnü, Büyük Zaferin sonrasında Türk Milleti'nin kaderi ile ilgili ahkam kesmiştir; " ... gazete haberlerinden ve münakaşalarından anlaşıldığına göre, Türkiye'yi hanedansız birer hükümdarlıktan başka bir şey olmayan Avrupa ve Amerika'daki mevcut cumhuriyetlere benzetmek mevzu-u bahs oluyor. Bu cumhuriyetler malum olduğu üzere, burjuva hakimiyetine en elverişli, sınıf hükumetlerinden başka bir şey değildir.

"Zaten Millet Meclisi bile böyle bir teşebbüste bulunmak hakkına malik değildir. "Bizce, ayrı bir Cumhuriyet Riyaseti ittihaz olunmamak şartıyle devlete Türkiye Halk Cumhuriyeti namının verilmesinde bir mahsur yoktur." Bkz. Şefik Hüsnü, "İnkılap Esasatının Tadili," Aydınlık, Sayı 18 (1 Teşrinievvel 1925), s. 458-60. 307. 308. İ. Bilen, Çetin Savaş. s. 13, T.K.P'nin Doğuşu, Kuruluşu, Gelişme Yollan, s. 5; Şişmanov, Türkiye' de İşçi ve ... , s. 91; Üstüngel, Günümüzde T.K.P., s. 40. 309. Tevkifatlar ve neticeleri hakkında bkz. Tevetoğlu, Türkiye'de Sosyalist ve ... , s. 385-405 Sayılgan, Türkiye'de Sol Hareketler. s. 116-19; 205-21 5. 310. Dr. G. von Stackelberg, "Baku' dan Bandung'a Kadar," Dergi, Sayı 2 (1955; s. 3; Necip Abdülhamitoğlu, Türksüz Kınm-Yüzbinlerin Sürgünü (İstanbul: Boğaziçi Yay., 1974), s. 17-18 Armaoğlu, 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi, s. 310 dpn. 11 . 311. Arrnaoğlu, a.g.e., s. 309 dpn. 5; Tunaya, Devrim Hareketleri ... , s. 227 dpn. 49-50 Glanscek, Kemal Atatürk, ... s. 155; Selek, Anadolu İhtilali, s. 424. 312. Aralık 1917 tarihli "Çağrı", Kazım Karabekir Paşa tarafından elde edilerek, çoğaltılmış ve bir tamimle dağıtımı yapılaıştır. Bkz. Karabekir, İstiklal Harbimiz, s. 708-709. Aynı metin 9 Mayıs 1920'de B.M.M.'de alkışlarla okunmuştur. ve 313. Komintern hakkında bkz. Visali Günaydın, Komünizm Strateji Taktikleri (Ankara: Ayyıldız M., 1974), s. 71-73; Armaoğlu, �O. Yüzyıl Siyasi Tarihi, s. 308 314. Arrnaoğlu, 20. Yüzyıl . . . , s. 308 315. Tunçay, Türkiye' de Sol Akımlar; s.203 dpn. 176; Tevetoğlu, Türkiye' de Sosyalist ve . . . , s. 269-70; Karabekir, İstiklal Harbimiz, s. 542, 601602; Bayu"r, "Milli Mücadele'ye El Koymaya ... ," s. 597. 316. "İşgal kuvvetleri, Anadolu'daki milliyetçi hareket sempatizanlarına karşı koymada, yahut akın akın gelen Beyaz Rus mültecileri arasına karışmış bulunan komünist ajanlarını kökünden yok etmekte uyanık dav-

ranırken, İstanbul'daki işçi hareketine ... nisbeten az dikkat etmekteydiler". Harris, Türkiye'de Komünizmin Kaynakları, s. 141.

Mesela, 3. Fırka Kumandanı Rüştü Bey tarafından 15. Kolordu Kumandanlığı'na gönderilen 1 6 / 1 7-5-1336 tarihli şifrede (8. madde) şu bilgi mevcuttur: "Kuvvayı Milliye ile temasta bulunmak üzere bir ay evvel Moskova'dan gelen ve bu yakınlarda Ankara'ya giden namı müstearı Hacı Şeyh Süleyman, hüviyeti hakikiyesi Kırım emlak ve arazi komiseri Süleyman İdrisof ve refiki Veli İbrahimof Dersaadette İngilizlerin sıkı takibatına maruz kaldıklarından kendilerile görüşmeden Şam vapuru ile İstanbul' dan savuşmuşlar, fakat halen nerede olduklarını İbrahim(of) hakkında bkz. Yukarıda Bölüm 1 dpn. 43. bilmiyorlar . ... " Veli 317. İ. Bilen, Çetin Savaş, s. 12 318. Şişmanov, Türkiye' de İsçi ve ... , s. 92. 319. D. Hotham, Türkler s. 1 35. 320. Mustafa Kemal Paşa'nın Dokuzuncu Ordu Müfettişi olarak aynı zamanda sivil yetkileri bulunduğuna dair Dah. Vek. Şifresi. T.İ.T. Arşivi: 24/3527. 321. Baykal, Erzurum Kongresi ile İlgili Belgeler s. 4 dpn. 1 . 322. "Bursa' da çıkmakta olan gazetelerle dergiler, nüfusa nisbetle rekor teşkil etmektedir. Bu şehirde halen çıkmakta olan gazete ve dergiler şunlardır: Hüdavendigar - Ertuğrul - Kafkas ... - YOLDAŞ ... " Bkz. Stamboul, Gazetesinin 24 Ekim 1919 tarihli nüshasından Tevetoğlu, Türkiye' de Sosyalist ve ... , s. 1 02. 323. Ölümsüz Savaşçı Mustafa Suphi, s. 38 324. "Teşkilat tarafından İstanbul, Zonguldak, Trabzon, Nahçıvan' da ve Tuabse'de şubeler açılmıştır . ... " Şubeler ile ilgili bilgiler için bkz. Sayılgan, Türkiye' de Sol Hareketler, s. 1 52; Ölümsüz Savaşçı Mustafa Suphi s. 51; Tanyu, Tarih Boyunca Türkler ve Yahudiler , s. 647 325. Vala Nureddin, Bu Dünyadan bir Nazım Geçti, s. 62. 326. Vala Nureddin, spartakistler tarafından kandırıldıklarını, Rusya' da uğradıkları hayal kırıklıkları ile açıkça itiraf etmektedir: Bu Dünyadan bir Nazım Geçti, s. 63, 1 65, 1 93 ve 195. Va-Nü ile Nazım Hikmet'in Rusya'ya iltica ettikten sonra, Anadolu'ya yönelik yıkıcı faaliyetleri için bkz. Belgeler Bölümü.

327. Tunçay, Türkiye' de Sol Akımlar, s. 307 dpn. 1 8, 295 (çerçeve). 328. G. Jaeschka, "Neues zur russisch-türkischen Freundschaft von . 1 919-1939," Die Welt des lslams. C. VI, No. 3-4, s. 222. Eski Başkırt Cumhurbaşkanı merhum Prof. Dr. Zeki Velidi Togan, Şerif Manatov'un Başkırt Cumhuriyeti adına Ankara'ya gönderilmesinin kesinlikle vaki olmadığını; Manatov'un Azerbaycan'a -kendi imkanlan ile- gitmek üzere ayrıldığını, dolayısıyla resmi bir görev verilmesinin sözkonusu edilemiyecegini kaydetmektedir. Bkz. Togan'ın Tevetoğlu'na gönderdiği mektubun tam metni: Türkiye' de Sosyalist Faaliyetler, s. 477-78 dpn. 292.

Şerif Manatov'un hayatı ve faaliyetleri hakkında bkz. R. Pipes, The Formation of the Soviet Union, s. 158; Haris, Türkiye'de Komünizmin Kaynaklan, s. 73; Taymas, Rus İhtilalinden Hatıralar, s. 89-90; Devletin, Sovyet Tataristanı, s. 223-24; Ayaz İshaki ... , s. 231 ; Benningsen, Stepte Ezan Sesleri. s. 100; Dr. Samih Çoruhlu, "İstiklal Savaşında Komünizm Faaliyeti," Yeni İstanbul (4, 9 ve 10 Temmuz 1 966), s. 5; Taymas, Kazan Türkleri (Ankara: T.K.A.E. Yay., 1 966), s. 202; Togan, Hatıralar. 256-39. 329. A.B. Taymas, Rus İhtilalinden Hatıralar, s. 89-90; Ölümsüz Savaşçı Mustafa Suphi. s. 36-37; Sayılgan, Türkiye' de Sol Hareketler, s. 1 25. 330. 12 Mayıs 1 920 tarihini taşıyan bir İngiliz istihbarat raporumda, Eskişehir de çıkan İşçi gazetesinin 28 Nisan 1920 tarihli bir konferans ilanına dikkat çekilmektedir: "Moskova'daki İslam Komiserliği'nin eski üyelerinden Şerif Manatov Rusya' da yer alan büyük değişiklikler ve bunların anlamı üstüne yakınlarda bir konferans verecektir. Bu toplantının yeri ve zamanı ayrıca bildirilecektir." Bkz. F\O. 371 /5163 E. 5861 /262/44 (British Public Record Office)'dan Tunçay, Türkiye' de Sol Akımlar, s. 1 77-78 dpn 1 37. Yine aynı kaynakta, Manatov'un 1919 Temmuzunda İstanbul' da Bolşevik propagandası yaptığı haberi yeralmaktad 331 . Jaeschke, "Neues ır. zur russisch-Türkischen ... ," s. 222 332. "T.K.P.'nin Nizamnamesi Eskişehir deki resmi Liva matbaasında basılmış, Manatov'a Dahiliye Vekaleti'nin tahsisat-ı mesturesinden ayda 100 lira maaş bağlanmıştır." Ertürk, İki Devrin Perde Arkası, s. 536, 546 ve 552.

