1
ศาสตราจารยสัญญา ธรรมศักดิ์ ผูเปนสหายธรรม ของ ทานพุทธทาส-ทานปญญานันทะ ปาฐกถาธรรมโดย...พระพรหมมังคลาจารย (ปญญานันทภิกขุ)
กองทุนศาสตราจารยสญ ั ญา ธรรมศักดิ์ ธรรมสภาและสถาบันบันลือธรรม จัดพิมพเผยแพรในโครงการศาสตราจารยสญ ั ญาฯ สัมพันธ
2
ปูชนียาจารย ผมู นั่ คงตอพระรัตนตรัย
3
ศาสตราจารยสญ ั ญา ธรรมศักดิ์ ผูเปนสหายธรรม ของ ทานพุทธทาส-ทานปญญานันทะ ปาฐกถาธรรมโดย...พระพรหมมังคลาจารย (ปญญานันทภิกขุ)
ขอเจริญพร ... ทานผสู นใจในธรรมะทัง้ หลาย วันนีเ้ ปนวันพิเศษ ทีท่ างราชการ อันมีคณะศิษยธรรมศาสตรทไี่ ดรบั คำสอนจากทาน สัญญา ธรรมศักดิ์ มาศึกษาเรื่องชีวิตของคนที่มี ความดีคนหนึ่งของประเทศไทย เปนคนดีที่งดงามเปนเบื้องตน และทามกลางและในทีส่ ดุ
ชีวติ ทานสัญญา ธรรมศักดิ์ ทานสัญญา ธรรมศักดิ์ แมจะถึงแกอนิจกรรมไปแลว แตกย็ งั มีความดีปลูกฝงอยใู นใจ จะคิดอะไร จะพูดอะไร จะทำอะไรก็ทำ ตามหลักธรรมะของพระพุทธเจา จึงเปนผูเจริญในธรรม เปนที่พอ พระทัยของพระบาทสมเด็จพระเจาอยูหัว เมื่อออกจากราชการแลวจึงได เชิญไปเปนประธานองคมนตรี แตเปนองคมนตรีกอ น แลวก็ตอ มาก็ไดเปน ประธาน รับงานมาแลวก็ทำดวยความเต็มใจ เปนผทู ไี่ มเหนือ่ ยไมหนายตอ การงาน เมือ่ ไดมโี อกาสทำแลวก็ทำดวยความตัง้ ใจ ตอนที่พระบาทสมเด็จพระเจาอยูหัวตรัสกับทานวา “เปนนายก ใหหนอย” ทานสัญญาก็กราบทูลวา “จะทำหนาทีน่ ายกชัว่ คราวใหเปน ประโยชน เปนคุณเปนคาแกประเทศชาติตอ ไป” 3
4
แลวทานก็อยใู นตำแหนงนายกรัฐมนตรี ชาวบานชาวเมือง ก็พอใจ แต ว า พู ด ให เ ป น ธรรมว า ท า นเป น คนอ อ น เป น เหมื อ นกั บ มะเขื อ เผา มะเขือลูกยาวๆ กอนจะรับประทานตองเอาไปเผาไฟแลวมันก็ออน ทาน บอกวาก็ดเี หมือนกันวา มะเขือเผามันออนเคีย้ วงายเปนประโยชนตอ รางกาย ทานตอบออกในรูปอยางนัน้ คือ ใครคิดวาอะไรทานก็ตอบดวยธรรมะ ให คนไดสำนึกคิดวาสิง่ ทีถ่ กู ตองเปนอยางไร ทานสัญญา ธรรมศักดิ์ บวชที่วัดเบญจมบพิตร ไดรับการ อบรมสั่งสอนจากเจาพระคุณสมเด็จพระสังฆราช ซึ่งในสมัยนั้นเปน พระเทพเมธี เปนผูอบรมสั่งสอน อธิบายขอธรรมะตางๆ ทานก็เรียนดวย ความตัง้ อกตัง้ ใจ ซาบซึง้ ในคำสอนเปนอันมาก พอครบเวลาก็ลาสิกขาไป ประเทศอังกฤษ ก็ไปเรียนกฎหมาย เปนเนติบัณฑิตอังกฤษก็กลับมา เมืองไทย กลับมาเมืองไทยไดเขาทำงานฝายตุลาการ พรอมกับเปน อาจารยสอนกฎหมายที่โรงเรียนกฎหมายเกา