De conifeer verdient meer

DE CONIFEER VERDIENT MEER Onderzoek naar de toepassingsmogelijkheden van coniferen in de stedelijke openbare ruimte

Auteurs: Tom Hendriks - Thijs Verschuren

In opdracht van: Hogeschool Van Hall Larenstein

Colofon Titel

De conifeer verdient meer

Organisatie

Thijs Verschuren & Tom Hendriks T&T Groen - advies & onderzoek

In opdracht van

Hogeschool Van Hall Larenstein Minor Stedelijke beplanting Larensteinselaan 26a Postbus 9001 6880 GB Velp

Contactpersoon

Jan van Merriënboer jan.vanmerrienboer@hvhl.nl 026-369 55 27

Periode

20 november “17 t/m 2 februari “18

Auteurs

Tom Hendriks & Thijs Verschuren

Afbeeldingen en illustraties

zelf vervaardigd, tenzij de bron wordt vermeldt

Laatst gewijzigd: 1 februari 2018

VOORWOORD Voor u ligt ons onderzoeksrapport wat is opgesteld in het kader van de minor Stedelijke Beplanting aan Hogeschool Van Hall Larenstein. Het betreft een onderzoek naar de toepassing van coniferen in de stedelijke openbare ruimte. De duur van het onderzoek bedroeg één periode van acht lesweken, waarin wij onderzoek hebben verricht en dit onderzoeksrapport wat voor u ligt hebben opgesteld.

Het rapport is bedoeld voor vakgenoten of belanghebbende die zich bezighouden met de toepassing van beplanting in de stedelijke openbare ruimte. Wij zijn van mening dat coniferen meer toegepast mogen worden in de stad. Wij hopen hiermee dan ook een positieve bijdrage te leveren aan het coniferenbestand in ons land. Wij willen vakgenoten bewust maken van de mogelijkheden van coniferen en inspireren er meer mee te doen in de toekomst.

Voor het tot stand laten komen van het onderzoek willen wij alle betrokkenen graag bedanken, in het bijzonder: Jelle Hiemstra (WUR), Anton Dekker (Gemeente Apeldoorn), Teije de Haan (Baumschule Lappen) en Frans van der Steen (BOA Architecten). Zij zijn bereid geweest om als vakspecialist geïnterviewd te worden omtrent de teloorgang en de toepassingswaarde van coniferen in de stedelijke openbare ruimte.

Vanuit Van Hall Larenstein willen wij minor coördinator en onderzoeksbegeleider Jan van Merriënboer bedanken, hij heeft ons op weg geholpen in de opzet van de hypothese en de onderzoeksmethode, en daarnaast heeft hij op verschillende momenten in het proces onze producten becommentarieerd.

Gelijktijdig met dit onderzoek hebben er diverse excursies en plantenkennislessen plaatsgevonden waarbij wij onder andere enorm veel van coniferen te weten zijn gekomen wat dan ook bij heeft gedragen aan dit rapport. Hiervoor spreken wij dan ook graag een dankwoord uit naar Henriët Berns, die dit samen met Jan in weer en wind heeft verzorgd.

Middels het onderzoek zijn wij veel meer te weten gekomen over coniferen, en zijn wij bewuster naar coniferen en de toepassing er van gaan kijken. Hierdoor zijn wij ze enorm gaan waarderen, waardoor wij bang zijn, nu ook tot een selecte groep mensen behoren die lijden aan coniferitis. Een zeldzame aandoening waarbij mensen houden van jaarrond kleur en structuur.

Wij wensen u veel leesplezier toe.

Velp, Thijs Verschuren

Tom Hendriks

INHOUD Voorwoord

3

Samenvatting

7

1. Inleiding

9 10 10 10 12 12 13

2.

Theoretisch kader

15 16 18 22

3.

Waarom worden coniferen zo weinig toegepast?

29 30 31 33 35 37

4.

Gebruikswaarde van coniferen in de stad

39 40 51 58 63

5.

Conclusie & aanbevelingen

65 66 67

1.1 Aanleiding 1.2 Doelstelling en doelgroep 1.3 Onderzoek en methodiek 1.4 Inkadering en randvoorwaarden 1.5 Verwachting 1.6 Leeswijzer 2.1 2.2 2.3

Wat zijn coniferen?

Oorsprong en ontwikkeling Toepassingsverleden van de conifeer

3.1 De burger 3.2 Invloed ontwerper 3.3 Invloed gemeente 3.4 Invloed kweker 3.5 Conclusie

4.1 Betekenis van coniferen voor de stad 4.2 Eigenschappen van coniferen 4.3 Situatie in de stad 4.4 Conclusie 5.1 Eindconclusie 5.2 Aanbevelingen

6. Modellen

69 70 73

Bijlagen

89

6.1 6.2

TypologieĂŤn in de stad Voorbeelden

5

SAMENVATTING De stedelijke openbare ruimte in ons land is volledig ingericht met allerlei functies, en vaak aangekleed met groen. Beplanting bepaald in veel gevallen dan ook vaak het beeld en sfeer in de stad. Wanneer men goed kijkt naar de invulling van dat groen valt het op dat daar relatief weinig coniferen toegepast worden. Doordat de reden hiervoor in eerste instantie moeilijk te achterhalen is, is dit reden geweest om daar onderzoek naar te doen. Het doel daarvan is om te toetsen of het terecht is dat coniferen zo weinig worden toegepast, en daarnaast te achterhalen wat de conifeer kan betekenen voor de stad en hoe deze dan toegepast dient te worden.

Om dit te achterhalen is allereerst gebruik gemaakt van literatuurstudie. Naar aanleiding van de verkregen basisinformatie is vervolgens contact gezocht met partijen die betrokken zijn bij het realiseren van nieuwe plannen. Middels diepte-interviews is getracht te achterhalen wat eventuele redenen zijn voor een bepaalde partij. Vervolgens zijn deze gegevens geanalyseerd en vormen daarmee een beeld van wat er speelt. Daarnaast zijn de functies en eigenschappen van coniferen onderzocht. Deze gegevens, in combinatie met hetgeen wat uit interviews naar voren is gekomen, vormen daarmee tot slot richtlijnen voor de juiste toepassing van coniferen in het stedelijk gebied. Aan de hand daarvan zijn fotorealistische modellen opgesteld welke betrokken partijen moeten inspireren meer met de conifeer te doen.

Coniferen vallen onder de naaktzadige, en behoren samen met de varens tot de oudste landplanten op aarde. We praten dan over een ontstaan van miljoenen jaren geleden. Voor zover bekend ligt de eerste menselijke toepassing van coniferen in Europa, halverwege de achttiende eeuw. Zij werden uit alle windstreken hierheen gehaald door planthunters. Met name op landgoederen waren coniferen populair en werden op grote schaal toegepast. In de twintigste eeuw, toen er vraag naar groen in steden kwam, kreeg de conifeer hier zijn plek. In oude parken vindt men dan ook nog regelmatig coniferen. Echter heeft de conifeer eind van de twintigste eeuw aan populariteit verloren.

De reden hiervoor moet gezocht worden bij partijen die betrokken zijn bij de totstandkoming van nieuwe plannen. Dit zijn gemeenten, ontwerpers en kwekers. Hoewel burgers indirect ook invloed hebben op de inrichting is deze factor niet doorslaggevend. Elke partij heeft zijn eigen redenen, en deze zijn erg specifiek. Er zijn geen overlappende argumenten waaruit blijkt dat de beperkte toepassing aan de conifeer zelf ligt. Belangrijk feit is dat de partijen elkaar kunnen beĂŻnvloeden. Zij kunnen elkaar stimuleren, maar echter ook demotiveren. Daar zit dan ook het grootste probleem, zij stimuleren elkaar op dit moment niet.

Steden hebben steeds vaker te kampen met voornamelijk milieuproblemen die vervolgens leiden tot gezondheidsklachten. Voor veel van die problemen kan groen in de stad die problemen beperken, zo ook coniferen. Functies die zij kunnen vervullen zijn onderzocht en beoordeeld op basis van de situatie waarmee ze te maken krijgen in het stedelijk gebied. Hieruit komt naar voren dat coniferen, mits op de juiste manier toegepast, erg geschikt zijn voor functies zoals het afvangen van fijnstof en het beperken van geluidsoverlast. Hierbij geldt niet anders dan bij loofhout, dat het belangrijk is de juiste boom op de juiste plek toe te passen.

Op basis van alle verzamelde en geanalyseerde gegevens zijn voorbeelden gegeven in de vorm van fotorealistische modellen. Deze geven voor bestaande situaties alternatieve toepassingen met coniferen. Deze hebben als doel vakgenoten bewust te maken van de mogelijkheden die er zijn met coniferen.

7

1.

INLEIDING

De keuze om coniferen als onderwerp van het onderzoek te nemen is niet zo maar gekozen. In dit hoofdstuk zal dit dan ook eerst toegelicht worden. Daarnaast is het op voorhand van belang om te weten wat het doel van het onderzoek is en wat de gebruikte methodiek daarbij is. Verder wordt er een inkadering gegevens wat tevens een begripsbepaling is. Tot slot beschrijft de leeswijzer hoe het gehele rapport is opgebouwd en worden bepaalde zaken die van belang zijn toegelicht.

Afb. 1.1 Groot exemplaar van een Sequoiadendron giganteum in Schau- und Sichtungsgarten Hermannshof, Weinheim (Duitsland)

1.1 AANLEIDING Voor de minor ‘Stedelijke Beplanting’ dient in een periode van acht lesweken, invulling gegeven te worden aan een beplanting gerelateerd onderzoek in duo’s.

Daarnaast zijn er plantenkennislessen op basis van een plantlijst met wintersortiment, welke parallel aan het onderzoek lopen.

De te leren plantlijst omvat onder andere verrassend veel coniferen. Aan de hand daarvan zijn wij specifieker naar coniferen gaan kijken, en het valt ons op dat er relatief weinig tot geen coniferen toegepast worden in de openbare ruimte.

Althans, de laatste jaren in ieder geval Hierdoor zijn wij benieuwd geraakt naar de reden daarvoor.

Daarnaast zijn wij van mening dat de conifeer over bepaalde eigenschappen beschikt die vandaag de dag nog steeds waardevol zijn en positief kunnen bijdragen aan het welzijn van de mens in het stedelijk gebied. We hebben dan ook de volgende stelling geponeerd: Coniferen passen goed in de stedelijke openbare ruimte van deze tijd.

1.2 DOELSTELLING EN DOELGROEP Met dit onderzoek willen wij in eerste plaats toetsen in hoeverre het terecht is dat coniferen zo weinig toegepast zijn in de openbare ruimte.

Vervolgens willen we achterhalen wat de redenen zijn dat coniferen zo weinig worden toegepast, en aan wie of wat dat ligt.

Het onderzoek is bedoeld om, wanneer

blijkt dat coniferen wel degelijk toepasbaar zijn in de openbare ruimte in het stedelijk gebied, vakgenoten te inspireren en bewust te maken van de mogelijkheden van coniferen.

Anderzijds kan dit onderzoek een bevestiging zijn om coniferen blijvend uit de stad te weren, en te concluderen dat coniferen niet geschikt zijn voor de openbare ruimte in de stad.

1.3 ONDERZOEK EN METHODIEK Het onderzoek is opgezet als een kwalitatief onderzoek. Allereerst is begonnen met het verdiepen in het zogenoemde theoretisch kader. Hierin is informatie verkregen met betrekking tot coniferen in het algemeen, zonder dat deze direct van belang zijn voor het antwoord op de gestelde deelvragen. Deze informatie is echter wel van belang om gericht onderzoek te kunnen doen.

10

Vragen die van belang zijn voor het onderzoek zijn als volgt: 1. Wat zijn coniferen?

2. Wat is de oorsprong van coniferen en hoe hebben ze zich in de tijd ontwikkeld?

3. Hoe is de conifeer in het verleden toegepast?

4. Waarom worden ze tegenwoordig weinig toegepast?

11

Stelling

Doel

Onderzoeksplan

3. Hoe zouden coniferen toe te passen zijn?

2. Wat zijn de gebruikswaarde van coniferen van coniferen in de stad?

1. Waarom worden coniferen zo weinig toegepast in de stedelijke openbare ruimte?

Deelvragen

Vervullende functie

Geschikte soort

Toepassen

Analyse

De situatie in de stad

Geschikte plek

Interview

Deskresearch

Analyse

Interview

Methode

Eigenschappen v. coniferen

Betekenis van coniferen

Invloed van kwekers

Invloed van gemeente

Invloed van ontwerpers

Mening van de burger

Onderwerpen

Modellen

Aanbevelingen

Conclusie

Resultaat

5. Wat zijn de gebruikswaarde van conifeer?

6. Hoe zou je coniferen toe kunnen passen?

Het onderzoeksplan op de vorige pagina laat schematisch zien hoe het totale onderzoek opgebouwd is.

Door middel van diepte-interviews met een aantal vakspecialisten is getracht te achterhalen wie er een rol spelen, wat betreft de toepassing van coniferen. De uitkomsten hiervan zijn in verschillende onderdelen van het rapport meegenomen.

Aansluitend is door middel van referentieen literatuurstudie onderzocht wat de mogelijkheden en beperkingen zijn wat betreft het toepassen van coniferen in de stedelijke openbare ruimte.

Tot slot is gekeken op welke manier coniferen toe te passen zijn. Door mogelijke inpassingen te geven met coniferen worden voorbeelden gegeven hoe het ook zou kunnen. Deze voorbeelden kunnen ontwerpers wellicht enthousiasmeren waardoor zij in de toekomst handvatten hebben om meer coniferen toe te passen.

1.4 INKADERING EN RANDVOORWAARDEN Tijdens dit onderzoek wordt enkel gekeken naar coniferen in de stedelijke openbare ruimte op de zandgronden in Nederland.

Om één en ander te verduidelijken worden deze begrippen hieronder toegelicht: Coniferen Alle kegeldragers, met daarin een onderverdeling in naald-, schub- en naaldverliezende coniferen.

Stedelijke openbare ruimte Hieronder wordt verstaan alle openbaar toegankelijke plekken binnen de bebouwde kom van een stad of dorp.

Zandgrond De hoger gelegen delen waarbij de ondergrond van oudsher uit zand bestaat.

De tijd die beschikbaar is voor dit onderzoek omvat slechts 8 lesweken.

1.5 VERWACHTING Er wordt verwacht dat de keuze voor het niet toepassen van coniferen ligt bij de ontwerper. We denken dat door generalisatie er een gedachte heerst dat coniferen enkel geschikt zijn

12

voor particuliere tuinen. Door goede voorbeelden te geven van een inpassing van groen met coniferen denken wij een eye-opener te creëren voor vakgenoten.

1.6 LEESWIJZER De opbouw en volgorde van het rapport volgt het onderzoeksproces van het onderzoek naar de toepassingsmogelijkheden van coniferen.

In hoofdstuk 2 wordt er door middel van het theoretisch kader getracht een basis te leggen van de bestaande plant gerelateerde kennis en toepassingen van coniferen. Met de kennis die in dit theoretische kader is opgedaan, zijn er interview vragen opgesteld om de vraag, Waarom coniferen zo weinig worden toegepast, te kunnen beantwoorden.

Na de afnamen van interviews met vakspecialisten zijn de resultaten verwerkt in hoofdstuk 3. Hier wordt in een lopend verhaal resultaten toegelicht en naar de conclusie toegewerkt.

Met de kennis uit het onderzoek is er getracht om door middel van modellen concrete voorstellen te doen voor de toepassing van coniferen in het stedelijk gebied. De modellen staan in hoofdstuk 6, waar er vanuit een inleidende paragraaf met onderbouwing naar de uitgewerkte modellen toegewerkt wordt.

Hoofdstuk 4 gaat in op de gebruikswaarde van coniferen in de stad. Hier wordt op een puntsgewijze en bondige manier de waardes en beperkingen van coniferen uit een gezet en toegelicht. Daarnaast wordt er in gegaan op de situatie in de stad en wat dit betekend voor de standplaats en het functioneren van de conifeer.

De pictogrammen staan samen met de informerende ondertitels in een aparte vormgegeven kolom. Tevens word hier aantal malen in het rapport uitleg gegeven over jargon en moeilijke begrippen.

Aansluitend hierop is in hoofdstuk 5 hieruit een conclusie getrokken wat het onderzoek dan ook afsluit.

In het rapport wordt gebruik gemaakt van pictogrammen. Deze pictogrammen zorgen voor het verduidelijken en verbeelden van de functies, eigenschappen en standplaatseisen van de conifeer. Op de achterzijde van het rapport is een kleine legenda weergegeven met de uitleg van de betekenis van de gebruikte pictogrammen.

Verder is de bronvermelding van afbeeldingen welke geen eigen werk zijn achterin het document te vinden in de lijst met illustraties. Gebruikte bronnen van teksten zijn vermeldt aan het einde van elk hoofdstuk.

13

2.

THEORETISCH KADER

Dit hoofdstuk gaat algemeen in op de conifeer, hoe deze is ontstaan, ontdekt en hoe hij in het verleden is toegepast. Om de toepassing van coniferen in het stedelijk gebied te kunnen onderzoeken is het noodzakelijk om voldoende algemene informatie te hebben wat betreft coniferen.

Allereerst is het van belang om te weten wat we precies verstaan onder conifeer.

Dit is in de eerste paragraaf omschreven. Daarin wordt tevens toegelicht hoe de gehele familie van coniferen opgebouwd en onderverdeeld is.

Vervolgens wordt in de tweede paragraaf ingegaan op het ontstaan van de conifeer, waar ligt de oorsprong en hoe hebben ze zich ontwikkeld tot hun huidige eigenschappen en kenmerken.

En tot slot het gebruik van de conifeer door de mens. Deze laatste paragraaf omschrijft het verhaal van hoe de conifeer van de eerste, tot zijn hedendaagse toepassing is gekomen.

Afb. 2.1 Een bijzondere verschijning van Thuja’s in Hilversum bij Pinetum Blijdenstein.

In vrijstand krijgen coniferen een karakteristieke habitus waarvan dit een mooi voorbeeld is.

2.1 WAT ZIJN CONIFEREN? Coniferen (wetenschappelijke naam: Coniferae) danken hun naam aan de vorm van de vruchten: de vrouwelijke ‘bloem’ ontwikkelt zich namelijk na bevruchting tot een kegel (conus). Coniferen betekent dan ook letterlijk kegeldragers. Coniferen zijn houtige gewassen, kruidachtige kegeldragers kennen we niet. De meeste coniferen zijn wintergroen en lijken daarom op het eerste gezicht een hechte groep, maar wanneer men beter kijkt verschillen ze wel degelijk.

Familie conifeer De coniferenfamilie valt onder de landplanten. Binnen de landplanten zijn er verschillende groepen in te delen, namelijk: bedektzadigen (Angiospermae), mossen (Bryophyta), varens (Athyrium) en de naaktzadigen (Gymnospermae). Bij de laatst benoemde groep behoren de coniferen.

Binnen de naaktzadigen, Gymnospermae, zijn op dit moment nog drie families te onderscheiden, andere families zijn of wel door evolutie dan wel door milieurampen

Afb. 2.2 Taxonomische indeling van de Gymnospermae, oftewel naaktzadigen

16

uitgestorven. De nog overgebleven families zijn: Ginkgocae, Ephadracae en de Coniferae (kegeldragers). De Coniferae is veruit de grootste groep van de naaktzadige, en bestaat uit meer dan zeshonderd soorten. De welbekende Ginkgo biloba (Japanse notenboom) wordt dan ook niet met het onderzoek meegenomen, gezien deze als enige overlevende tot de aparte Ginkgocae familie behoort.

De grootte en bekende Coniferae familie is vervolgens nog op te delen in verschillende families. Welke families dat zijn, is weergegeven in de coniferen stamboom op afbeelding 2.2

deze afwijking in deze gedachtegang wel opvallend en geeft het aan dat men naalden schub- en naaldverliezende coniferen anders ervaart en hierdoor wellicht anders waardeert.

Prakti sche onderverdeling In de praktijk blijkt, wanneer men over coniferen praat, coniferen vaak gezien worden als een specifieke groep van de Coniferae, namelijk de schubachtige, zoals onder andere Cupressocyparis, Chamaecyparis en Thuja. Dit is een misverstand wat het communiceren over coniferen bemoeilijkt. Echter is

Dit is dan ook een reden om in het onderzoek een verdere onderverdeling in de Coniferae familie te maken, namelijk die van schubconifeer naaldconifeer en naaldverliezende conifeer.

Deze indeling vindt men in onderstaande afbeelding en zet een gedeelte van de onderscheidende eigenschappen uiteen.

Afb. 2.3 Onderverdeling op bladstructuur

17

2.2 OORSPRONG EN ONTWIKKELING Tropische oorsprong De gehele geschiedenis van coniferen is niet volledig duidelijk. Waarschijnlijk zijn ze naast de prehistorische zaadvarens direct uit de aller primitiefste zaadplanten ontstaan. Ze zijn ontstaan als aanpassing tijdens een periode van droogte, dat is iets wat zeker is.

De oude vondsten van aanwezige coniferen in Europa stamt uit de periode van het Boven-Carboon en Perm en sindsdien zijn ze steeds in verscheidene aantallen in de Europese beplanting aanwezig.

De eerste coniferen in Europa waren tropische planten, vanwege het huidige tropische klimaat wat er in die periode heerste. De uiterlijke kenmerken waren hierdoor ook zeer verschillend ten opzichte van de hedendaagse conifeer. De conifeer uit die tijd droeg zijtakken met een beperkte groei en zag er uit als de recente kamerden van vandaag (Araucaria heterophylla), compleet met een kale stam. Op afbeelding 2.4 is de kamerden Afb. 2.4 Araucaria heterophylla, de conifeer die het meest lijkt op zijn prehistorische voorvader

weergegeven. De zaden stonden bijeen in een kegelachtige structuur, vergelijkend als die van de huidige dikke kegels bij de Pinaceae. De kegelachtige structuur waarin de zaden zitten, heeft zich tijdens deze periode van het Carboon en Perm verder ontwikkeld naar een kegel met een bepaalde dekschub-zaadschubconstructie.

Dit is de ware oorsprong van de kegel of dennenappel die wij hedendaags kennen.

Verschillen al vroeg ontstaan Tijdens het Carboon waren er ook gematigde streken, waar het minder warm was; die moeten buiten Europa worden gezocht namelijk in het zuidelijk halfrond. De coniferen uit het zuidelijk halfrond hadden andere uiterlijke kenmerken dan die van het noordelijk halfrond. Zo beschikte zij niet over een dekschub-zaadschubconstructie. Dit wijst er op dat de coniferen al vanaf het prille begin erg divers waren en de families van de coniferen weliswaar een gemeenschappelijke herkomst, maar verder niet heel veel gemeen hebben.

Op het einde van het Perm gebeurt er een milieuramp, waardoor er 90% van de totale hoeveelheid aan beplanting weggevaagd wordt op aarde. De meeste beplanting die over bleef bevonden zich met name op het zuidelijk halfrond. Het herstel heeft ongeveer 6 miljoen jaar geduurd voordat de beplanting enigszins weer variatie bevatten. Pas met de komst van de Angiospermae (Bedektzadige, bloemplanten) ontstond er weer een grotere diversiteit.

De coniferen waren tijdens deze periode min of meer dominant en pasten zich aan aan de omstandigheden waarin zij leefden. Gedurende de Jura werd het overal op aarde warmer en vochtiger en de coniferen die waren ontstaan tijdens een droog klimaat, ontwikkelde nu vormen die aan vochtige omstandigheden

18

Afb. 2.5 Tijdlijn van het ontstaan en de ontwikkeling van de conifeer

19

waren aangepast. Hierdoor bleven ze domineren in de totale aanwezige vegetatie. Vooral de Taxodiaceae familie vormde grote bomen in deze periode, echter zijn er enkele soorten van deze familie uitgestorven. De geslachten die vandaag de dag van deze familie nog wel bestaan zijn: Cryptomeria, Glyptostrobus, Metasequoia, Sequoiadendron, Taxodium.

Echte survivors Wanneer de Angiospermae zich een weg gaan banen over de wereld, worden enkele prehistorische families weggedrukt en betekent hiervoor het einde. Echter blijven de varens en coniferen overleven zonder ernstige schade. Dit doordat varens in de schaduw van andere planten kunnen leven en coniferen in hun jeugd vaak schaduwtolerant zijn en even snel kunnen groeien als de Angiospermae.

Gedurende de Oud-Tertiaire periode was het klimaat weer warm en vochtig, waar zich vooral de Taxodiacae familie zich prettig bij voelde en weer binnen in de conifeerpopulatie domineerden.

In de huidige poolstreken was het toen in deze periode ‘s winters wel donker, maar niet koud; de zomers waren gekenmerkt door hoge temperaturen, veel neerslag en langdurig diffuus licht. De beplanting paste Afb. 2.6 Naaldconiferen in de koude, vochtige en uitgestrekte taiga. De coniferen kunnen door hun piramidale vorm het diffuse licht opvangen.

20

zich aan met zomergroene vormen, die bovendien een zodanige vorm aannamen dat ze ook laag invallend licht konden opvangen. Hier is vandaag de dag nog de kenmerkende piramidale vorm van coniferen aan te danken is. Het Pinus geslacht had het moeilijk. Het was een aan de droogte aangepaste vorm en een passend klimaat kon dit geslacht een lange tijd niet vinden.

Aan het eind van het Eoceen, 35 Miljoen jaar geleden, kwam er een grote verandering. De eerste grote afkoeling vindt plaats, waardoor er ijs op Antarctica ontstaat en de vegetatiezones terug trekken richting de evenaar. Dit is het begin geweest van een klimaatsafkoeling die op zijn toppunt was tijdens de ijstijd.

Tegelijk kwam de vorming van het alpine gebergte op gang en werd het steeds droger. Er ontstond nu ook verschil tussen het land- en zeeklimaat.

De periode van verandering in klimaat heeft 35 miljoen jaar geduurd om van een tropisch tot naar het huidige klimaat te veranderen. Door het droger worden van het klimaat betekent dit het einde voor de Taxodiaceae, Het areaal begint in te krimpen van zijn huidige verspreidingsgebied.

De Cupressaceae zijn iets beter tegen de toenemende droogte bestand, al blijft de hoeveelheid soorten gering en ontwikkelen ze zich niet verder. De andere families blijven zeldzaam; op één na: de Pinaceae familie.

De belangrijke invloed van Pinus Door de verandering in de atmosfeer werd het droog. Hier waren de Pinussen precies op aangepast, waardoor deze primitieve groep coniferen juist nu zo’n bloeiperiode door kon maken. Binnen het Pinus geslacht zijn er tal van soorten die zich in deze periode verder ontwikkelden.

Daarnaast ontstonden nieuwe geslachten of kregen deze geslachten door de klimaatsverandering een nieuwe kans.

Deze geslachten zijn: Abies, Cedrus, Pseudolarix, Nothotsuga, Keteleeria, Tsuga, Pseudotsuga en Picea. Al deze geslachten zijn af te leiden uit Pinus door het doorzetten van de jeugdvormen en het onderdrukken van verhouting van kegelschubben.

De bovengenoemde soorten ontwikkelde zich in grote getale, tot aan de grimmige IJstijd in Europa. De Pinus, Picea, Larix en Abies hielden goed stand. De rest verdween al eerder, maar overleefde wel de ijstijd doordat ze ook buiten Europa soortenrijk en dominant voorkwamen.