Tokat Meb'usu Nazım Bey, Büyük Millet Meclisi'nin 21.3.1337 tarihli gizli celsesinde yaptığı savunmada, "Şerif Manatov Hükumetten 450 lira almış, bir komünist partisi teşkil etmiş" demektedir: Zabıt Ceridesi, C. 2, s. 22.

Mustafa Kemal Paşa, konu ile ilgili olarak Büyük Millet Meclisi'nde yapılan tenkitlere, 22 Ocak 1 337 tarihli gizli celsede şu cevabı vermiştir: "Bendeniz de Heyeti Vekile Reisi sıfatiyle arzediyorum: Maliye Vekaletince değil, hiçbir vekaletçe, hatta tahsisatı mestureden, hiçbir para verilmemiştir." Z-ıbıt Ceridesi, C. 4, s. 342. Aynı yerde, Maliye Vekili Ferit (Tek) Bey' in cevabı da yer almaktadır. Ferit Bey, " ... ne Komünist fırkasına ne de diğer fırkalara bu tarzda Maliye Vekaletince beş para tesviye edilmemiştir" demektedir. 333. Milli Mücadele başlangıcında ve öncesinde, Anadolu ile temas kurmak isteyen gayrıresmi Sovyet temsilcileri hakkında farklı kaynaklarda, farklı bilgiler mevcuttur. Buna göre, Rus Albayı İlyaçev, İstanbul'da Mustafa Kemal Paşa ile temas etmiştir: Karabekir, İstiklal Harbimiz, s. 618. Daha sonra, Mustafa Kemal Paşa'nın Samsun'a çıktıktan sonra, Havza' da Rus Albayı Budiyanni Başkanlığında bir Sovyet askeri heyeti ile görüşmesinden bahsolunmaktadır: Ertürk, İki Devrin Perde Arkası, s. 338-42; Yerasimos, Türk-Rus İlişkileri, 108-109; Tansel, Mondros'tan Mudanya'ya ... il, s. 237; Tarihi, Berkes, Türkiye' de Çağdaşlaşma s. 425; Meram, Türk-Rus İlişkileri 235-38; Dinamo, Kutsal İsyan il, s. 386-90; Selek, Anadolu İhtilali, s. 428-29; Tİ.İ.K.P Savunma s. 1 79. B u iddianın mevsuk olup olmadığı tartışma konusudur. Böyle bir görüşmenin hiçbir zaman gerçekleşmediği hakkında bkz. Mete Tunçay, "Türk-Sovyet İlişkileri Tarihinde: Atatürk'le ilgili olarak uydurulmuş bir hikaye," 1972 Sinan Yıllığı, s. 510-13 ve Aydemir, Tek Adam il, s. 33. Kanaatimizce de, Mustafa Kemal Paşa-Budiyenni görüşmesini doğrulayan ciddi bir belge bulunmamaktadır. Bu konu, ilk olarak Hüsamettin Ertürk tarafından gündeme getirilmiş (İki Devrin Perde Arkası), daha sonra konunun doğruluğunu araştırmaya lüzum duymayan bazı yazarlarca kullanılmıştır. Sonradan Mareşal olan Budiyenni, Bayburtlu bir Türk kızının insana oğludur. 1933'de Mareşal ile Cumhuriyetin 10. Yıl törenlerine katılmak üzere -ilk defa- Türkiye' ye gelmiştir. Budiyenni ve Voroşilofun Türkiye seyahati için bkz. Nuri Berköz, "Atatürk' ten Hatıralar," Hayat Tarih Mecuması Sayı 11 (Kasım 1 973), s. 1 2.

Shalva Eliava'nın İstanbul'da Karakol Cemiyeti idarecileri ilt• temasından sonra, (bkz. Yukarıda Bölüm III dpn. 241 ) Balıkesiı'de bulunan Kazım (Özalp)'a bir Rus temsilcisi gelmiştir; Özalp, Milli Mücadele s. 74; Tansel, Mondros' tan Mudanya' ya . . . , s. 237-38; Selek, Anadolu İhtilali, s. 428, Bu görüşme, 1919 Haziranında cereyan etmiştir. Shalva Eliava'nın İstanbul'daki temas ve faaliyetleri için ayrıca bkz. Hamdi Aliyef, S.B.F. Dergisi (1981), s. 72-73.

Bütün bu temas aramalarının yanısıra, 1919 Ağustosunda ve 1920 Şubatında birtakım sivil Bolşevikler, kuva-yı milliye ile temas kurmak maksadıyla İstanbul'a gelmişlerdir. Karşılaştırınız. Yusuf Hikmet Bayur, "Milli Mücadeleye El Koymaya Çalışan . . . " s. 597 ve 602; Karabekir, İstiklal Harbimiz, s. 74, 539 ve 541, 601 list ve ... , s. 268-272. -602, ayrıca 542; Tevotoğlu, Türkiye' de Sosya334. Sovyet yöneticilerinin, Sivas Kongresi'nin iki gün sonrasında, 1 3 Eylül 1 9 1 9 tarihinde "Türkiye İşçi v e Köylüleri "ne doğrudan seslenmesi, hiç şüphe yok ki, Mustafa Kemal Paşa'yı ve Heyet-i Temsiliye'yi yok farzetme manasına gelmektedir. Sovyet Dışişleri Komiseri Çiçerin ile Neriman Nerimanov'un imzasını taşıyan sözkonusu bildiri için bkz. Armaoğlu, Siyasi Tarih. S. 629. .

Aynı şekilde, Karakol Cemiyeti ile 11 Ocak 1920'de yapılan muahede tasarısı, Sovyet yöneticilerinin Mustafa Kemal Paşa'ya gösterdikleri umursamazlığın ve saygısızlığın bir başka tezahürüdür. Bkz. Yukarıda Bölüm lII dpn. 241 .

Sovyet yöneticilerinin Mustafa Kemal Paşa'yı ve B.M.M. Hükumetini muhatap kabul etmeye yanaşmamaları neticesidir ki, 1 -8 Eylül 1 920'de Bakfı'da toplanan Doğu Halkları Kurultayı'na B.M.M. resmen davet edilmemiştir. Bunun yerine, Komintem'in ajanları ve kuryeleri, Anadolu' da faaliyet göstermek suretiyle delege tespiti yapmışlar, davetiye tevziinde bulunmuşlardır, B.M.M. Hükumeti'nin otoritesini hiçe sayan bu eylemler için, Mustafa Kemal Paşa çok sert tepki göstermiştir. Bkz. T.B.M.M. Zabıt Ceridesi, cilt 3, (14/8/1336), s. 189. Mustafa Kemal Paşa, tepkisinde son derecede haklıdır. Sözkonusu Kurultay için Komintem İcra Komitesi'nin Temmuz 1 920 başında yayımladığı bildiride, Anadolu halkını Mustafa Kemal

Paşa ve B.M.M. aleyhine şüpheye ralmıştır: " ... Anadolu Köylüleri Ya sevkedecek tahrik dolu mesajlar da yı· bancı istilacılarla döğüşmek üzere, şim diden Kemal Paşanın buyruğu altına çağrıldınız; fakat biz aynı zamand.ı, Paşalar İtilaf yağmacılarıyla barış yapsalar bile, yalnız başınıza savaşa dı·· vam edebilmek için, kendi halkçı ve köylü partinizi, kurmaya çalıştığınızı biliyoruz." Bildirinin tam metni için bkz. Spector, Soviet Union and tlw Müslim World, s, 48-52. 335. İleri, Atatürk ve Komünizm, s. 2666 -70; Yerasimos, Türk Sovyl'I ... , s.232. 336. "Manatov, Eskişehir ve Ankara' da bolşevik devrimi üstüne halk konferansları vermiş; Mustafa Kemal Paşa ile konuşmuş ve başlangıçta hükumetten yardım da görmüştür." M. Tuncay, Türkiye' de Sol Akımlar s. 1 77-78. 337. Dr. Samih Çoruhlu, "İstiklal Savaşında Komünizm Faaliyeti," Yeni İstanbul (4, 9 ve 10 Temmuz 1966), s. 5. 338. Manatov, Balkan Savaşı sırasında Kazan Türklerinin anavatana gönderdiği bir sağlık ekibiyle İstanbul'a gelmiş ve burada bir müddet kalarak Türkiye lehçesine iyice vakıf olmuştur. Bkz. Tevetoğlu, Türkiye'de Sosyalist ve Komünist Faaliyetler, s. 1 87 ve 478 339. Hüseyin Baydur, "genç Şerif Manatov, ne Marks'tan, ne de işçi hareketinden hiçbir şey bilmez; bir d üziye diline doladığı Lenin'in Marksizmden farklı bir doktrin icadettiğini öne sürer" demekte ve Manatov'u faaliyetini teşkilatlanmış köylü ve işçi kitlelerine dayandırmakla itham etmektedir: "Chronique internationale en Turquie," La Revue Communiste, a. No. 10 (Aralık 1 920), s. 374'den Harris, Türkiye'de Komünizmin Kaynaklan, s. 99 dpn. 6. 340. T.B.M.M. Zabıt Ceridesi, cilt 2, (21/3/1337), s. 19 (Tokat Meb'usu Nazım Bey' in konuşmasından), Ayrıca bkz. Ertürk, İki Devrin Perde Arkası, s. 536 ve 546; Ergi), Milli Mücadele'nin Sosyal Tarihi, s. 360. 341. Salahi R. Sonyel, 'Kurtuluş Savaşı ... , Belleten XLV /2 (1981), s. 227. 342.Tunçay, Türkiye' de Sol Akımlar, s. 401 . 343. 344. Aşağıda Bölüm IIl d pn. 4 1 7. Kandemir, Atatürk'ün Kurduğu . . . , s. 171.

