Ⴅაჟა Ⴔშაველა. Ⴋოთხრობები

Ⴀⴀა Ⴁⴁბ Ⴂⴂგ Ⴃⴃდ Ⴄⴄე Ⴅⴅვ Ⴆⴆზ Ⴡⴡჱ Ⴇⴇთ Ⴈⴈი Ⴉⴉკ Ⴊⴊლ Ⴋⴋმ Ⴌⴌნ Ⴢⴢჲ Ⴍⴍო Ⴎⴎპ Ⴏⴏჟ Ⴐⴐრ Ⴑⴑს Ⴒⴒტ Ⴣⴣჳ Ⴓⴓუ Ⴔⴔფ Ⴕⴕქ Ⴖⴖღ Ⴗⴗყ Ⴘⴘშ Ⴙⴙჩ Ⴚⴚც Ⴛⴛძ Ⴜⴜწ Ⴝⴝჭ Ⴞⴞხ Ⴤⴤჴ Ⴟⴟჯ Ⴠⴠჰ Ⴥⴥჵ

ႥႠႯႠ ႴႸႠႥႤႪႠ. ႸႠႥႤႪႠ. ႮႭႧႾႰႭႡႤႡႨ (ႲႤႵႱႲႨႱ ႢႠႫႠႰႧႥႠ ႥႰႳႪ-ႫႾႤႣႰႳႪႨႧ, ႣႠႩႠႡႠႣႭႬႤႡႠ, ႷႣႤႡႨ

ႠႱႭႫႧႠ-

ႧႠႫႠႦ ႫႽႤႣႪႨ ႽႤႣႪႨႪႨ

ႻႤ). ႻႤ — ႴႳႪႣႠ, 2016. — 116 ႢႥ.

ႼႨႢႬႨ

ႢႠႫႠႰႧႳႪႨႠ ႠႱႭႫႧႠႥႰႳႪ-ႫႾႤႣႰႳႪႨ ႠႱႭႤႡႨႧ.

ႠႱႭႫႧႠႥ-

ႰႳႪႤႡႨ ႬႠႾႫႠႰႨႠ ႭႰႧႭႢႰႠႴႨႳႪႨ ႣႠႬႨႸႬႳႪႤႡႨႧ — ႠႾႠႪႨ ႼႨႬႠႣႠႣႤႡႨႱ ႮႨႰႥႤႪႨ ႱႨႲႷႥႨႱ ႮႨႰႥႤႪႨ ႠႱႭ ႣႠ, ႠႢႰႤႧႥႤ, ႱႠႩႳႧႠႰႨ ႣႠ ႮႨႰႠႣႨ ႱႠႾႤႪႤႡႨႱ ႮႨႰႥႤႪႨ ႠႱႭႤႡႨ.

ႨႪႳႱႲႰႠႺႨႤႡႨ: ႱႭႱႭ ႢႠႡႠႸႥႨႪႨ — „ႹხႨႩႥႧႠ ႵႭႰႼႨႪႨ“; ႬႨႩႠႬႭႰ ႹႤႰႬႤႺႭႥႨ. ႣႠႰႨႠႪႨႱ ხႤႭႡႠ. 1832 Ⴜ. — „ႫႧႤႡႨ ႫႠႶႠႪႬႨ“.

Ⴅაჟა Ⴔშაველა. Ⴔშაველა. Ⴋოთხრობები (Ⴒექსტის გამართვა ასომთავრულ-მხედრულით, დაკაბადონება, ყდები Ⴇამაზ Ⴋჭედლიძე). Ⴋჭედლიძე — Ⴔულდა, 2016. — 116 გვ. Ⴜიგნი გამართულია ასომთავრულ-მხედრული ასოებით. Ⴀსომთავრულები ნახმარია ორთოგრაფიული დანიშნულებით — ახალი წინადადების პირველი სიტყვის პირველი ასო და, აგრეთვე, საკუთარი და პირადი სახელების პირველი ასოები.