Sommige soorten van de Pinacae zijn in Europa uitgestorven in het wild. De reden hiervoor is dat het klimaat in het Plioceen heel anders was dan het huidige klimaat.

Er waren naast coniferen ook andere planten in West-Europa aanwezig, die tijdens deze periode zijn uitgestorven.

Daarnaast is het mogelijk dat de ijstijd een selectie van passende, op de plaats voorkomende rassen negatief heeft beïnvloed en hierdoor zijn uitgestorven.

Inheems en exotisch Als een soort, die ergens vroeger wel voorkwam, en die daar nu opnieuw aangeplant wordt, zich niet meer spontaan uitzaait of vermeerderd, moet er worden aangenomen dat deze soort daar niet meer thuishoort en daarmee een exoot is.

Het begrip inheems moet men niet alleen binden aan het hier (Nederland) voorkomen of vroeger voorkomend in de natuurlijke vegetatie. De capaciteit om zijn oude plaats in de vegetatie weer in te nemen is minstens zo belangrijk.

Omgekeerd kan een immigrant zich hier spontaan uitzaaien en tussen de andere vegetaties vestigen. Ook dan blijft de plant een exoot, immers de relatie tot de andere planten en schimmels ontbreekt. Dit maakt sommige exoten dan ook zo dominant, dat er soms van een plaag gesproken kan worden. Een aantal bekenden voorbeelden hiervan zijn, Prunus serotina en Buddleja. Van de exotische coniferen blijkt vooral Pseudotsuga zich vaak te vermeerderen, wat soms ten koste gaat van de oorspronkelijke, natuurlijke beplanting.

21

Afb. 2.7 Bloeiperiode van Pinussen in een droogte periode.

2.3 TOEPASSINGSVERLEDEN VAN DE CONIFEER De ontdekking De basis van de toepassing van coniferen in ‘groene’ buitenruimtes, zoals landgoederen, parken en tuinen ligt in de in de tweede helft van de achttiende eeuw wanneer Engeland als land de wereld domineerden. In deze periode heeft Engeland een grote interne ontwikkeling ondergaan, waarin de economie een grote rol heeft gespeeld. Groot-Brittannië was namelijk het eerste land wat geïndustrialiseerd werd en de wereld voorzag van kant-enklare industriële producten. Om al deze afgewerkte industriële producten te leveren moesten er ook vele grondstoffen en voedsel aangevoerd worden. Door deze handel was Groot-Brittannië naast groot industrieproducent ook nog eens de grootste bankier en overzeese transporteur.

Afb. 2.8 De Schotse plantenontdekker David Douglas

Door deze eigen welvarendheid en groot animo in de overzeese handel, werd er in de 19de eeuw door Groot Britse kwekerijen en grootgrondbezitters veel geld gestoken in de ontdekking van planten die misschien populair konden zijn in de destijdse landgoederen en tuinen. Het ontdekken van beplanting 22

is niet nieuw en gaat al terug tot aan de Romeinen, echter de Britten en Schotten hebben door hun mondiale activiteiten hierin een veel grotere rol gespeeld.

Een van de bekende en belangrijke personen in de ontdekking op het gebied van coniferen en andere planten, is de Schot, David Douglas. Douglas die aan drie verschillende expedities heeft deelgenomen, was bij zijn tweede het meest succesvol. De expeditie vond plaats in het Noordwesten van Amerika, waar hij in 1827 mee de douglasspar (Pseudotsuga menziesii) in Engeland introduceerde. Andere door hem ontdekte en nu welbekende coniferen zijn de zilverspar (Abies procera), reuze zilverspar (Abies grandis), draaiden (Pinus contorta), Amerikaanse witte den (Pinus monticola).

Engelse landschapsstijl De periode van de Britse en Schotse plantenontdekkingsperiode liep nagenoeg parallel aan de opkomst van de Engelse landschapsstijl. Deze kwam in de mode rond de tweede helft van de achttiende eeuw (1750) tot aan de eerste helft van de van 19de eeuw (1870) en was een afkeer tegen de Frans classicistische tuinstijl (1600-1750) met de gekunstelde tuininrichting met de rechte lijnen.

De landschapsstijl die zich uit in romantische, parkachtige landschappen met aangename doorkijkjes oogt vrij natuurlijk en vanzelfsprekend. Echter zijn deze tuinen zeer cultuurlijk van aard en is alles qua maat en schaal uitgedacht.

De tuinen bevatten slingerende paden, kunstmatige meertjes, pagodes, ruïnes en exotische beplanting, waaronder vele coniferen en andere pas ontdekte beplanting. De tuinbezitters waren in die tijd erg collectionerend, ze wilde alles hebben en vergrootte graag hun collecties met beplanting uit verre exotische streken. Zo ook in Nederland

Afb. 2.9 Park Overtuin in Haastrecht. Volgens de Engelse landschapsstijl met de prominente toepassing van exotische coniferen

waar men vrij volgzaam was aan de Engelse landschapsstijl, echter werd hij wel door vertaald in een Nederlandse landschapsstijl.

De coniferen die door expedities vanuit Amerika en Azië via Engeland naar Nederland werden gehaald kregen vooral in de latere periode van de Nederlandse landschapsstijl een grote rol. Dit kwam door de latere ontdekking van de coniferen in West-Amerika vanwege het feit dat dit in een latere fase is gekoloniseerd.

China en Japan daarentegen heeft periode voor internationale handel ‘op slot’ gezeten, waardoor er geen kruisbestuiving plaatsvond tussen de verschillende landen op het gebied van beplanting.

Coniferen in de Nederlandse landschapsstijl Coniferen werden vaak prominent als solitair of als ‘clumb’ toegepast.

Een andere toepassing was dat ze als wintergroene achtergrond dienden, waar opvallende beplanting op de voorgrond werden toegepast voor het verkrijgen van een contrast.

Rond 1900 Wanneer in de tweede helft van de negentiende eeuw in Nederland de industriële revolutie echt begint, krijgt de gegoede burgerij, naarmate de economie steeds verder in bloei komt, meer geld om handen. Voor deze rijke burgers worden er villawijken gebouwd met grote tuinen.

Vanuit de arbeiders ontstond er de vraag naar stadsparken. Parken in die tijd gaven de arbeiders een ruimte waarin er in een gezonde en groene omgeving aan vrijetijdsbesteding kon worden gedaan.

De parken worden toegepast op plaatsen in de stad waarvan hun vorige functie is komen te vervallen, als voorbeeld nemend de vestingsingels. De parken werden vaak in de gemengde stijl aangelegd gezien de vaak gebrekkige ruimte van de stad.

Hierdoor is de landschapsstijl niet meer op zijn plaats.

De cottage stijl Als antwoord op het tijdperk van de industriële revolutie en afschuw van de goedkope en lelijke massaproducten komt de Arts-en-Crafts beweging op.

De beweging gaat in op de eenvoud en ambachtelijkheid van een product, wat zich in de (landschaps)architectuur en vertaalt in de cottage stijl, wat refereert naar het oude boerenhuis.

23

Coniferen in de cottage stijl In de cottage stijl doet de vaste planten border zijn intreden, waarin een verscheidenheid aan bloemen en kleuren staan. De structuren van de tuinen worden gemaakt door middel van muurtjes, wintergroene, geschoren coniferen hagen en solitaire (dwerg) coniferen.

Gemengde stijl Begin twintigste eeuw komt er een discussie onder landschapsarchitecten op gang. Voor grotere parken is de Engelse landschapsstijl praktisch; weinig onderhoud, en veel ruimte voor wandelen en sport- en spelbeoefening.

Voor kleinere tuinen en parken is die stijl minder geschikt. Wat nu te doen met de villatuin of het park wat er qua grootte tussenin zit? Moet het formeel of landschappelijk? Ligt de nadruk op het menselijk ingrijpen of op het natuurlijke?

Men vindt de oplossing in de gemengde tuinstijl. Dicht bij huis kiest men voor geometrische patronen van wintergroene coniferenhagen en bloemen, verder weg mag de tuin over gaan in landschappelijke vormen. Deze ontwikkeling sluit naadloos aan op de ontwikkeling van de latere Nederlandse landschapsstijl periode, om perken met éénjarigen en/of subtropische planten in de landschapsstijl op te nemen.

Afb. 2.10 Landgoed Clingendael in Den Haag ontworpen volgens de Gemengde stijl

24

Coniferen in de Gemengde stijl Ook hier wordt de conifeer nog geregeld toegepast al vindt hier al wel een gedeeltelijke verschuiving plaats in beplantingstype. De rondom het huis gelegen tuindelen worden veel meer symmetrisch en formeler van vorm. De wintergroene conifeer wordt hier dan ook meer als afschermende haag en patroon vormer toegepast waarbinnen de exotische en eenjarige beplanting wordt ingepast. In de wat verder gelegen delen van de tuin ziet men nog wel, net zoals in de Engelse landschapsstijl, de toepassing van solitaire en grote groepen.

Het functionalisme In het begin van de twintigste eeuw is de Nederlandse industrialisatie in volle gang. Door de mechanisatie verdwijnt het ouderwetse handwerk, en het ambacht verdwijnt naar de achtergrond.

De bevolkingsgroei neemt enorm toe en men wordt gedwongen tot grote stadsuitbreidingen. In de jaren ‘30 volgt er een economische crisis waardoor een groot deel van de Nederlandse bevolking werkloos raakt.

Daarnaast is er na de Eerste Wereldoorlog onder kunstenaars en architecten een nieuwe stroming ontstaan. Deze ‘functionalisten’ gaan op zoek naar

Afb. 2.11 Het functionalistische Gijsbrecht van Aemstelpark in Amsterdam.

de essentie van het vormgeven, wat past binnen de huidige economie.

Versierselen zijn voor hen taboe, het nieuwe toe te passen materiaal moet voor zich spreken. De beelden van romantische landschappen van de Engelse landschapsstijl zijn niet meer voldoende, men probeert nu ook beweging te laten zien.

Een grote naam in de tuinarchitectuur van die tijd is Mien Ruys. Zij voelt zich erg aangetrokken tot de huidige denkbeelden van de kunstenaars en architecten, en gaat hiermee ook zelf aan de slag. De stijl die zij gaat hanteren en later door vele overgenomen wordt is dat er vooral gezocht wordt naar de grootste eenvoud en duidelijkheid in de vorm. Daarnaast worden materialen zo functioneel mogelijk gebruikt en moet de kwaliteit van het materiaal spreken, niet in de versieringen zoals in de Cottage en Gemengde stijl.

In de functionalistische stroming moeten beide materialen zowel ‘grijze’ als ‘groene’ materialen het beste van zichzelf laten zien. De ontwerper bepaald de eenvoudige, strakke geometrische vlakken en lijnen indeling. De natuur zorgt voor de losse, grillige, natuurlijke vormen. Hierdoor wordt er gekozen voor beplanting die natuurlijkheid en losheid moet uitstralen. Het contrast tussen die twee versterkt van beide hun kwaliteiten.

Kenmerken van beplanting die wordt toegepast zijn: ◦◦ Beplanting die lang bloeit en na de bloei mooi blijven. ◦◦ Beplanting met opeenvolgende bloeitijd ◦◦ Beplanting met afwisseling ◦◦ Beplanting die wisseling brengt in verticale en horizontale vormen.

25

Coniferen binnen het functionalisme Wanneer men gaat kijken naar de toepassing van coniferen in het functionalisme ziet men dat deze in steeds mindere mate worden toegepast.

In de toepassing ziet men enkel nog het gebruik van hagen en solitaire coniferen.

De gedachten over beplanting met losse vormen en afwisseling in bloeitijd en bladkleur past niet bij het statische en altijd groene karakter van een conifeer.

Na de Tweede Wereldoorlog Na de oorlog worden verschillende soorten parken aangelegd. Dit soort groenvoorziening is ter vermaak en vooral gericht op het gebruik door mensen, zoals bijvoorbeeld beeldentuinen zoals het Kröller Müller, heemparken zoals het Thijsse’s hof, themaparken zoals de Efteling en (deels tijdelijke) wereldtentoonstellingen zoals de Floriade.

De tijd dat parken en landgoederen enkel voor de romantische plaatjes en het pronken van het vermogen van de stad dienden is dan voorbij. De nadruk ligt meer op het feit dat het vooral openbaar en door iedereen gebruikt kon worden.

Eind jaren zestig en begin jaren zeventig van de twintigste eeuw staat de bevolking op tegen de regering. Zij willen meer inspraak bij de inrichting Afb. 2.12 Het natuurlijke Gaasperpark in Amsterdam

26

van de groene ruimte. Zij willen af van de exact berekende hoeveelheden groen per bewoner, grote vakken met bijv.

Cotoneaster, en de gifspuit is heer en meester.

Het onderliggende landschap wordt een belangrijk uitgangspunt voor het ontwerp en de natuur mag zijn loop hebben. Er ontstaan parken in het buitengebied, de zogenaamde ‘groene sterren. Er is meer sprake van een aankleding van het bestaande landschap dan van een totale omvorming. In deze parken streeft men er naar de natuur weer een kans te geven en wordt er veel inheems (bosplantsoen) aangeplant.

Coniferen na de oorlog Na de oorlog ziet men de coniferen in de stedelijke openbare ruimte steeds minder toegepast worden. Enkel toepassing van coniferen in de vorm vakbeplanting, hagen en pleksgewijs een enkele solitair en groepen ziet men nog tot en met de jaren tachtig. .

De gedachtegang van het functionalisme en het onderliggende landschap als ontwerp uitgangspunt heeft er aan bijgedragen dat de conifeer gedeeltelijk ‘uitgerangeerd’ werd.

Geraadpleegde literatuur 2.1

Hugh Johnson, Het bomenboek

2.2

J. van der Burgh, 1994

2.3

Geschiedenisvandetuinkunst.nl

3.

WAAROM WORDEN CONIFEREN ZO WEINIG TOEGEPAST?

Wanneer je goed rondkijkt in de openbare ruimte in het stedelijk gebied, valt het op dat er in verhouding weinig coniferen worden toegepast. Vooral in modern opgezette nieuwbouwwijken moet je goed zoeken naar een conifeer. Op plaatsen waar wel coniferen zijn toegepast, verzorgen deze met name in de winter een groen en opvallend beeld.

Maar wordt dit beeld dan niet gewaardeerd bij de burger, nemen ontwerpers coniferen bewust minder op in ontwerpen, of zijn er andere redenen? Er is getracht antwoord op deze vragen te vinden door middel van interviews met specialisten in het vakgebied. Deze interviews zijn volledig uitgeschreven terug te vinden in bijlage I tot en met IV. In combinatie met literatuurstudie is in dit hoofdstuk omschreven wat belangrijke factoren zijn die meespelen bij de toepassing van coniferen. Hierbij is gekeken hoe de burger staat tegenover coniferen en wat de invloed is van de ontwerper, een gemeente, en kwekers.

Afb. 3.1 In Kassel (Duitsland) zijn veel grote en oude coniferen te vinden. Zoals ook deze fascinerende groep van Pinus nigra subsp. nigra in Staatspark Karlsaue.

3.1 DE BURGER De belangrijkste gebruiker van de openbare ruimte is natuurlijk de burger. Het is interessant om te achterhalen in hoeverre zij coniferen waarderen. Door het korte tijdsbestek van het onderzoek is geen grootschalige enquête gehouden onder burgers, maar zijn vakspecialisten gevraagd hoe zij denken dat de burger coniferen ziet.

Imago Naaldhout heeft over het algemeen een redelijk slecht imago. Een reden die daarvoor genoemd wordt is dat het nog vaak geassocieerd wordt met houtteelt.

Vroeger was het bos voornamelijk naaldbos, en men noemde het ook wel dennenakkers. Die naam alleen al klinkt niet heel positief of aantrekkelijk.

En bepaalde soorten coniferen zoals bijvoorbeeld Douglas zijn ook wel echte bosbomen. Veel mensen vinden dit nou eenmaal niet de mooiste bomen.

Associatie Veel mensen denken bij coniferen al snel aan een heg of de groenblijvende sierboompjes en dwergconiferen in tuincentra. Dat naaldbomen zoals dennen en sparren ook coniferen zijn is niet bij een groot publiek bekend. Maar ook wordt er snel een link gelegd met begraafplaatsen, het heeft wat triests.

Men associeert coniferen snel met donker en ouderwets.

Afb. 3.2 Een Thuja haag. Zo kennen de meeste mensen de conifeer

30

Trends In de vorige eeuw zijn er verschillende trends geweest met betrekking tot het toepassen van beplanting zoals in hoofdstuk 2 al naar voren is gekomen.

Momenteel waarderen mensen met name transparantie en seizoensbeleving. Iets wat over het algemeen niet strookt met coniferen.

Veiligheid Tot slot zorgen coniferen zoals gezegd vaak voor donkere maar ook onoverzichtelijke plekken. Hierdoor neemt het ook een gevoel van veiligheid weg. Uit gesprekken blijkt dat onoverzichtelijke stadsparken, waar vaak groepen coniferen waren toegepast de tweede helft van de vorige eeuw na zonsondergang vermeden werden. Mensen die kwaad wilde konden zich makkelijk aan het zicht onttrekken en hun slag slaan. En hoewel dit niet enkel bij coniferen het geval is, creëren zij wel snel dit soort situaties.

3.2 INVLOED ONTWERPER Plannen Ontwerpers hebben vanzelfsprekend een grote invloed op de mate van toepassing van coniferen. Navraag leert dat ontwerpers een grote vrijheid hebben wat betreft de samenstelling van het sortiment bij nieuwe plannen voor gemeenten. En gemeenten staan over het algemeen open voor originele plannen. Daarin worden plannen met coniferen niet per definitie buitengesloten. Echter blijkt dat er zelden ontworpen wordt met coniferen. Zo zijn er maar weinig voorbeelden te vinden van bijzondere plannen in het stedelijk gebied waarbij (grootschalig) coniferen zijn toegepast.

Apeldoorn Een goed voorbeeld waar het wél is gedaan, is het stationsplein in Apeldoorn waar een monocultuur van dennen is toegepast op het plein. Dit lijkt geen bron van inspiratie voor andere ontwerpers.

Vergelijkbare projecten zijn namelijk lastig te vinden. Overigens is Apeldoorn een gemeente waar relatief veel coniferen in het straatbeeld terug te vinden zijn. In enkele straten zijn coniferen als laanboom terug te vinden. Hoewel dit waarschijnlijk

relicten zijn van de vroegere ontginningen worden deze lijnvormige elementen door de gemeente in stand gehouden en oudere exemplaren vervangen door nieuwe coniferen. In afbeelding 3.2 is hiervan een goed voorbeeld te zien.

Coniferen worden vergeten Het lijkt verder alsof coniferen vergeten worden tijdens het maken van beplantingsplannen. Uit één van de interviews blijkt dan ook dat bij het maken van een ontwerp tegenwoordig niet snel aan coniferen wordt gedacht. Dit zou ermee te maken kunnen hebben dat veel literatuur ook zo opgesteld is. Veelal zijn coniferen namelijk niet opgenomen in de meeste boomcatalogi, of ze zijn ondergebracht in een apart hoofdstuk of deel. Hierdoor kunnen ze al snel vergeten worden wanneer een ontwerper een catalogus openslaat ter inspiratie.

Eigenlijk is het vreemd, dat men een boomcatalogus openslaat, vervolgens allerlei loofhout soorten tegenkomt met daarin ook groenblijvende soorten, maar dat naaldhout daarin ondergeschikt lijkt.

31

Afb. 3.3 Nieuwe aanplant van Pinus sylvestris in de Jacob Catslaan in Apeldoorn

The Dutch Wave: Een stroming in de Nederlandse tuincultuur. Vier Nederlandse plantenliefhebbers begonnen de bestaande tuincultuur te vernieuwen. In de plannen werd hoofdzakelijk gebruik gemaakt van vaste planten, eenjarigen, siergrassen en bolgewassen.

New Wave Er is zoiets als ‘The Dutch Wave’ nodig met spraakmakende en gewaardeerde plannen met coniferen. Een aantal van dit soort plannen zou een eye-opener kunnen zijn voor andere ontwerpers, en daardoor zullen mensen coniferen wellicht meer gaan waarderen.

Voorbeeld: In 2012 vond de Floriade plaats in Venlo.

Hiervoor had Copijn de opdracht om te ontwerpen met coniferen. Er werden daarvoor bepaalde richtlijnen gesteld waaraan het ontwerp moest voldoen.

Het resultaat en effect waren boven verwachting verrassend en positief.

Ondanks dat de architect er zelf nooit aan gedacht zou hebben met coniferen te werken, blijkt dat er wel degelijk mee ontworpen kan worden. Helaas is dit voor zover bekend ook nog geen inspiratie geweest voor volgende plannen of andere architecten.

Afb. 3.4 ‘Green Engine Square’ bij de Floriade in Venlo (2012).

Een ontwerp van Copijn waar coniferen deel van uit moesten maken.

32

Kennis en ervaring Het maken van goede plannen vraagt om een rijke (planten)kennis. In de praktijk blijkt dat er vaak fouten worden gemaakt in een ontwerp. Maar al te vaak wordt een, al dan niet verkeerde boom, op de verkeerde plaats toegepast. En vaak is dat ook gebrek aan voldoende kennis en ervaring. Bepaalde keuzes worden gemaakt op basis van afbeeldingen en informatie uit literatuur en van het internet. Regelmatig worden bomen na een aantal jaar al te groot voor de beschikbare ruimte waardoor vroegtijdig ingrijpen en het nemen van maatregelen noodzakelijk is.

Zo is het niet anders met coniferen.

Het vraagt om specifieke kennis, die waarschijnlijk niet iedereen binnen het vakgebied zal hebben. Daarbij is het in een ontwerp belangrijk bomen toe te passen met een bepaalde functie of doel. En zo hebben coniferen ook hun kwaliteiten en functie, echter zijn deze vaak onvoldoende bekend.

3.3 INVLOED GEMEENTE Gemeenten zijn de beheerders van de stedelijke openbare ruimte. Vanzelfsprekend hebben zij dan ook veel invloed hoe dat ingericht wordt. Echter spelen daarbij veel factoren mee, en is het beleid in de afgelopen jaren veranderd door bezuinigingen en reorganisaties.

Afb. 3.5 De laatste tien jaar zijn steeds meer vaste planten toegepast, op den duur is dit een goedkoper alternatief dan de midden- en langsberm op de linkerfoto. Daarbij oogt een berm met vaste planten vaak een stuk fraaier dan gras.

De vraag is of er in de toekomst ook mogelijkheden zijn voor de toepassing van coniferen op een bepaalde manier.

Bezuinigingen Zoals gezegd kreeg beplanting halverwege de achttiende eeuw meer functionele waarde. Landhuizen, en later ook grotere huizen rondom steden werden park- of landschapsachtig aangelegd. Dit was met name weggelegd voor de gegoede burgerij. Begin twintigste eeuw, toen er ook in steden vanuit de volksklasse vraag kwam naar openbaar groen kreeg elke stad zijn eigen afdeling ‘groen’, met aan het hoofd vaak iemand met een rijke plantenkennis.

Het groen in de stad werd in die tijd vaak parkachtig aangelegd, afhankelijk van de beschikbare ruimte. Vanuit de grote opzet in de Engelse landschapsstijl, waarbij coniferen een prominente positie hadden, zijn deze logischerwijs ook toegepast in het groen in steden de eerste helft van de vorige eeuw.

Later, rond de jaren ‘80 werd dit steeds minder door met name de hoge onderhoudskosten die de traditionele beplanting met zich mee bracht.

Hierbij moet men vooral denken aan de rozenperken en vaste planten.

Desalniettemin hebben ook coniferen daarmee letterlijk terrein ingeleverd omdat men namelijk gras(velden) en struikachtige beplanting ging toepassen.

Reorganisati e Daarnaast speelt het feit dat als gevolg van de bezuinigingen in het onderhoud en in de bedrijfsvoering nogal wat nadelige hervormingen en samenvoegingen hebben plaatsgevonden. Het groen was vaak niet langer een eigen afdeling maar werd ondergebracht in een overkoepelende tak, en kreeg daarbinnen vaak maar een kleine en ondergeschoven plaats.

Hierdoor was er niet langer een eigen portefeuille voor de plantsoendienst, waardoor er logischerwijs minder geld beschikbaar was. Maar ook ontbrak het op den duur aan voldoende kennis op het gebied van beplanting. Gevolg hiervan is achteruitgang, en het functioneel groen wordt massaal toegepast, waarin dan weinig ruimte was voor originele plannen.

33

Omslag Er zijn in die tijd een aantal specialisten geweest, waaronder kwekers die het jammer vonden dat de vaste planten massaal verdwenen uit de openbare ruimte. Daarop zijn zij systemen en een sterker sortiment gaan kweken waarmee ze hebben bewezen dat je met vaste planten ook goedkoop kunt werken. Met die ontwikkeling zie je dat de laatste tien, vijftien jaar meer en meer vaste planten terugkomen in het openbaar groen in de stad.

Inheemse trend Binnen veel gemeenten willen ze enkel, dan wel voornamelijk inheems materiaal toepassen. In dat geval kom je met coniferen niet veel verder dan grove den, en zelfs dan zit je op het randje aangezien deze eigenlijk verwildert is.

Het argument wat daarbij vaak genoemd wordt om inheems materiaal toe te passen is dat inheemse planten hier goed kunnen groeien, daarom zijn ze immers inheems. Echter valt dit natuurlijk te ontkrachten. Het stedelijk gebied heeft namelijk nog maar weinig weg van het oorspronkelijke habitat van die planten.

34

Het stedelijk gebied is over het algemeen in de zomer warmer, en zijn de winters zachter dan daarbuiten. Daarnaast is de waterhuishouding vaak anders en wordt zelfs kunstmatig gestuurd. En tot slot is de ondergrond kunstmatig opgebracht of bewerkt. Al deze factoren zouden juist een reden moeten zijn om in het stedelijk ook uitheems materiaal een kans te geven om zo de diversiteit in de stad te vergroten.

Diversiteit Anton Dekker, plantdeskundige bij de gemeente Apeldoorn is voorstander van meer diversiteit aan beplanting in de stad, en staat dan ook open voor vernieuwende plannen. Echter komen dat soort plannen zelden op tafel. Maar hierin kan een gemeente zeker invloed uitoefenen. Zij zouden specifiek om een ontwerp kunnen vragen waarin aandacht wordt besteedt aan coniferen. Echter is de meerwaarde van een conifeer bij veel gemeenten waarschijnlijk niet bekend waardoor die vraag nooit gesteld wordt. Maar bepaalde coniferen kunnen wel degelijk een meerwaarde zijn in de stad. Hierover wordt verder ingegaan in het volgende hoofdstuk.

3.4 INVLOED KWEKER Als de conifeer in de stedelijke openbare ruimte toegepast zou moeten worden is het noodzakelijk dat er ook geschikt plantgoed aangeboden wordt. Om er achter te komen wat het aanbod is, is contact gezocht met een boomkweker. In hoeverre zij invloed hebben en inspelen op de vraag is in deze paragraaf omschreven.