345. Harris, Türkiye' de Komünizmin Kaynaklan, 346. Mustafa Suphi'yi Stalin'e tanıştıran ve lanse eden Şerif Manatov'dur. Dolayısıyla, Mustafa Suphi ile Şerif Manatov arasında kesin ve sıkı bir ilişkiden bahsetmek mümkündür. Bkz. Şerif Manatov, "Mustafa Subhi Beş Sene Evvel Moskova'da,'' 27-28 Kanunusani ... , s. 9-10. Aynca bkz. Harris, a.g.e., s. 103. 347. Yukarıda Bölüm III dpn. 330. 348. Haris, a.g.e., s, 99. 349. 350. Ertürk, İki Devrin Sayılgan, Türkiye' Perde Arkası, s. 553-54. de Sol Hareketler. s. 1 75. 351 . T.B.M.M. Zabıt Ceridesi, cilt 2, (21 /3/1337), s. 22 (Li\zistan Meb'usu Necati Bey' in hafi celsedeki konuşması). 352. Tevetoğlu, Türkiye'de Sosyalist ve Komünist Faaliyetler, s. 147; Harris, Türkiye' de Komünizm Kaynaklan, s. 1 09-14. Ayrıca bkz. Aşağıda Bölüm III, dpn. 363, 375 ve 377. 353. Bkz. Tokat Meb'usu Nazım Beyin B.M.M.'nde (hafi celse) yaptığı konuşma: T.B.M.M. Zabıt Ceridesi, cilt 2, (21/3/1337), s.20) Sayılgan, Türkiye' de Sol Hareketler, s. 1 75. 354. Bkz. Sivas Meb'usu Memduh Bey, cemiyetin Ankara Heyet-i Merkeziyesi için kendisi dahil, Karesi Meb'usu Basri Bey, Mehmet Şükrü ve Erzurum Meb'usu Asım Bey'in düşünüldüğünü, bütün organizasyonu ise Bursa Meb'usu Şeyh Servet Efendi'nin sağladığını söylemektedir: T.B.M.M. Zabıt Ceridesi, cilt 3, (1/2/1337), s. 338-359 355. Nazım Beyin Meclis'deki konuşması için bkz. T.B.M.M. Zabıt Ceridesi, cilt 2, (21 /3/1337), s. 20. 356. " ... Şeyh Servet Efendi bizi hanesine davet etti. Oradan bize delalet ederek, bir gün sonra olsa gerek, evet bir gün sonra, Ziynetullah Efendi' nin hanesine götürdü. Biz yolda giderken, siz heyeti merkeziyeden olacaksınız, şöyle böyle olacaksınız, bize payeler vermeye kalkıştılar . ... " Bkz. Sivas meb'usu Memduh Bey'in B.M.M.'deki konuşması. Yukarıda dpn. 354.

357. Şeyh Servet Efendi'nin Ankara İstiklal Mahkemesi'nde verdiği ifade için bkz. Tevetoğlu, Türkiye'de Sosyalist ve . . . , a.g.e., s.172

358. "Ankara' da bir Hey'et-i Merkeziye teşkilini, Umumi Merkez k.ırarlaştırdı ve bu işe Hüsrev Sami Bey'i memur ettiler. Sonraları ardadık ki. Baytar Salih Beyle bazı kimseler bu teşkilatı daha evvel yapmışlardı. .. Zannederim Konya Meb'usu Refik Bey de bu meyanda idi." Nazım Beyin Ankara İstiklal Mahkemesi'ndeki ifadesi: Tevetoğlu, a.g.e., s, 1 56-57. 359. Tevetoğlu, a.g.e., s. 174. 360. Tevetoğlu, a.g.e., s. 1 63. 361. a.g.e., s. 1 76. 362. Dr. Fethi Tevetoğlu, Şerif Manatov ve Salih Hacı oğlu' ile birlikll' çalışan Nuri'yi Mustafa Nuri ile karıştırmaktadır. Yeşil Ordu Ankara Hcyet-i Merkeziyesi'ndeki Nuri, Nafia Vekaletinde memurluk yapmaktadır. Zaten çok kısa bir süre sonra Yeşil Ordu ile ilgisini büsbütün kesecektir (Tl•vetoğlu, a.g.e., s. 147). 363. Yüzlerini Örten Siyah Maskeyi Atarsanız Altından Çıkacak Sima Kimindir?," Son Saat_(27 Teşrinisani 1927)'den, Tunçay, Türkiye'de Sol Akımlar, s. 142. 364. Yunus Nadi'nin Ankara İstiklal Mahkemesi'ndeki ifadesinden; Tevetoğlu, Türkiye' de Sosyalist ve Komünist Faaliyetler, s. 1 63. 365. "Ankara Hey'et-i Merkeziyesi, son zamanda Merkez-i Umumi'yc karşı bir vaziyet aldı." Vakkas Ferid'in Ankara İstiklal Mahkemesi'ndeki ifadesinden. Bkz. Tevetoğlu, a.g.e., s. 1 74. 366. Ankara İstiklal Mahkemesi'nde savcının Vakkas Ferit'e tevcih ettiği sual için bkz. Tevetoğlu, a.g.e., s. 174. 367. Harris, Türkiye'de Komünizmin Kaynakları, s. 1 09-10; Sayılgan, Türkiye'de Sol Hareketler, s. 1 75. 368. Tunaya, Türkiye'de Siyasi Partiler, s. 463; Harris. a.g.e., s. 50 ve 1 09. Mustafa Suphi, 1 0 Eylül 1 920 tarihinde Bakü'da toplanan l.T.K.P. Teşkilatlan Kongresi'nde, İşçi gazetesini, T.K.P. teşkilatlarının faaliyetleri arasında zikretmektedir. Bkz. Sayılgan, a.g.e., s. 1 52. 369. Ethem Nejat (1887-1921 )'in hayatı, eserleri ve fikirleri hakkında toplu bilgi için bkz. Tunçay. Türkiye'de Sol Akımlar, s. 212-15 dpn. 200. 370. Tunçay, a.g.e., s. 305 dpn. 16.

371. Doğu Halkları Kurultayı hakkında geniş bilgi için bkz. Birinci Doğu Halkları Kurultayı, çev, Ali Alev (İstanbul: Koral Tay., 1 978). Ayrıca bkz. Spector, Soviet Union and the Muslim World, s. 45-62; Degras, Communist Intemational 1, s. 1 05-106; Aydemir, Suyu Arayan Adam, s. 206209; Sayılgan, s. 151-56; Cebesoy, Moskova Hatıraları, s. 21-32. 372. l .T.K.P Teşkilatları Kongresi hakkında geniş bilgi için bkz. T.K.P Doğuşu, kuruluşu, Gelişme Yollar, s. 23-37; Bayur, "Mustafa Suphi ve Milli Mücadele'ye elkoymaya Çalışan Başı Dışarıda Akımlar," Belleten, Sayı 140 (Ekim 1 971), s. 587-654; Cerrahoğlu, Türkiye'de SosyalizminTarihine Katkı, s. 1 80-82; Çoruhlu, "İstiklal Savaşında Komünizm Faaliyeti - 10 ve 11," Yeni İstanbul (10-11 Temmuz 1966), s. 5; Sayılgan, Türkiye'de Sol Akımlar, s. 1 51-56. 373. "Yeşil Ordu Cemiyeti - 3,'' Yakın Tarihimiz, Sayı 5 (29 Mart 1962), s.133 374. Tevetoğlu, Türkiye' de Sosyalist ve ... , s. 157. 375. Tevetoğlu, a.g.e, s. 173. Mete Tunçay, Gizli Komünist Partisinin Gönderdiği Rapor"a istinaden, "Gizli T.K.P.'nin Eskişehir örgütü, 1 920 Temmuz ayının ortalarına doğru, daha önce bu şehirde bulunmuş olan Şerif Manatov'un hazırladığı zemin üzerinde, İşçi gazetesi çevresi ve Ankara' daki Yeşil Ordu' dan gelen Vakkas tarafından kurulmuştur" demektedir: Türkiye'de Sol Akımlar, s. 1 79. 376. Sadi Borak, "İlk Türk Komünistleri," Günaydın (31 Temmuz 1976). 377. Haris, Türkiye' de Komünizmin Kaynaklan, s. 109 378. Tunçay, Türkiye'de Sol Akımlar, s. 178 dpn. 137 (British Public Record Office, F,O. 371/5169 E. 6955/262/44). 379. (Hafi) Türkiye Komünist Partisi'nin kuruluş tarihi hakkında farklı görüşler mevcuttur. Prof. Dr. Tarık Zafer Tunaya, illegal partinin kuruluşunu Haziran 1920 olarak kabul etmektedir: Türkiye' de Siyasi Partiler, s. 531. Haziran 1920 tarihini Batılı araştırmacılardan A. Bennigsen ve C. L. Ouelquejay'da kullanmaktadır: Stepte Ezan Sesleri-Sovyet Rejimi Altındaki İslam'ın 400 Yılı (Ankara: Selçuk Yay., 1981), s. 1 22

nin Haziran kuruluşu 1920' de T.K.P. Umumi Nizamnamesi'nin yayınlanışını, pMI ı olarak telakki eden bu araştırmacıların yanısıra, günümüz ıl legal T.K.P.'nin yöneticilerinde de değişik yanılgılara rastlamaktayıı T.K.P.'nin eski yöneticilerinden Zeki Baştımar, Yakup Demir müstear adıv la yaptığı bir konuşmada, tarihi doğru olarak verirken, isim hatasına di mektedir: "14 Temmuz 1 920'de Ankara' da resmen kurulmuş olan Halk ı� 1�tirakiyun Partisi ... Anadolu'daki 1 2 komünist teşkilatın birleşmesiyle kıı rulmuştu." "T.K.P. Birinci Sekreteri Yakup Demir Yoldaşın Konuşması," Yeni Çağ, Sayı 9 (Eylül 1 965), s. 761-62. 14 Temmuz 1920'de kurulan parti, T.K.P.'dir. Halk İştirakiyun Fırk.ı sı'nın kuruluş tarihi 7 Aralık 1920'dir. (Hafi) T.K.P., illegal faaliyet göstl'r diğinden "resmen" kurulmuş değildir. Aynı yanılgıyı; Bulgar sı Dimitır Şişmanov'un eserinde de görmekteyiz: Türkiye'de araştırman İsçi ve Sosyalist Hareketi, s. 95. Milli Mücadele dönemi itibariyle "komünist" adını kullanan ya da lııı ideolojiyi açıkça savunan partilerin kuruluş tarihleri, kronolojik sıraya giire şöyledir: a. Türkiye Komünist Partisi (illegal), 14 Temimiz 1920. b.Türkiye Komünist Partisi (Baku' da Mustafa Suphi'nin kurduğu), 10 Eylül1920. c. Türkiye Komünist Fırkası (legal, Mustafa Kemal Paşa'nın kurdurduğu), 18 Ekim 1 920. d.Türkiye Halk İştirakiyun Fırkası (legal), 7 Aralık 1 920.