Ⴈლუსტჽაციები: Ⴑოსო Ⴂაბაშვილი — „Ⴙხიკვთა ქოჽწილი“; Ⴌიკანოჽ Ⴙეჽნეცოვი. Ⴃაჽიალის ხეობა. 1832 წ. — „Ⴋთები მაჍალნი“. © ႧႠႫႠႦ ႫႽႤႣႪႨႻႤ, 2016, ႲႤႵႱႲႨႱ ႢႠႫႠႰႧႥႠ ႠႱႭႫႧႠႥႰႳႪ-ႫႾႤႣႰႳႪႨႧ, ႣႠႩႠႡႠႣႭႬႤႡႠ, ႷႣႤႡႨ

© Ⴇამაზ Ⴋჭედლიძე, 2016, ტექსტის გამართვა ასომთავრულ-მხედრულით, დაკაბადონება, ყდები

Ⴑარჩევი

Ⴑარჩევი

Ⴙხიკვთა ქორწილი ............................................... 9 Ⴘვლის ნუკრის ნაამბობი ..................................... 22 Ⴋთანი მაღალნი ................................................... 37 Ⴋთის წყარო ........................................................ 41 Ⴕუჩი ...................................................................... 45 Ⴞმელი წიფელი .................................................... 51 Ⴀმოდის, ნათდება ................................................ 56 Ⴒრედები ............................................................... 62 Ⴈა ........................................................................ 87 Ⴔესვები ................................................................. 91 Ⴁუნების მგოსნები............................................... 95

Ⴅაჟა-Ⴔშაველა. Ⴋოთხრობები

5

ႱႠႰႹႤႥႨ

ႱႠႰႹႤႥႨ

ႹႾႨႩႥႧႠ

ႵႭႰႼႨႪႨ ............................................... 9

ႸႥႪႨႱ

ႬႳႩႰႨႱ ႬႠႠႫႡႭႡႨ ................................. 22

ႫႧႠႬႨ

ႫႠႶႠႪႬႨ.................................................. 37

ႫႧႨႱ

ႼႷႠႰႭ ......................................................... 41

ႵႳႹႨ ...................................................................... 45 ႾႫႤႪႨ

ႼႨႴႤႪႨ ...................................................... 51

ႠႫႭႣႨႱ,

ႬႠႧႣႤႡႠ ............................................... 56

ႲႰႤႣႤႡႨ ................................................................ 62 ႨႠ ........................................................................ 87 ႴႤႱႥႤႡႨ ................................................................ 91 ႡႳႬႤႡႨႱ

6

ႫႢႭႱႬႤႡႨ

........................................... 95

ႥႠႯႠ -ႴႸႠႥႤႪႠ. ႫႭႧႺႰႭႡႤႡႨ

Ⴅაჟა-Ⴔშაველა. Ⴋოთხრობები

7

8

ႥႠႯႠ -ႴႸႠႥႤႪႠ. ႫႭႧႺႰႭႡႤႡႨ

Ⴅაჟა-Ⴔშაველა

Ⴙხიკვთა ქორწილი

Ⴄ

ს ამბავი დიდს, შავს, დაბურულს ტყეში მოჰხდა,

სოფლებსა და ქალაქებზე ძლიერ დაშორებით. Ⴐა ამბავიაო? Ⴈკითხავთ. Ⴙხიკვთა ქორწილზე მოგახსენებთ. Ⴙხიკვი Ⴆაქარა იწერდა ჯვარს ლამაზს, სიტურფით განთქმულს და მეტისმეტად ეშმაკ ჩხიკვს Ⴕეთევანზე. Ⴀმ ორ ახალგაზრდა ფრინველს ჯვარსა სწერდა მხცოვანი ჩხიკვი Ⴇომა. Ⴇომამ გულმოდგინედ აღაპყრო თვალნი ზეცად და წარმოსთქვა: “Ⴀკურთხე, უფალო, გვირგვინი ამათი, შთაუნერგე ამათ ერთმანერთის სიყვარული და ერთგულება, განამრავლენ ესენი, ვითარცა წყალში თევზნი, ცაში ვარსკვლავნი, ჰქმენ შეუბღალავი სარეცელი მონისა შენისა Ⴆაქარასი და მხევლისა შენისა Ⴕეთევანისა. Ⴀმინ”. Ⴑთქვა რა ეს, ორივეს ტურფა ყვავილების გვირგვინი დაადგა თავზე. “Ⴀმინ!” “Ⴀმინ!” – გაისმა გვრგვინვით ხმა აქეთ-იქიდან. Ⴀმას იძახდნენ სტუმრად მოწვეულნი ფრინველნი: ჩხიკვნი, ქერონები, წიპრიები, ნიბლიები, კაკბები, გნოლები, ღობემძვრალები, ბოლოცეცხლები, ჭივჭავნი, გვრიტნი, ტრედნი და სხვანი მრავალႥაჟა-Ⴔშაველა. Ⴙხიკვთა ქორწილი

9

ႥႠႯႠ-ႴႸႠႥႤႪႠ

ნი. Ⴒევა აღარ იყო, იმოდენა სტუმრებს მოეყარათ თავი. Ⴑაქეიფოდ მშვენიერი ადგილი ამოერჩიათ: ერთი ტაფობი ხშირყვავილიანი, ბალახით დაფენილი და უზარმაზარი ხეებით დაჩრდილული. Ⴗვავილებსაც უხაროდათ, ისინი ქორწილში იყვნენ დაპატიჟებულნი. Ⴈქვე ცივი, ანკარა წყალი გამოდიოდა. Ⴑუფრა გრძლად იყო დაფენილი

და

ზედ

ათასნაირი საჭმელები და ხილეულობა ელაგა. Ⴐა ჯურის ჭიას და ბუზს იტყვით, აქ არ მოეტანათ, – ბალახთა თესლი ათასნაირი. Ⴌეფე-დედოფალი მიიწვიეს

ყვავილე-

ბით დაფენილს ტახტზე და წვეულნიც წამოსხდენ მწკრივად. Ⴂაიმართა დიდი სმეულობა და ჭმეულობა. Ⴀთასნაირი სასმელები ისმეოდა: კახური ლალისფერი ღვინო წყალივით მოდიოდა სუფრაზე. Ⴗველამ ადღეგრძელა ნეფე-დედოფალი და ყველამაც ძღვენი მიართვა. Ⴄქვე კოდალა მჯდარიყო ერთ ყუნწზე ფუღუროში და იმან “Ⴋრავალ-ჟამიერი” დაიძახა.

10

ႥႠႯႠ-ႴႸႠႥႤႪႠ. ႹႾႨႩႥႧႠ

ႵႭႰႼႨႪႨ

Ⴅაჟა-Ⴔშაველა

– Ⴘენ, ეი, მყვირალავ, ღვინოს-კი არა სვამ, შვილონიავ, და რა იქნება? Ⴖვინო დალიე, და! – შეუძახეს კოდალას ერთხმად ფრინველთა.

– Ⴋოიცათ, კაცებო, ცოტა ხანი დამაცადეთ, Ⴖმერთი გადღეგრძელებთ: აქ ერთი კაი მსუქანი ჭია ვიპოვნე, ის მინდა გამოვთხარო და მერე, რამდენიც გინდა, ღვინო მასვით,

ფიქრი

აღარა

მაქვს, გულდამშვიდებით ვიქნები, – მიუგო მათ კოდალამ და თან ნისკარტით დაუწყო ფუტურო ხეს ჩიჩქნა. Ⴗველამ თვალი კოდალას მიაპყრო.

– Ⴀბა, შენ იცი და შენმა ვაჟკაცობამ, – მისძახოდენ კოდალას ფრინველნი. – Ⴇუ არ გამოგიყვანია, ვაი შენს ტყავს, პურს აღარ გაჭმევთ, იცოდე. Ⴉარგა ხანს გაუდიოდა ფუტურო ხეზე კოდალას ნისკარტს და ფეხებს ფხაკუნი და არც ტყუილად: კოდალამ გამოათრია კარგა მოგრძო ჭია, გველის ჭარის მსგავსი, და ნისკარტით მიართო ნეფე-დედოფალს.