Marktwerking Zoals met de meeste handelsproducten is de markt van coniferen ook een kwestie van vraag en aanbod. Niet enkel voor wat betreft de prijs, maar ook vooral wat er gekweekt wordt. Dit kent namelijk twee kanten, want waar begint het? Komt er de vraag bij kwekers om geschikte coniferen voor de openbare ruimte te kweken in bepaalde vormen of maten, of probeert een kweker bepaalde soorten te kweken om deze vervolgens bij afnemers aan te bieden?

Vraag en aanbod Gekeken vanuit de kant van de architect is het lastig om in een plan soorten toe te passen die (nog) niet gekweekt worden.

Het is daarbij ook lastig een voorstelling te maken hoe sommige coniferen uitgroeien wanneer ze niet zoals gebruikelijk als haag maar bijvoorbeeld als straatboom of solitair worden toegepast, zonder dat men

dit ooit met eigen ogen heeft gezien. Het is wel zo dat architecten (nieuwe) bomen over gaan nemen wanneer blijkt dat ze een kweker goed bevallen.

Aan de andere kant zal een kweker niet zo snel een plantsoort, in dit geval een conifeer, in een bepaalde vorm of maat gaan kweken zonder dat er vraag naar is. Enkel wanneer een kweker op welke manier dan ook verwacht of merkt dat er vraag, en dus afname van zijn product zal zijn of gaat komen, zal deze keuze in overweging genomen worden. Een kweker probeert wel originele dingen op te zetten omdat je bij architecten niet interessant bent als je enkel kweekt waar vraag naar is. Belangrijk hierin is een goede kruisbestuiving tussen kweker en architect.

Afb. 3.6 Hier en daar zijn opgekroonde siervormen te vinden. Vrijwel enkel nog bestemd voor de grote particuliere tuin.

35

Sorti ment Op dit moment worden slechts een aantal bekende conifeersoorten wel gewoon gekweekt als stadsboom. Het gaat hierbij om met name Pinus, Metasequoia en Taxodium. Waarbij de laatste twee zich al in de jaren ‘70 bewezen hebben.

Metasequoia groeit enorm goed, ook in laanverband en verharding, maar men komt er later achter dat ze toch wel erg veel opdruk van verharding veroorzaken.

Hierdoor heeft hij wat imago schade opgelopen. Terwijl het probleem in dit soort gevallen vooral is: geweldige stadsboom, maar op de verkeerde plek toegepast. Pinus is daarentegen aan een opmars bezig. Zo worden er bijvoorbeeld ook al meerstammige gekweekt en toegepast. Een voorbeeld hiervan vinden we in Tilburg zoals te zien op afbeelding 3.6 hieronder.

Afb. 3.7 Hart van Brabantlaan in Tilburg. Foto is afkomstig van Google streetview en genomen in juli 2017

36

Onbekend Er is over het algemeen niet veel bekend over hoe de meeste coniferen in bepaalde situaties zoals bijvoorbeeld in een middenberm of parkeervak functioneren.

Er zijn geen voorbeelden bekend waarin geëxperimenteerd is met coniferen, zoals bijvoorbeeld een opgekroonde Thuja, of een Pseudotsuga langs een weg, en hoe zou een laan van Cedrus ogen? Het zou interessant zijn wanneer kwekers hierin initiatief zouden nemen. Echter blijft het dan de vraag of daar voldoende vraag naar ontstaat. Met dat risico zal een kweker die stap niet snel nemen, tenzij hij overtuigd is van de kwaliteit en eigenschappen van de soorten. Zoals gezegd nemen architecten het dan vaak over.

3.5 CONCLUSIE Het is duidelijk geworden dat coniferen daadwerkelijk relatief weinig worden toegepast.

Hiervoor is echter geen eenduidige oorzaak te geven. Er kan gezegd worden dat er een duidelijke relatie is tussen de opdrachtgever, de opdrachtnemer en de leverancier.

Respectievelijk dus gemeenten, ontwerpers, en kwekers. Deze partijen zijn afhankelijk bij de inrichting van de openbare stedelijke buitenruimte van elkaar en beïnvloeden daarmee gezamenlijk de toepassing van de conifeer. De onderlinge relatie is nog eens weergegeven in afbeelding 3.7.

Elke partij zou ervoor kunnen zorgen dat de conifeer meer toegepast zal worden.

Daarentegen is het ook zo dat wanneer er van de drie partijen één partij niet mee gaat het systeem ook niet kan werken. Het probleem ligt op dit moment echter niet enkel bij één discipline, het speelt in meer of mindere mate binnen elke discipline een rol.

Daarnaast zijn de redenen dat coniferen zo weinig worden toegepast voor elke partij uniek te noemen. Opvallend is dan ook dat het niet zozeer aan de conifeer zelf ligt, maar dat er dus externe factoren meespelen die ertoe leiden dat coniferen weinig worden toegepast.

Afb. 3.8 Relatie tussen partijen die betrokken zijn bij het maken van plannen in de stedelijke openbare ruimte.

37

4.

GEBRUIKSWAARDE VAN CONIFEREN IN DE STAD

Steden zijn dynamische plekken waar mensen dicht op elkaar samenleven, -wonen en werken. Verstedelijking zal in de toekomst alleen maar toenemen, met als voorbeeld dat naar schatting Amsterdam in 2030 de één miljoen inwoners gaat behalen. Alle Nederlandse steden, groot of klein, zijn gevoelig voor de gevolgen van klimaatverandering, zoals onder andere overstromingen, droogte periodes, hittegolven et cetera In het veranderende klimaat waar we nu in leven, waar er meer hittestressdagen, extremere buien, droogte periodes, luchtvervuiling zullen plaatsvinden en het lawaaierig is, is het de vraag hoe we de leefbaarheid van het stedelijk gebied het effectiefste kunnen behouden.

Het hoge percentage verharding in de stad gecombineerd met de toenemende kans op extreme neerslag kan leiden tot grotere materiële en financiële schade door verkeershinder, uitval van de infrastructuur en kostbare inzet van hulpdiensten.

Overstromingen in de gebouwde omgeving zijn in de afgelopen jaren gestegen en al in veel bestaande wijken een terugkerend probleem. In de toekomst worden ook meer zomerse en tropische dagen verwacht.

Hoewel men er niet direct aan zal denken kunnen coniferen op tal van manieren inspelen op problemen die voorkomen in het stedelijk openbaar gebied. Daarnaast hebben coniferen een grote variatie wat betreft uiterlijke kenmerken, dus de esthetische waarde, zoals ook op de afbeelding hiernaast te zien is.

Afb. 4.1 Deze foto is genomen in Hilversum bij Pinetum Blijdentein. Hierop is de grote diversiteit van coniferen goed te zien. Er is variatie in structuur, kleur, hoogte en vorm. Op esthetisch gebied liggen er voldoende kansen voor de conifeer.

4.1 BETEKENIS VAN CONIFEREN VOOR DE STAD Coniferen kunnen in bepaalde mate een uitkomst bieden voor een aantal voorkomende problemen in de stad. Met name op het gebied van luchtverontreiniging kunnen coniferen een positieve invloed hebben.

Luchtverontreiniging beperken Vervuilingsbron Coniferen kunnen een belangrijke rol spelen bij het zuiveren van de lucht in het stedelijk gebied. De belangrijkste bron van luchtverontreiniging in de stad is het verkeer. Het gaat daarbij om het produceren van fijn stof en stikstofdioxide.

Fijn stof wordt uitgedrukt in PM10.

Het bevat vele toxische verbindingen zoals zware metalen en organische verbindingen en is schadelijk voor de volksgezondheid.

Naaldbomen versus loo� omen Bomen halen in het algemeen veel verontreiniging uit de lucht. Daarbij zijn loofbomen het meest efficiënt als het gaat om het opnemen van gassen zoals stikstofdioxide en ozon. Naaldbomen daarentegen zijn juist veel geschikter voor het opnemen van PM10. De reden hiervoor is de structuur van de bladeren.

De vele spitse naalden zijn effectief in het afvangen van stofdeeltjes. De deeltjes blijven tussen en aan de naalden zitten.

Bij neerslag zullen de afgevangen deeltjes wegspoelen.

Jaarrond Het toepassen van naaldbomen (en dus coniferen) heeft daarbij het voordeel dat veel soorten wintergroen zijn. Daarmee Afb. 4.2 Werking groene tunnel-effect en hoe het voorkomen kan worden

40

vangen ze ook in de wintermaanden PM10 af.

Opkronen Verder is het zo dat lucht voor een groot deel onder de kroon door waait wanneer bomen opgekroond zijn, wat vaak het geval is in de stad, ter voorkoming van problemen met het verkeer. Veel coniferen daarentegen zijn smal piramidaal en hoeven daarom ook niet altijd opgekroond te worden. Deze bomen zullen dan ook maximaal fijnstof afvangen.

Groene tunneleff ect Beplanting kan de luchtverontreiniging plaatselijk ook in de hand helpen. Dit is het geval wanneer bijvoorbeeld een bomenlaan een dicht en gesloten kroondek heeft gevormd. Hierdoor ontstaat stilstaande lucht en kan de verontreiniging moeilijk weg. Waar het onder boomkronen weg kan waaien wordt het dan ook niet dan afgevangen, terwijl de beplanting dicht op de vervuilingsbron staat. (Hiemstra, 2017) Hoewel afhankelijk van de soort, zijn er met coniferen naar ons idee erg gunstige situaties te realiseren waarin veel fijn stof af te vangen is, direct bij de bron.

Geluidsreducti e Een onzichtbare vorm van spelende problematiek is de wisseling van de hoeveelheid geluid wat er in een bepaald gebied aanwezig is. Wanneer dit overlast met zich mee brengt, vooral in stedelijke gebieden waar veel mensen dicht bij elkaar wonen en werken, kan dit tot problemen leiden.

Gezondheidsklachten Geluidsoverlast in de woonomgeving heeft grote, negatieve invloed op de levenskwaliteit en gezondheid van mensen. Uit wetenschappelijk onderzoek in verschillende landen is duidelijk naar voren gekomen, dat geluidsoverlast zowel psychische als fysieke klachten veroorzaakt. Belangrijkste bron daarvan is verkeerslawaai.

Oorzaak De belangrijkste oorzaken van verkeerslawaai zijn de technische toestand van voertuigen, de verkeersdichtheid en de snelheid waarmee er gereden wordt.

Om het lawaai te reduceren worden doorgaans bouwkundige maatregelen getroffen. Vaak zijn dit geluidswallen en -wanden. Dit soort elementen zijn vaak geen lust voor het oog.

Invloed van bomen Capaciteit Specialisten hebben de dempingscapaciteit van individuele bomen en lanen gemeten. Helaas is daarbij geconcludeerd dat het effect zeer gering is. Waarbij loofbomen in de wintermaanden niets toe voegen wat betreft beperking van lawaai, vanwege het ontbreken van bladmassa. Naaldbomen hebben hier een groter effect omdat het meeste naaldhout wintergroen is.

Wanneer men echter hetzelfde effect wil verkrijgen als dat van een bouwkundige geluidswal heeft men minimaal een groene zone van vijfentwintig meter nodig, waarin zowel bomen als heesters voorkomen. Zo’n houtwal vervult daarin een dubbele rol. Naast de demping van

geluid heeft het een grote ecologische waarde. Echter is dit in de meeste gevallen ruimtelijke gezien niet mogelijk vanwege de vaak beperkte ruimte en mogelijkheden in het stedelijk gebied.

Echo Daarmee is beplanting als geluidswering niet meteen afgeschreven. Als aanvulling op bouwkundige ingrepen kan beplanting, waaronder coniferen galmen tegengaan.

Geluid dat een harde wand treft wordt grotendeels teruggekaatst. De echo die hierdoor ontstaat is hinderlijk. Het zachte oppervlak van beplanting absorbeert die galm.

Visueel Een bijkomend effect is, dat beplanting naast een geluidswal of -wand de constructie aan het zicht onttrekt.

Daarmee heeft het groen een meer esthetische functie. Dat is belangrijk, omdat een groene omgeving mensen op hun gemak stelt en stress reduceert. Het resterende geluid wordt zodoende als minder hinderlijk ervaren.

Alleen het absorberen van galm zorgt ervoor, dat lawaaihinder enigszins draagbaar is en minder negatief ervaren wordt. Voor echte reductie van het geluidsniveau zijn, naast de technische aspecten van het vervoermiddel, bouwkundige ingrepen toch noodzakelijk, die vervolgens met groen worden aangekleed. Dat maakt zo’n sober en eentonige zandheuvel of betonnen muur nog enigszins verteerbaar en ziet het er door de beplanting minder beladen uit.

41

Biodiversiteit in de stad vergroten In de huidige wereldwijde samenleving gaat het slecht met het soortenrijkdom van onze flora en fauna. Zo ook in Nederland, waar jaarlijkse diverse planten- en diersoorten verdwijnen.

Verstedelijking Oorzaken van het feit dat de flora en fauna het zwaar hebben zijn onder andere te wijden aan de oprukkende verstedelijking, industrialisering en schaalvergroting in de landbouw. Toch biedt de verstedelijking ook mogelijkheden voor het vergroten van de biodiversiteit. Rijk en gevarieerd groen worden meer dan ooit gewaardeerd in de leefomgeving. Naast het feit dat dit groen de leefomgeving verfraait, levert het een uitstekende bijdrage aan een verrijking van de biodiversiteit in de stad. Het kan namelijk de ideale leefomgeving zijn voor de diverse insectensoorten en vogels.

Afb. 4.3 Artikel over de financiële gevolgen van essentaksterfte in de Volkskrant van augustus 2017

Stadsklimaat Cultivars en exoten, waartoe de meeste coniferen behoren, bewijzen prima diensten in ons milieu. Het is een misverstand om te denken dat alleen inheemse soorten goed zouden zijn voor de biodiversiteit. Veruit de meeste tuin- en plantsoenplanten komen van

oorsprong uit andere delen van de wereld.

Ze zorgen voor veel kleur en variatie in onze gecultiveerde woonomgeving.

Sterker nog, ze zijn er vaak beter op aangepast. Immers het stadsklimaat is vanwege alle bebouwing, aanvulgronden, afwatering en luchtvervuiling behoorlijk afwijkend van het natuurlijke Nederlandse klimaat daarbuiten.

Ziekten Daarnaast heersen er onder diverse inlandse boomsoorten zoals bijvoorbeeld de Iep en Es, letale plantenziektes en plagen, welke men (nog) niet onder controle heeft. Dit met grote gevolgen voor verscheidene groenstructuren in diverse Nederlandse steden. Voor veel steden heeft dit vanzelfsprekend grote financiële gevolgen. Door toepassing van een breder sortiment waarin ook coniferen opgenomen zijn, worden grote risico’s zoals massale sterfte eerder uitgesloten. Daarbij zijn coniferen minder gevoelig voor ziekten en richten de ziekten geen grote schade aan.

Fauna Ook onze inheemse fauna maakt dankbaar gebruik van het voedsel, en schuil- en verblijfplaatsen wat exoten zoals coniferen bieden. Vooral voor vogels en kleine zoogdieren, zoals eekhoorns biedt de conifeer een aantrekkelijke schuil- en verblijfsplaats; dit vanwege zijn vaak fijn vertakte, en wintergroene habitus die hij van nature heeft. Daarnaast kunnen coniferen in de vorm van een haag ook nog een voor extra nestgelegenheid zorgen.

42

Urban Heat Island eff ect Temperatuursti jging Tijdens een hittegolf is het in iedere stad in Nederland, groot of klein, warmer dan in de landelijke omgeving. Dit effect wat bekend staat als het Urban Heat Island-effect wordt veroorzaakt door grote hoeveelheden stenig oppervlak van gebouwen en verhardingen. De stenige oppervlakken warmen snel op en stralen die warmte vervolgens Uit. Daarnaast wordt overdag het warme zonlicht opgeslagen en in de nacht nog afgestaan. Dit veroorzaakt een aanzienlijke temperatuurstijging in gebieden met relatief veel verhardingen en bebouwingen. Een stijging van 7 graden Celsius is geen uitzondering.

Belang van groen Onderzoek heeft uitgewezen dat het toevoegen van groene elementen, zoals onder andere loofbomen, coniferen en heesters, in privé en openbare ruimtes leidt tot een beter thermisch comfort.

Het groene dak van bomen absorbeert

minder zonlicht dan bijvoorbeeld asfalt.

Daarnaast voorkomt schaduwvorming dat zonlicht het stenig oppervlak kan bereiken en dus op kan warmen. Verder zorgt groen voor verdamping, en daarmee lagere luchttemperaturen.

Coniferen Voor het bereiken van een optimaal rendement met betrekking tot de verkoelende werking, dienen de bomen te voldoen aan een aantal criteria, namelijk: ◦ ◦ ◦ ◦

Bij voorkeur een half open of gesloten kroon, voor schaduwwerking; Lichte, frisse bladkleur, doordat dit meer licht weerkaatst Een 1e/2e grootte boom, omdat een grote boom meer schaduw geeft; Een zo breed mogelijke kroonbreedte, zodat de boom veel schaduw geeft.

Hoewel de conifeer niet aan alle bovengenoemde punten voldoet zijn er voldoende soorten die gedeeltelijk een bijdrage kunnen leveren.

Afb. 4.4 Grafische weergaven van het hitte-eilandeffect en het belang van groen.

43

Wind Situati e Tussen gebouwen in steden wil de wind nog wel eens als in een tunnel waaien of kunnen er val winden optreden. Bomen, als in de vorm van lanen of groepen zijn in staat die wind af te remmen en turbulenties te verminderen. Hierdoor wordt het microklimaat onder en rondom de bomen bevorderd. Door het dempen van de windsnelheid en turbulenties zijn bomen daardoor ook beter in staat fijnstof uit de lucht te filteren. Doorgaans wordt de remmende werking van bomen ten aanzien van de wind onderschat.

Opbouw Belangrijk is dat de beplanting in lagen is opgebouwd. De groene massa vormt dan

Afb. 4.5 De bomen op het Zuidplein in Amsterdam zorgen voor meer wind luwte om hiermee de verblijfskwaliteit te vergroten, en valwinden van de omliggende hoogbouw tegen te gaan. De coniferen, in dit geval Pinus nigra var. nigra vervullen deze functie, in tegenstelling tot het loofhout ook in de wintermaanden

44

vanaf de bodem tot de top een barrière, waar de wind overheen wordt gevoerd.

Achter de beplanting onstaat zodoende een luwte, waarin het door groen veroorzaakte microklimaat niet verstoord wordt. Zo kan het in de zomer koeler en in de winter milder zijn. Naast een direct effect op de gezondheid van mensen, heeft dit ook energiebesparing tot gevolg.

Jaarrond Omdat veel coniferen wintergroen zijn en dus hun massa houden, vervullen ze de functie als windvanger het gehele jaar door. Verder zijn coniferen beter bestand tegen wind dan de gemiddelde loofboom als die in blad staat. Hoe dat zit wordt nader toegelicht in paragraaf 4.2

Architectonische waarde In paragraaf 2.1 is er binnen de groep coniferen al een onderverdeling gemaakt. Deze onderverdeling, gebaseerd op met name de esthetische kenmerken van de plant geeft eigenlijk al aan dat in de groep coniferen verschillende waarderingen aan coniferen toe te kennen zijn. Iedere soort heeft zijn eigen waarde als het om de toepassing gaat in de vorm van beplantingstype, habitus, transparantie, kleur en seizoensbeleving. In deze subparagraaf worden de esthetische waarden van de conifeer uiteen gezet. Daarbij wordt ook gekeken naar de toepassing

Statement maken Steden zijn een onnatuurlijke, door de mens gecreëerde omgeving. De omstandigheden zijn er over het algemeen anders dan het van nature ooit geweest is. Dat gegeven biedt juist kansen voor de conifeer. Want waarom zou een plantensoort die ooit op een bepaalde plek, onder bepaalde omstandigheden voorkwam, daar nu in een geheel andere situatie terug moeten komen? Juist in het stedelijk gebied liggen kansen om creatief om te gaan met beplanting.

◦ ◦ ◦ ◦ ◦ ◦ ◦ ◦

Abies soorten, A. Nordmanniana, A. procera ‘Glauca’, A. koreana Cedrus libani ‘Glauca’ Cedrus deodara Pinus parviflora ‘Glauca’ Calocedrus decurrens Metasequoia glyptostroboides Picea pungens ‘Glauca’ Pinus nigra ssp nigra

Afb. 4.6 Solitaire toepassing van coniferen zoals Metasequoia glyptostroboides in Amsterdam op het voorplein van de arena.

Op bepaalde plekken, waar men bijvoorbeeld duidelijke herkenbaarheid wil verkrijgen, kan juist het statige en jaarrond gelijke karakter van bepaalde coniferen uitkomst bieden. Een stoer ontwerp geeft de openbare zo ook in de winter body met het wintergroene karakter, wanneer het loof kaal is.

Mogelijke beplanti ngstypen Solitair of groepen Gezien het karakter van coniferen en hun meestal jaarrond groene verschijning zijn ze zeer geschikt als solitair of als groep.

In principe kan iedere coniferen soort, op bodembedekkende coniferen na, als solitair of groep toegepast worden. Echter moet een solitaire conifeer een specifiek kenmerk hebben waarmee hij zich van de rest onderscheid, zoals een aparte groeivorm, opvallende bladkleur of juist bijzondere kegels.

Soorten die zich onder andere goed manifesteren voor de toepassing als solitair voor de stedelijke openbare ruimte, van ruime opzet, zijn:

Soorten voor in de stedelijke openbare ruimte van een kleine omvang, zijn onder andere: ◦ ◦ ◦ ◦ ◦ ◦

Picea omorika Juniperus chinensis ‘Keteleeri’ Taxodium distichum ‘Nutans’ Taxus baccata ‘Fastigiata’ Picea abies ‘Ohlendorffii’ Cryptomeria japonica ‘Jindai’ 45

Afb. 4.7 Coniferen toegepast als bomenlaan en -rij.

Boven: Sequoiadendron giganteum bij het Delta ziekenhuis in Rhoon.

Afb. 4.8 Taxodium distichum ‘Nutans’ aan de Amsterdamse grachten.

Lanen en bomenrijen Het geen waar de conifeer nog niet echt bekend om staat, is de toepassing als laanboom. Toch zijn er verschillende coniferen soorten te noemen die hier wel degelijk geschikt voor zijn. De toepassing van een bomenlaan of rij, wordt in eerste instantie vaak vanuit een functionele reden bedacht. Een aantal functies die een bomenlaan en bomenrij, voorziet zijn: begeleiding, verkoeling en het temperen van windinvloeden.

In feite zijn alle coniferen, mits ze de wettelijk vastgelegde verkeerstechnische vrije doorrijhoogte kunnen behalen, geschikt voor de toepassing als bomenlaan of bomenrij. Hiervoor moeten de coniferen wel opkroonbaar zijn, echter is uit de interviews gebleken dat dit bij geen enkele conifeer problemen oplevert.

Coniferen soorten die met name geschikt zijn voor de toepassing als laanboom zijn: ◦ ◦ ◦ ◦ ◦ ◦

Taxodium distichum Metasequoia glyptostroboides Pinus sylvestris Pinus nigra var. nigra Calocedrus decurrens Cryptomeria japonica Hagen De toepassing van hagen in de stedelijke openbare ruimte doet men over het algemeen vaak met een functionele reden.

Zoals het omheinen van een bepaald gebied voor het creëren van privacy en het scheiden van functies zoals verschillende wegtypes of juist een speeltuin. Daarnaast kunnen hagen een begeleidende functie vervullen en dienen ze geregeld als ‘groene’ achtergrond. Hagen worden nog weleens ingezet om niet gewaardeerde, vaak technische objecten in de openbare ruimte zoals bijvoorbeeld trafohuisjes of koelinstallaties te verhullen, de wel bekende toepassing van schaamgroen.

Er zijn daarvoor een aantal geschikte soorten die alleen in de zomer groen zijn, maar wanneer men voor wintergroene soorten kiest, kan men ook groenblijvende

Afb. 4.9 De toepassing van Picea abies als haag Afb. 4.10 Tsuga canadensis als haag.

Ze zijn niet veelvuldig voorkomend, maar daardoor niet minder toepasbaar.

46

coniferen toepassen. Soorten die zich goed lenen voor de toepassing als haag, zijn: ◦ ◦ ◦ ◦ ◦ ◦ ◦

x Cupressocyparis leylandii Taxus baccata Thuja occidentalis Thuja plicata Tsuga canadensis Metasequoia glyptostroboides Picea abies

Vakbeplanting en bodembedekkers Wanneer men opzoek is naar een plant voor de toepassing als bodembedekker of als vakbeplanting, kijkt men al gauw naar bijvoorbeeld Cotoneaster, Hypericum, Lonicera of momenteel ziet met steeds meer de toepassing van vaste planten in de openbare ruimte. Toch zijn er een aantal coniferen die ook de taak van bodembedekker en vakbeplanting in kunnen nemen. Als voorbeeld hier zijn

de volgende coniferen soorten hier voor geschikt: Bodembedekkers: ◦ ◦ ◦ ◦ ◦

Juniperus squamata ‘Blue Carpet’ Taxus baccata ‘Repandens’ Microbiota decussata Juniperus communis ‘Hornibrookii’ Juniperus communis ‘Repanda’

Vakbeplanting: ◦ ◦ ◦ ◦ ◦ ◦ ◦

Podocarpus nivalis Pinus mugo var. pumilio Tsuga canadensis ‘Jeddeloh’ Picea abies ‘Ohlendorfii’ Juniperus x pfitzeriana ‘Pfitzeriana Aurea’ Juniperus chinensis ‘Blue Alps’ Picea abies ‘Nudiformis’

Afb. 4.11 Coniferen toegepast als vak- en bodembedekkende beplanting. Links, Pinus mugo var. pumilio. Rechts, de bodembedekkende Microbiota decussata

47

Kleurenpalet van de conifeer Coniferen zijn er in veel verschillende kleuren, misschien wel in meer kleur varianten dan loofhoutgewassen. Het idee dat coniferen qua kleur eentonig zijn is al gelange tijd achterhaald. Kleur varianten waarin coniferen verkrijgbaar zijn, gaan van het grijsblauwe tot het felgele, en er zijn zelfs bonte coniferen beschikbaar.

Daarnaast heb je een kleine groep aan coniferen die een opvallende herfstkleur hebben en in het voorjaar een frisse, groene uitloop van nieuwe ‘blad’. Hier wordt dieper op ingegaan in de volgende subparagraaf over seizoensbeleving.

Wanneer men met kleuren wil ontwerpen en componeren, moet men er voor waken dat opvallende kleuren gedoseerd gebruikt worden. Opvallende, kleurige coniferen domineren al snel en het wordt daarom aangeraden dit subtiel, doordacht en in de juiste verhoudingen toe te passen. Om een beeld te geven van de ruime variëteit aan kleuren, ziet men op de pagina hiernaast een kleurenschema met de meest voorkomende kleuren in het coniferen assortiment.

Afb. 4.12 Coniferen met seizoensbeleving zoals de geïllustreerde Abies koreana met zijn opvallende blauwgrijze kegels links.

Rechts een Taxodium distichum in herfstkleur

48

Coniferen met seizoensbeleving De regel dat coniferen altijd wintergroen zijn en daardoor een eentonig en statisch uiterlijk hebben is over het algemeen waar, echter is hier een uitzondering op de regel in, namelijk de naaldverliezende conifeer. Deze naaldverliezende coniferen krijgen in het najaar net zoals loofhoutgewassen een herfstkleur en schieten in het voorjaar weer frisgroen uit.