380. Darendelioğlu, Türkiye'de Komünist Hareketleri, s. 73-74. Darendelioğlu, kurucular arasında Kırşehir Meb'usu Hakkı Behiç Bey'i de saymaktadır ki yanılmaktadır. Hakkı Behiç Bey, "sol" fikirlere sahip olmasına rağmen, Mustafa Kemal Paşa'ya sadık kalmış; Mustafa Kemal Paşa' nın emriyle kurdurulan muvazaalı ''Türkiye Komünist Fırkası"nın kurucuları arasında yeralmıştır.

Prof. Dr. Fahir Armaoğlu ise, kurucular arasında Salih Zeki'yi zikretmektedir: ''Türk komünistlerinden Baytar Salih Zeki ile Şerif Manatov ise 1 920 Haziranında Türkiye Komünist Partisini kurmuşlardır." 20. Yüzyıl

Siyasi Tarihi, s .. 314. Salih Zeki "Baytar" değil, eski Zor Mutasarrıfıdır. Üstelik, Bakı1'daki Mustafa Suphi'nin lideri olduğu T.K.P.'nin kurucusu ve Merkez Komitesi üyesidir. Anadolu'ya "kurye" olarak Ağustos 1 920'de gelmiştir. Prof. Dr. Annaoğlu, "Baytar" Binbaşı Salih Hacıoğlu ile Salih Zeki'yi karıştırmış olsa gerekir. (Hafi) T.K.P.'nin kurucuları için aynca bkz. İ. Bilen, Çetin Savaş, s. 1 4; T.K.P.'nin Doğuşu, Kuruluşu, Gelişme Yolları, s. 1 1 . 381 . Tuncay, Türkiye' d e Sol Akımlar, s . 178-79. 382. Toplam 8 sahifeden (12x16) ibaret Umumi Hizamname, Türk Tarih Kurumu Arşivi'nde mevcuttur. Yeni harflere transkripsiyonu için bkz. Belgeler Bölümü. 383. " ... Eskişehiı'de, resmi vilayet matbaasında basıldığı söylenen bu progam, Türk toplumunun topyekun değişmesi, değiştirilmesi yolunda bir seri talepler ileri sürmekteydi. Bu tüzük, memleketi proleterya adına idare etmek için, yalnız, piramit sistemli bir 'Sovyetleı' manzumesinin kabulünü öngörmekle kalmayıp, . . . Kemalist rejime karşı kesinkes meydan okuyan bir tavır takınmış bulunmaktaydı." George S. Harris, Türkiye'de Komünizmin Kaynakları, s. 102. 384. Tunçay, a.g,e., s. 1 83 385. Bkz. Belgeler Bölümü. Hüsamettin Ertürk'e göre, T.K.P. Umumi Nizamnamesi, Eskişehir' deki resmi Liva matbaasında basılmıştır: İki Devrin Perde Arkası, s. 536. 386. Sovyet araştınnacılanndan Y. Bagirov, (Hafi) T.K.P.'ni müstakil bir parti olarak değil de, "Anadolu Geçici Merkez Komitesi" olar.ık değerlendirmektedir. "Türkiye Komünist Partisinin Yaranması Tarihinden," Vopsrov İstorii ... , s.76-86'da Tunçay, Türkiye'de Sol Akımlar, s. 223. 387. Harris, Türkiye' de Komünizmin Kaynaklan, s. 1 03. 388. Tunçay Türkiye' de Sol Akımlar, s. 204. 389. Sayılgan, Türkiye' de Sol Hareketler, s. 154. 390. Bkz Nahçıvan'daki komünistlerin eşgallerini veren istihbarat raporu: Belgeler Bölümü. (T.İ.T. Ens. Arşivi, K. 24/Y.F. 1993/E.F. 3086). 391 . Sayılgan, a.g.e., s. 154. 392. Tunçay, a.g.e., s, 1 83 dpn. 1 43.

393. Sözkonusu Komisyon tarafından hazırlanıp Eylül 1 920'ye kad;ır yayımlanarak Anadolu'ya sokulan dört kitap sözkonusudur. Atatürk'iirı Özel me-i Kütüphanesi'nde mevcut Hali, Şuralar Hükümeti olan bu kitapların adları: Lenin'in TercüNedir, Komünist (Bolşevik) Programı ve Proleterya diktatörlüğü. 394. Mustafa Suphi'nin I.T.K.P. Teşkilatları Kongresi' ne sunduğu Jayi hadan. Bkz. Tunçay, a.g.e., s. 205 395. Tunçay, a.g.e., s. 205. 396. 397. Cebesoy, Moskova Hatıraları, s. 37-38 Birinci Dünya Savaşı'nda Ruslara esir düşmüş bir müliizım-ı ev· vel (asteğmen) olan Süleyman Sami hakkında bkz. Cebesoy, Moskova Hatıraları, s. 37; Sayılgan Türkiye' de Sol Hareketler, s. 1 80-82. Eski mutasar· rıf Salih Zeki için bkz. Cebesoy, a.g.e., s. 38; Tunçay, a.g.e. s, 207. 398. Sözkonusu mektubun tam metni için bkz. Tunçay, a.g.e., s. 228. 399. Bkz. Harris, Türkiye' de Komünizmin Kaynaklan, s. 84; Tunçay, a.g.e., s. 1 83 dpn. 143. 400. Cebesoy, a.g.e., s. 38; Karabekir, İstiklal Harbimiz, s. 832. 401. Cebesoy, a.g.e., s. 38-39. 402. Harris a.g.e., s. 1 03-104. 403. Tam metin için bkz. Belgeler Bölümü. T.K.P. Beyannamesi, Cumhuriyet gazetesinin 28 Temmuz 1 931 tarih ve 2594 No.lu nüshasında (s. 4) Yunus Nadi tarafından yeni harflere çevrilerek yayınlanmıştır. 404. Yunus Nadi, sözkonusu Beyannamenin Eskişehiı'de bastırıldığını ileri sürüyorsa da, nerede bastırıldığı konusunda başkaca bir bilgi bulunmamaktadır. Bkz. Tuncay, a.g.e., s. 1 83 dpn. 143. 405. Cumhuriyet, 27 Temmuz 1 931, No. 2593, s. 4. 406. Arif Oruç'un yeğeni Nizamettin Nazif (Tepedenlioğlu) tarafından kaleme alınan bu bildiriyi, Mustafa Kemal Paşa, Büyük Millet Meclisi'nde 8 Ocak 1921 tarihinde yaptığı bir konuşmada şöyle değerlendirmiştir: " ... Eskişehiı'de bulunan ameleyi isyan ettirmek istiyorlardı. O ameleye hitaben bir beyanname yazdılar, tab ettiler, oraya götürüp tevzi edeceklerdi. Tabii müsvettesini yazdılar ve makinede tab ettiler, ancak ondan sonrasına muvaffak olamadılar. Bunların bu hareketi evvelce bizce malum

idiyse de (fait-vak'a) halinde gosterelim dedik." Bkz. T.B.M.M. Zabıt Ceridesi, cilt 3 (8/1 /1 337), s. 227. 407. Süleyman Nuri'nin Ill. Komintern Kongresi'nde, Sadrettin CeIal'in iV. Komintern Kongresi'nde nutukları için Bkz. Tunçay, Türkiye'de Sol Akımlar, s. 258 ve 280-85. 408. Bkz. Yukarıda Bölüm IlI dpn. 376. 409. Geniş bilgi için bkz. Sarılgan, Türkiye'de Sol Hareketler, s. 1 7273 ve 1 87; Tunçay, Türkiye' de Sol Akımlar, s. 1 84 dpn. 144; Tokat Meb'usu Nazım Beyin Ankara İstiklal Mahkemesi'ndeki itirafa ile Salih Hacıoğlu'nun ifadesi için bkz. Tevetoğlu, Türkiye'de Sosyalist ve Komünist Faaliyetler. s. 162, 166, 1 75 ve 1 76. T.K.P. Eskişehir teşkiliitının acil para talebi için bkz. yukarıda Bölüm IlI dpn. 376. 4 1 0. Cebesoy, Moskova Hatıraları, s. 46-47. 411 . Mustafa Kemal Paşa'nın B.M.M.'nde bu konudaki açıklaması için bkz. T.B.M.M. Zabıt Ceridesi, cilt 3, (8/ 1 / 1337), s. 227.

Mustafa Kemal Paşa, Bakfı'da toplanan "Doğu Halkları Kurultayı" öncesinde Anadolu' da Marksist faaliyetlerin yoğunlaşması üzerine, B.M.M.'nde sert bir konuşma yapmış, kurultayı "gayrıresmi" kabul ettiğini açıklamıştır. Bkz. T.B.M.M. Zabıt Ceridesi, cilt 3, (14/8/1336), s. 1 89. Buna rağmen, kurultaydaki gelişmeleri yakından takip etmek üzere, Dr. İbrahim Tali (Öngören) Bayi "müşahit" sıfatıyla gönderen Mustafa Kemal Paşa, netice itibariyle lüzumlu istihbaratı sağlarken, B.M.M.'nin propagandasını da yaptırmıştır.