อยูที่กรมประชาสัมพันธ ผานฟา เมื่ออยูในประเทศอังกฤษ ทานสนใจกิจการทางพระพุทธ ศาสนาทีฝ่ รัง่ เขาทำ ฝรัง่ เขาทำอะไร เคลือ่ นไหวอะไรเกีย่ วกับพระพุทธ ศาสนา ทานก็ลงเปนขาว เปนนักหนังสือพิมพดว ย โดยสงมาทีห่ นังสือพิมพ ไทยเกษม ไทยเกษมในสมัยนี้ไมมีแลว แตวาสมัยกอนมีหนังสือพิมพชื่อ ไทยเกษม สำนักงานอยทู ขี่ า งวัดราชบพิตร ซึง่ เปนทีส่ ถิตของพระสังฆราช ตอมา
ศาสตรจารยสญ ั ญา ธรรมศักดิก์ บั พุทธทาสภิกขุ เวลานั้นเปนพระมหาเงื่อมยังไมโดงดังอะไรเลย อานจดหมาย ขอความที่คุณสัญญาสงมาลงหนังสือก็รูสึกพอใจ เลยเขียนจดหมายตอบ ไปในนามของพระไทย และยินดีที่ทานไดกระทำอันเปนประโยชน และสง
5
เรือ่ งกลับมาใหคนไทยไดรไู ดเขาใจ เขียนมาลงบอยๆ ทุกครัง้ ทีเ่ ขียนมาลง ทานพุทธทาสก็อา น อานแลวทานก็ตอบไป ทานก็เขียนโตตอบกันไปมาไมเห็น ตัวไมรจู กั วาเปนใคร อยทู ไี่ หน แตตอ มามีพระฝรัง่ รูปหนึง่ บวชทีป่ ระเทศพมา แลวก็มาเมืองไทย มาเมืองไทยตองการจะมาชักชวนพระไทยทีม่ ใี จองอาจ กลาหาญและตองการพระใจสิงห อยางนอย สัก ๑๐ รูป แลวก็เดินทางไป เผยแพรพระธรรม เดินไปจากไทยเขาพมา ไปอินเดีย ไปอัฟกานิสถาน เรือ่ ยไป จนถึงกรุงโรม เดินไป สอนไป เมือ่ พระโลกนาถเขามาเมืองไทยก็พกั อยทู คี่ ณะสงฆวดั บวรนิเวศ หลวงพอเวลานั้นยังเปนพระหนุมกวานี้มาก ก็สนใจในเรื่องของเหตุการณ ตางๆ ที่เกิดขึ้น ก็เลยไปดู วันหนึ่งมีพระภิกษุประมาณ ๑๐ รูป เปน ผูมี ความรทู งั้ นัน้ พระเหลานัน้ ไปตัง้ ปญหาถามพระโลกนาถองคละหลายๆ ขอ แตพอมาถึงทานพุทธทาส ทานก็ตงั้ ปญหาเหมือนกัน พระโลกนาถพอไดยนิ ปญหาของทานพุทธทาสก็บอก นีแ่ หละๆ ควรจะไปตางประเทศ ควรจะไป สอนธรรมะ เปนคนทีใ่ ชได แลวแกก็ชวนใหไป ทานพุทธทาสทานตอบวา ไป ไมได เพราะมีงานทีเ่ มืองไทยตามแผนการทีต่ งั้ ไวยงั ไมสำเร็จ จึงตองขอตัว ไมตอ งไป ทีนใี้ นการแปลภาษาอังกฤษเปนภาษาไทย คุณสัญญาเปนลาม แปลคำถามของพระ พระโลกนาถตอบอยางไร ทานก็แปลใหฟง เปนทีพ่ ออก พอใจ ถึงเวลาทีท่ า นพุทธทาสถามปญหา พระโลกนาถรสู กึ ดีใจทีไ่ ดพบพระ เชนนี้ แลวก็พูดวา ทานนี่แหละควรไปยุโรปดวยกันเพื่อเผยแพรพระธรรม คำสอนของพระพุทธเจา แตไมไดไป
พบกันครั้งแรกที่วัดบวรนิเวศ เมื่อพระองคอื่นลุกขึ้นกลับวัด ทานพุทธทาสก็ไดนั่งอยูคนเดียว คุณสัญญา ธรรมศักดิ์ ก็เขาไปกราบ พระคุณเจาอยวู ดั ไหน ทานก็บอกวา อาตมาคือ อินทปญโญ อินทปญโญนีเ่ ปนชือ่ ฉายา บวชทีส่ วนโมกข อำเภอ