Coniferen met een herfstkleur zijn: ◦◦ ◦◦ ◦◦ ◦◦ ◦◦

Metasequoia glyptostroboides Taxodium distichum Pseudolarix amabilis Larix decidua Larix kaempferi

Daarnaast krijgen coniferen net zoals loofhoutgewassen bloemen en vormen ze vruchten om hun voorbestaan te blijven garanderen. Echter is deze bloei en vruchtvorming van de meeste coniferen onopvallend, op enkele soorten na. ◦◦ ◦◦ ◦◦ ◦◦ ◦◦

Larix kaempferi Abies koreana Picea omorika Picea orientalis Pinus parviflora ‘Glauca’

Afb. 4.13 Kleurbereik van in Nederland goed verkrijgbare en toepasbare coniferen

Afb. 4.14 De transparante Cedrus libani toegepast als solitair rondom het gebouw van internationaal advocatenkantoor Baker & McKenzie op de Zuidas in Amsterdam.

Transparante coniferen De trend van toegepaste beplanting anno 2018 is dat voornamelijk, de bomen en heesters transparant in hun bladmassa zijn volgens boomkwekers. Menig conifeer heeft als habitus een zeer gesloten kroon, zoals bijvoorbeeld een Chamaecyparis, Thuja en Calocedrus. Toch zijn er coniferen die wel als transparant te bestempelen zijn. Deze soorten zijn: ◦◦ ◦◦ ◦◦ ◦◦ ◦◦ ◦◦ ◦◦

50

Araucaria araucana Cedrus -soorten Larix - soorten Pinus - soorten Metasequoia glyptostroboides Taxodium distichum Tsuga heterophylla

4.2 EIGENSCHAPPEN VAN CONIFEREN In paragraaf 4.1 is aangetoond wat de positieve waardes van coniferen in de stedelijke openbare ruimte zijn en welke diensten zij hiermee kunnen vervullen. Voorbeelden hiervan zijn o.a. het reduceren van hitte-stress, afvangen van fijnstof en het vergroten van de biodiversiteit.

Dit neemt niet weg dat coniferen geen beperkingen en negatieve effecten met zich mee brengen, en het functioneren van de openbare ruimte kunnen belemmeren. De conifeer staat ten slotte niet in zijn natuurlijke leefomgeving waaraan hij zich naar geëvolueerd heeft, maar in een kunstmatige plek. Daarom wordt er in deze paragraaf onderzocht wat een conifeer nodig heeft om te kunnen groeien en vitaal te blijven. Daarnaast wordt er gekeken naar de nadelige effecten van bomen in de openbare ruimte zijn en wordt specifiek in gegaan op beperkingen die met name voor coniferen gelden en wat de oorzaken hiervan zijn.

Algemeen Iedere conifeer heeft zijn sterke en zwakke punten. De mate waarin een eigenschap van een conifeer een toegevoegde waarde heeft of juist overlast veroorzaakt is afhankelijk van de context waarin de boom geplaatst is. In deze paragraaf worden algemene eigenschappen toegelicht welke voor het grootste deel van de coniferenfamilie van toepassing zijn.

Blad De bladeren van coniferen doen precies hetzelfde als dat van loofbomen, namelijk het produceren van organische verbindingen die verder getransporteerd worden naar andere delen van de plant ten behoeve van groei. Echter de vorm van de ‘bladeren’ van coniferen is wel degelijk anders dan die van loofbomen, en is één van de eigenschappen waarmee zij zich onderscheiden.

Coniferen hebben namelijk geen echte bladeren maar naalden of schubben. Schubhoutgewassen, zoals Chamaecyparis, Thuja en Microbiota hebben bladeren die opgevouwen zitten en elkaar gedeeltelijk overlappen. Naalden zijn in feite opgerolde bladeren. Dit zien we bij bijvoorbeeld Pinus of Cedrus

gebeurd niet in één keer, maar beetje bij beetje waardoor ze een constante doorloop van vers blad hebben. Gevolg is echter wel dat er ook continu verlies is van naalden en schubben. Dit fenomeen zou in een stedelijke omgeving mogelijk tot overlast kunnen zorgen. In dat geval zal er op plaatsen waar dit ongewenst is frequenter en het gehele jaar geveegd moeten worden.

Gemiddeld blijven de schubben of naalden drie jaar aan een boom hangen. Uiteraard zijn hier uitzonderingen op zoals we zien bij Larix of Taxiodium die elk jaar, net zoals een loofboom in het najaar al het blad laat vallen. Echter zijn de meeste soorten wintergroen. Het wisselen van het blad

51

Afb. 4.15 Naald en vruchtval van coniferen.

Vruchten Bloei De meeste coniferen bloeien onopvallend in het voorjaar, en zijn over het algemeen eenslachtig of eenhuizig.

Dat betekent dat er zowel mannelijke als vrouwelijke bloemen op de plant aanwezig zijn. Voor sommige coniferen geldt het bovengenoemde niet, deze zijn tweehuizig. Het gaat daarbij om de volgende soorten: Taxus, Cephalotaxus, Juniperus en Araucaria.

Stuifmeel De bloemen van een conifeer zijn naakt en missen in vergelijking met de Angiospermae soorten, kelk- en kroonbladeren. De vrouwelijke bloemen bestaan uit een groot aantal vruchtbladeren waar zich de eicellen op bevinden. De mannelijke bloemen bestaan uit een flink aantal meeldraden en vormen samen de bloeiwijze die in het algemeen katje worden genoemd.

De bloeiperiode van de mannelijke bloemen is vaak zicht-, en merkbaar. Ze verspreiden namelijk wolken stuifmeel omdat het windbestuivers zijn. Ze kunnen dan overlast met zich mee brengen aan mens, dier en object. Hierbij moet je denken aan allergische reacties of de

Afb. 4.16 Links de kegelbessen van een Taxus, rechts de kegels van een Pseudotsuga

52

geelgroene waas over pas gewassen auto’s. Coniferensoorten die onder andere veel stuifmeel verspreiden zijn: ◦◦ ◦◦ ◦◦ ◦◦

Chamaecyparis Picea Taxus Thuja

Kegel De vruchten, wat eigenlijk geen ‘echte’ vruchten zijn, die gevormd worden zijn kegels of kegelbessen. Na verspreiding van het stuifmeel komt het in aanraking met de vrouwelijke bloem, die daardoor bevrucht raakt en uiteindelijk een houtige kegel vormt. Bij Juniperus, Taxus en Cephalotaxus is de ontwikkeling iets anders, zij krijgen namelijk geen kegel maar een kegelbes.

Na iedere groeiperiode vallen de kegels of delen ervan uit de boom, wat bij sommige coniferen, gezien de grootte en structuur van de kegels, door mensen als hinderlijk kunnen worden ervaren. Coniferen die mogelijk hinderlijke kegels vormen zijn: ◦◦ Abies soorten ◦◦ Picea orientalis ◦◦ Pinus wallichiana

Wortelgestel Wortels vervullen meerdere taken voor een boom. Het wortelgestel staat in direct contact met de bodem, en vervuld daarmee de volgende functies: het verankeren van de boom, vocht- en voedselopname en lucht uitwisseling.

In het algemeen hebben coniferen een ander wortelgestel dan loofbomen. Vaak bestaande uit een hoofd penwortel en wortels die vrij oppervlakkig groeien.

Dat laatste is iets wat in het stedelijk

gebied, waar het ondergronds vaak net zo druk is als bovengronds, tot problemen kan leiden. Daarnaast zijn veel plekken in de stad verhard en is de kans van wortelopdruk van de verharding door wortels van de conifeer aanwezig.

Verhardingen die opgedrukt zijn door bomen verliezen hun functie en kunnen zelfs leiden tot gevaarlijke situaties zoals valpartijen met mogelijke menselijk letsel tot gevolg.

Standplaatseisen Lichtbehoeďż˝ e Vrijwel alle coniferen houden van een lichte standplaats waarin aan hun behoefte naar zonlicht kan worden voldaan. In steden krijgt men te maken met soms beperkte lichtinval door bijvoorbeeld omliggende hoogbouw. Met name de lichtminnende coniferen zullen hier slecht functioneren en niet tot hun recht komen.

Er zijn echter uitzonderingen: met name Taxus, Tsuga, Thuja plicata en enkele Juniperus-soorten kunnen ook veel schaduw verdragen. Zeker in de jeugdfase.

Er blijven dus wel degelijk mogelijkheden, juist op minder zonnige plekken.

Waterbehoeďż˝ e Met name op zandgronden ziet men dat de resultaten van groei en vitaliteit bij coniferen goed zijn. Dit is mede dankzij het grote bereik van de conifeer. Ze kunnen goed tegen een langere periode van droogte, maar ook nattere periodes worden goed verdragen. Echter lange periodes of structurele wateroverlast worden veelal niet gewaardeerd, zeker niet in de winterperiode. Natte gronden

moeten worden gedraineerd om een conifeer een lang leven te bieden.

Uitzonderingen op deze regel is de Moeras cipres (Taxodium distichum), deze kan langdurig onder water staan vanwege de aanmaak van bovengrondse kniewortels die de boom voorziet van zuurstof. (Van den Berk, 2015)

53

Bodem Coniferen zijn niet al te kieskeurig wat de grond betreft. Weliswaar is iets zure lichte kleigrond of zandige leemhoudende grond met een pH van circa 6 het geschiktst, maar de tolerantie is groot. Met name op zandgronden ziet men dat de resultaten van groei en vitaliteit goed zijn. Wat echter wel belangrijk is, maar dit geldt in het algemeen voor planten, is dat de structuur van de bodem goed moet zijn. Dit houdt in dat de onderlinge samenhang en rangschikking van minerale gronddeeltjes zoals zand en klei, organische stof, water en lucht 40:5:30:25 is. In zo’n grond is het vocht en luchtgehalte ideaal, wat terug te zien is in de vitaliteit en groei.

Afb. 4.17 Op zeer arme en droge gronden, waar veel bomen geen kans hebben.

Kan Pinus sylvestris zich wel vestigen, zoals hier te zien op de Bedafse Bergen in Uden.

54

Coniferen zijn geen grote eters, maar in het algemeen groeien coniferen harder in een voedselrijke grond beter dan in coniferen in een voedselarme grond.

Enkel is het de vraag dat men coniferen op een voedselrijke grond moet toepassen.

Er zijn heel wat soorten die op een voedselarme grond nog steeds goed groeien. Op kwekerijen worden coniferen in hun jeugdfase vaak in veengronden of in container met potgrond gekweekt zodat ze een snelle groei ondergaan. Vanuit een economisch perspectief gezien is dit heel logisch, echter is het opmerkelijk dat coniferen die na de kweek in veengronden worden toegepast, hierin niet erg oud worden.

Gevoeligheid De groei en vitaliteit van coniferen in de stad hebben vaak een onlosmakelijke verbondenheid met de omgevingsfactoren. Zo draagt een slechte standplaats bij aan bij de vorming van ziektes, aantastingen, beschadigingen en andere beperkingen. Ook invloeden van het weer, zoals (zee) wind, en sneeuwval of ijzel kunnen ervoor zorgen dat goed functionerende coniferen, toch ten prooi vallen aan een van deze factoren. De gevolgen hiervan voor zowel boom als stad wordt in deze paragraaf kritisch tegen het licht gehouden.

Ziekten en aantasti ngen Ziekten en aantastingen zijn onlosmakelijk verbonden met de conifeer.

Literatuurstudie (Stadsbomenvademecum 3C) toont aan dat de omgevingsfactoren, zoals stedelijke, en abiotische factoren bijdragen aan de vatbaarheid voor ziekten en aantastingen. Met andere woorden, wanneer een conifeer op een plek staat met slechte groeiomstandigheden draagt dit bij aan de vatbaarheid. Andersom geldt het ook zo. Een goed samengesteld bodemleven met vele gezonde boomwortels, verkleint de kans op ziekten en aantastingen bij coniferen.

Als men kijkt naar de natuur, ziet men dat ziekten en plagen onderdeel zijn van het ecosysteem. Zij zorgen ervoor dat zwakkere en oude exemplaren ‘opgeruimd’ worden, waardoor er ruimte ontstaat voor verjonging of sterkere soorten. Ook draagt het dode hout in een bos bij als habitat voor andere organismen.

De stedelijke openbare ruimte daarentegen is een heel andere leefomgeving voor bomen. Het

ecosysteem waar de conifeer in de natuur mee samenleeft ontbreekt grotendeels.

Daarnaast is de waarde van één conifeer in het stedelijkgebied veel groter dan dat van een conifeer in het bos. Hierdoor is het vaak niet wenselijk dat bomen ziek of aangetast worden en moeten daardoor zo lang mogelijk gezond blijven.

De meest voorkomende ziektes en aantastingen bij coniferen zijn: Wortels en stamvoet ◦ Dennenmoorder - Heterobasidion annosum ◦ Wortelrot - Phytopthora ◦ Echte honingzwam – Armillaria mellea Stam en takken ◦ Letterzetter - Ips typographus Naalden en twijgen ◦ Coniferentakluis – Cinara pinea ◦ Coniferenroest – Gymnosporangiumsoorten ◦ Plakker – Lymantria dispar ◦ Galmijten – Eriophyes-soorten

Afb. 4.18 Verschillende ziektes en aantastingen die met name bij coniferen voor komen. Van links naar rechts: Coniferenroest, Letterzetter en Dennenmoorder.

55

Weersinvloeden Sneeuw Uit het verleden is gebleken dat coniferen in het algemeen gevoelig zijn voor de gevolgen van zware sneeuwval en ijzel.

Door dat coniferen het gehele jaar ‘groen’ zijn vangen ze in tijden van sneeuwval veel op. Met name in tijden van natte sneeuwval, wanneer sneeuw zich heeft vermengd met regen of half gesmolten sneeuwvlokken, komt er veel gewicht en stress op de takken te staan. Dit met soms het gevolg dat er grote takken tot halve kronen uit de boom breken of uitzakken.

Het uitbreken of uitzakken van takken door sneeuwval is slecht voor de conifeer.

De boom raakt beschadigd en wordt hierdoor gevoeliger voor besmetting van ziektes en aantastingen. Daarnaast wordt de conifeer aangetast is zijn vaak statische, wintergroene vorm, door het uitbreken van takken kan men in de kroon kijken, Vele coniferen soorten herstellen dit fysiek wel, enkel hun natuurlijke habitus is aangetast en word hierdoor minder door de mens gewaardeerd.

Afb. 4.19 Schade aan een groot aantal Pinussen op het Stationsplein in Apeldoorn door sneeuwval. Dit gebeurd echter niet bij elke sneeuwbui, maar slechts eens in de 10-15 jaar.

56

Wind Het is algemeen bekend dat wind schade aan kan richten aan bomen tijdens een storm. Zoals ook met sneeuwval blijft de schade aan bomen tijdens een storm meestal beperkt tot een enkeling per storm. Daarbij vinden de meeste stormen in ons land plaats in de maanden dat de loofbomen uit het blad zijn en daardoor minder wind vangen. Hiermee lijken wintergroene coniferen dan eerder slachtoffer te worden van een storm, maar niets is minder waar. Hoewel men anders zou verwachten zijn ook wintergroene coniferen goed bestand tegen wind. De reden hiervan is te koppelen aan het feit ze het hele jaar in het ‘blad’ staan en het daardoor meer gewend zijn dan loofbomen die met blad veel meer wind vangen dan zonder. Daarnaast hebben coniferen een grote penwortel waarmee ze zich goed kunnen verankeren, zoals eerder al omschreven.

Zeewind Op een aantal soorten na zijn coniferen in het algemeen niet goed bestand tegen zoute zeewind. Vlakbij de kust, ongeveer twintig kilometer hemelsbreed, is de invloed van zoute zeewind op coniferen nog goed merkbaar. Zeewind bevat zout, waardoor de schubben of naalden van de conifeer beschadigen. Het zout onttrekt water uit de plant en droogt de plant letterlijk uit. Met name coniferen die niet beschut staan en vatbaar zijn voor

zuid-westenwind zijn het meest gevoelig.

Coniferen die redelijk bestand zijn tegen zeewind zijn: ◦◦ ◦◦ ◦◦ ◦◦ ◦◦ ◦◦ ◦◦

J uniperus-soorten, Picea sitchensis x Cupressocyparis Cryptomeria Pinus mugo Pinus nigra Thuja occidentalis

Afb. 4.20 Picea sitchensis dichtbij de kust. Het is één van de coniferen die zeewindbestendig is.

57

4.3 SITUATIE IN DE STAD In de stad staan bomen vaak niet zo hoog op de lijst wat betreft voorrang. Zaken als riolering, het elektronische netwerk en parkeerplekken worden vaak belangrijker gevonden. In de stedelijke openbare ruimte krijgen bomen daardoor te maken met diverse beperkingen.

Beplanting moet daarnaast aan veiligheidseisen voldoen. In deze paragraaf worden situaties en factoren behandeld waar bomen mee te maken krijgen in de stad en hoezeer de conifeer daarbinnen past.

Groeiruimte Ondergrondse ruimte Wegfunderingen Wanneer de conifeer in zijn natuurlijk omgeving staat krijgt hij in de meeste gevallen voldoende voeding, zuurstof in de bodem en doorwortelbare ruimte.

Dit komt doordat er over het algemeen voldoende bodemleven in de ondergrond aanwezig is en de bodem ‘open’ ligt ten op zichtte van de open lucht. In het stedelijk gebied is dit wel degelijk anders.

Hierin wordt de beperkte ondergrondse groeiruimte mede veroorzaakt door de grote hoeveelheid verharding met hun dikke funderingslagen. De funderingslagen die vaak bestaan uit granulaatsamenstelling zijn voedselarm Afb. 4.21 De complexiteit van het kabelnetwerk in de stad vormt in sommige gevallen een belemmering tot het planten van bomen.

58

en sterk verdicht waardoor de conifeer hier met zijn wortels niet doorheen komt, daarbij is het bodemleven nihil.

Kabels en leidingen Naast de funderingslagen liggen in steden ondergronds uitgebreide netwerken van kabels en leidingen.

Water- en gasleidingen, riolering, data, en elektriciteit. Het is niet wenselijk dat wortels deze netwerken aantasten, en het combineren van beplantingen en leidingen is daarom geen optie. De ruimte die overblijft om goed te kunnen groeien wordt hierdoor voor bomen regelmatig beperkt.

Bovengrondse ruimte Coniferen in de stad hebben naast de ondergrondse ruimte beperking zeker ook bovengronds te lijden onder de drukte van de dynamiek van de stad.

Componenten van de buitenruimte zoals de infrastructuur en bebouwing beïnvloeden de bovengrondse ruimte voor de conifeer.

Toegankelijkheid Omdat nagenoeg het gehele stedelijke gebied begaanbaar moet zijn voor diverse voertuigen, voornamelijk auto’s en vrachtwagens, dienen coniferen die zijn toegepast als laanboom opgekroond te worden. De omvang van auto’s en zeker vrachtwagens is dermate groot dat dit vaak tot rigoureuze snoei leidt.

Dit is desalniettemin noodzakelijk om

zowel voertuig als boom te beschermen.

Het is dus belangrijk dat langs wegen opkroonbare, of zuilvormige soorten worden toegepast.

Belemmeringen Daarnaast staan steden vaak vol met straatmeubilair en gevels van woningen, kantoren en winkels staan soms zo dicht op elkaar dat de ruimte voor beplanting nog maar beperkt is. Daar waar op beperkte ruimte toch bomen worden toegepast dient men er rekening mee te houden dat op latere leeftijd takken tot problemen kunnen leiden. In het geval van met name coniferen met een dichte kroon is het vaak lastig deze te snoeien, zodat het ook voor het oog aantrekkelijk blijft.

Groeiplaatsverbetering Verharding Het is al aan bod gekomen dat er over het algemeen weinig coniferen in de stedelijke openbare ruimte te vinden zijn, maar het wordt nog veel lastiger coniferen te vinden die in verharding staan. Maar daar

is wel een reden voor. Navraag bij kwekerij Van Den Berk leert namelijk dat coniferen in principe niet zonder hulpmiddelen in de verharding kunnen overleven. De voornaamste reden hiervoor is het gebrek aan luchtuitwisseling van de wortels.

Afb. 4.22 Een voorbeeld van een constructie ten behoeve van groeiplaatsverbetering.

Luchtslangen verzorgen de gasuitwisseling van de wortels met de buitenlucht, het gat wordt vaak gevuld met goed doorwortelbare grond, en de constructie vangt de verkeersbelasting op.

59

Wanneer verharding wordt toegepast wordt de bodem, en daarmee het wortelstelsel vrijwel volledig afgesloten van de lucht. Hiermee ontstaat er een zuurstofgebrek in de bodem, waar coniferen over het algemeen niet tegen kunnen.

Voorzieningen Om een conifeer toch een standplaats te bieden waarin hij gezond en vitaal blijft

groeien dienen er voor boomvormige coniferen kunstmatige oplossingen gecreëerd te worden, zoals een ondergrondse groeiplaatsvoorziening. In zo’n voorziening is eigenlijk elke boom te planten. Echter dient het argument om bomen, en in dit geval coniferen op deze manier te planten erg sterk te zijn, of er moet voldoende budget beschikbaar zijn.

Dit soort oplossingen zijn namelijk erg duur.

Bodemgesteldheid Zuursto� uishouding Het grootste probleem met beperkte ondergrondse ruimte voor coniferen is het tekort aan zuurstof in de ondergrond. Het zuurstofgebrek wordt veroorzaakt door de verdichting van de grond, gesloten verhardingen en de stagnatie van water of een constant verhoogde grondwaterstand.

Coniferen die een te lange tijdsduur over te weinig zuurstof beschikken, tonen verschillende verschijnselen.

Door zuurstofgebrek vermindert het functioneren van wortels, en kunnen verschijnselen optreden die te vergelijken zijn met verdrogingsverschijnselen.

Bij een constant zuurstofgebrek wordt de bladbezetting van coniferen tevens steeds geler of bruiner en zullen delen van de kroon afsterven. In het ergste geval sterft de boom al na een aantal jaar.

Vochthuishouding Coniferen staan erom bekend dat ze bestand zijn tegen droogteperiodes en graag in een goed doorlatende, droge ondergrond staan, echter kan er in extreme gevallen toch een vochttekort optreden. Een tekort aan vocht bij coniferen in de stedelijke openbare ruimte, treedt vaak op doordat de gesloten verharding rondom bomen het hemelwater via het rioolstelsel afvoert. Daarnaast gebeurt het weleens dat coniferen in (verhoogde) bakken of

60

plantenborders worden toegepast. In dat soort gevallen krijgt de conifeer vaak enkel via vallende hemelwater toevoer aan vocht.

Het gevolg van vochttekort is dat er ‘blad’ en takverwelking optreedt en deze verdorren. Naalden vallen vroegtijdig uit om de verdamping te verminderen.

Naargelang de duur van het te kort aan vocht breiden de gevolgen zich verder in de kroon uit.

Voeding Ondanks dat coniferen niet al te kieskeurig wat grondsoort en het ‘geen grote eters’ zijn, moeten ze uiteraard wel een bepaalde percentage voeding uit de bodem kunnen halen om vitaal te kunnen blijven. Een tekort aan voedingsstoffen in de ondergrond wordt vaak veroorzaakt door de funderingen van wegen.

Funderingsmaterialen hebben weinig tot geen voedingsstoffen, waardoor coniferen hier niet graag in wortelen. Gebrek aan voeding bij coniferen uit zich in: ◦ ◦

Verminderde groei door een tekort aan stikstof Slechte, gedrongen groei

Verkeersveiligheid Vrij zicht Naast het feit dat met name bomen langs wegen opgekroond worden ten behoeve van de doorgang, is ook voldoende zicht belangrijk in het belang van de veiligheid.

Met name wanneer coniferen toegepast worden op punten waar de verkeersintensiteit hoog is en er meerdere verkeersstromen bijeenkomen. Hierbij moet men bijvoorbeeld denken aan kruispunten,

voetgangers- en fietsoversteekplaatsen en spoorwegovergangen. Op deze plekken wil men het zo overzichtelijk mogelijk houden om verkeersongevallen te voorkomen. De toepassing geschiedt hier het beste door bomen op te kronen of met laagblijvende, dan wel bodembedekkende soorten te werken. In ieder geval dient het gezichtsveld van verkeersdeelnemers niet negatief te worden beïnvloed.

Snoei Laten we voorop stellen dat coniferen het mooist zijn als ze ongedwongen kunnen groeien. Snoei is dan, met uitzondering van hagen, in eerste instantie niet gewenst. Echter, bovengenoemde factoren wegen vaak zwaarder dan de esthetische waarde van de conifeer, waardoor een conifeer op verschillende toepassingsplekken toch ongekroond moet worden. Opkronen van een conifeer is vrijwel bij iedere soort mogelijk, echter is het natuurlijk wel de vraag of dit bij iedere soort voor het esthetisch

beeld gewenst is. Zoals eerder genoemd in paragraaf 4.2 is de standplaats en soortkeuze daarom zo belangrijk. Het loont, juist een conifeer toe te passen op een standplaats waar hij geheel vrijuit kan groeien.

Naast het opkronen van een conifeer om verkeerstechnische redenen is er naast de gebruikelijke beheersmaatregelen voor een boom, geen specifieke toe te kennen voor een conifeer.

61

Zoutgevoeligheid De toepassing van strooizout wordt gedaan om in tijden van vorst- en sneeuwperiodes de wegen begaanbaar te houden. De wegtypes en openbare ruimtes die in de stad met name gestrooid worden, zijn hoofdontsluitingswegen, wijkontsluitingswegen, winkelstraten en stadspleinen. Vooral de intensiteit en functie van de weg of plek bepaald of er wel of niet gestrooid wordt.

Het strooien van wegenzout kan ernstige schade veroorzaken aan coniferen.

De coniferen die nagenoeg allemaal wintergroen zijn, kunnen namelijk in tijden dat er gestrooid wordt op twee manieren zout opvangen. Namelijk via spatwater van langsrijdende voertuigen of via een te breed afgestelde strooiwagen op zijn blad, en via inspoeling van zout in de bodem tijdens een regenperiode. De zoutopname gebeurt dan via de wortels. Aantasting van de conifeer uit zich in de verkleuring en verwelking van de ‘bladeren’,

Afb. 4.23 Een taxushaag vlak naast de Larenseweg in Hilversum. Zoals te zien is er niet veel van over. Dit is zeer waarschijnlijk het gevolg van aantasting door strooizout.

62

De mate van aantasting hangt af van de strooifrequentie, maar ook de afstand van de weg of plek tot aan de conifeer waar gestrooid wordt.

Wanneer coniferen in het stedelijk gebied toegepast worden, moet rekening houden met de zoutgevoeligheid of coniferen toepassen die zoutresistent zijn of dat men tijdens de ontwerpfase rekening houdt met een ruime, vrije spatstrook. Een andere Oplossing is dat coniferen enkel op de plekken worden toegepast waar niet gestrooid wordt, zoals bijvoorbeeld 30 km wegen of woonho�es.