Abidin Nesimi (Fatihoğlu), hatıratında, Mustafa Kemal Paşa'nın Kuva-yı Seyyare Komünist Partisi içindeki iki ajanından sözetmektedir: Teşkiliit-ı Mahsusa'nın elemanlarından Haymana Belediye Reisi Çolak Hayri ve makinist Ahmet. Bkz. Yılların İçinden, s, 13. 412. 413. Bkz. Yukarıda Bölüm III dpn. 358-363, 367 ve 375. "Yeşil Ordu Cemiyeti - 6," Yakın Tarihimiz, Sayı 8 (19 Nisan 1962), s. 234. 414. T.B.M.M. Zabıt Ceridesi, cilt 2, (21 /3/1337), s. 21. 415. Tuncay, Türkiye'de Sol Akımlar, s. 1 79 dpn. 140.

C. 416. G. Jaeschke, "Kommunismus und lslam," Die Welt des Islams, 20, s. lll'den Tunçay, a,g.e., s. 1 84 dpn. 147. Hüsamettin Ertürk'ün, M.ı natov'un ayrıca cezalandırılmaması için "Rus sefirinin" tavassut ettiği yo !unda yazdıklara doğru kabul edilecek olursa, Manatov'un sınırdışı edil mesi, Upmal Angarski'nin Ankara'ya geldiği 4 Ekim 1 920'den sonra olma lıdır. Ne var ki, Angarski sefir değil, maslahatgüzardır. Ertürk'ün yazdıkları için bkz. İki Devrin Perde Arkası, s. 549 ve 552.

Manatov'un kendisi 1920 güz aylarında BakU'da olduğunu, Mustaf.ı Suphi'yi Anadolu yolculuğundan vazgeçirtmeye çalıştığını söylüyor. "Mustafa Suphi Beş Sene Evvel Moskova'da," 27-38 Kaununsani ... , s. 11-12.

Anlaşılan, Şerif Manatov "Doğu Halkları Kurultayı" için Baku'ya gidip geri döndükten kısa bir süre sonra, yıkıcı faaliyetlerine henüz fırsat verilmeden, sınırdışı edilmiştir.

Şerif Manatov, Aralık 1 920'de Mustafa Suphi'nin kafilesine dahil olmak istemişse de, Anadolu'ya girmesine izin verilmemiştir. Manatov, Ankara İstiklal Mahkemesi'nin 9 Mayıs 1921 tarihli kararıyla gıyabında 15 yıl kürek cezasına mahkum edilmiştir. 417. Trabzonlu Salih Hacıoğlu (1880-1950), 1903 yılında Askeri Baytar Mektebinden birincilikle mezun olmuştur. İsmail Bilen'e göre, Hacıoğlu, İsmet İnönü'nün askeri okuldan sınıf arkadaşıdır (?). Padişahın jurnalcisi (?) İsmet Bey' in yüzünden Basra'ya sürülmüştür (Çetin Savaş, s. 1 2). Baytar Binbaşısı olarak Ankara Hayvan Hastahanesi'nde görev yaparken, Şerif Manatov ve Vakkas Ferid'in konferanslara yüzünde komünizme ilgi duyduğunu itiraf eden Salih Hacıoğlu, (hafi) T.K.P.'nin mutemet elemanları arasına kısa sürede girmiştir. Bkz. Salih Hacıoğlu'nun Ankara İstikliil Mahkemesi'ndeki ifadesi: Tevetoğlu, Türkiye'de Sosyalist ve Komünist Faaliyetler, s. 175.

Salih Hacıoğlu'dan, ''bilimsel sosyalistin teorisini Yeşil Ordu'da yayan veteriner doktor" (S,S.C.B. Bil. Ak., Ekim Devrimi Sonrası ... , s. 54) olarak bahsetmek, pek gerçekçi bir ifade değildir. Şerif Manatov'un olduğu yerde Salih Hacıoğlu'unun "teorisyenliği" şüphesiz sözkosusu bile edilemez. Salih Hacıoğlu, daha sonra birkaç defa mahkeme tarafından "komünizm" suçundan mahkum edilmişse de Rusya'ya kaçmıştır. Burada bir sü-

re sonra '"Türk ajanı" olmakla suçlanan Salih Hacıoğlu, eşi ile birlikte Altaylarda bir ölüm kampına (Mecburi Çalışma Kampı) sürülmüştür. Kampta felç olarak ölen Salih Hacıoğlu için Nazım Hikmet "acıklı" bir şiir yazarak "vefa" gösterisinde bulunmuştur. Sözkonusu Tevetoğlu, Türkiye' de Sosyalist ve .... s. 529. şiirin tam metni için bkz. 418. T.B.M.M. Arşivi, İstiklal Mahkemesi T-2 Dosya 27-2. 419. Kurulan partinin (Türkiye Halk İştirakiyun Fırkası>° muvakkat reisliğine Tokat meb'usu Nazım Bey, katipliğe Salih Hacıoğlu getirilmiştir. 420. Atatürk'ün emriyle, Yeşil Ordu Cemiyeti'nde (Umumi Merkez) görev almış meb'usların büyük bölümü, 18 Ekim 1 920'de legal olarak kurulan Türkiye Komünist Fırkası'na -kurucu üye olarak- geçmişlerdir. Sözkonusu açıklamayı kaleme alan "T.K.P. Katib-i Umumisi Muhittin Baha", Yeşil Ordu'nun tatil-i faaliyet kararından önce, bu cemiyetin Umumi Merkez azasıdır.

1 . Cebesoy, Milli Mücadele Hatıraları, s. 465. 2. T.B.M.M. Zabıt Ceridesi, cilt 3 (29 /5/1336), s. 47. 3. T.B.M.M. Zabıt Ceridesi, cilt 2 (21 /3/1337), s. 21. 4. Şeyh Servet Efendi'nin Ankara İstiklal Mahkemesi'nde vermiş olduğu ifadeden bkz. Tevetoğlu, Türkiye'de Sosyalist ve Komünist Faaliyetler, s. 1 71 . 5. Yunus Nadi, Çerkes Ethem Kuvvetlerinin İhaneti, s. 1 1 . 6 . T.B.M.M. Zabıt Ceridesi, cilt 3 (22 / 1 / 1 337), s . 333. 7. Hakkı Behiç Bey'in Hüseyin Rauf (Orbay) Bey'e yazmış olduğu 20 Teşrinisani 1921 tarihli mektup. Tam metni için bkz. Tunçay, Türkiye'de Sol Akımlar, s. 482. 8. Bkz. Nazım Bey'in Ankara İstiklal Mahkemesi'nde verdiği ifade. Tevetoğlu, Türkiye' de Sosyalist ve ... , s.156-62 ve 1 64-67. 9. Tunçay, Türkiye' de Sol Akımlar. s. 1 39. 10. Bkz. Belgeler Bölümü. 1 1 . Bkz. Belgeler Bölümü. 1 2. Kandemir, Atatürk'ün Kurdurduğu ... , s. 13-14. 13. Bkz. Yukarıda Bölüm III dpn. 52-53 ve 129. lığı, 14. İslamiyet'i komünizmle özdeşleştirme, eşanlamlı gösterme sapıkKomintern yöneticileri tarafından özellikle teşvik görmüştür. Bkz. 1. Doğu Halkları Kurultayı'nda (Bakü-1/8/1920), "Toprak Sorunu Raportörü" Staçko'nun " ... Kuı'an'a göre bile, toprak, yalnızca onu işleyene ait olabilir" diyen konuşmasının metni. Birinci Doğu Halkları Kurultayı, s. 207. 15. " ... Ebubekir, İslamiyet'i kabul eder etmez bütün servetini, develerine, koyunlarına kadar varını yoğunu dağıttığı fakir ve kimsesizlerle hemhal olmuştu. Binaenaleyh, bir lahza tereddüte yer yoktur. Biz de öyle yapacak, Asr-ı Saadetin müşterek samimiyetini ihya ve hakiki zaferi istihsal edip, bütün musibetlerden, felaketlerden kurtulacağız." Adam il, s. 346. Ayrıca diğer konuşmaları için bkz. Aralov, Aydemir, Tek Bir Sovyet Diplomatının ... , s. 175; Kandemir, Atatürk'ün Kurdurduğu ... , s. 1 9-21 Tunçay,