6
ไชยา จังหวัดสุราษฎรธานี แลวก็ไดอา นขอเขียนของทานทางไทยเกษม บอยๆ และรูสึกพอใจ ในการมาพบกันในวันนี้ ทานสัญญา ธรรมศักดิ์ ก็นั่ง กราบแสดงความดีอกดีใจทีไ่ ดพบพระทีม่ คี วามรู มีความสามารถ มีความ เสียสละเพื่อพระศาสนา แลวก็ขอฝากตัวเปนศิษยดวย ทานก็รับไว ทาน สัญญาก็ไดเปนศิษยของทานพุทธทาส ศาสตราจารยสัญญา ธรรมศักดิ์ และเจาคุณพุทธทาส สนิทสนมกันมาก เรียกวาเปนลูกศิษยกนกุฏิก็วาได แลวไปมาเสมอ ผลทีส่ ดุ ก็ตงั้ โครงการวาจะใหอบรมผพู พิ ากษา ผชู ว ยผพู พิ ากษา ทานก็รบั ไป ชวยเหลือ และมาเปนวิทยากรอบรมทีก่ ระทรวงยุตธิ รรม ใชเวลา ๑๐ ชัว่ โมง วันละชั่วโมงกวา สมัยกอนทานมาอบรม พักที่วัดปทุมคงคา เพราะวามา ทีไรก็พกั ทีว่ ดั นัน้ มาเรียนหนังสือก็มาพักวัดนัน้ ทานเรียนไดเพียง ๓ ประโยค ไมถึงประโยค ๔ เพราะความคิดความเห็นในหนังสือนั้นไมตรงกับคณะ กรรมการ ทานก็บอกวาพอแลว เรียนเทานี้ก็พอ ทานก็วางแผนไปตั้ง สวนโมกขทไี่ ชยา เปนหลักเปนฐานมาจนบัดนี้ ศาสตราจารยสญ ั ญา กับทานพุทธทาส อายุไลเลีย่ กัน คือออนกวา ทานพุทธทาสเพียง ๒ ป แลวก็ไปเขาใกลกนั แลวก็ชอบใจกัน เวลานัน้ พระทีอ่ ยู สวนโมกข ไมวา ทานพุทธทาส ทาน บ.ช.เขมาภิรตั น เจาคณะจังหวัดชุมพร แลวก็อาตมา พระปญญานันทมุนี เขาเรียกวา ภิกขุปญ ญานันทะ ไปอยดู ว ยกัน เวลาฉันอาหาร ไปบิณฑบาตไดมาก็มานั่งฉัน ตนไมใหญเมื่อเวลากิ่งออก ก็เอามาจีบเปนแคร นัง่ ฉันกันบนนัน้ ฉันกันไปถกกันไปทุกครัง้ โดยมากทาน บ.ช. เขมาภิรตั น ชอบขัดคอ เวลาคนพูดอะไรทานก็ขดั เหมือนเถียงกัน แตวา ไมไดเถียงเพราะมีกเิ ลสมาเถียง อยกู นั อยางนัน้ อาตมาเปนผฟู ง ไมคอ ยได ถามอะไรมากนัก ซาบซึ้งดี เลยตั้งใจวาจะอยูเพื่อศาสนา ศึกษามีความรู ทานพุทธทาสทานบอกวา นองทานควรจะไปเรียนภาษาบาลี ใหแปล
7
หนังสือ ออกพรรษาแลวจึงกลับสงขลา แลวมากรุงเทพฯ เพื่อเรียนบาลี มาพักอยทู วี่ ดั สามพระยา
พุทธทาส-ปญญานันทะ-สัญญา ธรรมศักดิ์ ชีวิตของพระในสมัยนั้นในกรุงเทพฯ มีความยากลำบากพอ สมควร ของขบฉันก็ไมคอยมี ฉันกันไปตามเรื่อง เพราะเราไมไดมากินให อวนใหพี ตองการมาศึกษาหลักธรรมคำสอนของพระพุทธเจา ถาเขามี แสดงธรรมทีไ่ หน โดยมากมักจะเทศนคกู นั ระหวางนักเทศนชนั้ ดี อาตมาก็ ตองไปดวย ลาโรงเรียนไปฟงเทศน ฟงแลวรสู กึ วาเขาที เปนการฝกตนเอง ไปดวยในตัว