Coniferen die volgens praktijkgericht onderzoek van Wageningen relatief goed bestand zijn tegen opspattend zout en zout in de bodem zijn: ◦ ◦ ◦ ◦ ◦ ◦ ◦ ◦

Cupressus sempervirens Juniperus chinensis Larix decidua Picea glauca Picea pungens Pinus parviflora Taxodium distichum Thuja- soorten

4.4 CONCLUSIE De conifeer beschikt over diverse eigenschappen waarmee ze een bijdrage kunnen leveren aan een aangenamere leefomgevoing voor de burger, door problemen in de stad (deels) weg te nemen of te beperken. Belangrijk blijft wel dat voldoende kennis van de ontwerper noodzakelijk is, en dat rekening gehouden

wordt met overige factoren. Kort gezegd komt het er op neer dat het belangrijkste is dat men de juiste boom op de juiste plek toe past. En hoewel dit in principe voor elke boom geldt, is dit bij coniferen nog meer van belang.

Geraadpleegde literatuur 4.1

Tonneijck & Kuypers, 2006 Stadsbomen voor een goede luchtkwaliteit. Bomennieuws lente 2006 groenenwelzijn.blogspot.nl/2016/01/kunnen-bomen-geluidsoverlast-verminderen Ir. Marco Hoffman, 2010 Coniferen, W. Oudshoorn, 1993

4.2

J. van der Burgh, 1994 https://www.tuinpedia.nl/coniferen/ Coniferen, W. Oudshoorn, 1993 IPC Groene ruimte, 2013 Stadsbomen Vademecum (IPC Groene Ruimte 2015)

4.3

Stadsbomen Vademecum, Groeiplaatsaspecten, 2006

63

5.

CONCLUSIE & AANBEVELINGEN

In dit hoofdstuk wordt er bevestigt of onze stelling die in hoofdstuk 1 geponeerd is juist of onjuist is en worden er aanbevelingen gedaan voor eventueel vervolgonderzoek. Daarnaast worden er conclusies gegeven omtrent de vraag waarom er momenteel zo weinig coniferen toegepast worden.

Afb. 5.1 Een combinatie van coniferen met loofbomen in bakken bij de Zuidas in Amsterdam. Door gebruikers wordt deze plek als erg prettig ervaren.

5.1 EINDCONCLUSIE Om het onderzoek richting te geven is er in paragraaf 1.1 al gesteld dat de stelling als het ware de leidraad vormt voor het onderzoek. Dit in tegenstelling tot het formuleren van een hoofdvraag. In het onderzoek is getracht deze stelling zo goed als mogelijk te toetsen. In deze paragraaf wordt dan ook omschreven in hoeverre deze stelling juist is. De stelling welke geponeerd is, luidt: Coniferen passen goed in de stedelijke openbare ruimte van deze tijd.

Uit de afgenomen interviews met vakspecialisten is niet naar voren gekomen dat coniferen ongeschikt zouden zijn voor de stedelijke openbare ruimte. Keiharde feiten waaruit naar blijkt dat coniferen ongeschikt zouden zijn blijven uit. Het is echter te voorbarig om te stellen dat coniferen daarmee goed toe te passen zijn. Ondervraagden blijven vrij kritisch voor wat betreft de toepassing. Dit is vooral te wijten aan het feit dat er niet veel bekend is over de toepassing in het stedelijk openbaar gebied, en dat men er dus positief noch negatief ervaring mee heeft.

Wat wel gesteld kan worden is de reden dat ze weinig toegepast worden gezocht moet worden bij de partijen die betrokken zijn bij het realiseren van projecten met beplanting in de stedelijke openbare ruimte. In hoofdstuk 3 is de relatie tussen de gemeentes, ontwerpers en kwekers toegelicht. Deze partijen zijn afhankelijk van elkaar en beĂŻnvloeden daarmee gezamenlijk de toepassing van de conifeer.

Elke partij draagt zorg bij de toepassing van de conifeer, echter wanneer een van deze partijen om wat voor reden dan ook niet bereid of in staat is mee te werken zal de conifeer niet snel in de stedelijke openbare ruimte toegepast kunnen worden.

Onderzoek naar functies die de conifeer in de stad kan vervullen laten zien dat de conifeer verschillende functies uitstekend kan vervullen. Coniferen kunnen het huidige stadsklimaat verbeteren en hiermee de leefbaarheid van de mens in de stad kan waarborgen of zelfs

66

vergroten. De toegevoegde waarde van deze functies voor de stad versterkt het argument tot vergroting van het huidige areaal coniferen in de stedelijke openbare ruimte.

Daarnaast is er gebleken dat coniferen naast hun functionele waarde ook in zijn architectonische waarde een veelzijdige rol kunnen vervullen. Op alle voorkomende beplantingstype in de openbare ruimte zijn meerdere coniferen te benoemen, welke ook nog eens toepas- en beheerbaar is. Daarnaast vertoont het gros van de coniferen een jaarrond beeld in structuur en kleur, en zijn er ook coniferen toe te passen die beschikken over seizoensbeleving en hiermee ook een dynamische rol kunnen vervullen. Een kanttekening hierbij is wel dat de verkrijgbaarheid bij kwekers op dit moment vaak niet toereikend is, wat toepassing dus lastig maakt.

Coniferen functioneren het beste wanneer ze in natuurlijke omgeving staan. De stenige omgeving, met zijn ondergrondse en bovengrondse beperkingen, is een plaats waar coniferen niet graag groeien. Om de vitaliteit en levensduur van coniferen in het stedelijk gebied te waarborgen dient de standplaats van de boom op een dusdanige manier te worden ingericht dat de conifeer zich in zijn natuurlijke situatie waant. Hierdoor is de standplaats van de coniferen essentieel voor het laten slagen van de toepassing ervan. Het belangrijkste is dat de juiste boom op de juiste plaats wordt toegepast.

Hiervoor is dus echt wel voldoende kennis van ontwerper en of gemeente vereist.

5.2 AANBEVELINGEN Vanwege het relatief korte tijdsbestek is het niet mogelijk gebleken om bepaalde zaken tot het juiste detailniveau te onderzoeken.

Zo zijn in hoofdstuk bevindingen gedaan en conclusies getrokken op basis van een geringe informatievoorziening. Het behoeft daarom aanbeveling om met meer vakspecialisten te spreken, en hun kijk hier op te achterhalen. Door meer mensen te ondervragen wordt de maten van de bewijslast steeds groter en betrouwbaarder. Met name bij ontwerpers wordt verwacht dat variatie in ervaring en leeftijd wisselende resultaten zal opleveren.

Daarnaast is het aan te raden, wanneer men door dit onderzoek overtuigd is van de waarde van de conifeer voor de stad, om bij de gebruikers van de stad; de burger, te peilen in hoeverre zij coniferen waarderen. Door dit op een systematische en grootschalige manier statistisch inzichtelijk te hebben, kan dit voor een opdrachtgever zoals een gemeente een extra stimulans zijn om de eis voor het

gebruik van een coniferen tegenover de aannemende landschapsarchitect hard te maken.

Een andere aanbeveling, ten behoeve van het stimuleren van het toepassen van coniferen, is gericht op scholen en andere groen onderwijsinstellingen. Wanneer hier al meer aandacht besteedt wordt aan de toepasingsmogelijkheden, functies en eigenschappen is er meer bewustwording en kennis bij toekomstige vakspecialisten.

Uit de interviews is immers gebleken dat de geringe kennis en daarmee het bewustzijn bij ontwerpers rondom coniferen de toepassing er van negatief beĂŻnvloedt.

Daarnaast kan het ook helpen wanneer opgeleide kwekers, uit hun passie voor planten, meer inspelen op coniferen die geschikt voor de stedelijke openbare ruimte en hier eventueel zelf mee gaan experimenteren, om ontwerpers en gemeenten goede suggesties te kunnen geven.

67

6.

MODELLEN

In de voorgaande hoofdstukken is de toepassing van coniferen in het verleden aan bod gekomen en zijn de toepassingswaarde van de conifeer inzichtelijk en beeldend uiteen gezet. Echter is er nog een vraag onbeantwoord gebleven en deze luidt: Hoe zou je coniferen in de huidige stedelijke openbare ruimte toe kunnen passen.

Om hier antwoord op te geven is er, met de kennis uit het vorige hoofdstuk, getracht om door middel van uitgewerkt modellen coniferen toe te passen op bestaande stedelijke openbare ruimtes, en hier toepassingscriteria, richtlijnen en sortimentslijsten per typologie voor te bieden. In paragraaf 5.1 wordt er in gegaan op de definitie van de stedelijke openbare ruimte, op welke plekken in de stad de conifeer volgens het onderzoek (technisch) toepasbaar zijn, en wordt er een onderbouwing gegeven voor de gekozen uitgewerkte modellen.

Afb. 6.1 Het Stationplein in Apeldoorn is een bekend voorbeeld waar coniferen, in dit geval Pinus sylvestris is toegepast in verharding.

6.1 TYPOLOGIEËN IN DE STAD De conifeer is op verscheidene plekken in de stad toepasbaar, echter is niet iedere conifeer geschikt voor ieder type openbare ruimte of voldoet juist de openbare ruimte niet aan de standplaatseisen van een conifeer.

Met de gegevens uit hoofdstuk 4 kan er gezocht worden naar mogelijkheden voor bepaalde coniferen in de stad, binnen een bepaalde typologie in de stad.

Stedelijke openbare ruimte De stedelijke openbare ruimte bestaat niet uit willekeurige restruimte, maar vormt essentiële elementen om te voorzien in alle benodigde functies. Openbare ruimte is noodzakelijk voor de toegankelijkheid van gebouwen, voor alledaags verkeer en transport, waterhuishouding en voor nutsvoorzieningen. Het is een fysieke plaats waar een groot deel van het leven zicht afspeelt. Daarom ook dat de openbare ruimte of ook wel bekend als publieke ruimte voor iedereen toegankelijk is.

Stedelijk openbare ruimte bevindt zich voornamelijk in de open lucht, maar ook vrij toegankelijke overheidsgebouwen en winkelcentra kunnen hiertoe gerekend worden. In dit onderzoek is enkel de openbare ruimte in de open buitenlucht meegenomen, aangezien het over de toepassing van coniferen gaat.

Naast alle functionele waarden die een openbare ruimte oplevert, bepaald de structuur, de maatvoering, de vorm en de inrichting van de openbare ruimte

70

in sterke mate het beeld van de stad en draagt het bij aan de mate waarin bewoners zich comfortabel voelen.

Daarnaast is de openbare ruimte een groot ‘uithangbord’ van de stad en geeft de specifieke cultuur en identiteit ervan weer.

Openbare ruimte kun je in verschillende typologieën indelen. Om de typologieën van de stedelijke openbare ruimte overzichtelijk in kaart te brengen, is er op verschillend schaalniveaus naar de stad gekeken en worden de typologieën hiermee anders benaderd.

In het onderzoek wordt de stad in de volgende schaalniveaus benaderd, namelijk: ◦◦ Stad ◦◦ Wijk ◦◦ Buurt Per schaalniveau is de functie, intensiteit, gebruik en sfeer van een type openbare ruimte anders. Zo ook de reden van de toepassing van beplanting. Om het belang van de typologieën per schaalniveau weer te geven, wordt er kort ingegaan op de functies die de typologieën per schaalniveau vervullen.

Stad Stedelijke openbare ruimten op stedelijk niveau worden intensief gebruikt door mensen uit de gehele stad en omstreken.

De ruimte functioneert ten behoeven van de stad. Of het nu gaat over ruimtes waar mensen elkaar kunnen ontmoeten, men de mogelijkheid snel en gemakkelijk door de stad heen te laten bewegen of het juist een plek is waar de stad zich mee profileert. De reikwijdte van deze ruimtes is groot en de inwoner van de stad is er bekend mee en heeft het in zijn eigen ‘mental map’ van de stad opgeslagen.

Typologieën die volgens ons op stedelijk niveau functioneren en voldoen aan de criteria van de conifeer zijn: ◦◦ ◦◦ ◦◦ ◦◦ ◦◦ ◦◦ ◦◦

Stadspark Stadsplein Begraafplaats Hoofdontsluitingsweg Sportveld Winkelstraat / Boulevard Industrieterrein

Wijk Op wijkniveau wordt de stedelijke openbare ruimte met name gebruikt door mensen die woonachtig zijn in de desbetreffende wijk of door mensen die de bewoners van de wijk bezoeken.

De ruimtes zijn met name gericht op de functie van wonen, zoals het toegankelijk maken om de woning te bereiken en dat er dichtbij huis gerecreëerd kan worden.

De ruimtes vervullen binnen de wijk een

grote functie zoals o.a. herkenning en wijkidentiteit, echter zijn ze buiten de wijk van minder belang en minder bekend.

Typologieën die volgens ons op wijkniveau geschikt zijn en voldoen aan de criteria van de conifeer zijn: ◦◦ ◦◦ ◦◦ ◦◦

Rotonde met ‘groeneiland’ Ontsluitingsweg met middenberm Wijkpark Volkstuin

Buurt De stedelijke openbare ruimte op buurtniveau wordt enkel gebruikt door de mensen die in de buurt wonen.

De ruimtes hebben een relatief lage gebruiksintensiteit en zijn enkel gericht op het functioneren van de buurtgemeenschap. De ruimtes zorgen voor de verbetering van het leefklimaat en de identiteit van de buurt, wat weer een bijdrage levert voor buurtbewoners om zich comfortabel voelen.

Typologieën die volgens ons buurtniveau geschikt zijn en voldoen aan de criteria van de conifeer zijn: ◦◦ ◦◦ ◦◦ ◦◦ ◦◦

Woonstraat Trap- en grasvelden Woonhof Overhoeken Middenbermen

71

Keuze typologieën De bovengenoemde typologieën zijn openbare ruimtes die geschikt zijn voor de toepassing van coniferen. Echter zit er tussen de onderlinge openbare ruimtes wel verschillen. Zo hebben de typologieën als park, begraafplaats, sportveld en trap- en grasveld, nagenoeg geen enkele beperking voor de toepasbaarheid van coniferen. Binnen deze openbare ruimtes kan praktisch iedere conifeer toegepast worden, en zullen ze, mits de abiotische factoren goed zijn, een vitaal en lang leven tegemoet gaan. Daarnaast zijn er al genoeg voorbeelden van in het verleden toegepaste coniferen in de betreffende openbare ruimtes. Voor het onderzoek is het dan ook niet interessant om deze typologieën uit te werken.

Er is gekozen om bestaande typologieën als uitgangspunt te nemen. Deze bestaande stedelijke openbare ruimtes beschikken over een aanwezige beplantingsinvulling. Deze plekken zijn naar onze eigen inzicht uitgekozen en worden volgens onze mening positief gewaardeerd en functioneren na behoren.

Alle typologieën die gebruikt zijn voor de modellen bevinden zich op een van nature zandgrond.

Als typologie keuze is ervoor gekozen om modellen te maken van typologieën waar men niet snel coniferen toepast of waar de situatie zich er juist zo goed voor leent dat het vreemd is dat het nog niet gedaan is.

Wijkniveau

De vetgedrukte typologieën in de opsomming, zijn de ruimtes waarvan er gedacht wordt de meeste resultaat te behalen wanneer hier coniferen in toegepast wordt.

72

Als uitwerking voor onze modellen zijn de volgende typologieën gekozen: Stadsniveau ◦◦ Hoofdsontsluitingsweg - (70 km/h) – J.F. Kennedylaan, Eindhoven ◦◦ Stadsplein – Plein 1944, Nijmegen ◦◦ Ontsluitingsweg met middenberm (50 km/h) - Bakenbergseweg, Arnhem ◦◦ Rotonde – Karel de Grotelaan, Eindhoven Buurtniveau ◦◦ W oonstraat (30 km/h), - Van de Sande Bakhuyzenstraat, Hilversum ◦◦ Groenruimtes kopgevels – Bontekoestraat, Arnhem

6.2 VOORBEELDEN Op de hierna volgende pagina’s zijn de uitgewerkte voorbeelden weergegeven. Elk voorbeeld beslaat hierbij een spread waarin dus in totaal zes modellen zijn uitgewerkt. De modellen zijn op volgorde van stedelijk naar buurt schaalniveau gerangschikt.

73

STADSNIVEAU - STADSPLEIN

Plein 1944 Nijmegen Algemeen Wijk:

Stadscentrum

Periode:

Naoorlogse inbreiding,

Oppervlakte:

3700 m2

Beplanting:

(meerstammige) platanen

Korte omschrijving: Plein 1944 in het stadscentrum van Nijmegen ligt in het gebombardeerde gedeelte van de stad, waar het plein dan ook zijn naam aan dankt. Het plein is ontstaan in de wederopbouw van Nijmegen en werd al snel door de opkomende auto’s naar een openbare parkeerplaats omgevormd. Na verschillende pogingen om het plein aantrekkelijker te maken dan de kale, betonnen parkeerplaats is er in samenwerking van Ponec Architecten en Buro Lubbers een plein voor ontmoeten en verblijven ontwikkeld. Enkele bestaande platanen herinnert men nog aan de wederopbouw en zijn aangevuld met meer eigentijdse meerstammige platanen.

De platanen zorgen voor verkoelende werking in de zomermaanden en duidt de verblijfsplekken aan.

Huidige situati e

74

Mogelijk alternati ef - Pinus wallichiana

Toepassingscriteria conifeer

Laanboom

Architectonisch

Tegengaan windhinder

Droogtetolerant

Vandalisme bestendig

Ondergrondse groeiplaatsvoorziening

Transparant

Alternati ef assorti ment ◦ Larix decidua ◦ Metasequoia glyptostroboides ◦ Taxodium distichum ◦ Pinus sylvestris ◦ Picea omorika ◦ Calocedrus decurrens

Ondergrondse groeiplaatsvoorzieningen zijn essentieel om coniferen hier te laten groeien en vitaal te laten blijven.

Toepassingsrichtlijnen Gezien de bovengrondse ruimte en gebruiksintensiteit dienen de coniferen opgekroond te worden.

Om bij de gebruiker van het plein geen overlast te vervoorzaken dienen er coniferen toegepast te worden die geen, tot weinig naalden of grote kegels laten vallen.

De waarde van de typologie vraagt om een architectonische benadering van de conifeer.

De gebruiksintensiteit van het plein is hoog, waardoor de kans op vandalisme of schade toeneemt. Toepassing van coniferen met een dichte, compacte habitus wordt daardoor afgeraden.

Vanwege de rondom staande hoogbouw is er kans op windhinder door o.a. valwinden. De conifeer kan dit verminderen, echter dient de conifeer tijdens aanplant verankerd te worden.

Strooien van wegenzout dient enkel op looplijnen plaats te vinden, op gepaste afstand van de bomen om ze te beschermen tegen uitdroging.

75

STADSNIVEAU - GEBIEDSONTSLUITINGSWEG - 70 KM/H

John F. Kennedylaan Eindhoven Algemeen Wijk:

Woensel

Periode:

Naoorlogse uitbreiding

Breedte:

75 meter

Beplanting:

Loofhout bosschage en bomenrijen van loofbomen. Met enkele groepen coniferen op taluds.

Korte omschrijving: De Naoorlogse John F. Kennedylaan is een stadsautoweg in Eindhoven en loopt vanaf het centrum richting het dorp Son en Breugel om vervolgens aan te sluiten op de A50. De weg is zeven kilometer lang en zorgt met zijn gescheiden rijbanen met een brede middenberm met bosschages en bomenrijen voor een snelle en veilige ontsluiting. De beplanting in het profiel zorgt voor de begeleiding van het autoverkeer, daarnaast is de aanplant vooral inheems en vanuit een natuurlijke gedachtegang aangeplant. Het brede profiel en lange lineaire element dat de laan in de stad vormt is geschikt als ecologische verbindingsroute. Gezien het intensieve gebruik, kan aan de beplanting ook de functie van fijnstof afvang en geluidsreductie toegekend worden.

Huidige situati e

76

Mogelijk alternati ef - Thuja plicata & Pinus nigra var. nigra

Toepassingscriteria conifeer

Laanboom

Solitair

Biodiversiteit

Beperken geluidshinder

Alternati ef sorti ment Bomen (strooizout tolerant) ◦ Larix decidua ◦ Taxodium distichum ◦ Pinus nigra var. nigra ◦ Thuja plicata ◦ Thuja occidentalis ‘Brabant’ Richtlijnen Er zijn zowel solitaire coniferen toe te passen die in zijn geheel kunnen uitgroeien als coniferen in de vorm van laanbomen die opgekroond worden.

Fijnstof afvang

Zoutt olerant

Het zeer brede straatprofiel laat het toe, om coniferen toe te passen.

Om zoutschade zo veel mogelijk te beperken dient men de coniferen die gevoelig zijn voor strooizout op een ruime afstand van de rijweg toe te passen. Wanneer coniferen buiten het strooibereik komen te staan, wordt de sortimentskeuze vele malen groter.

Om de biodiversiteit van de laan te vergroten kan men het beste een menging van loof- en naaldhoutgewassen toepassen.

77

WIJKNIVEAU - ROTONDE

Karel de Grotelaan Eindhoven Algemeen Wijk:

Gestel

Periode:

Naoorlogse uitbreiding

Oppervlakte:

Tot. 18.000 m2 - ‘Eiland’ 4.000 m2

Beplanting:

Vakbeplanting met struikrozen en Ganzerik met solitaire sierkersen

Korte omschrijving: De voormalige parkway Karel de Grotelaan is in het huidige stedenbouwkundig plan een uitvalsweg van de omliggende naoorlogse wijken. In het midden van de laan ligt een rotonde van ruime opzet wat passend is voor die tijd. De rotonde verbindt de verschillende lanen zoals de Limburglaan en Boutenslaan aan elkaar, en is wegens de ontsluitingsfunctie een intensief gebruikte rotonde.

Vele bewoners van maar ook bezoekers aan Eindhoven komen langs de rotonde om verder de stad in te gaan.

De huidige beplanting op de rotonde heeft een klassieke en monotone uitstraling en geeft op verschillende momenten van het jaar een uitbundige bloei.

Huidige situati e

78

Mogelijk alternati ef - Lariks decidua met onderbegroeiing van Juniperus chinensis ‘Blue Alps’

Toepassingscriteria conifeer

Solitair

Vakbeplanti ng

Architectonisch

Alternati ef assorti ment Bomen ◦ ◦ ◦ ◦ ◦

Picea pungens Picea glauca Pinus parviflora Thuja plicata Thuja occidentalis ‘Brabant’

Vakbeplanting ◦ ◦ ◦ ◦

Pinus mugo Thuja occidentalis ‘Little Giant’ Thuja occidentalis ‘Rhein Gold’ Picea abies ‘Nidiformis’

Fijnstof afvang

Droogtetolerant

Zoutt olerant

Richtlijnen Toepassing van coniferen op rotondes dienen altijd overwegend strooitzouttolerant te zijn. Omdat nagenoeg alle rotondes en aansluitende wegen gestrooid worden.

De architectonische waarde van de rotonde voor de stad is dermate groot, dat men hier een ‘statement’ kan maken met beplanting.

Door de hogere ligging van het ‘eiland’ ten opzichte van de verharde rijweg is de kans op verdroging van de ondergrond zeer groot. Hier dient met de keuze van de conifeer rekening te worden gehouden.

De coniferen dienen op eindafstand toegepast te worden, zodat ze de volledige bovengrondse ruimte kunnen benutten om volledig uit te groeien.

79

WIJKNIVEAU - ONTSLUITINGSWEG - 50 KM/H

Bakenbergseweg Arhnem Algemeen Wijk:

Hoogkamp

Periode:

voor- en naoorlogse uitbreidingswijk

Breedte:

36 meter

Beplanting:

Meest zomereiken

Korte omschrijving: De Bakenbergseweg in Arnhem-Noord rijgt verschillende buurten aaneen. De laan leidt vanuit de stad heuvelopwaarts richting de achterliggende bossen.

In het laatste deel van de weg (zichtbaar op de foto) komt hij het beste uit de verf. Hier wordt het beeld gedomineerd door een brede middenberm met forse eiken. De eiken die gevoelsmatig gestrooid zijn, geven een vooraankondiging van de Veluwe, en zorgen voor een gewenste schaduwvorming op warme dagen. Het natuurlijke karakter van de laan kan eventueel versterkt worden door de biodiversiteit te vergroten en verder in te springen aan het Veluwse karakter.

Huidige situati e

80

Mogelijk alternati ef - Pinus nigra var. nigra

Toepassingscriteria conifeer

Laanboom

Biodiversiteit

Architectonisch

Schaduwvorming

Alternati ef assorti ment ◦ Larix decidua ◦ Picea omorika ◦ Pinus nigra

Strooizoutt olerant

Droogtetolerant

Vrij zicht

Om het grootste gedeelte van het hemelwater door de dichte verharding wegvloeit via de riolering en niet in de berm terecht komt. Zijn droogte tolerante coniferen hier op zijn plaats.

Richtlijnen Vanwege de breedte van het profiel en verkeerstechnische redenen, dienen de toegepaste coniferen opgekroond te worden. Echter is het profiel dermate groot dat hier ook breed piramidale en spreidende coniferen toe te passen zijn.

Om de biodiversiteit van de laan te vergroten en in te spelen op de natuurlijke waarde van de weg, kan men beter een menging van loof- en naaldhoutgewassen toe passen.

81

BUURTNIVEAU - WOONSTRAAT - 30 KM/H

Van der Sande Bakhuyzenstraat Hilversum Algemeen Wijk:

Liebergen

Periode:

Vooroorlogse uitbreidingswijk

Breedte:

23 meter

Beplanting:

Paardenkastanjes

Korte omschrijving: De Van der Sande Bakhuyzenstraat in Hilversum ligt in de vooroorlogse wijk Liebergen. De straat die ruimtelijk omsloten wordt door rode, bakstenen jaren 30 huizen, geven de straat een warme en authentieke sfeer. De majestueuze toegepaste paardenkastanjes zorgen voor begeleiding, een verkoelende werking in de zomermaanden en een fraaie seizoensbeleving in het voorjaar. Echter zijn verschillende kastanjes aangetast door de kastanjebloedingsziekte en hebben ze in de zomers last van de kastanjemineermot waardoor ze al snel in najaarskleuren gaan. Het gazon onder de Kastanje zorgen voor een sober en altijd groen ‘tapijt’ die het beeld in de straat rustig houdt.

Huidige situati e

82

Mogelijk alternati ef - Calocedrus en Pinus mugo var. pumilio

Toepassingscriteria conifeer

Laanboom

Vakbeplanti ng

Alternati ef assorti ment Bomen ◦ Pinus sylvestris ◦ Pinus nigra var. nigra ◦ Metasequoia glyptostroboides ◦ Picea omorika ◦ Cedrus libani ‘Fastigiata’ ◦ Cryptomeria japonica ◦ Chamaecyparis lawsoniana Vakbeplanting ◦ Podocarpus nivalis ◦ Juniperus-soorten ◦ Thuja occidentalis ‘Little Giant’ ◦ Tsuga canadensis ‘Jeddeloh’ ◦ Picea abies ‘Nudiformis’

Biodiversiteit

Schaduwvorming

Vandalisme bestendig

Droogtetolerant

Ondergrondse groeiplaatsvoorziening

Richtlijnen De toegepaste coniferen dienen smal van vorm te zijn (smal piramidaal of zuilvormig) vanwege het smalle straatprofiel, en voor motorische voertuigen opgekroond te worden.

Om de biodiversiteit in de laan te vergroten is een gemengde aanplant van loof- en naaldhoutgewassen gewenst.