Türkiye' de Sol Akımlar, s. 400. Şeyh Servet'in Asr-ı Saadet ismini taşıy;ın risalesi, B.M.M.'de Ocak-Mart 1921 tarihleri arasında uzun tartışmalarn Sl'bep olmuştur. 16. Eröz, "Milii Mücadele' de ... ," Türk Edebiyatı, Sayı 1 36, s. 24. 1 7. Hotham, Türkler, s. 136. 18. Tunçay, Türkiye' de Sol Akımlar, s. 399-400. 19. Harris, Türkiye'de Komünizmin Kaynaklan, s. 98. 20. Ş.Hüsnü, Komintern Organlarında ... , s. 113. 21.Mehmet Rıfat Durakoğlu, "Büyük Oktobr Devrimi ve Türkiye," Ürün Sosyalist Dergi, Sayı 41 (Kasım 1977), s. 66. 22. Şişmanov, Türkiye'de İşçi ve Sosyalist Hareketi, s. 73. 23. Yalçın Küçük, Türkiye Üzerine Tezler il. s. 713. 24. S.S.C.B. Bilimler Akademisi, Ekim Devriminden ... , s. 52. 25. Yeşil Ordu Nizamname, Talimatname ve Beyannamesi'nde özellikle köylüye hitabedilmesi, B.M.M. Hükumeti'nin kontrolü altındaki vatan topraklarında işçi sayısının çok az oluşundan kaynaklanmaktadır. 26. " . . . Aynı zamanda Türkistan'da, İran'da ve Azerbaycan'da bu isimde teşekküller haber alıyorduk. Orada çalışan arkadaşlarımızla muhabere ederek onların mesaisinden istifade etmek ... " Bkz. Hakkı Behiç'in Hüseyin Rauf Beye mektubu: Tunçay, Türkiye'de Sol Akımlar, s. 482. 27. Yeşil Ordu Cemiyeti'nin "emperyalizme karşı savaş" niyeti için bkz. Talimatname (m. 23-32). Belgeler Bölümü. 28. T.B.M.M. Zabıt Ceridesi, cilt 3 (22 / 1 / 1 337), s. 331. 29. Harris, Türkiye' de Komünizmin Kaynakları, s. 103: "Doğrusu, ileri sürülen talepler şaşırtıcıydı ve gerçekte, herhangi bir komünist teşkilat tarafından şimdiye dek savunulagelen taleplerin en radikal olanı idiler . ... Zira bu belge, gerçek dışı niteliğiyle, Yunanlı saldırganlara karşı girişilen askeri harekat gerçeklerini değil de, Rusya'nın savaş zamanı komünizm ruhunu yansıtmaktadır." Aynca bkz. Belgeler Bölümü (tam metin). 30. Bkz. Yeşil Ordu Cemiyeti müessislerinin mahkum edildiği Ankara İstiklal Mahkemesi'nin 9 Mayıs 1921 tarihli gerekçeli karan. Belgeler Bölümü.

31. Tunçay, Türkiye'de Sol Akımlar. s. 1 39. Aclan Sayılgan, Nazım Bey tarafından kaleme alındığını önesürmektedir: Türkiye'de Sol Hareketler, s. 1 77. 32. Yeşil Ordu Beyannamesi. Yakın Tarihimiz_ dergisinin 3. sayısında (s.71 ) tam metin halinde yayınlanmıştır. Nizamname ise, aynı derginin 4. sayısında (s .. 1 03) -32 madde halinde (eksik) ve dilce sadeleştirilmiş olarak - yayımlanmıştır. Bursa' da bastırıldığı öne sürülen ("Yüzlerini Örten Siyah Maskeyi ... " Son Saat, 27. 1 1 .1927) Nizamname'nin orjinalini bulamadık. Bu belgelerin niteliği hakkında bkz. Kandemir, Atatürk'ün Kurdurduğu ... , s. 148-57; Aydemir, Tek Adam il, s. 348-49; Meram, Türk-Rus İlişkileri_ ... , s. 298-302; Altuğ, İnkılap Tarihi, s. 301-303; Clasneck, Mustafa Kemal ve ... , s. 1 29; Tevetoğlu, Türkiye' de Sosyalist ve ... , s. 1 48-53. 33. Bkz. il. Bölüm dpn. 32-35. 34. Harris, Türkiye' de Komünizmin Kaynaklan, s. 1 05 35. "Yeşil Ordu, Halk Zümresi'nin genel örgütü; Halk Zümresi de, Yeşil Ordu'nun Meclisteki temsilcisiyidi." V.A. Gurko-Kriazhin'in Novyi Vostok dergisinde (1923, Sayı 3) çıkan "Politiçeskie gruppirovski Turtsii" başlıklı makalesinden (s. 54) bkz. Tuncay, Türkiye'de Sol Akımlar, s. 1 5253 dpn. 102. 36. Halk Zümresi'nin mevcudu Harris, Türkiye' de Komünizmin ... , hakkında farklı rakamlar için bkz. s. 1 06 (85 meb'us); S.S.C.B Bilimler Akademisi, Ekim Devriminden ... , s. 53 (85 meb'us); İ. Bilen, Çetin Savaş, s. 16 (80'in üstünde); M. Durakoğlu, "Büyük Oktobr ... ," Ürün, Sayı 41 (Kasım 1 977), s. 69 (80'in üstünde) 37. Nutuk, il, s. 1 88. 38. Mesleki Temsil fikri için bkz. Tuncay, Türkiye' de Sol Akımlar, s. 1 58-62. 39. Yerasimos, Türk-Sovyet İlişkileri, s. 1 77. 40. Harris, Türkiye' de Komünizmin Kaynakları, s. 1 05. 4 1 . Sovyet liderlerince yayınlanan 3 Aralık 1 91 7 tarihli "Doğu Halklanna Hitap", 9 Mayıs 1 920'de B.M.M.'de alkışlar arasında okunmuştur. T.İ.İ.K.P. Savunma, s. 1 79-80. Ayrıca, B.M.M.'de Sovyet taraftan konuşmalar için bkz. Tunçay, Türkiye' de Sol Akımlar, s. 1 49-52.

42. İ. Bilen, Devrimci Alternatif. s. 7. 43. 44. Şişmanov, Türkiye' de İşçi ve Sosyalist Hareketi, s. 113. İleri, Atatürk ve Komünizm, s. 1 88-200 (Meclis' deki müzakerc!L·rl 45. İngiliz istihbarat raporundan bkz. Tuncay, Türkiye'de Sol Akımlar, s. 399 46. S.S.C.B. Bilimler Akademisi, Ekim Devriminden ... , s. 53-54. 47. Kandemir, Atatürk'ün Kurdurduğu Komünist Partisi, s. 1 71 (N.ı zım Bey' in Ankara İstiklal Mahkemesi'ndeki ifadesinden). 48. Tuncay, Türkiye'de Sol Akımlar, s. 154; Harris, Türkiye'de .. ., � 1 07 dpn. 1 1 . 49. Seçime büyük önem veren Mustafa Kemal Paşa, cepheden Mecli se gönderdiği bir telgrafla Dahiliye Vekilliği meselesinin kendisi gelmcdı·ıı görüşülmemesini, dönüşüne kadar ertelenmesini istemiştir (T.B.M.M. Z.ı bıt Ceridesi. cilt lll, s. 1 03-104). 50. Seçimin ilk turunda, 200 oy kullanılmış, Yeşil Ordu Katib-i Umıı misi ve Tokat Mebusu Nazım Bey 66, Refet Bey 65, Yeşil Ordu Umumi Mı·r kez azası ve İzmit Mebusu Sırrı Bey 31 oy almıştır. 23 oy dağılmış, 15 nll' bus da çekimser masını sağlamak kalmıştır. İkinci turda, oyların Yeşil Ordu gayesiyle Sırrı Bey -mazeret beyan edereklehine toplan adaylıktan ı;ı· kilmiştir (T.B.M.M. Zabıt Ceridesi, cilt III, s. 459-66). 5 1 . Harris, Türkiye'de Komünizmin Kaynakları, s. 1 08-109. Çeşillı kaynaklarda, Mustafa Kemal Paşa'nın Nazım Bey'i istifa ettirtmek için Çerkez Ethem'e aracılık yaptırttığı önesürülmektedir. Çerkez Ethem'iıı Hatıraları'nda da bu iddia teyidedilmektedir (s. 1 03-105). Nazım Bey seçilmesini müteakip, sağlık gerekçesiyle istifa ettiğini bildiren dilekçesini, Meclis Başkanlığı'na sunmuştur. Meclis'in, 6 Eylül 1920 günkü 60'ıncı içtimaın'da, Nazım Bey'in istifa dilekçesi okunmuş, yapılan oylama ile kabul edilmiştir. Bkz. T.B.M.M. Zabıt Ceridesi, cilt 3.(6/9 /1336), s- 524 52. Nutuk il. s. 501 53. Halk Zümresi "Büyük Millet Meclisi'nde bir Halk Zümresi Teşekkül Etmiştir." Başlıklı haber, Anadolu'da Yeni Gün gazetesinin ilk sayfasında yeralmıştır.

54. İleri, Atatürk ve Komünizm. s. 26. 55. "Halkçılık Programı "nda Halk Zümresi Programının tesirleri için bkz. Tunçay, Türkiye' de Sol 56. Geniş bilgi için bkz. Akımlar, s. 156 dpn. iV. Bölüm dpn. 81. 1 07. 57. Afyon Meb'usu Mehmet Şükrü, Türkiye Halk İştirakiyun Fırkası'nın kunıluşundan sonra Nazım Bey'le daha yakın teşriki mesai içine girmiştir. Mehmet Şükri.i'nün Rusya ile ilişkisi hakkında, Maliye Vekili Ahmet Ferit (Tek) Beyin Meclisteki konuşması son derece enteresandır. Bkz. Selek, Anadolu İhtilali, s. 525-26. 58. Harris, Türkiye' de Komünizmin Kaynakları ... , s. 106. 59. Anadolu'da Yeni Gi.in gazetesinde çıkan, marksist propagandaya yönelik haber, yazı ve tefrikalar için bkz. Bölüm 11 dpn. 51. 60. Harris, Türkiye'de ... , s. 1 11 -1 2 : Tuncay, Türkiye'de ... , s. 1 44 d pn. 9 1 . 6 1 . Son Saat gazetesinin 27 Teşrinisani 1927 tarihli nüshasında başlayan ve iki gün süren tefrikadaki özet bilgiler için bkz. Tunçay, a.g.e., s. 142. Burada gazeteci olarak takdim olunan Sadri Ethem, muhtemelen, "mitralyöz zabiti Sadri" olabilir. Bkz. Arif Oruç' un ifadesine atıfta bulunan Ankara İstiklal Mahkemesi Reisinin kiye' de Sosyalist ve ... , s. Baytar Salih'e 1 76. tevcih ettiği soru. Tevetoğlu, Tür62. Tevetoğlu, a.g.e., s. 381. 63. Rusya' dan Anadolu'ya gizlice gönderilen Yeni Dünya gazetesi ve diğer propaganda malzemelerinin muhtevası, miktarı ve Anadolu' ya geçiş yolları hakkında bkz. Sayılgan, Türkiye'de Sol Hareketler, s. 1 15-16 ve 152; Harris, Türkiye' de ye'de İşçi ve ... , s. 60 ve Komünizmin Kaynaklan, s. 81; Şişmanov, Türki97. Ayrıca bkz. Yukarıda Bölüm III, dpn. 323. 64. Mustafa Suphi'nin Baku' da 10 Eylül 1 920'de toplanan I.T.K.P. Teşkilatları Kongresi' ne sunduğu layihadan. Sayılgan, a.g.e., s. 1 52. 65. Mete Tunçay, "Albayrak" gazetesini "bağımsız sol" olarak nitelendirmektedir (sahibi Mithat Bey dolayısıyla) Doğru olması gerekir. Ayrıca sözkonusu gazete çevresi için bkz. Ahmet Cevat Emre, "1920 Moskovasında Türk Komünistleri," Tarih Dünyası, Sayı 2 (Ocak 1 965), s. 148.