อยากจะเปนเชนนัน้ อยากจะเปนคนทีเ่ ทศนไดมคี วามรคู วาม สามารถเหมือนกับทานเจาคุณพรหมบาลี ชือ่ จันทร มาจากภาคตะวันออก เฉียงเหนือ ทานมาอยวู ดั ในกรุงเทพฯ อยวู ดั บรมนิวาส อุปชฌายของทาน สัง่ วา ไปศึกษาชีวติ ทานก็มาทำการศึกษาชีวติ จนกระทัง่ ไปไดเปนพระครู บาลีเทาสมเด็จ มีเกียรติ มีชอื่ เสียง เปนทีย่ กยองของชาวบานชาวเมืองของ คนทัว่ ไป เมือ่ ไดอา นเรือ่ งของทานก็คดิ วาเราจะทำงานศาสนา อยูสวนโมกขหนึ่งพรรษาแลวก็แยกกันไป ทาน บ.ช.เขมาภิรัตน มาอยวู ดั ขันเงิน หลังสวน อาตมาลงไปทางใต ไปเตรียมตัวมาอยกู รุงเทพฯ มีคนฝากใหอยวู ดั สามพระยา คนทีฝ่ ากนีเ้ ปนผแู ทนฯ ชือ่ ครูตดั พรหมมานพ คนุ เคยกับทานเจาคุณ เพราะเคยเปนครูพาณิชยการทีว่ ดั สามพระยา เวลา วางก็ไปนั่งสนทนาธรรมกับเจาคุณ ซึ่งตอมาก็เปนสมเด็จ ก็มาอยูที่นั่น บิณฑบาตฉัน บิณฑบาตนีไ่ มคอ ยไดอะไร คนใสนอ ย ถาไดปลาทูมาตัวหนึง่ ฉันตอนเชาซีก แลวเหลืออีกซีกไวฉันตอนเพล ญาติโยมใสบาตรโดยมาก ก็ใสหัวไชโปวผัดกับกะทิ อรอยดี ฉันได อยูอยางงายๆ บางทีก็เกิดทอแท ออนแอขึน้ ในจิตใจ เลยพูดปลอบตัวเองวา เรามาเรียนเพือ่ หาความรู ขอให พออยูได นอนสบาย ไมตองการอาหารที่วิเศษวิโสอะไร ขอใหพออยูได
8
แลวก็ตงั้ ใจเรียนศึกษา สนใจไปฟงเทศน พระองคอนื่ เทศน จำไวเปนแบบ ฉบับ ตอมาก็ไดไปอยูเชียงใหม อยูที่นั่นไดชื่อวา พระปญญานันทะ เทศนที่กลางเวียงเชียงใหม คนไปฟงมาก การที่ไดไปเชียงใหมก็เพราะวา ทานเจาคุณพุทธทาสขอใหไป เวลานั้นความจริงก็ไปอยูทางมาเลเซีย อยู ทีว่ ดั แหงหนึง่ ทานเจาคุณใชไปรษณียบัตรเพราะวาราคามันถูก แลวบอกวา นองทานกลับมาไทยไดแลว จะใหไปอยูที่เชียงใหม เพื่อทำงานเผยแพร ธรรมะแกประชาชน เซ็นชือ่ “อินทปญโญ” เขียนไมยาว แตวา มีคา มาก ได รับแลวก็ตกลงใจวาจะมา แลวก็กลับเมืองไทย ไปเชียงใหม ทานพุทธทาส ก็บอกวาใหตงั้ ใจอยู ตัง้ ใจปรับตัวเอง ทำประโยชนแกพระศาสนาตอไป ทาน ก็ไปอยู ๗ วันบาง ๑๐ วันบาง ไปอยเู พือ่ ใหกำลังใจ แลวกลับมาอยทู สี่ วนโมกข
พุทธสถาน : สัญญา ธรรมศักดิ์ เปนผนู ำการสราง อาตมาก็อยทู นี่ นั่ ก็ไดพบกับคุณสัญญา ธรรมศักดิ์ ทีนกี้ พ ็ บ กันจริงๆ ไมใชเพียงแตไดอา นจดหมาย พบกันแลวทานก็แนะนำเรือ่ ง ตางๆ ทีช่ าวบานเขาเปนอยู แลวทานไปฟงเทศนทกุ วันอาทิตย ทุกคืน วันพระทีห่ อประชุม เรียกวา พุทธนิคม หอประชุมนัน้ เวลานีเ้ ปลีย่ นเปนหองใหญ เรียกวา พุทธสถาน อยู เชิงสะพานนวรัตน อยูคนละมุมกับบานอธิบดีผูพิพากษา ทานอธิบดี ผูพิพากษาสมัยนั้นคือ คุณสัญญา ทานก็ออกจากบานขามถนนไปวัด ฟงธรรมไมเคยขาดตัง้ ใจ แลวก็ปรึกษาหารือกันวาจะปรับปรุงใหดขี นึ้ ทำให ถาวร ตองใชเงินจำนวนหลายแสน ก็เลยเรียกประชุมชาวบานที่เปนคนมี สตางคหนอยเขามาประชุมปรึกษากันวาจะสรางพุทธสถาน ใครจะโมทนา บาง ในทีป่ ระชุมนัน้ มีชาวอินเดียคนหนึง่ นายโบกีราม นัง่ เงียบๆ อยู
9
พอคุณสัญญาถามวาใครจะอนุโมทนาบาง นายโบกีรามลุกขึน้ พนมมือ แลว บอกวาขาพเจา พูดภาษาเชียงใหมวา ขาเจาขอออกหนึง่ หมืน่ ทุกคนตบมือ แสดงความยินดีกัน แลวคุณโบกีรามเปนอุปฏฐากที่ใกลชิดกับพุทธสถาน ทำทุกอยาง มีอะไรเกีย่ วกับกิจกรรมทางพระพุทธศาสนาแกก็ชว ยเหลือเปน อยางดี บัดนีท้ า นก็ถงึ แกกรรมไปแลว แตวา ไดทำสิง่ ทีเ่ ปนคุณประโยชน เปน คุณเปนคาไวทนี่ นั่ พอเมือ่ อยเู ชียงใหมหลายป ทานก็ถกู ยายมาอยทู กี่ รุงเทพฯ เลือ่ น ชั้ น เลื่ อ นตำแหน ง อาตมาก็ ม าอยู ที่ วั ด สามพระยา ก็ ไ ด พ บกั น บ อ ยๆ ปรึกษาหารือในเรือ่ งกิจกรรมตางๆ ทีเ่ ปนประโยชนเปนคุณเปนคาแกเพือ่ น มนุษย คุณสัญญา ธรรมศักดิ์ เปนบุคคลทีเ่ รียกวามีความเสียสละ เปนเบือ้ งตน เสียสละประโยชนความสุขสวนตัว เพือ่ ประโยชนเพือ่ ความสุขสวนรวม วันหนึ่งเปนวันพระ ทานไปที่วัดอุโมงคที่หลวงพออยู ไปแตเชา ถามวา โอ ทานมาทำไมแตเชา มาถือศีล ไมอยากใหใครมาเยีย่ มในวันเกิด เขามาเปนอธิบดีศาล คนก็ถอื โอกาสไปสนิทสนม ในวันเกิดเอาแจกันดอกไม ไปให ทีเ่ ราเห็นๆ กันอยใู นภาพโทรทัศน วันเกิดของทานรัฐมนตรีของใครๆ คนไปหามาก ทานไมคอ ยพอใจในสิง่ นัน้ เพราะมันเปนเพียงวัตถุ สิง่ ทีด่ กี วา นัน้ มีอยู
คนของแผนดิน เพราะความดีทที่ ำไวมากมาย พอถึงออกจากราชการก็ไดเปน องคมนตรี เปนทีป่ รึกษาในหลวง ไดรบั ความเจริญกาวหนาถึงชัน้ สูง คนที่ในหลวงเรียกไปใชก็พอจะการันตีไดวาเปนคนซื่อ ทำอะไร
10
ทำจริง หลายคนทีอ่ อกจากราชการแลวก็เอาไปเปนองคมนตรี ในหนาที่ ตางๆ คุ ณ สั ญ ญาท า นก็ ไ ปด ว ยความดี ความดี ใ ห ผ ลในชี วิ ต นี้ ไม ต อ งตาย ไปแลวถึงไดรบั ผล แลวตอมาก็ไดเลือ่ นชัน้ ขึน้ เปนประธานองคมนตรี คอย สบายหนอย เวลาเปนนายกฯ เคยพบกันแลวก็ถามวา เปนนายกฯ กับเปน ประธานองคมนตรีอันไหนเหนื่อยกวากัน ทานบอกวาเวลาเปนประธาน องคมนตรีไมเหนือ่ ยอะไร ทำตามทีใ่ นหลวงทานสัง่ ใหทำ แตเปนนายกฯ นัน้ ตองเอาใจคนทัง้ ๖๐ ลาน ไมพอใจเคาก็โวยวาย จะสรางโรงไฟฟาก็โวยวาย จะตัดถนนหาทางก็โวยวาย คือไมเปนทีพ่ อใจ จะไปสรางเขือ่ น พวกก็ โวยวาย ไม ใ ห ส ร า ง แล ว ก็ เ วลาฝนตกหนั ก น้ำ ก็ ท ว มบ า นพวกนั้ น พวก โวยวายนัน้ แหละไปไมพน ความลมจม ทานไดทำดีมาโดยลำดับ ทานไดเปนประธานองคมนตรี ใชหลักธรรมะเปนเครือ่ งชวย...ธรรมะของพระพุทธเจา พระพุทธเจาสอนพุทธบริษัท อยาเห็นแกอามิส อยาเห็นสินจาง รางวัลที่จะไดรับ แตใหมีความเสียสละ ทานจึงใชคำพูดวา “ทำงานดวย จิตใจวาง” คำวาทำงานดวยจิตใจวาง คืออยาเห็นแกตวั ไมยดึ มัน่ วาของเรา ของเขา แลวทำเพื่อตัวเรา ทำเพื่อของเรา โดยเฉพาะนักการเมือง จะเปน นักการเมืองก็ตองตั้งใจใหมั่นคง เรียกวาอธิษฐานใจวาจะไปทำการเมือง ดวยจิตวาง ไมหวังอะไรตอบแทน ทำใหเกิดประโยชน เกิดความสุข แก เพือ่ นมนุษยทงั้ หลาย ไมยงุ ไมตอ งเลือกตัง้ ครัง้ ทีส่ องทีส่ าม เพราะวาสมัคร ดวยความบริสทุ ธิใ์ จ พอไปหาเสียงก็บอกเขาตรงไปตรงมา ไมตอ งเอาของ ไปเที่ยวแจกใหวุนวาย พอคนหนึ่งแจกได อีกคนหนึ่งก็แจกได อยางนี้ ไมถูกตอง ไมใชธรรมะ ไมมีฐานในใจที่เปนธรรม มีฐานเปนวัตถุ อยากมี
11
อยากได อยากเปน ดวยโลภตางๆ จึงเกิดปญหา ปราบกันไมหวาดไมไหว เพราะวาไมปราบกิเลส
ทานสัญญาฯ ทำงานดวยจิตวาง ทีนคี้ นทีจ่ ะปราบกิเลสก็ตอ งมีจติ มัน่ คงในพระพุทธเจา พระพุทธ พระธรรม พระสงฆ พวกเราคนไทยในปจจุบันนี้นับถือพระพุทธเจาที่เปน รูปราง เปนพระพุทธรูป แตคนทีม่ จี ติ วางคือไมหวังอะไรตอบแทน ทำตาม หนาที่ หนาทีค่ อื การงานทีเ่ ราทำถูกตอง แตเราทำหนาทีเ่ พือ่ หนาที่ หลวงพอเคยพูดบอยๆ วา “งานคือชีวติ ชีวติ คืองาน บันดาลสุข ทำงานใหสนุก เปนสุขขณะทำงาน” อยาใหเปนทุกข อยาใหเดือดรอน คนทีท่ ำงานดวยจิตวางจะสบาย เพราะไมมกี เิ ลสความโลภมาหนุนหลัง ไดมาแลวก็ใชใหเปนประโยชน เราเปนนักศึกษา มาศึกษาทีน่ ี่ ทีธ่ รรมศาสตร คำวา “ศาสตร” คือ ของมีคม ตัดอะไรก็ได แตเราตองใชศาสตร คือปญญาพิจารณารอบคอบ ทำอะไรก็ทำดวยสติปญ ญา ไมเอาตัวเขาไป แลวก็จะเปนสุข ศาสนาสอนใหคนไมเห็นแกตัว และพุทธศาสนาก็สอนวา ไมมี อะไรเปนของจริงของแท มีแตสงิ่ ทีเ่ กิดขึน้ ตัง้ อยู แลวก็ดบั ไปตามกฎเกณฑ ของธรรมชาติ เราตองสอนและเขาใจสิ่งนี้ ทำอะไรก็ทำเพื่อไมเห็นแกตัว ไมเห็นแกได จะเปนคนไมตาย คนทีท่ ำงานเพือ่ งานไมตาย ตายแลวก็มคี นยกยอง เคารพ นับถือ บูชา ดังศาสตราจารยสัญญาของพวกเราทั้งหลาย รางกาย ทานตายจริง แตวา ความดียงั ไมตาย ยังอยู