Vanwege de hoge bevolkingsdichtheid in de wijk dient er rekening gehouden te worden met vandalisme.

Om de bomen een lange levensduur te geven is in deze woonstraat een ondergrondse groeiplaatsvoorziening noodzakelijk.

83

BUURTNIVEAU - GROENBORDER KOPGEVEL

Bontekoestraat Arnhem Algemeen Wijk:

Presikhaaf

Periode:

Wederopbouw

Oppervlakte:

Groenborder 175 m2

Beplanting:

Bodembedekkende, wintergroene Kardinaalsmuts en zomerbloeiende vlinderstruiken en berberissen.

Korte omschrijving: De Bontekoestraat ligt in de wederopbouw wijk Presikhaaf en ligt tussen kenmerkende portiekflats en een viertal kleine woontorens. De straat is relatief ruim van opzet en beschikt over een grote hoeveelheid openbaar groen. De beplanting voorziet de buurt van een wintergroen en in de zomer een bloeiend kader rondom de plint van de flats. Echter beschikken de portiekflats over nog wat negatieve eigenschappen, zoals blinde kopgevels die de waardering van de wijk niet ten goede komt, en verder zorgt de hoogbouw en opzet soms voor wat windhinder.

Huidige situati e

84

Mogelijk alternati ef - Picea omorika, Cedrus deodara en Picea abies ‘Nudiformis’

Toepassingscriteria conifeer

Solitair

Vakbeplanti ng

Alternati ef assorti ment Bomen ◦ Metasequoia glyptostroboides ◦ Taxodium distichum ◦ Pinus sylvestris ◦ Cryptomeria japonica ◦ Thuja plicata ◦ Cedrus deodara ◦ Abies procera ‘Glauca’ ◦ Abies nordmanniana ◦ Vakbeplanti ng ◦ Podocarpus nivalis ◦ Juniperus virginiana ‘Grey Owl’ ◦ Pinus mugo var. mugo ◦ Pinus mugo var. pumilio ◦ Thuja occidentalis ‘Little Giant’ ◦ Tsuga canadensis ‘Jeddeloh’

Beperken windhinder

Schaduwvorming

Architectonisch

Vandalisme bestendig

Richtlijnen De bovengrondse ruimte is dermate groot dat er solitaire coniferen toegepast kunnen worden met een breed piramidale tot spreidende vorm. Om de kans op een lange levensduur met een fraaie vorm en uitstraling te vergroten kunnen ze het beste op eindafstand aangeplant worden.

De ruime en grootse stedenbouwkundige opzet van de wijk creëert al snel wind hinder. De conifeer dient hier op in te spelen en dit te verminderen. Daarnaast dienen ze extra goed verankerd te worden bij aanplant, om te voorkomen dat ze scheef komen te staan.

Gezien de hoge bevolkingsdruk door gezinnen met jonge kinderen, adolescenten en hondenbezitters is de kans op vandalisme groot. Hier dient tijdens de beplantingskeuze en aanplant rekening mee gehouden te worden.

85

ILLUSTRATIES Pag: 9

Afb. 1.1 Groot exemplaar van een Sequoiadendron giganteum in Schau- und Sichtungsgarten Hermannshof, Weinheim (Duitsland)

15

Afb. 2.1 Een bijzondere verschijning van Thuja’s in Hilversum bij Pinetum Blijdenstein. In vrijstand krijgen coniferen een karakteristieke habitus waarvan dit een mooi voorbeeld is.

16

Afb. 2.2 Taxonomische indeling van de Gymnospermae, oftewel naaktzadigen

17

Afb. 2.3 Onderverdeling op bladstructuur

18

Afb. 2.4 Araucaria heterophylla, de conifeer die het meest lijkt op zijn pre-historische voorvader https://www.monumentaltrees.com/db/52/full/52679.jpg

19

Afb. 2.5 Tijdlijn van het ontstaan en de ontwikkeling van de conifeer

20

Afb. 2.6 Naaldconiferen in de koude, vochtige en uitgestrekte taiga. De coniferen kunnen door hun piramidale vorm het diffuse licht opvangen. http://vision.princeton.edu/projects/2010/SUN/explore/SUN_128x128/t/taiga/

21

Afb. 2.7 Bloeiperiode van Pinussen in een droogte periode. https://bosennatuur.wordpress.com/naaldbomen/pinus-sylvestris-grove-den/

22

Afb. 2.8 De Schotse plantenontdekker David Douglas https://en.wikipedia.org/wiki/David_Douglas_(botanist)#/media/File:David_ Douglass00.jpg

23

Afb. 2.9 Park Overtuin in Haastrecht. Volgens de Engelse landschapsstijl met de prominente toepassing van exotische coniferen https://nl.wikipedia.org/wiki/De_Overtuin_(Haastrecht)

24

Afb. 2.10 Landgoed Clingendael in Den Haag ontworpen volgens de Gemengde stijl https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Hollandse_tuin_met_zonwijzer.JPG

25

Afb. 2.11 Het functionalistische Gijsbrecht van Aemstelpark in Amsterdam. http://www.wocbuitenveldert.nl/vrienden-aemstelpark.html

26

Afb. 2.12 Het natuurlijke Gaasperpark in Amsterdam https://www.google.nl/imgres?imgurl=https://www.amsterdamheefthet.nl/uploads/ large/gaasperpark.jpg&imgrefurl=

29

Afb. 3.1 In Kassel (Duitsland) zijn veel grote en oude coniferen te vinden. Zoals ook deze fascinerende groep van Pinus nigra subsp. nigra in Staatspark Karlsaue.

30

Afb. 3.2 Een Thuja haag. Zo kennen de meeste mensen de conifeer https://www.tuincentrum.nl/thuja-occidentalis-smaragd

31

Afb. 3.3 Nieuwe aanplant van Pinus sylvestris in de Jacob Catslaan in Apeldoorn https://www.google.nl/maps

32

Afb. 3.4 ‘Green Engine Square’ bij de Floriade in Venlo (2012). Een ontwerp van Copijn waar coniferen deel van uit moesten maken. https://www.google.nl/search?hl=nl&q=Floriade+2012

33

Afb. 3.5 De laatste tien jaar zijn steeds meer vaste planten toegepast, op den duur is dit een goedkoper alternatief dan de midden- en langsberm op de linkerfoto. Daarbij oogt een berm met vaste planten vaak een stuk fraaier dan gras.

De vraag is of er in de toekomst ook mogelijkheden zijn voor de toepassing van coniferen op een bepaalde manier. https://www.google.nl/search?sa=G&hl=nl&q=vaste+planten+openbaar+groen

35

Afb. 3.6 Hier en daar zijn opgekroonde siervormen te vinden. Vrijwel enkel nog bestemd voor de grote particuliere tuin.

86

https://i.pinimg.com/originals/56/32/e5/5632e5d534edf045201b6724f8f322e3.jpg 36

Afb. 3.7 Hart van Brabantlaan in Tilburg. Foto is afkomstig van Google streetview en genomen in juli 2017 https://www.google.nl/maps

37

Afb. 3.8 Relatie tussen partijen die betrokken zijn bij het maken van plannen in de stedelijke openbare ruimte.

39

Afb. 4.1 Deze foto is genomen in Hilversum bij Pinetum Blijdentein. Hierop is de grote diversiteit van coniferen goed te zien. Er is variatie in structuur, kleur, hoogte en vorm. Op esthetisch gebied liggen er voldoende kansen voor de conifeer.

40

Afb. 4.2 Werking groene tunnel-effect en hoe het voorkomen kan worden

42

Afb. 4.3 Artikel over de financiële gevolgen van essentaksterfte in de Volkskrant van augustus 2017 https://www.volkskrant.nl/binnenland/steden-zijn-miljoenen-kwijt-aan-essentaksterftemeerderheid-van-bomen-zal-besmet-raken~a4510744/

43

Afb. 4.4 Grafische weergaven van het hitte-eilandeffect en het belang van groen. http://www.metlink.org/other-weather/urban-heat-islands/urban-heat-islandbackground/

44

Afb. 4.5 De bomen op het Zuidplein in Amsterdam zorgen voor meer wind luwte om hiermee de verblijfskwaliteit te vergroten, en valwinden van de omliggende hoogbouw tegen te gaan. De coniferen, in dit geval Pinus nigra var. nigra vervullen deze functie, in tegenstelling tot het loofhout ook in de wintermaanden

45

Afb. 4.6 Solitaire toepassing van coniferen zoals Metasequoia glyptostroboides in Amsterdam op het voorplein van de arena. https://www.vdberk.nl/projecten/amsterdam-arena/

46

Afb. 4.7 Coniferen toegepast als bomenlaan en -rij.

Boven: Sequoiadendron giganteum bij het Delta ziekenhuis in Rhoon.

46

Afb. 4.8 Taxodium distichum ‘Nutans’ aan de Amsterdamse grachten. https://www.vdberk.nl/projecten

46

Afb. 4.9 De toepassing van Picea abies als haag https://www.pietervanderlinden.nl/beplanting/kant-en-klaar-hagen/fijnspar-picea-abies

46

Afb. 4.10 Tsuga canadensis als haag.

Ze zijn niet veelvuldig voorkomend, maar daardoor niet minder toepasbaar. http://www.boomkwekerijkelder.nl/references/item/tsuga-canadensis/

47

Afb. 4.11 Coniferen toegepast als vak- en bodembedekkende beplanting. Links, Pinus mugo var. pumilio. Rechts, de bodembedekkende Microbiota decussata https://pl.wikipedia.org/wiki/Mikrobiota_syberyjska

48

Afb. 4.12 Coniferen met seizoensbeleving zoals de geïllustreerde Abies koreana met zijn opvallende blauwgrijze kegels links.

Rechts een Taxodium distichum in herfstkleur https://universodasflores.wordpress.com/tag/flor/page/213/

49

Afb. 4.13 Kleurbereik van in Nederland goed verkrijgbare en toepasbare coniferen

50

Afb. 4.14 De transparante Cedrus libani toegepast als solitair rondom het gebouw van internationaal advocatenkantoor Baker & McKenzie op de Zuidas in Amsterdam.

51

Afb. 4.15 Naald en vruchtval van coniferen. https://www.thespruce.com/fall-needle-drop-1403324

52

Afb. 4.16 Links de kegelbessen van een Taxus, rechts de kegels van een Pseudotsuga https://pxhere.com/en/photo/1324758 87

https://www.verspreidingsatlas.nl/photopath/douglash%20kegel%20in%20de%20 boom843.jpg 54

Afb. 4.17 Op zeer arme en droge gronden, waar veel bomen geen kans hebben. Kan Pinus sylvestris zich wel vestigen, zoals hier te zien op de Bedafse Bergen in Uden.

55

Afb. 4.18 Verschillende ziektes en aantastingen die met name bij coniferen voor komen.

Van links naar rechts: Coniferenroest, Letterzetter en Dennenmoorder. https://nl.depositphotos.com/75656109/stock-photo-bark-beetles-ways-on-wood.html

56

Afb. 4.19 Schade aan een groot aantal Pinussen op het Stationsplein in Apeldoorn door sneeuwval. Dit gebeurd echter niet bij elke sneeuwbui, maar slechts eens in de 10-15 jaar.

57

Afb. 4.20 Picea sitchensis dichtbij de kust. Het is één van de coniferen die zeewindbestendig is. http://www.discoverlife.org/ mp/20q?search=Picea+sitchensis&mobile=close&flags=glean:

58

Afb. 4.21 De complexiteit van het kabelnetwerk in de stad vormt in sommige gevallen een belemmering tot het planten van bomen. https://herbertboland.files.wordpress.com/2007/07/dsc_3226.jpg

59

Afb. 4.22 Een voorbeeld van een constructie ten behoeve van groeiplaatsverbetering.

Luchtslangen verzorgen de gasuitwisseling van de wortels met de buitenlucht, het gat wordt vaak gevuld met goed doorwortelbare grond, en de constructie vangt de verkeersbelasting op. https://www.greenmax.eu/cms/uploads/images/nieuws/2016/Greenmax%20komt%20 met%20een%20nieuw%20boombunkersysteem/photo_TreeParkerB2_025.jpg

62

Afb. 4.23 Een taxushaag vlak naast de Larenseweg in Hilversum. Zoals te zien is er niet veel van over. Dit is zeer waarschijnlijk het gevolg van aantasting door strooizout. https://www.google.nl/maps/

65

Afb. 5.1 Een combinatie van coniferen met loofbomen in bakken bij de Zuidas in Amsterdam. Door gebruikers wordt deze plek als erg prettig ervaren.

69

Afb. 6.1 Het Stationplein in Apeldoorn is een bekend voorbeeld waar coniferen, in dit geval Pinus sylvestris is toegepast in verharding.

88

BIJLAGEN I. II. III. IV.

Interview Teije de Haan Interview Anton Dekker Interview Frans van der Steen Interview Jelle Hiemstra

90 96 100 103

89

I.

Interview Teije de Haan

Organisatie: Lappen Baumschule Interviewer: Tom Hendriks - Thijs Verschuren Datum afname: 7-12-17 Opleiding, achtergrond en aantal jaren in het vak 14 jaar in dienst bij Baumschule Lappen, daarvoor boomkwekerij Udenhout, alles bij elkaar 20 jaar.

Opleiding: VWO, Militaire dienst, Larenstein, Bos- & natuurbeheer, Afstudeerrichting, Tropische Bosbouw, Korte periode in het buitenland gewerkt, maar vanwege vrouw en kind werk gezocht in Nederland. Via verschillende boomkwekerijen terecht gekomen bij Lappen.

06:24 Lessen in coniferen TdH: Niet de perfecte opleiding voor het beroep, maar het heeft wel raak vlakken.

Wel iets aan les gehad in coniferen, maar niet echt veel. Meer algemene sortimentskennis voor in de bosbouw. Vrij summier wat we aan coniferen in het onderwijs hebben mee gekregen.

Teloorgang van de conifeer TV: Om er een beetje de ‘vinger op te leggen wat de teloorgang is geweest van de coniferen, stellen wij hier een aantal vragen aan mensen die al een geringe tijd in het vakgebied werkzaam zijn.

TV: Wat is je eerste gedachten als je aan een conifeer denkt?

TdH: Nu? Nu, denk ik dat het een onderschatten groep is. Maar 20 jaar geleden, had ik de associatie met oude tuinen en heggen. Niet hip, niet sexy. Maar dat is met veel bomen, soms ook met loofbomen. Het is soms ook een bepaalde trend en smaak. Het heeft niet alleen te maken met feiten en wetenschap, maar ook echt wat mensen mooi vinden.

Momenteel zijn als vb. zijn de transparante bomen in trek.

Coniferen hebben hun naam momenteel niet mee, ze worden vaak door mensen geassocieerd met tuinen uit de jaren 60 en 70.

Terwijl als ze solitair in de park worden gezet en groeien volledig uit zijn het prachtige bomen.

TV: U geeft aan van dat u 14 a 20 jaar geleden niet weg was coniferen, maar omdat u er betrokken mee bent geraakt en er meer kennis van hebt genomen, weet ik meer wat er haalbaar is?

TdH: 14 jaar geleden kwam ik bij Lappen werken en zag ik dat ze op grote schaal hier Pinussen kweekten. Met mijn bosbouw achtergrond dacht ik van, wie kweken er nu pinussen voor de openbare ruimte?

Maar later, met het zien van voorbeeld projecten met het gebruik van pinnusen, zag ik de meerwaarde van pinussen. Maar het vergt vaak ook een andere manier van denken.

Je moet het een keer gezien hebben, en dit geeft ook aan hoe ‘gekleurd je bril’ eigenlijk is op je assortiment.

TH: Wij denken vaak ook dat er al vaak niet aan wordt gedacht. Ontwerpers hebben al vaak een bepaalde hoek of gebruik waarmee zij ontwerpen en in zoeken.

TdH: Architecten proberen ook natuurlijk vaak originele plannen te maken, en coniferen worden niet snel als modern en hip te zien. terwijl ze wel mogelijkheden hebben. Het vergt toch wat durf en out of the box denken.

11:26 Bij de Florida in 2012 in Venlo heeft er een archtitect (Arcadis??) ooit de opdracht gekregen om te ontwerpen met coniferen. Er werden toen ook bepaalde richtlijnen gegeven. Tot zijn verbazing was het resultaat en effect toch verrassend en positief, maar zelf had hij daar denk nooit echt aangedacht. (Green engine plein). Er werden toen vanuit verschillende factoren input gegeven wat er allemaal in moest komen.

90

Bijlage

TV: In hoeverre is onze beredenering juist dat in het verleden coniferen meer in de openbare ruimte werden toegepast dan tegenwoordig?

TH: Dat idee hebben wij?

13:21 TdH: In openbare ruimte zie je sowieso niet zo veel, behalve in parken of hele brede groenstroken. Die werden vroeger meer aangelegd dan nu, dus vanuit dat oog punt heb je gelijk. Maar openbaar groen is natuurlijk veel meer dan, de genoemde twee.

Dus denk dat het helemaal niet zo heel veel werd toegepast, gewoon meer in parken. Maar is mijn interpertatie en ik denk om me heen te zien.

TH; Wij denken dat het nu extreem weinig is dan vroerger. Alle nieuwere wijken en straten allemaal veel kleiner worden opgezet, waardoor er minder ruimte is en ze daardoor eerder neigen naar een makkelijker loofhout gewas.

TdH: Ik denk dat het en, en. Minder ruimte en slechte populairiteit van de coniferen.

Je zou eens naar Engeland moeten, daar staan hele mooie grote Cedrussen en andere coniferen zien.

TV: Engeland is naar mij weten altijd de vooruitstrevende geweest als het om landschapsarchitectuur gaat.

TdH: Ze hebben daarvoor al heel veel geschiedenis dat is het meer, of ze vooruitstrevend zijn dat weet ik niet zozeer.

TV: Dan ga je echt heel lang terug, Engeland is mijn belevingin een bepaalde periode een wereldmacht geweest, met een rijke en ontdekkende historie, waarmee ze planten vanuit het buitenland Engeland hebben binnen gehaald en toe hebben gepast op landgoederen en dergelijke.

TdH: Ja, en hier konden de bomen volledig goed uitgroeien.

TV: En Nederland is in mijn beleving hierin toch volgzamer geweest en hiermee heeft afgekeken van Engeland.

TdH; Ja, ik denk dat dat wel klopt. Coniferen werden vroeger nog wel wat aangeplant en nu tot nauwelijks of zelfs niks.

16:46 TV: Wat waren de hoogtijdagen van de coniferen, U gaf al aan de jaren 60 70, TdH: Dat weten jullie waarschijnlijk beter dan ik, want jullie hebben Tuinkunstgeschiedenis gevolgt en dergelijke.

TH: Maar ja daar ontbrak het dus aan coniferen.

TdH: Maar echt in de oude tuinen, klasieke parken en tuinen daar zie je nog wel wat coniferen. Wat voor periode is dat?

Springer enzo? Is dat begin vorige eeuw of?

TV: Zelfs eind 19de eeuw, TdH: En dat is waarschijnlijk een beetje door gegaan tot circa net na de oorlog. Zou dat kloppen? Dat is eigenlijk wat ik er aan kan herleiden als ik kijk naar bomen in het park en hoe groot ze zijn.

17:50 Gebruikswaarde van een conifeer TV: Wat zijn volgens u de mogelijkheden en beperkingen van coniferen in de stedelijke openbare ruimte? Dit is erg breed.

TdH: Ja, een erge brede vraag ja. Maar als je gaat denken parken en brede groenstroken is er helemaal geen beperking, daar kun je altijd coniferen toepassen. Maar dat is maar een klein deel van de openbare ruimte natuurlijk.

In het algemeen gaat groen ook gewoon in straten. Daarin zijn coniferen wat minder geschikt. Hoewel ik dit niet zeker weet, dat zeg uit gevoel. Ik denk dat het nooit echt onderzocht is.

TH: Daar is ook echt weinig over te vinden. Het word ook niet gedaan en wij denken dat er daardoor kennis ontbreekt en men het niet echt durft.

TdH: Maar wat zou het voordeel kunnen zijn van coniferen in een straatverband of laanverband?

TH: Wij hebben gekeken is dat coniferen meer fijnstof af kunnen vangen dan loofbomen. dus dat zou al ĂŠĂŠn reden kunnen zijn.

Of variatie en diversiteit. Wintergroene beelden en dergelijke.

Bijlage

91

TdH: Kan ook een nadeel zijn met wintergroen, als er sneeuw valt bijvoorbeeld heb je meer kans op schade. Dat zie pinussen nog weleens.

Het zit vooral tussen de oren denk ik, ik heb nooit uit praktijk ervaringen gehoord dat het wel of niet kan. Ik zou zo niet weten waarom je bv. sommige thuja’s niet als laan beplanting kan gebruiken.

Mensen kijken momenteel wel veel naar bloei- insecten en herfstkleurwaarde. Ook is al wat ik gezegd hebt transparantie heel in. Weer als vb. een thuja is niet echt transparant maar wel heel massief.

TH: Maar wat je net zij dat is nu een beetje in of een trend?

TdH: Ja! TH: Maar wisten jullie dat nu van te voren? of hebben jullie nu te weinig transparante bomen?

TdH: Nou je voelt wel welke kant het vaak op gaat. En kwekers zelf hebben het vaak ook wel in handen. Vaak worden de bomen die kwekers vaak ook goed bevallen, vaak ook overgenomen door architecten.

En kijk deels wat je opkweekt handel je naar waar er vraag naar is. en deels probeer je originele dingen op te zetten, waar nog geen vraag naar is maar waar je aan denkt als we dit maar een paar laten zien dan verkoopt het wel.

Alleen kweken waar er vraag naar is dan ben je niet echt interessant voor landschapsarchitecten, die willen ook geïnspireerd worden. Er moet in goede samenwerking kruisbestuiving plaatsvinden.

TV: Krijg je ook weleens de vraag kun je voor een bepaalde eigenschap een boom voor kweken?

TdH: Het gebeurt wel dat er weleens een van een standaardsoort een hele aparte kweekwijze willen hebben. bv allemaal rechtsoverhangend ofzo. Dat vindt je nooit standaard in een kwekerij, daar moet je op voorhand afspraken over maken, dat een kwekerij dat gaat kweken.

TV: 25:14 TdH: Maar terug komend op je vraag. Coniferen, maar ik weet het niet precies. Ik denk dat het vooral imago is en te massief.

Als je hier naar buiten kijkt, hier staan wel coniferen, namelijk Metasequioa. Een gedeelte van de coniferen wordt wel meer toegepast. Maarja de Metasequioa, dat bv. een voorbeeld die in de jaren 60 en 70 veelvuldig zijn toegepast. Vooral in laanverband het brult de grond uit als wijze van spreken. Dat heeft nu zijn imago een beetje tegen, omdat het veelvuldig is toegepast en vaak niet op een juiste plek, waardoor de boom geassocieerd wordt met een hoop ellende.

“Wat mijn punt is, het is niet de boom die niet goed is, we hebben hem gewoon op de verkeerde plek toegepast” Teije de Haan Maar op andere plaatsen is het een prachtige boom als hij boven- en ondergronds de ruimte heeft.

TdH: Met Thuja’s maken mensen vaak de link met begraafplaatsen. Misschien moet je coniferen toch een beetje uitsplitsen, tussen naald- en schubachtige. Want er zit toch een ander gevoel van waardering en uiterlijk aan.

28:02 Zouden er mee coniferen toegepast mogen/moeten worden?

TdH: Ik vind sommige coniferen heel mooi. Waaronder de pinus en wij zien dat die ook redelijk goed verkoopt.

In de handel van coniferen zit er voor ons een groot aandeel in het oostblok, schijnbaar vinden ze het daar wel mooi.

TV: Want jullie zijn een duits bedrijf maar jullie afzet markt is wel internationaal georiënteerd. Is daar ook een verschil tussen te zien in de afname van de hoeveelheid en soorten van coniferen?

TdH: Ja, ik zou het niet precies weten en moeten checken in de cijfers. We hebben Thuja’s en Chamaecyparissen en daar verkoop ik niks van naar Nederland. Ik heb er ooit 12 verkocht aan een gemeente voor een begraafplaats. Hoe typisch.

Het schijnt in Rusland wel veel gevraagd te worden. Dit heeft natuurlijk wel veel te maken met klimaatzone’s maar deel is het ook wel smaak. Die naar Rusland gaan zal ik nooit van me leven aan Nederland verkopen.

TH: Hoe geldt dit voor Duitsland?

92

Bijlage

TdH: Mijn mening is Duitsland toch wat traditioneler, daar kom je toch meer de klassieke tuinen tegen. Worden ook wel meer Abiesen en Tsuga’s verkocht dus het verschilt wel degelijk per land.

TV: En in België?

TdH: Ja? Dat zou ik echt aan een collega’s moeten vragen. Ik denk dat eigenlijk een beetje tussen Duitsland en Nederland in zit zeg maar. Daar heb je ook wel wat klassieke tuinen.

Ik heb ook wel Abies en Picea verkocht aan de Efteling, dus ze worden wel verkocht haha TV; Het zijn dan natuurlijk wel semi-openbare plekken.

TdH: Toch is het wel waardevol, dan wordt er anders gedacht en meer gekeken naar een bepaalde sfeer, want het moet dan bij een attractie passen.

Wat heeft een conifeer nodig om vitaal te blijven?

TdH: Dat hangt uiteraard af van de soort. Ik denk dat daar niet meer verschil in zit dan bij loofbomen.

Alle belangrijkste is een goede door wortelbare ruimte, niet zeiknat staan, dus te veel vocht.

34:48 Kun je naaldbomen net zo goed opkronen als loofbomen, of zit daar verschil in?

TdH: Het kan wel.

Wat gaat het met de groei doen? Buiten dat het wel of niet fraai is. Wat gaat het met vb. Thuja doen als je die vrij vroeg een kale stam geeft.

TdH: Hij heeft natuurlijk veel minder groeikracht, om dat je het grootste gedeelte van de Cloryfyl, bladgroenkorrels weg knipt.

Dit gebeurt natuulijk net zoals met loofbomen, maar die hebben net iets meer herstel vermogen. Dus ik denk dat je met naaldbomen voorzichter moet zijn met opkronen, als je dit te heftig zou doen zou hij bijna niet meer herstellen. Zeker vanwege zijn piramidale vorm ga al snel veel groen weg knippen. Dit is per soort uiteraard wel verschillend. Thuja’s en Chamaecyparissen zijn waarschijnlijk de moeilijkste.

We hebben wel Thuja’s en Chamaecyparis die we hebben opgekroond, dus het kan wel.

Maar hoe dat precies is gebeurt moeten ik specifiek navragen aan de kwekerij chef.

39:50 Hoe zit het met de leeftijd van coniferen? worden deze net zo oud als loofbomen?

TdH: Ik vermoed dat coniferen zelfs ouder kunnen worden als een gemiddelde loofboom, mits je ze goed toepast, maar dit is uiteraard het zelfde als voor loofbomen.

Kijk in een zeer smalle straat zullen ze snel moeten wijken omdat ze te groot worden en het vervangen van een hoofdriool wordt waarschijnlijk ook geen succes met coniferen.

Heb je bij coniferen ook een groep die minder oud wordt? Net zo als bij loofbomen.

TdH: Ik zou het niet weten of er soorten zijn die minder oud worden.