66. Harris, Türkiye'de Komünizmin Kaynakları, 1 1 2. 67. Arif Oruç, Ankara İstiklal Mahkemesi'ndeki ifadesinde, Demirn Cephesinden Eskişehiı'e 6 Eylülde 1920) döndüğünü söylemektedir. Kan demir, Atatürk'ün Kurdurduğu ... , s. 1 76. 68. Seyyare-i Yeni Dünya, Eskişehiı'de haftada 6 sayı olmak üzere, 1 1 Teşrinievvel 1 336 (1920) tarihine kadar toplam 32 sayı yayımlanmıştır. Mil· li Kütüphane' d e sadece 32'nci sayısı mevcuttur (1962 s.95). 69. Arif Oruç, Seyyare-i Yeni Dünya'yı Çerkez Ethem' den aldıkları borç para ile çıkardıklarını ifade etmektedir. Bkz. Kutay, Çerkez Ethem Dosyası II, s. 337-40. 70. 1 894'de Batı Trakya'da doğan Arif Oruç'un kısa biyografisi için bkz. Tunçay, Türkiye' de Sol Akımlar, s. 144 dpn. 91. 71. Coşar, Milli Mücadele Basını, s. 1 27. 72. Gotthard Jaeschke, Türk Kurtuluş Savaşı Kronolojisi 1, s. 120. Doğru tarih bu olsa gerekir. Farklı tarihler için bkz. Tunçay, Türkiye' de Sol Akımlar, s. 144 dpn. 91 (30 Ağustos 1920 Pazartesi) derken, Coşar, Milli Mücadele Basını, s. 1 28 (Eylül 1920) tarihini önesürmektedir. 73. Bkz. Yukanda Bölüm lV dpn. 12. 74. Tunçay, Türkiye' de Sol Akımlar, s. 146 dpn. 92. 75. Harris, Türkiye'de Komünizmin Kaynaklan, s. 1 1 2. 76. Frunze'nin Türkiye Anıları (İstanbul, Cem Yay., 1 978), s. 100. 77. Çerkez Ethem'in Hatıraları, s. 110. 78. Kutay, Çerkes Ethem Dosyası il. s. 338: Arif Oruç, Mustafa Kemal Paşa'nın kendisini Ankara'ya çağırdığını, haberlerin kaynağını sorduğunu ve memmuniyet bildirdiğini söylemektedir. 79. Harris, Türkiye'de ... , s. 1 13. 80. Atatürk'ün Söylev ve Demeçleri (Ankara: Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Yay. 1 981), s. 1 26. 81. Resmi Türkiye Komünist Fırkası, 18 Ekim 1 920'de kurulmuştur. Partinin ileri gelenleri arasında Tevfik Rüştü (Aras), Mahmut Esat (Bozkurt), Yunus Nadi (Abalıoğlu), Kılıç Ali, Hakkı Behiç (Bayiç), Topçu İhsan (Eryavuz), Refik (Koraltan), Eyüp Sabri (Akgöl), Süreyya (Yiğit) gibi çoğu Yeşil Ordu Umumi Merkez azası olan eski İttihatçılar bulunmaktadır.

82. "Muhterem Ethem Beyefendi, ... Üçüncü Enternasyonal'e bağlı olarak Ankara' da bir umumi merkez kuruldu. Bu cemiyet-i merkeziyeye, ben, sen ve Refet Bey de alındık. Yeni Dünya gazetesi işte bu cemiyetin fikirlerini yayacaktır." Çerkes Ethem'in Hatıraları, s. 108-109. Ayrıca bkz. Kutay, Çerkes Ethem Dosyası cilt !, s. 354-55. 83. Çerkes Ethem Dosyası, cilt il, s. 341. 84. Ankara'da çıkan gazetenin yalnızca ilk sayısında Hakkı Behiç'in başmakalesi çıkmıştır. Diğer sayılardaki başmakaleleri "sahib-i imtiyaz" Arif Oruç yazmıştır. 85. Çerkez Ethem'e bağlı Kuva-yı Seyyare, o sıralarda B.M.M.'ne bağlı..d.üzenli ordu birliklerince tenkil edilmeye çalışılmaktadır. Kuva-yı Seyyare'nin adının çağrışım yapmaması için olacak, "seyyare" kelimesi başlıktan çıkarılmıştır. 86. Tuncay, Türkiye' de Sol Akımlar, s. 150 dpn. 99. 87. Çünkü, B.M.M. Hükumeti, gerek askeri ve gerek siyasi sahada otoritesini kabul ettirmiştir. Dolayısıyla, Marksistlere karşı başlangıçtan itibaren sürdürülen tavizci politikaya da son verilmiştir. Daha sonra, Sovyet silah yardımının gelişi ve ihtiyaçlarımız ayrı ayrı değerlendirilerek, gerektiğinde kısmi taviz uygulanmıştır. Mesela, 9 Mayıs 1820'de çeşitli hapis cezalarına çarptırılan Nazım Bey ve arkadaşları, aynı yılın Eylül ayında özel bir af kanunu ile salıverilmişlerdir. Aynı Marksist kadro, Büyük Zaferden sonra tekrar tutuklanıp mahkeye sevkedilmiştir. 88. Arif Oruç' un Mustafa Kemal Paşa'nın adamı olduğu yolundaki iddia için bkz. Sayılgan, Türkiye' de Sol Hareketler, s. 189-90.

Arif Oruç, Ankara İstiklal Mahkemesi' ne verdiği ifade ile (hafi) T.K.P. yöneticilerinden Salih Hacıoğlu'nu perişan etmiş; mahkum olmasında önemli rol oynamıştır. Bkz. Tevetoğlu, Türkiye' de Sosyalist ve ... , s. 176.

Harris'e göre Arif Oruç, "tıpkı Ethem gibi, muhtemelen Moskova'nın kontrolü atındaki (Yani Suphi'nin Baku'daki) Komünist Partisinin hiçbir zaman üyesi olmamıştır. Gerçekten Oruç, ihtimal ki, Moskova'nın sadık bir taraftarı olmaktan ziyade Sovyet oyununa gelmiş bir kimsedir." Türkiye'de Komünizmin Kaynaklan, s. 115 dpn. 17. 89. Glasneck, Kemal Atatürk ... , s. 129; Bkz. Belgeler Bolümü.

90. Yeşil Ordu Nizammamesi, madde 19. 91 . Tuncay, T_iirl<iYe'd_e_S0L��ın1lııs, s 143-44. 92. Harris, Ii.i!kiy�d_e J<::cıınüniz:.rı:ün_K<!Y!1_3l<!_a_r_ı, s. 110-1 1 . 93. Nl!!1J_k, s. 495. 94. Harris, Ii!!kiy�'_de ... , s. 110-12. 95. Harris, a.g.e., s. 110, 96. 97. Şişmanov, Jüı:.Js.�' delıçi � ... , s. 80; Harris, Türkiy_e'.Qe_ ... , s. 111; İ. Bilen, Fru!!_z_e'11iıı Türkiy_e ... , s. 1O1. �!in_fuı\.:'�, s. 13; Qlil_msüı Ş���ş_ç_ı_Ml!Ş!_�(a Su_rb_i, s. 11-12; Tunçay, Türkiye'de Sol Akımlar, s. 142-4:1 d pn. 88; is_t!!<l�LHarbjll}jzde_ A_y_akla_!ll!l_alar, s. 248; Selek, Anado_!yJhti lfı 1 i, s. 373; Sayılgan, Ii.irkiye'dgSoLHa!eke_!l_er, s. 148; Küçük, Türhly_e__Q_ı;eriıw Tezler il. s. 713. 98. Bkz. Adana ve Havalisi Kumandan Vekili Miralay Hasan Beyin Kazım Karabekir Paşa'ya Kafkasyalı Komünist Partisi reisi Mehmet Bey' in zabitanla teşriki mesaisi hakkında 15/6/1337 tarihli raporu: Karabekir, İstiklal Ji�l:>irrı_!ı;, s. 974; Konya' da Kolordu Kumandanı Fahrettin (Altay) Bey'e teklif: "Bolşevik olacak mısınız?" Q_n.Y!! S'!_'{_a�e_Sonrası, s. 277 vd.; Erzurum'da Albayr� gazetesinin "Halk Ordusu" tezi: İ. Bilen, Ç�i11_�ay_a_ş, s. 15; Doğu Cephesi'nde Kızıl Ordu'daki gibi sırma ve apoletlerin kaldırılması yolunda tahrikat: Karabekir, İs!_i!c;�l Harbimiz, s. 834 ve 861 w aynı konuda, bkz. Kandemir, A_tati!_rk'fulj(urd_!Irduğu ... , s. 173-74; Garp Cephesi Kumandanı Ali Fuat (Cebesoy) Paşa'nın Mustafa Kemal Paşa' dan komünist hareketlerle ilgili acele bilgi isteyen 14 Eylül 1336 (1920) tarihli mektubu ile Mustafa Kemal Paşa'nın cevabi mektubu: Tevetoğlu, Iü_r_l<._i� ye'de_So�_afüt__y� ... , s. 119-23; Lazistan Meb'usu Necati Beyin Sivas' ta muallim Ruşen Efendi'nin zabitan arasında Yeşil Ordu'ya efrad kaydettiği yolundaki şikayetamiz konuşması: IJ30M_._M._ _Z:.<!_bıt_.Çeridesi, cilt 2, (21 /3/1337), s. 22; Bursa Meb'usu Şeyh Servet Efendi'nin yıkıcı propagandaları hakkında Erkan-ı Harbiye-i Umumiye Reis Vekili Fevzi Paşa'nın B.M.M.'ne açıklaması (Ahmet Cemil Beyin raporuna istinaden): 1B.M.?v!?'.a'2!!_Çe_!_iQ_e_şi, cilt 3, (22/1 /1337), s. 326; Ermenistan üzerine yürüyen Doğu Cephesindeki askerlerimiz arasında bolşevik propagandasının tahribatı propagandasının, Erzurum Meb'usu Hüseyin Avni Beyin B.M.M. hafi