12
ความดี : จารึกไวในแผนดิน ในวันพระราชทานเพลิงก็ไปเผารางกาย แตเราไมเผาความดี คนที่ไปงานพระราชทานเพลิงใหไปนั่งเฉยๆ เงียบๆ เอาศพเปนเครื่อง เตือนใจวา ศพนัน้ เปนอยางใด เราก็ตอ งเปนอยางนัน้ คือศพนัน้ ตายได เรา ก็ตายไดเหมือนกัน แลวจะตายเมื่อไหรไมมีใครรู รูอยางเดียววาตายแนๆ ใหนกึ ถึงความตายไวบอ ยๆ แลวพยายามทีจ่ ะไมยดึ ถือในเรือ่ งนัน้ ๆ ใหถอื วา มันเปนสิ่งหนึ่งที่เกิดขึ้น ตั้งอยู แลวก็ดับไป เราไมติดในสิ่งนั้น แตเราเอา สิง่ นัน้ มาใชเพือ่ ความเจริญกาวหนาทางดานจิตใจ ใชธรรมะเหมือนกับเรา เพื่อใหเราขามฟาก เหมือนจากทาพระจันทรไปศิริราช ใชธรรมะอยางนั้น ขามความโลภ ความโกรธ ความหลง ไปอยกู บั ความไมโลภ ไมโกรธ ไมหลง ถึงจะใชได เวลาไปนั่งที่ตรงไหน กระทรวงไหน ก็อธิษฐานในใจวา ขาพเจา มานั่งตรงนี้เพื่อรับใชประเทศชาติ เพื่อทำงานของประชาชนใหสมบูรณ ถูกตอง ถาคิดอยางนีก้ ไ็ มมเี รือ่ งแกงแยงแกงดีกนั มาเปนผแู ทนราษฎรแลว แกงแยงกัน จะเอากระทรวงนัน้ จะเอากระทรวงนี้ ทำไมถึงเกิดอาการเชนนัน้ เพราะเขาเปนทาสของวัตถุ เปนทาสของลาภสักการะทีต่ นจะมีจะได แลว พอไมไดก็ไมพอใจ ทำใหเกิดปญหา ชาวพุทธไมนาจะมีปญหา อิสลามก็ ไมนา จะมีปญ หา คริสเตียนก็ไมนา จะมีปญ หา ทีนี้หัดคิดใหถูกตองวา เราเกิดมามีอะไรมา เวลาตายเอา อะไรไป สิง่ ตางๆ ทีไ่ ดรบั ในโลกนี้ จะเปนเหรียญตรา เปนสายสะพาย เปน อะไรก็ตาม เปนของชัว่ คราว ใหเพือ่ เพิม่ กำลังใจ ใหเราคิดถูกมากขึน้ ทำถูก มากขึน้ อยาไปแขงกับใครๆ ทีเ่ ขาหวังกับวัตถุ ถาทุกคนถืออุดมการณวา เราไมทำงานเพือ่ เอา เพือ่ ได แตทำงาน เพือ่ แกปญ หาใหหมดสิน้ ไป เรียนหนังสือก็เรียนดวยความตัง้ ใจ อยาไปคิดวา
13
เรียนแลวจะไปเปนนีเ่ ปนนัน่ ใหวนุ วาย เปนอะไรก็ไดทมี่ นั ถูกตอง และก็เปน ประโยชน จึงจะเอาตัวรอดปลอดภัยดวยประการทัง้ ปวง คนทีเ่ ปนลูกศิษยทา นอาจารยสญ ั ญา อยาใหอาจารยตาย แตอาจารยอยกู บั เรา คือ ... คำสอน อุดมการณ ปรัชญาของทาน ไมตายตามรางกาย แตจะถายทอดมาไวในตัวเรา เรารับเปนมรดก คือคุณธรรม คุณงามความดี ... ของทานอาจารยสญ ั ญาไวไมใหตาย เพราะถาสิง่ นัน้ ตาย...ชีวติ ก็หมดราคา จึงขออธิษฐานใจวา ... เราทุกคนจะไมตาย เราจะอยเู พือ่ ความไมตาย.