TH: Zijn coniferen ook net zo gevoelig voor ziektes als momenteel de gemiddelde loofboom?

TdH: Qua ziektes valt het wel mee, ze hebben soms wel last van insectenaantastingen enzo of schimmels. Pinus nigra kan weleens last hebben van schimmels, maar zoals ziektes in inlandse bomen zoals essentaksterfte en iepenziekte is naar mij weten niet aan de orde.

TH: Dat is dan weer een pluspuntje TdH: Of dit wetenschappelijk klopt, weet ik niet. Is de conifeer evolutionair gezien ook niet ouder?

TV: Als je gaat kijken naar de oorsprong van coniferen hebben je een tweedeling tussen gymnospermae en Angiospermea. en de Gymnosperme (coniferen) die zijn eerder opgekomen.

44:26 Bijlage

93

Is het beheer van een conifeer anders bij loofbomen in de openbare ruimte?

Is dat anders of gelijkbaar?

TdH: Het hangt heel erg van de toepassing en van de soort af?

TH: Maar die hier bijvoorbeeld in de straat hoe vaak zijn die aan de beurt?

TdH: Dat was eigenlijk meer een noodingreep.

TdH: Ik denk dat bomen 1x in de 2 a 3 jaar langsgaan om te snoeien. Hangt van de gemeente af, de standplaats en ondergrond.

Moet het er altijd netjes uitzien of mag het wijder uitgroeien.

Maar bijvoorbeeld coniferen in parken, daar hoef je niet veel aan te doen.

TH: Parken sowieso niet, maar als je verder kijkt. coniferen groeien vaak langzamer, dan de meeste loofhoutgewassen.

TdH: Als je het zou willen vergelijken met loofbomen en naaldbomen in een laan. Dan zie ik hier niet veel verschil in zitten.

Het vergt alleen een andere bril, je kan niet de wetmatigheden van loofbomen toepassen zoals kijken naar zuigers, doorgaande spil en niet al te dik hout.

TH: Er zijn voor loofbomen een hoop richtlijnen, maar voor coniferen volgens mij niet?!

TdH: Is vooral gericht op rechte stam en opkronen vanwege verkeerstechnische redenen en op boomveiligheid.

TV: Maar je anders zou bekijken, die in de meeste gevallen een doorgaande harttak heeft. Zou je eigenlijk denken dat een conifeer minder beheer kost omdat je hem enkel hoeft op te kronen.

TdH: Ja, maar is dat zo? Hebben coniferen een doorgaande harttak? Ik denk dat daar juist de kritische punt ligt.

TH: Thuja’s hebben volgens mij wel een doorgaande harttak?

TV: Ja, en Chamacyparissen daarin zijn er volgens mij soorten in die nog wel eens dubbele toppen maken.

TdH: Ik denk uit eindelijk dat er qua beheer in de openbare ruimte te weinig over bekend is, om het hard te kunnen maken.

Als je het puur gaat vergelijken met straatbomen, daarin heeft het volgens mij niemand geprobeerd.

Wat is de relatie tussen coniferen en strooizout?

TdH: Geen flauw benul. Ik zou het eens moeten vragen kwekerij chef. Ik denk dat de echte sterke soorten er wel tegen kunnen.

Is vraag naar coniferen voor in de openbare ruimte? Als die vraag speelt wat is dan het gangbare assortiment?

TdH: Pinus wordt weleens gevraagd. Niet heel veel maar wel wat. Zelf weleens voor in de straat. Larix nog nooit. Cedrus wel gevraagd als solitair. Thuja en Chamacyparis enkel voor begraafplaatsen voor de rest niet. Taxodium en Metaseqoiia worden weleens gevraagd, ook wel weer meestal voor parken of voor brede groenstroken. Maar ook in industriĂŤle omgevingen.

Picea en Abies,Tsuga, Callocedrus, dat zijn meer van die einzel stukken die aparter en unieken zijn.

TH: In verhouding met particulieren tuinen, is die afname van openbare ruimte dan helemaal niks of is het algemene verkoop sowieso weinig.

TdH: Wij kopen sowieso niet veel aan particulieren tuinen, behalve echt grote projecten dus het is echt meer voor de openbare ruimten.

Voor ons zou het interessant zijn als in hoeverre coniferen, voor wat voor aandeel dat is met de omzet. Dat zou me weleens interesseren.

TH: Is bv. een Pinus met de zelfde stamomtrek duurder dan een loofboom?

56:50 TdH: Nee zo groot is het verschil niet. Het hangt echt meer af van vraag en aanbod dan de tijdsduur van het op kweken. Tuurlijk is er een verband tussen de groeisnelheid en de prijs, maar dat is ook het geval bij coniferen.

TV: Jullie hebben aangegeven dat het ook voor jullie interresants om te weten in hoeverre coniferen in de openbare ruimte toepasbaar zijn. Maar zijn jullie bezig met deze gedachte qua assortiment? of juist helemaal niet?

94

Bijlage

TdH: Jaja, Het is altijd een spel tussen vraag en aanbod en je probeert je natuurlijk te onderscheiden.

TV: Maar speelt die gedachtegang ja of nee?

TdH: Maar je moet je bedenken, dat wij beginnen met een halfproduct, dus wij kopen in van andere kwekers.

Antwoordt op de vraag nee wij niet bezig met het ontwikkelen van een assortiment voor de openbare ruimte.

TV: Zien jullie een stijgende of dalende lijn in de verkoop of vraag naar coniferen?

TdH: Die vraag moet je echt opsplitsen in boomsoorten. Als je dat echt precies wilt weten moet ik dat navragen. Maar wat wij verdienen aan bomen is een resultanten van verschillende factoren. A hebben we het zelf staan, B of andere kwekers veel hebben staan. etc. etc.

Als wij veel verdienen aan pinussen betekent dat niet heel gewild product is. Kan ook zijn dat niemand pinussen heeft behalve wij.

Maar als je dat allemaal probeert te filteren, dan groeit de vraag naar pinnusen.

Maar andere coniferen, dat groeit niet nee.

Maar als het groeit. dan is het echt enkel voor het Oost-blok.

Vragen van Metaseqoia groeit een klein beetje.

TV: Verkopen naast coniferen ook loofbomen. Wat is de percentage loof en naald van de totale afzet?

TdH: Als ik dat zou moeten zeggen. 90% loof, 10% coniferen. Waarvan het grote deel wel Pinus is.

Einde interview

Bijlage

95

II.

Interview Anton Dekker

Interview: maandag 11 december 2017 14.00u Werkzaam binnen gemeente Apeldoorn.

Boombeheerder Vroeger lagere bosbouwschool gehad. Later cursorisch onderwijs gehad. Hoveniersopleiding, cultuurtechniek. Later gaan specialiseren in boomverzorging. Hij is ETT’er (European Tree Technician).

(Hij zegt vooraf dat er in west Apeldoorn fijnsparren en douglassparren te vinden zijn in de OR. Van oudsher, waarschijnlijk relicten van bossen.)

Hij vertelt ook dat op het stationsplein veel coniferen beschadigd zijn door de sneeuw.

Speciaal onderwijs gehad in coniferen?

Vooral in het hoveniersvak, met name dan wel in tuinen.

In zijn beleving hebben ontwerpers bewust heel weinig coniferen toegepast. In oude parken en buurten uit de jaren 50-60, daar zijn wel veel coniferen toegepast. In die tijd.

Maar vanaf de jaren 70 tot nu weinig, in de openbare ruimte.

06:55 Weet u wat daar de reden van kan zijn geweest?

AD: Nee, dat weet ik gek genoeg niet. Ik denk dat het te maken heeft met enerzijds dat we op de inheemse toer gingen. Alles moest inheems. Maar nu zie je toch weer een kentering. Met klimaatverandering, maar ook de behoeftes van mensen. Er mag weer exoot, wat accenten, kleur. Maar goed, groen is ook een contrast in de openbare ruimte. Maar ik zie het nog niet heel veel.

07:35 Ligt dat vooral bij de ontwerper?

AD: ik denk dat dat voornamelijk bij de ontwerpers ligt ja.

Maar goed, het maakt dan verschil of je de schubconiferen de chamaecypres en de thuja’s, en de naaldbomen. Dat maakt nog wel verschil. Ik weet dat er een ontwerp is gemaakt op de begraafplaats, met als hoofdbeplanting allemaal lariks bedacht.

Puur een naaldboom. Hier in het zuiderpark, zijn ook groepen dennen, allerlei soorten dennen, watercipressen. Allemaal naaldbomen. Het wordt wel toegepast maar niet op grote schaal.

08:34 Wordt dat vanuit een gemeente gestuurd, jullie als voorbeeld?

AD: Het zit denk ik gewoon niet bij de ontwerper in het sortiment, in de gedachte.

Zou er iemand komen met een goed plan met coniferen dan zouden jullie daarvoor open staan?

AD: jawel, jawel. In het zuiderpark, we hebben daar een ETW route (daar staat het hele sortiment voor de European Tree Worker). En dat is in overleg met Helicon is dat tot stand gekomen. Daar staat een heel sortiment met dennen en coniferen dat soort dingen. Het wordt wel toegepast maar niet op grote schaal.

09:43 Klopt onze beredenering dat coniferen in het verleden meer werden toegepast in de OR dan tegenwoordig?

AD: Ja dat klopt, maar dat zei ik al. Ik weet hier wijken uit de jaren 50/60, daar vind je nog coniferen.

Je ziet het bij ons ook, in de nieuwbouwwijken. Weinig tot geen coniferen.

10:29 Zijn er nadelige effecten van het toepassen van coniferen in de OR? 96

Bijlage

AD: Daar heb ik niet echt een goed antwoord op. Maar vanuit de ervaring die ik heb, zoals nu dan met sneeuwschade. Ja die dingen die vallen uit elkaar, en dan is het klaar. Dan is het over, zijn ze kapot. Dus ik denk dat dat speelt. Maar ook misschien vanuit de ontwerper, hè het past niet zo.

Maar in grote groenelementen zie je het wel. Niet in straten, vakjes.. Daar niet. Heeft natuurlijk ook te maken met het feit dat coniferen gevoelig zijn voor plassende honden, dat de onderkant snel lelijk is. En dan ook nog zoutgevoelig, dus langs de weg zul je ze sowieso niet hebben, met pekel. Eenmaal kaal dan is het lelijk 11:49 De schade bij een conifeer is minder te herstellen dan bij loof?

AD: ja dat klopt. Maar je hebt natuurlijk ook coniferen op stam. Dan heb je een wat kale stam maar kun je ook een prachtige conifeer hebben. Hij hoeft niet per definitie vertakt te zijn tot aan de grond.

Anton zegt nog dat coniferen natuurlijk vaak geassocieerd worden met donker, en met begraafplaatsen. Ze geven zware schaduw en ontnemen natuurlijk zicht. De meeste zijn niet echt transparant.

AD: als je kijkt naar de chamaecyparis etc, of je kijkt naar de sparren en dennen. Ja jullie noemen dat coniferen. Maar ik niet meer, dat is voor mij totaal iets anders. Ik noem dat een naaldboom. Ik zou dat verschil wel aanbrengen voor jullie onderzoek Het maakt voor de beleving nogal verschil of je kijkt naar douglas of fijnspar, of een thuja.

14:47 AD: je kan zeggen in het algemeen dat coniferen passen in parken en grote groenvakken, met coniferen op de achtergrond en borders op de voorgrond. Want in het algemeen kun je zeggen in de OR, je wil altijd doorkijk hebben, en bijna alle bomen worden opgekroond want je wil zicht hebben. En met coniferen is dat in de regel niet zo, behalve dan weer met lariks en douglas. Schubconiferen kroon je in de regel niet op. Dat zijn echt parkbomen voor een achtergrond. Die zul je dus niet in een wegberm tegenkomen. Dus ik denk wel dat het essentieel is dat je dat onderscheid wel maakt.

16:02 Wat zijn volgens u de mogelijkheden en beperkingen van coniferen in de openbare ruimte?

AD: Ze zijn zeer geschikt om bepaalde ruimte aan het zicht te onttrekken. Het is perfect schaamgroen, om dingen weg te stoppen. Thuja en taxus.

Probleem is toch het spatwater met zout. Op ontsluitingswegen, 30 en 50 km wegen. Zet er maar geen coniferen naast want dat gaat hem gewoon niet worden. Dat is het grootste bezwaar.

17:58 En het stationsplein dan?

Dat is zoutloos. Daar wordt niet gestrooid. En daar is al met het ontwerp rekening mee gehouden, het plein wordt niet gestrooid. Er komt daar niks bij de bomen. Het is een voetgangerszone en wat langzaam verkeer.

18:57 Kunnen we het zo stellen dat wanneer we coniferen op zo’n plek willen toepassen dat je vanaf moet beginnen met ontwerpen?

AD: ja precies, je moet dan een bewuste keuze maken. Als je ze daar wil hebben, moet je de omgeving aanpassen aan de conifeer, anders lukt het niet.

Als ik zo even alle bermen in gedachte neem. Dan is er de ruimte gewoon niet voor. Want coniferen, onderschat het niet, die worden breed, die gaan uitzakken. Dan heb je bermen van 6-7 breedte nodig. Die vind je bijna niet. Enkel grote ringwegen wel.

Maargoed, zet ze maar niet kort langs de weg.

We hebben kunstwerken van taxus en wat je ziet, in een middenberm van 3 meter zie je allemaal zoutschade. Je moet echt een paar meter uit de kantopsluiting blijven dat je geen last hebt van spatzout. Dan zou je groenblijvende bomen kunnen hebben. Je hebt in het ontwerp heel veel beperkingen. Je komt snel bij parken of hele brede groenstroken. Daar gaat het fantastisch.

20:24 TH: en er wordt nu meer ontworpen van: hier komt een boom, maar we weten nog niet welke. En als je uiteindelijk een boom Bijlage

97

gaat kiezen is de ruimte eigenlijk te klein voor 80% van het sortiment.

AD: Ja het heeft denk ik veel met ruimte te maken dat je coniferen niet kan hebben. En doorzicht, overal wil je doorzicht en ruimte hebben. Coniferen hebben dat juist niet, je zou het dus kunnen toepassen om iets af te schermen. Kijk maar naar boomkwekers. Die doen dat, die x Cupressocyparis rondom die boomgaarden, die zijn gewoon heel functioneel. En wat particuliere heel veel doen, aan hagen langs de openbare weg.

Maar ondanks de nadelen zou u persoonlijk toch wel meer coniferen in de OR willen zien?

21:30 AD: ja zeker, want het zijn goede stofvangers. Die doen echt wel hun werk als het gaat om fijnstof afvangen. Maar ook voor het winterbeeld denk ik dat het zeer aangenaam is.We weten allemaal dat groen heel heilzaam werkt op de mens. ‘s Winters is alles kaal, en ik denk dat Tsuga, fijnsparren etc. zeker mogelijkheden daarvoor bieden.

22:12 Die fijnstof, wordt dat dan ook bij een plan binnen een gemeente besproken of in hoeverre weegt zoiets dan mee?

AD: nou weet je wat het is, er is natuurlijk al heel veel gezegd over fijnstof. Er zijn zelfs beweringen dat veel bomen averechts werken bij het schoonhouden van de lucht (groene tunneleffect). En ik kan me voorstellen dat coniferen dat ook al gauw hebben, tenminste als je het helemaal dicht maakt, en zeker met wanden die helemaal dicht zijn.

Maar met een juiste toepassing?

AD: jazeker, kijk ik ben geen ontwerper. Maar ik zie zeker wel mogelijkheden beheertechnisch.

Maar stel je zou een conifeer gelijk behandelen als een loofboom. En ook in de straat planten en opkronen, zit er dan een ander beheer aan gekoppeld?

23:45 AD: nee je moet het zo zien. Wat je ook plant. Alles heeft een eindbeeld en een habitus. Het maakt niet uit wat. Plant maar een ‘Fastigiate’ die de ruimte heeft, daar hoef je niks aan te doen. Maar je doet er wat aan omdat je ze toch vaak in de beperkte ruimte zet. En als je niet de goede selecties hebt, die gaan ook uitzakken. Kijk maar naar de haagbeuk. Maar als je het goed toepast, maakt het niet uit of je nou een haagbeuk of een conifeer zet. Dat maakt in onderhoud niks uit. Meeste onderhoud in bomen is het opkronen, begeleidingssnoei. En later dus takken die breukgevoelig zijn. Nu met de sneeuw donderen er een hoop takken uit de grove dennen en douglassen.

We zijn het niet meer gewend, maar in principe is dit weer vrij normaal, dit soort omstandigheden. Maar kijk als takken breken in stedelijke omgeving krijg je iedere keer ook discussie, want die takken vallen overal op. En dat zijn best flinke takken die schade aan kunnen richten. Kijk in een bosomgeving maakt dat niks uit al breekt er een tak.

Maar heb je over schubconiferen, daar valt nooit een tak uit, die gaan gewoon uitzakken. En dan wordt het gewoon lelijk. Dat kun je wat corrigeren en na zoveel jaar groeit het ook wel weer dicht, maargoed dat zijn de risico’s van groenblijvende bomen.

Maar je kan niet zeggen dat het in het onderhoud nou veel uitmaakt ten opzichte van loofbomen.

Bomen op de goede plek, dan is het onderhoud allemaal wel hetzelfde. Maar in principe een conifeer met voldoende ruimte, daar hoef je niks aan te doen. Laat m maar groeien. Dan staat ie er over 50 jaar nog en heb je m nog niet eens aangeraakt. Maar goed dat geldt natuurlijk voor alle bomen. Maar we zetten gewoon heel veel dingen op de verkeerde plek neer, dan blijf je aan het snoeien. 26:32 In mijn praktische beleving zit er geen verschil in.

Ontwerpers blijven naar ons idee een beetje aan de veilige kant zitten (bij de bekende loofsoorten), en dat is misschien ook een gebrek aan kennis van coniferen. En daardoor worden ze ook niet toegepast.

27:14 AD: Ja, dat klopt wel. maar er worden in het ontwerp best wel wat fouten gemaakt. Want een ontwerper tekent altijd de rondjes allemaal hetzelfde in een plan, een grote wijk bijvoorbeeld wat ie ontwerpt. En veel mensen hebben bij coniferen een beeld van wat op de kwekerij staat, en dan nog iets groter, en ja dat is het dan. Als daar een schattige thuja staat. Ja zo’n ding wordt ook gewoon 30 meter hoog. In de beleving is het een ding wat bijna in de huiskamer past. Een ontwerper pakt het boek erbij en ziet voorbeelden van kwekers. En met dat beeld wordt vaak ontworpen. En dan kom je erachter dat veel planten ook op de verkeerde plekken staan.

AD zegt dat het volgens hem in een straatprofiel niet toepasbaar is, maar je moet dan kijken naar groenstroken parken. Maar 98

Bijlage

in een gewoon straatbeeld gaat het niet slagen. En dat heeft te maken met, waar honden plassen wordt het lelijk, moet je ze toch gaan opkronen. Dan krijg je coniferen op stam. Alleen elke boom op stam is eigenlijk niet zijn natuurlijke habitus. Maar chamaecyparis en thuja kun je prima opkronen, en die stammen zijn ook mooi.

Mensen weten niet anders, zelfs ontwerpers. Ze zien coniferen als in tuinen en zoals dus bij een tuincentra. Het is een beeldvorming.

Kijk maar eens in een pinetum dan weet je pas echt wat een conifeer is. Dan zie je, grove den die gaat eerst piramidaal op en is ie oud, dan maakt ie een schermpje. Douglas gaat in de eeuwigheid door, die gaat 100 jaar recht naar boven toe en een fijnspar nagenoeg hetzelfde. Tsuga’s doen weer anders, maar zijn ook prachtig.

Dus alles heeft te maken met ruimte, maar ik zie zeker wel mogelijkheden.

31:40 AD vertelt een stukje over het stationsplein. Dat de ontwerper daar het symbool van de Veluwe weer wilde geven. Het plein is veel gebruikt, de bomen staan in bunkers, zijn opgekroond. Er zijn festivals etc. maar de ruimte is eigenlijk aanpast aan de bomen. Het is 11 jaar goed gegaan, en ja zo af en toe gaat er wat mis. En het is gewoon zo dat groenblijvers gevoeliger zijn voor sneeuw en ijzel. Berken en zo zijn er nog wel een paar die dat ook wel hebben, maar over het algemeen is loof wat minder gevoelig voor sneeuw.

Hij blijft herhalen dat het als laanbeplanting of langs ontsluitingswegen dat het niet gaat slagen (coniferen).

De bomen die kapot zijn op het stationsplein zullen wel vervangen worden door nieuwe dennen. Maar je kan daar niet al te grote maten terugzetten. Coniferen zijn heel lastig verplanten als ze groot zijn. Groenblijvende kun je heel moeilijk vastzetten.

Als het van de kwekerij komt laat het zich moeilijk vastzetten.

39:27 Stukje tussendoor, AD is geïnteresseerd in ons onderzoek. Wie ondervragen we en met welk doel etc.

41:38 AD: We zijn allemaal gewoonte dieren. Ontwerpers ook, docenten ook. Ja, waarom doe je het niet? Ja omdat ‘we’ het niet doen.

Dus ja waar ligt dat aan. Je zou dat moeten doorbreken. Maar voor een groot gedeelte denk ik dat je het kan invullen dat je het praktisch niet altijd kan toepassen, maar ik wil niet zeggen dat het niet kan. Alleen je loopt tegen dingen aan waarvan je zegt ja hij staat er wel maar is het nou geslaagd? Nee het is niet geslaagd, want of honden pissen m kapot, of je hebt zout wat iets aantast. Dan staat ie er wel maar de vraag is, is het dan geslaagd.

42:46 En als je het veel toepast, ja de associatie met begraafplaatsen, onderschat dat niet. Dat is gewoon zo. Alles wat donker is, van textuur, veel mensen associëren dan met de dood, met luguber, weet ik veel. Pak maar een begraafplaats en ze staan er. Je denkt snel aan een grafstemming volgens mij. Dat zal bij veel mensen zo zijn denk ik.

Er zijn inderdaad wel vooroordelen denk ik.

44:45 AD: Woonstraten, ontsluitingswegen.. Grove dennen kan ik me nog voorstellen. We hebben een paar straten waar ze nog staan.

In de grindbermen. In de wijk Berg en Bos. De Jacob Catslaan. Dat zijn denk ik wel relicten vanuit de historie denk ik. Het kan heel goed.

Het is ook wel een beetje gebiedseigen dan.

Ja, op de klei kom je het niet tegen. Ja de x Cupressocyparis, maar dat is alleen maar praktische toepassing.

46:17 AD: maar ik geloof niet dat het nou ooit grootschalig toegepast gaat worden. Je moet het gewoon goed toepassen en dan ga je het gewoon niet vinden in straten en ontsluitingswegen. Het past niet. Hier dan die grove den nog wel, maar verder..

Ja kijk langs sommige straatjes wordt gewoon niet gestrooid, maar daar rijdt ook niet zoveel verkeer. Dan kan dat prima.

Hij wil graag onze eindresultaten/rapport toegestuurd krijgen. Erg geïnteresseerd.

Bijlage

99

III. Interview Frans van der Steen 35 jaar in het vak MTS Boskoop afgestuurd in 80 Academie van bouwkunst (richting bouwkundige architectuur) Militaire dienst gedaan Zelfstandige (altijd geweest) 10:09 Lessen in coniferen FS: ik heb het idee dat er in mijn tijd minder met aandacht was voor coniferen dan nu in de opleiding. Voor mijn gevoel waren er meer andere vakken (bouwkundige vakken) het was heel breed. Op dit moment is er meer aandacht voor ‘de beplanting’.

In de tijd van Frans werd er geen specifieke aandacht besteedt aan coniferen in ieder geval.

Teloorgang van de conifeer 4.

TV: Waar denk je aan bij coniferen? sortiment divers FS: coniferen in het algemeen is te grof, je hebt de naaldbomen, en je hebt de kleine bol conifeertjes en dwergconiferen Hij vindt ook dat van die naaldbomen te weinig gebruikt wordt in het sortiment. Dat kleine spul dat is zo specifiek dat is voor kleine tuintjes en freaks.

Hij noemt als voorbeeld Pinus mugo mughus. Die vindt hij prachtig. Het heeft even tijd nodig, en het is er niet eentje maar het heeft wat volume, bloedmooi. Het wordt niet groot, het is geen Pinus sylvestris, maar zeer goed bruikbaar.

5. In hoeverre is onze beredenering juist dat coniferen vroeger meer werden toegepast (in de or) dan tegenwoordig FS: zonder meer, dat klopt.

Hij zegt dat het toen veelal als vakbeplanting werd toegepast.

En hij paste zelf Tsuga toe als haag. Volgens hem een een hele mooie haag. Toen was dat ook normaal dat je daar ook aan dacht.

Hij zegt daarbij dat hij er zelf tegenwoordig ook niet zo snel meer aan zou denken.

Hetzelfde geldt voor lariks. Dat is prima toe te passen.

Coniferen toepassen, dat was geaccepteerd en werd dus ingezet.

TH: of Frans nog ergens een plek (referentie) waar nog coniferen staan in de or.

Het burgemeester berkhoutpark. Park in Voorschoten. Dat was ook een hele goede gemeente in de zin dat daar een hele goede beplantingsdeskundige hoofdopzichter ‘groen’ zat. Dat park is nog in stand.

Moderne paken komt volgens Frans geen naaldhout meer in voor. Maar sommige parken uit de jaren ‘60 bevatte nog prachtige naaldhout onderdelen.

6. reden dat het minder wordt toegepast.

Dat coniferen minder toegepast worden ligt volgens hem toch bij de maatschappij. Er kleeft het idioom dat de conifeer een exoot is, en exoten zijn uit. Het wordt gezien als niet natuurlijk, niet ecologisch, niet duurzaam.

Frans heeft het idee dat er een verschil is tussen mannen en vrouwen, wat betreft de gedachte van/over coniferen. En daarbij dus ook de toepassing.

Hij erkent dat een naaldbos best somber is, maar daar bestaat ook het leven uit. Het bestaat niet alleen maar uit lieflijke dalen waar fantastische ecologische beplanting is met bloemetjes en bijtjes. En vrouwen hebben daar volgens mij niks mee.

20:05 TH denkt dat er misschien wel een verband bestaat. Als het klopt wat Frans zegt,dat vrouwen gewoon minder ‘hebben’ 100

Bijlage

met coniferen zou dat kunnen verklaren dat er minder coniferen toegepast worden. Vroeger zaten er geen of minder vrouwen in het vak (volgens TH), en pas ergens eind vorige eeuw meer en meer. Die zouden daar dus invloed op kunnen hebben gehad.

Kijk bijvoorbeeld Mien Ruys. In die plannen zie je volgens Frans ook geen coniferen 21:28 7. Wat waren de hoogtijdagen Frans vertelt hoe we eigenlijk aan beplanting zijn gekomen. Hij zegt het volgende: Er waren planthunters. Veelal Engels georiënteerd. Daar zat ook het geld en de adel. Men was de wereld aan het ontdekken en ze gingen ook tochten uitzetten naar bijvoorbeeld China, en kwamen met beplanting terug. Ze waren erg collectionerend. Ze wilde alles hebben en daar zaten ook veel naaldhoutgewassen tussen.

De bakermat over het denken over naaldhout ligt volgens hem in Engeland, en dat komt voort uit die planthunting.