celsede konuşması: T.B.M_,_MLZab!LÇ�ri4_e_si, cilt 3, (22/1 /1337), s. 33; Mustafa Kemal Paşa'nın ordunun komünizmin ne olduğunu bilmediği yolundaki sözleri: IJL_M.M.:�i!l=:ı!t_Ç�I�c:i_e!;i, cilt 3; (22/1 /1337), 3. 333. 99. "Türkiye' de özellikle Mustafa Kemal'in ordusunda Sovyet propagandası yapılması için çok ısrar edilmeli ve Kemalistlerin iki yüzlü subaylarının içyüzünü ortaya koymalısınız. Türk Komünistleri Antanta'ya karşı bir Rus-Türk bağlaşması için geniş çaplı bir kampanya açsınlar." Foreign Office 371/6342 302 s. 26' dan Tun çay, lji_ıj<jy_t{ de �A_k!_ll!l;:ı!, s. 234 dpn. 216. Lenin' in sözkonusu telgrafa 14 Aralık 1920 tarihini taşımaktadır. 100. Cebesoy, Milli Mjicadele lfül!raları, s. 472-74; Karabekir, İstiklal !-f�rb!miz, s. 861. 101. Karabekir, a.g.e., s. 834. 102. Tunçay, Jürhlye'de �! A�!l}lar. s. 257 dpn. 240 103. İ. Bilen, �fut Savaş, s. 13-15 ve diğer T.K.P. istikametindeki yayınlarda emperyalistlere karşı savaşan(!) 50 bin çe�eden bahsetmektedir ki, mübalağanın çok ötesinde, hakiki bir yalandır, propaganda gayesine matuftur. 104. Rusya'ya kaçan Salih Hacıoğlu ve arkadaşlarının büyük bölümü Rusya' da hayatlarına kaybetmişlerdir. Bkz. Bölüm III dpn. 417. 105. Bkz. Yukarıda III. Bölüm dpn. 350-78. 106. Tevetoğlu, Türkiye'de Sosyalist ve . . . , s. 175; Kandemir, Atatürk'ün Kurdurduğu ... , s. 21; Arıkoğlu, Hatl!alarım, s, 152; Harris, Türkiy�' de Komünizl!_l_irı_ .. , s. 96. 107. Tevetoğlu, Türkiye'de Sosyalist ve ... , s. 154; Kandemir, Ata!iirk'ün Kurdurduğu ... , s. 9-11 . 108. Nutuk, s . 470-71. 109. Bıyıklıoğlu, Natürl<__!ınadolu'�, s. 151; Himmetoğlu, Kurtuluş Sav�__şı_!lda ... , Cilt il, s. 410-71 T.H.İ.F. Bildirisi için bkz. Tevetoğlu, Türkiye' de Sosyalist ve ... , s. 374. 110. Tevetoğlu, a.g.e., s. 374 111. T.B.M.M. Zabıt Ceridesi, cilt 3, (22/1 /1337). s. 331. 112. Aydemir, Tuk Adam il, s.374.

113. JB._M.M.. _?.a_�!!_Ç�ri�e�i, cilt 3, (22/1 /1337), s. 326. 114. Kandemir, Atil��rk'i,lıı. Kurd�l"duğ!ı ... , s. 74-75; Tevetoğlu, y�'cl� �sy<ıli�L\'� ... , s. 229. 115. Tevetoğlu, a.g.e., s. 154. 116. Tevetoğlu, a.g.e., s. 146. 117. Bkz. Aşağıda iV. Bölüm dpn. 135. 118. Tunçay, Tü.ı:_kjy�'c!�Sol ôl<!fl1l<!!, s. 483. Türki 119. Tevetoğlu, a,g.e., s. 187-88. 120. Bkz. Sayılgan, TürJ<iye'd�So!Jj_are�etler, s. 156. 121. Sadi Borak, "İlk Türk Komünistleri İstiklal Mahkemesinde," Gi.i !l_ay_c:!!!I, (31 Temmuz 1976). 122. Sayılgan, a.g.e., s. 187; Harris, a.g-e., s. 108-109 dpn. 12. 123. Harris, a.g.e., s. 104; Tunçay, a.g.e., s. 144. 124. Tuncay, a.g.e., s. 400. 125. Halide Edip Adıvar, Iiiı:kün P,teşle lr11!i_han_ı, s. 131-32; Harris, a.g.e. s. 104. 126. haris, a.g.e., s. 104; Turçay, a.ge., s. 141 ve 171 127. Halide Adıvar, a.g.e., s. 132 128: Jaeschke,Türk K!.!tuluş ... , s. 113 {cilt I); Kandemir, a_g.e., s.127. 129. Kandemir, a.g.e., s. 95. 130. Jaeschke, a.g.e., s. 118 131. Karabekir, İstiklal Harbimiz, s. 864 ve 871. 132. Karabekir, a.g.e., s. 815-17; Yerasimos, Türk Sovyet İlişkileri,. S.250. 133. Angarski'nin Erzurum'daki ilk nutku: "Yaşasın Türkiye'nin Kızıl Ordusu!" Albayrak (8 Eylül 1920), s. 1 . Ayrıca bkz. Karabekir, a.g.e., s. 88384; Tevetoğlu, a.g.e., s. 298. 134. İleri, Atatürk ve Komünizm, s. 170-71; Jaeschke, a.g.e., s. 123. 135. Harris, a.g.e., s. 114. 136. Kandemir, a.g.e., s. 190. 137. Bıyıklıoğlu, Atatürk Anadolu' da, s. 151-52. 138. Tevetoğlu, a.g.e., s. 156-77; Kandemir, a.g.e,. s. 170-82. 139. İleri, a.g.e., s. 151.

140. T.B.M.M. Zabıt Ceridesi, cilt 1, 0/2/1337), s. 356. 141. Nutuk, s. 501 142. T.B.M.M. Zabıt Ceridesi, cilt 2, (21 /3/1337), s. 24.

T.B.M.M. Zabıt Ceridesi, cilt 1 ( 1 /2/1337), s. 359, 361, 363. 143. Karabekir, a.g.e., 910; Kandemir, a.g.e., s. 102-103. 144. Jaeschke, a.g.e., s. 141. 145. Harris, a.g.e., s. 121-22. 146. 147. Kandemir, a.g.e., s. 128. Ayrıca bkz. Arıkoğlu, Va-Nı1, Bu Dünyadan ... , s. 96-97 ve 99. Hatıralarım, s, 205. 148. T.B.M.M. Zabıt Ceridesi, cilt 2, (21/3/1337), s. 24. 149. Falih Rıfkı Atay, Kurtuluş (İstanbul: Bateş, 1981), s. 18.

BEŞİNCİ BÖLÜMÜ� DİPNOTLAR!

1. İkinci Yozgat İsyanını bastırmak üzere Eskişehir' de bulunan 2. Kuva-yı Seyyare (Çolak İbrahim Müfrezesi) 19 Eylül 1920'de Yozgat'a gelerek 73 günde bölgeyi isyancılardan temizlemiştir. Bkz. Altuğ, jnkıla_p_J'!.ri_hi, s. 72. Ayrıca bkz. )'.J_utt!_�, s. 471. 2. Nutuk, s. 469-70. 3. Tevetoğlu, a.g.e., s. 158. 4 Tevetoğlu, a.g.e., s. 158. 5. Tevetoğlu, a.g.e., s. 160. 6. Tevetoğlu, a.g.e., s. 163. 7 Tunçay, a.g.e., s. 163; Tevetoğlu, a.g.e., s. 313. 8. Ertürk, 9 Tunçay, İki Devrin ... , s. 551. a.g.e., s. 98; Kutay, Çerkes Ethem Dosyası 1, 354-55. 10. Tevetoğlu, a.g.e., s. 313. 11. Tevetoğlu, a.g.e., 164. 12. Bkz. Tunçay, Belgeler Bölümü. 13. Bkz. Tunçay, Belgeler Bölümü. 14. Tevetoğlu, a.g.e., s. 190. 15. Jaeschke, a.g.e., s.115. 16. Tuncay, a.g.e., s. 246 dpn. 226. 17. Nurettin Paşa'nın suç duyurusu için bkz. Tevetoğlu, a.g.e., s. 155. 18. Tevetoğlu, a.g.e., s. 115. 19. Tuncay, a.g.e., s. 247. 20. Kandemir, Atatürk'ün ... , s. 134-36; Ertürk, a.g.e., s. 539-41. 21. Arıkoğlu, H�!!r11larım, s. 221. 22. Bkz. Belgeler Bölümü. Ayrıca bkz. T.B.M.M. Zabıt Ceridesi, cilt 10 (12/5/ 1337), s. 285-86.