ขอมูลจากหนังสือจุลสารธรรมศาสตร ฉบับ สัญญา ธรรมศักดิ์ ปที่ ๓๕ ฉบับที่ ๒ เดือนกุมภาพันธ ๒๕๔๕
14
งานลออายุ ๘๐ ป ทานอาจารยพทุ ธทาส สวนโมกขพลาราม ๒๗ พฤษภาคม ๒๕๒๙ ทานพุทธทาสภิกขุ-ทานปญญานันทภิกขุ-ทานสัญญา ธรรมศักดิ์ ทานผูหญิงพงา ธรรมศักดิ์ (ภริยา), นายแพทยจักรธรรม ธรรมศักดิ์ (บุตรชาย)
สนทนาธรรม กับ หลวงพอปญญานันทภิกขุ
15
ขาหลวงยุตธิ รรมภาค ๔ ณ นครเชียงใหม สงทานอาจารยพทุ ธทาสทีส่ ถานีรถไฟ ช.ม. ๒๔๙๕ (นายแกว คนรถ อมุ ด.ช. จักรธรรม ธรรมศักดิ์ ยืนอยขู า งหลัง)
คณะกรรมการกอตัง้ พุทธสถานเชียงใหม ทำพิธวี างศิลาฤกษ พ.ศ. ๒๔๙๕ (ทานปญญานันทภิกขุ องคนงั่ ขวา นายสัญญา ธรรมศักดิ์ ยืนอยเู บือ้ งหลัง)
16
โครงการศาสตราจารยสญ ั ญาฯ สัมพันธ ตามที่ ก องทุ น ศาสตราจารย สั ญ ญา ธรรมศั ก ดิ์ ในมู ล นิ ธิ นิ ติ ศ าสตร มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร ไดจัดใหมีการประชุมปรึกษาเกี่ยวกับโครงการ ศาสตราจารย สั ญ ญาฯ สั ม พั น ธ เพื่ อ เสริ ม สร า งความสั ม พั น ธ อ งค ก รและ หนวยงานตางๆ ที่เกี่ยวของกับศาสตราจารยสัญญา ธรรมศักดิ์ รวมทั้งหมด ๑๖ องคกร เมือ่ วันที่ ๓๐ มิถนุ ายน ๒๕๕๔ ธรรมสภาและสถาบันบันลือธรรม ไดรับเกียรติโดยการแนะนำของทาน นายแพทยจักรธรรม ธรรมศักดิ์ ตอกองทุนศาสตราจารยสัญญา ธรรมศักดิ์ ให ธ รรมสภาและสถาบั น บั น ลื อ ธรรม ร ว มประชุ ม โครงการศาสตราจารย สัญญาฯ สัมพันธ และไดรับอนุญาตใหจัดทำหนังสือ สื่อธรรมะ เผยแพรเปน ธรรมบรรณาการหนวยงานที่ประกาศเกียรติคุณ เพื่อเปนอนุสรณแหงความดี ของศาสตราจารยสญ ั ญา ธรรมศักดิ์ ไดแก.... ๑. หนังสือ ทศพิธราชธรรม โดย ศาสตราจารยสญ ั ญา ธรรมศักดิ์ จำนวน ๑๐,๐๐๐ เลม ๒. หนังสือ ธรรมศักติกถา : ธรรมกถาเรือ่ ง ดับไมเหลือ โดย พระธรรมโกศาจารย (พุทธทาสภิกขุ) จำนวน ๑๐,๐๐๐ เลม ๓. หนังสือ ศาสตราจารยสญ ั ญา ธรรมศักดิ์ ผเู ปนสหายธรรม ของ ทานพุทธทาส - ทานปญญานันทะ โดย พระพรหมมังคลาจารย (ปญญานันทภิกขุ) จำนวน ๑๐,๐๐๐ เลม ๔. หนังสือ คมความคิด โดย ศาสตราจารยสญ ั ญา ธรรมศักดิ์ จำนวน ๑๐,๐๐๐ เลม ธรรมสภาและสถาบันบันลือธรรม ขอกราบขอบพระคุณทานนายแพทย จักรธรรม ธรรมศักดิ์ ที่อนุญาตใหธรรมสภาและสถาบันบันลือธรรมจัดพิมพ หนังสือชุดนีเ้ ผยแพร และขอขอบพระคุณกองทุนศาสตราจารยสญ ั ญา ธรรมศักดิ์ ที่ ส นั บ สนุ น ในการจั ด ทำหนั ง สื อ เพื่ อ เผยแพร เ กี ย รติ คุ ณ ท า นศาสตราจารย สัญญา ธรรมศักดิ์ มา ณ โอกาสนี้