In 1900 kreeg je de arts and craft beweging. Gertrude Jekkyl die lift daar in mee. Dat was de ambachtelijke architectuur, daar werden coniferen heel erg sterk in gebruikt. Tot de jaren ‘80, en toen is de klap gekomen. De bloeiperiode van naaldhout is van 1870 tot 1980, en vooral Engels georienteerd. In 1980 drong die moderne beweging pas echt door. En toen kwam meer het idee, het gaat niet om al die solitaire planten en wat ze met elkaar doen, maar het gaat om ruimtelijk beeld. En in dat ruimtelijk beeld maakt het niet uit of je ‘A’ of ‘B’ gebruikt. Het ging om die ruimtelijke compositie. De invloed van solitaire beplanting en specifiek van naaldhout die werd weggedrongen.

De focus werd heel anders. De oude tuinen waren toch meer collectietuinen en meer op variatie gericht, mooie beelden, mooie sferen, liefst zo exotisch mogelijk. De moderne beweging die hadden het over ruimten, doorgaande ruimte etc.

TH: en dat was met coniferen niet te doen? ja het was wel moeilijker, en ik heb het idee dat coniferen moeilijker als grote groep te mengen zijn en veel meer als solitaire stukken hun kwaliteit laten zien.

En het wordt ook lastig doordat ze over het algemeen langzaam groeien, en de resultaten daarvan moet je dus langer op wachten, en dat is niet modern meer. Waar je vroeg nog klein aanplantte koop je nu gewoon minimaal polsdik.27:30 Gebruikswaarde conifeer 27:33 9. wat zijn de mogelijkheden en beperkingen van coniferen? niet echt het juiste antwoord op de vraag maar wel relevante informatie.

In algemene zin, grootschalig openbaar groen. Wordt een conifeer niet gebruikt en zal ie ook niet gebruikt worden. Tenzij er een beplantingsdeskundigen die hoog bij de gemeente zit kunnen aantonen dat die beplanting goedkoop is, snelgroeiend is, onderhoudsarm etc. Dat gaat niet gauw gebeuren denkt Frans.

Het wordt alleen gebruikt door specifieke ontwerpers die een hele specifieke beplantingssignatuur willen meegeven, dus iets willen uitdrukken.

TV: dus het ligt eigenlijk bij de ontwerper?

FS: Ja, dat ligt absoluut veel meer bij de ontwerper.

TH: nog even wat dan nog mogelijkheden zijn. Bijvoorbeeld coniferen als laan?

Frans ziet daar wel mogelijkheden in. bijvoorbeeld met Pinus sylvestris. Volgens Frans valt er echt veel meer uit coniferen te halen dan wat nu gedaan wordt. Hij snapt eigenlijk niet dat ‘het’ zo ingestort is.

Frans kan geen specifieke beperkingen noemen. In algemene zin ziet hij eigenlijk niet waarom het niet zou kunnen. Je moet het alleen in de goede maat aanbieden, en zodanig dat de levensvatbaarheid maximaal is. Je moet aan een aantal technische voorwaarde voldoen. Maar als je dat als kweker goed op poten zet, is er naar zijn idee geen reden waarom coniferen niet relevant zouden zijn in het openbaar gebied.

30:58 FS: Het is de wisselwerking. Tussen de opleiding en de praktijk, en tussen de kwekers en de ontwerpers.

Bijlage

101

Volgens Frans is er een spraakmakend ontwerp nodig waar met coniferen een bijzondere sfeer wordt neergelegd. Op het moment dat dat gezien wordt, moet je eens opletten wat er gebeurd. Op dit moment bijvoorbeeld Piet Oudolf, je ziet dat mensen, zelfs opleidingen hem als het ware ‘volgen’.

Ergens moet een keer die vonk overslaan waarmee coniferen populairder worden.

Frans denkt dat de invloed van de opleiding eigenlijk maar beperkt is, dat geeft natuurlijk wel de basis mee. Dus in die zin is het belangrijk dat het een onderdeel blijft in de opleiding, maar nog meer zou verder niks veranderen aan de toepassing.

Belangrijker is een enthousiaste ontwerper met lef.

37:12 De stijl van de jaren 60-80, er waren twee dingen belangrijk. Bosplantsoen kwam enorm op. Maar ook het toepassen van coniferen was toen gewoon geaccepteerd, en onderdeel van de eerste tuin en landschapsstijl. Omslag in de ‘80.

Frans zegt dat het ook interessant is te weten wat voor condities er aan naaldhout meegegeven zouden kunnen worden, zodanig dat het weer een sortiment onderdeel wordt wat mogelijkerwijs gebruikt zou kunnen gaan worden.

Frans noemt nog redenen die verband kunnen hebben dat ze minder worden toegepast: - trager groeiend - iets moeilijker te kweken, daardoor exclusiever, daardoor duurder De trends komen vanuit ontwerpers volgens Frans Frans is het ook nog met ons eens dat een goed plan met coniferen, of het toepassen van coniferen een heel moeilijke opdracht is waar veel kennis en inzicht bij nodig is.

102

Bijlage

IV. Interview Jelle Hiemstra 20 jaar in dit vakgebied Praktijkonderzoeker?

Wageningen bosbouw gestudeerd, daarna wortelziektekunde. Promotie onderzoek gedaan op het gebied van een combinatie van plantenziektekunde en boomteelt/bosbouw. En zo ben ik bij een veredelingsinstituut gaan werken. Dat zit nog in Wageningen. En vanuit daar naar praktijkonderzoek (waar die nu zit).

Nu vooral op het gebied van stedelijk groen de laatste 15 jaar. Ziekte en aantasting, en gebruik.

Intro, kennismaking en toelichting op het onderwerp Jelle vertelt: In Rome zie je best bijvoorbeeld best veel dennen. Tot nabij het station. het heeft ook met smaak een gewoonten te maken denk ik.

10:58 Heeft u tijdens de opleiding speciale opleiding gehad in de richting van coniferen?

JH: Ja, in zekere zin wel. In de bosbouw worden veel coniferen gebruikt, grove den, fijnspar, douglas.

12:35 In hoeverre is onze beredenering juist dat coniferen in het verleden meer in de OR werden toegepast dan tegenwoordig?

JH: Er is inderdaad een tijd geweest dat coniferen veel werden toegepast in parken. Dat had ermee te maken dat ze groen bleven. Dat was een reden. En met name ook rond landgoederen, 1-1,5 eeuw geleden. Daar waren landschapstuinen omheen waar veel coniferen stonden. In de stad is het volgens mij nooit echt populair geweest als straatboom. Wel in tuinen JH: Naaldhout heeft een beetje een negatieve naam gekregen, vroeger was het bos grotendeels naaldbos. Dat heeft een negatieve klank gekregen, dat werd geassocieerd met houtteelt, dennenakkers noemde ze dat ook wel. Dat woord zegt genoeg, niet echt positief.

Het heeft ook met mode te maken denk ik, wat mensen mooi vinden.

En een aantal coniferen zijn ook gewoon bosbomen, kijk douglas en lariksen zijn nou niet echt bomen om als solitair op de vlakte neer te zetten. Niet in ons klimaat.

14:54 Wat zijn volgens u de hoogtijdagen van de conifeer geweest?

Ik denk vanaf 1800,1850 tot 1900. Vooral in die tijd denk ik dat ze meer werden gewaardeerd. Ook omdat ze in die tijd heide gingen ontginnen, en daar kon je nou eenmaal niet veel opzetten. Soms eiken maar toch vooral coniferen. Het was arme grond dus veel dennen, en ook voor de houtproductie.

16:10 Weet u wat specifieke beplantingsstromen de afgelopen 50 jaar zijn geweest?

Wij denken dat andere stromen/trends populairder zijn geworden waardoor de conifeer op de achtergrond is geraakt.

JH: nee dat denk ik niet. Het is meer dat vroeger in die landgoederentijd, toen werd Nederland ontgonnen en er werd vanalles aangelegd op de woeste gronden. Daarnaast in en rondom steden hadden grotere huizen ook grotere tuinen en die werden vaak ook wat landschapsachtig aanlegd vaak. En toen er ook openbaar groen werd aangelegd in steden had elke stad zijn eigen hoofd van beplantingen. Dat was in die tijd echt een functie. Daar zat iemand met groene vingers. Die kende veel bomen/ planten. En in die tijd werden er dus ook echte beplantingen aangelegd in steden. Dan heb je het over, 2e helft vorige eeuw, of eigenlijk de hele eeuw. Een aantal beroemde hoofden van plantsoendiensten zijn er toen geweest. Hilversum Amsterdam hadden hele bekenden namen. En toen werd het groen in de stad ook erg parkachtig aangelegd, afhankelijk van hoeveel ruimte er was, en zeker in de parken. Daar had je allerlei typen beplantingen. De coniferen, de bomen, heesters, en ook veel rozen en vaste planten in die tijd. Dan zit je eind jaren 70, toen werden met name rozen en heesters en ook vaste planten snel minder geworden omdat gewoon erg arbeidsintensief was, en dus duur.

Bijlage

103

Aan de andere kant is er heel erg gereorganiseerd binnen gemeentenland. Dat houdt in, samenvoegen van afdelingen, maar ook beslissingen door andere mensen die veel minder verstand hadden van groen, maar meer aan de economische kant zaten.

De management kant. Dus de invloed van de groendienst/plantsoendienst is verdwenen. Er is flink bezuinigd op dat gebied (plantsoenendienst).

19:44 En met name die vaste planten waren duur. Dus daar is men mee opgehouden, en toen zijn ze twee dingen gaan doen, namelijk: of grasvelden, of struikachtige beplantingen waaraan je niet veel hoeft te doen.

Dat begint nu weer een beetje om te slaan. Er zijn een aantal specialisten op het gebied van vaste planten die hebben gezegd, jaar maar dat is toch zonde want het kan best anders. Die hebben systemen ontwikkeld dat je met vaste planten ook goedkoop kan werken. Ook vanuit ons instituut is daaraan mee gewerkt. Er zijn brochures van, vaste planten voor het openbaar groen bijvoorbeeld. Wat ze toen gedaan hebben, ze hebben gewoon plantencombinaties bedacht en getest die de eerste 2-3 jaar wat onderhoud nodig hebben en daarna niet meer, behalve 1x per jaar gewoon machinaal maaien. En dan is dat arbeidsextensief.

En als je dat goed doet is het binnen 10 jaar goedkoper dan gras. Dat doen die kwekers best handig, die maken daar behoorlijk promotie mee.

20:57 Met rozen is er iets dergelijks, die waren bijna helemaal weg. Omdat je die dus elk jaar moet snoeien, dat was handwerk, een hoop manuren, en dat is duur. En rozen waren nogal ziektegevoelig ook nog eens.

21:29 JH geeft een voorbeeld van rozen bij Leeuwarden aan de rondweg.

Komt er op neer dat alle rozen weg waren, maar dat is nu opnieuw gemaakt met sterkere rozen die met de maaibalk af te zetten zijn. Dus dat begint ook terug te komen.

Helaas niet de groepen waar jullie aan werken, dus nu de coniferen nog.

22:05 ja er moet dus eigenlijk iemand opstaan die daar de juiste soorten voor gaat ontwikkelen.

JH: ja je moet goede redenen vinden om coniferen te gebruiken, daar komt het eigenlijk op neer. Ze staan niet bekend als stadsbomen. Ik heb heel veel aan straatbomen gewerkt, en daar zaten bijna geen coniferen tussen. Metasequoia hebben we geloof ik meegenomen Taxodium, maar dan heb je het wel.

Van Metasequoia kun je nog wel wat leuke voorbeelden vinden.

23:21 Anton Dekker is volgens Jelle nog een van de wat meer traditionele/ouderwetse mannen die verstand van groen hebben.

JH: Coniferen, naaldbomen.. Ik denk dat ze ook een leiden onder het image wat ze hebben. Geen goed imago als straatboom of stedelijk groen. Het andere is, als je het hebt over de kleine coniferen, dat zijn allemaal de wat niet inheemse dingen.

Veel gemeenten beginnen steeds meer dat ze alles inheems willen, nou daarin ben je met coniferen dus ook redelijk beperkt.

Dan kom je bij de grove den terecht, die sommige dan ook nog als niet inheems zien, maar die kan dan in de meeste gevallen nog. Maar dan houdt het wel op. Dat is dus een discussie of probleem, dat er dus gevraagd wordt naar inheemse soorten. En die heb je gewoon niet in de coniferen.

24:38 Wat is dan specifiek de reden dat ze dat inheemse sortiment willen?

JH: Overtuiging... ? Maar ik denk dat het voor het stedelijk gebied een verkeerde keus is om alleen maar van inheems materiaal uit te gaan. Het meest genoemde argument is dan dat inheemse planten hier kunnen groeien, anders waren ze niet inheems geweest.

25:12 Da’s mooi, maar dat is wel in het verleden geweest. Ondertussen zijn de omstandigheden vaak anders. Bovendien stellen we nogal wat eisen aan een plant, en zeker in stedelijk gebied. We willen dat die iets gaan doen daar, ze staan er niet zomaar, ze hebben een functie. En zeker in stedelijk gebied is de omgeving heel anders als die natuurlijke omgeving waar die planten groot geworden zijn.

Dus het is een beetje het verkeerde argument denk ik. In natuurgebieden daar horen inheemse planten, en die hebben zich op die plek onder die omstandigheden bewezen. Maar dat is maar een van de aspecten die mee tellen als we het hebben over 104

Bijlage

beplanting in de stad. Dan wil je in ieder geval dat ze goed groeien. En dat ze de functie waarvoor je ze plant, dat ze die ook vervullen. En dan moet je dus bij planten zijn die tegen die omstandigheden kunnen, nou dat zijn vaak juist geen inheemse want het is er droog, het is er warm er wordt nogal eens met zout gestrooid. En dan zit je toch vaak met ander sortiment wat daar veel geschikter voor is. Zeker als je naar bomen kijkt. Planten die tegen verharding kunnen, onze meeste inheemse kunnen dat heel slecht. Dus als je je beperkt tot inheemse planten in je stad dan vernauw je je sortiment volgens mij veel te erg. Maar dat is een beetje een persoonlijke mening.

26:36 Er zijn ook mensen die zeggen het maakt met niet uit het hoort inheems te zijn. maargoed, het lijkt me niet verstandig.

JH: Maar dat is dus wel een argument dat je heel weinig coniferen tegenkomt. (de meeste zijn niet inheems).

26:49 Wat betreft ziektegevoeligheid, worden ze daardoor juist meer of minder toegepast?

JH: Nou ja, er zijn allerlei bomen met problemen natuurlijk. Essentaksterfte bijv.

Lariksen kunnen last van roest hebben, er zijn ook allerlei wortelschimmels e.d. die ook coniferen aantasten 27:43 (noemt een ziekte??). Honingzwam doet het ook op coniferen. Dus ze zijn niet vrij van ziekten, maar je hebt niet van die vreselijke epidemieën zoals iepziekte of eikenprocessierups. Maar ja we hebben natuurlijk ook niet dat soort grote aantallen coniferen in de stad. Dus dat is een beetje, wat is de kip en het ei.

Maar je kan het niet omdraaien, ze worden niet zo weinig gebruikt omdat er veel problemen mee zijn. Met coniferen hoef je niet bang te zijn voor al te grote problemen.

28:24 het zou dus een argument zijn juist wel coniferen toe te passen?

JH: Wat je nu zou moeten doen is gewoon zo gevarieerd mogelijk je beplanting maken. En dan kom je misschien wel terug in die tijd waar jullie ook nog naar keken, de parkbossen e.d. die waren over het algemeen heel gevarieerd. Omdat mensen het mooi vonden, dat was ook een ideaal in die tijd. Springer bijv. komt daar heel veel voorbij. De Engelse landschapsstijl was toen echt in, dus je had ook bomen nodig die echt in het oog moesten springen hier en daar.

In die tijd beschouwden men dat wel als natuurlijk, niet alleen vanwege de beplanting maar ook de manier van hoe het ontworpen is. Maar daar stonden best veel exoten tussen.

JH: ja, maar dat had met natuurbeeld te maken, in die tijd was dat een populair beeld, je moest afwisseling hebben en er moesten doorkijkjes inzitten al dat soort dingen. DAt zag men als natuur toen. Nu is het toch een beetje doorgeslagen in de richting wat ik net zei inheems/uitheems, exoten discussie. Maar van de andere kant, ik denk het esthetische is nog steeds belangrijk in de stad. Dat is waar mensen vaak op reageren, naast die wat meer ideële discussies. En praktisch gezien, hoe gevarieerde het in je beplanting is, als er dan een keer problemen zijn, gaat in ieder geval niet alles dood. 29:59 Je mag niet al te absoluut stellen dat als het maar gevarieerd is dat je helemaal geen problemen hebt, daar geloof ik niet in. Dan zal er ook wel af en toe een boom dood gaan, maar dat is niet erg. Die kan je missen dan.

30:10 Naast dat er toch ziektes zijn voor coniferen, wat zijn volgens u nog mogelijkheden of juist beperkingen voor coniferen in de OR in het stedelijk gebied.

JH: Ik ben het wel met jullie eens, ik denk dat ze te weinig gebruikt worden, daar zijn meer kansen dan er momenteel benut worden. Het hangt een beetje van de soort af. De ruimte in de stad is beperkt natuurlijk, dus je komt al gauw in het hoofdstuk straatbomen terecht. Nou, lang niet al die coniferen zijn daar geschikt voor. Dennen dat gaat nog wel denk ik. Maar sparren moet je niet langs de weg zetten, tenzij je een hele brede berm hebt. Dan is er veel meer mogelijk. Dus wat je ook plant, de ruimte moet er geschikt voor zijn. Voldoende ruimte boven als ondergronds. En de bodem moet ook voldoende geschikt zijn.

Maar dan is er meer mogelijk.

31:23 Je plant bomen altijd met een doel, als het goed is. Anders is het niet goed denk ik. Die bomen die staan er met een bepaalde bedoeling. Vroeger was het vooral voor het mooie, en afschermen. En tegenwoordig heb je veel meer doelen die je mee kan nemen. Het kan gaan om het klimaat in de stad, het wordt warmer, dus een beetje de opwarming dempen. Hoe meer groen hoe beter wat dat betreft. Luchtkwaliteit, is een issue op het moment. Biodiversiteit. Voor al dat soort aspecten kun je bepaalde bomen of andere planten gebruiken. Maar op een gegeven moment als je een beplantingsplan maakt, moet je je wel afvragen wat zouden die bomen daar moeten gaan doen? Waarom plant ik ze eigenlijk? En daar moeten ze geschikt voor zijn.

32:17 En als je dan teruggaat naar coniferen, een van de dingen waar coniferen over het algemeen goed in zijn is fijnstof uit de lucht vangen. In feite kan je geen betere planten verzinnen als de meeste coniferen. Dat heeft ermee te maken, ze zijn fijn vertakt, ze zijn het hele jaar door groen dus het hele jaar door effectief. Dus daar zitten wel wat mogelijkheden. Als je kijkt naar Bijlage

105

fijnstof, dat je vooral bij coniferen moet zijn.

32:46 Meestal is het zo dat er een plan wordt gemaakt, en daar wordt dan later een boomsoort voor gezocht. In plaats ik wil fijnstof afvangen bijvoorbeeld met bomen, dat je vanuit die bomen of die functie gaat ontwerpen/inrichten.

JH: er zijn wel gemeenten die dat doen, of die wel met die gedachten spelen dat met de aanleg van nieuwe wijken, hoe doe ik dat dan zo efficiënt mogelijk zodat ik ook nog wat voor het klimaat, de luchtkwaliteit kan doen. Maar je hebt heel veel eisen tegelijk, en die moet je proberen met elkaar in evenwicht te brengen. Maar het is in ieder geval belangrijk, wat je zegt dat vanaf het begin meegedacht wordt wat doe ik met het groen, en wat zou dat groen moeten doen. En niet pas als allerlaatste, van waar zijn de overgebleven plekken, wat zal ik daar eens mee doen. Dan ben je te laat. Kijk bij het plannen van nieuwe wijken heb je ook meer mogelijkheden, en dan moet je je afvragen wat doe ik met m’n groenstructuur, waarvoor is die bedoeld, wat voor effecten kan ik bereiken. En dat moet in het plan meegenomen worden. Zit je in bestaande wijken, dan is het allemaal veel beperkter, en dan moet je je afvragen wat wil ik met m’n groen en wat is nog mogelijk. Dan kun je ook nog wel wat aanpassen.

34:15 U zei, coniferen vallen als straatboom eigenlijk wel af. Heeft dat met de verharding te maken? Kunnen coniferen slecht in verharding?

JH: iets als fijnspar wel, sparren of het nou Picea of Abies is, die worden volgens mij geen van alle blij als je ze in de verharding zet. Dat heeft vooral te maken denk ik dat ze slecht tegen verdichte grond kunnen. En ook nog slechte luchtuitwisseling voor de wortels. Het verkeer drukt het ook nog behoorlijk aan. Met name voor sparren denk ik niet prettig. Dennen kunnen volgens mij wat meer hebben.

Ligt dat vooral aan de druk of door het afsluiten van de luchtuitwisseling?

JH: vooral het afgesloten karakter. Maar er is natuurlijk ook niet zo veel ervaring met coniferen dus, dit is wat ik denk.

En met standplaatsverbetering?

JH: ja natuurlijk, als je dat doet kan er veel meer. Maar dat zijn allemaal dure oplossingen natuurlijk. Dat zijn uitzonderingen en kan je misschien op kleine stukjes doen. Maar lang niet overal. Meer op de bijzondere/duurdere plekjes. Maar in algemene zin moet je dat niet willen, want je kan dat toch niet overal doen.

Je hebt vaak gewoon brede bermen, of parken. Daar kun je gewoon veel meer. Al zie je daar tegenwoordig niet veel coniferen meer. Daar zou het volgens mij ook best wel weer mooier van worden.

38:30 Heeft het effect op de vitaliteit van een conifeer als je hem op zou kronen zoals een straatboom/loofboom JH: nee dat lijkt me niet, dat was vroeger in de bosbouw ook gebruikelijk. Lange kale stammen. Alleen, dan staan ze in bosverband en als je ze individueel zet, dat zal denk ik niet elke boom even goed verdragen denk ik. Dus als je zegt opkronen, dan denk je toch weer aan straatbomen omdat het verkeer eronder door moet kunnen.

Maar wat ik straks al zei, Metasequoia komt wel als straatboom voor. Daar zijn voorbeelden van, Boskoop bijvoorbeeld.

Dennen kun je prima opkronen. Sparren wordt het al wat anders, dat is meer van de gesloten bossen. Dat wordt meer parksetting schat ik in.

39:51 Stukje over opkronen en dikte van de stam. Volgens Jelle gaat een stam, opgekroond of niet toch wel ‘dikken’.

Maar of bepaalde soorten waarvan we gewend zijn dat ze van onder vertakt zijn, zoals de thuja’s mooi zijn als ze op een kaal stokje staan, dat weet ie niet.

41:57 Stukje over duurzaamheid/leeftijd etc. Jelle weet hier niet veel van. Durft ie niet echt een antwoord op te geven. Wisselend per soort toch ook denkt ie.

Maar of het een bezwaar is of een boom in de stad nou slechts 80 of ruim 1000 jaar kan worden. Hij denkt van niet. In een stad gebeurd het op de meeste plaatsen maar zelden dat een boom zo lang blijft staan. Dat is echt op specifieke plekken (parken).

Binnen 100 jaar gaat het meestal toch wel weer op z’n kop.

45:07 JH: je kan ook eens kijken naar de buitenlandse literatuur. In noord amerika etc is dat veel gebruikelijker.

106

Bijlage

Bomen en strooizout 46:31 JH: je hebt twee aspecten als je het hebt over zoutschade. Het zout wat in de bodem zakt, het zout wat met smeltwater van de weg af komt. En dan gaat dat vaak via de wortel de bomen in.

En daarnaast het spatwater, dat is voornamelijk bij soorten die bladhoudend zijn, zoals ook de meeste coniferen. Kale takken kunnen op zich wel wat hebben. Dat spoelt er wel weer af. Maar groenblijvers, ook onder loofhout kunnen lang niet allemaal tegen spatwater. Bomen met blad zijn vaak gewoon gevoeliger voor spatwater.

Coniferen zullen sneller dubbellast hebben, zowel op het blad als op de wortel. (niet opgekroond dan).

49:15 Is er vraag naar coniferen in de openbare ruimte?

JH: over het algemeen niet zo veel denk ik.

Zijn ze daar specifiek op tegen? Of wordt er gewoon niet aan gedacht JH: Nou, in een groot deel van het Nederlandse landschap komen al geen coniferen voor. In de polders bijvoorbeeld. Ja daar past ie voor veel mensen gewoon niet in het landschap. In de stad kun je er dan nog over discussiëren. Maar uitgaande van het landschap kom je ze daar niet tegen. Dus men komt daar ook niet zo gauw op het idee om ze te gebruiken denk ik. Behalve misschien om esthetische redenen of diversiteit, functioneel?

In deze omgeving, de Veluwe dan ligt het wat anders. Daar hoort het meer bij het landschap dus daar worden ze ook wat vaker gebruikt denk ik. Maar dan toch vooral voor parken. Langs wegen ken ik het niet zo.

JH: Website www.straatbomen.nl Daar vind je het nodige over straatbomen.

Maar daarin weinig naaldbomen, omdat zowel boomkwekers als de afnemers coniferen niet zo als straatboom zien. Pinus nigra en een Metasequoia hebben we er op gekregen.

57:07 In hoeverre is het een argument dat coniferen meer fijn stof afvangen tov loofbomen?

JH: Als je in een stad fijnstof wil afvangen, als je dat belangrijk vindt. Hoe meer coniferen hoe beter.

Is dat dan echt merkbaar?

JH: ja dat is een goede vraag. Ook daar zit je in de orde van enkele procenten. Het is een oude discussie waar RIVM en ook TNO sceptisch over zijn. Als je beplanting zo toepast als een schutting of zelfs een tunnel dat die lucht niet weg kan versterkt het juist de verontreiniging. Meer bomen is niet altijd beter in dat opzicht.

Er zit alleen wel zo veel in de lucht dat het effect maar beperkt is. En in gunstige omstandigheden is een paar procent daling van de concentratie wel gemeten, 5, misschien in een heel gunstig geval eens 10%. Maar dat is maar lokaal. Maar het blijft wel zo dat die bomen er altijd aan bij dragen.

Je zou het ook zo kunnen zien, als je een scherm zou maken (van planten) dat je de verontreiniging op de weg houdt, of in ieder geval uit de wijk. Daar stoeien we op het ogenblik veel mee.

59:24 En dan heeft elke boom en elk groen effect, maar je ziet met een schaalniveau. Kijk in de boom zul je geheid meten dat ie fijn stof verzameld tot misschien wel kilo’s. Maar van de andere kant, in die lucht daaromheen zitten nog veel meer kilo’s, dus dat is lastig.

Maar het is wel zo. In een park is het minder warm, is de lucht over het algemeen wat schoner, prettiger, wat vochtiger. Dus in die zin kun je daar wel mee spelen en moet je het proberen zo te doen, dat op de plekken dat je het nodig hebt, het effect het grootste is. En daar kunnen coniferen zeker in bijdragen. Maar reken je niet rijk.

Bijlage

107