– Ⴂაუმარჯოს ნეფეს და დედოფალს! – დაიყვირა კოდალამ მაღალის ხმით. – Ⴉამპანიასაც გაუმარჯოს, ურა! Ⴅაჟა-Ⴔშაველა. Ⴙხიკვთა ქორწილი

11

ႥႠႯႠ-ႴႸႠႥႤႪႠ

– Ⴂაუმარჯოს, გაუმარჯოს! Ⴓრა! Ⴗოჩაღ, კოდალა! Ⴁარაქალა, რომ არც თავი შეირცხვინე და არც ჩვენ, – ჰყვიროდენ ფრინველნი. Ⴇამადამ “Ⴑაკარგყმო”, რადგანაც ვაჟკაცობა გამოიჩინა კოდალამ, ღვინით სავსე ჯიხვი მიაწოდა; იმანაც სულუქცევრად გადაჰკრა და გადაუგდო თამადას ცარიელი ჯიხვი. Ⴇამადად იგივე მოძღვარი ჩხიკვი Ⴇომა ამოერჩიათ.

– Ⴎურსა სჭამენ და ღვინოს სმენ, სიმღერას არ იტყვიანო. – Ⴑთქვა ყვავმა და თავის მშვენიერის ხმით შემოსძახა სუფრული. Ⴗვავს მისცეს აქეთ-იქიდან ბანი და გაძლიერდა მღერა ისე, რომ ტყეს ჭახჭახი გაჰქონდა. Ⴋთა-ბარი ზანზარებდა. Ⴗვავილები სიცილით იხოცებოდენ. Ⴀქვე ახლოს ერთს თაგუნასა ჰქონდა სორო. Ⴞმაურობაზე საღერღელი აეშალა და გამოიხედა სოროდან გარეთ. Ⴃიდხანს უცქირა ფრინველთა ნადიმს, შექცევას, ჰხედავდა მსუქანს, ნოყიერს საჭმელებს, ფერად-ფერადს, ნაირნაირს და ხარბად ჰყლაპავდა ნერწყვს ნერწყვზედ. Ⴈთმინა დიდხანს და ვეღარ მოითმინა: რაც მომივა მომივაო, სთქვა; მიცუნცულდა ახლოს, ისკუპა და პირდაპირ ნეფე-დედოფლის წინ თხილიანს სუფრაზე დასკუპდა.

– Ⴅინც მოვიდეს, გაუმარჯოს! Ⴂაუმარჯოს წრუწუნას!

– გაისმა საერთო ხმა ფრინველთა. – Ⴠოი, შენი ჭირიმე, რო დაგვხედე, ბიჭო! – ეუბნებოდენ თაგვს შეზარხოშებულნი ფრინველნი.

12

ႥႠႯႠ-ႴႸႠႥႤႪႠ. ႹႾႨႩႥႧႠ

ႵႭႰႼႨႪႨ

Ⴅაჟა-Ⴔშაველა

– Ⴂაგიმარჯოთ, გაგიმარჯოთ, გენაცვალეთ, იცოცხლეთ და იხარეთ, მუდამც ლხინი და კაი საქმე ნუ მოგიშალოსთ უფალმა დამბადებელმა, – ამბობდა თაგვი და თან ერთს გულიანს თხილს ჩასციებოდა, კბილით აკნაწურებდა ნელ-ნელა.

– Ⴖვინო მიართვით წრუწუნას, ღვინო, – დაიძახა თამადამ, – მაგას ჩვენოდნობამდის ბევრი აკლია.

– Ⴖვინოს არ გიახლებით, გენაცვალეთ, თხილი ჩემის თვალის სინათლესაც მირჩევნია, თქვენ გაატარეთ დროება; მე თხილს ვაკნაწურებ, არაფერი მიშავს.

– Ⴀრ გიახლებით, რა სიტყვის პასუხია! Ⴠა, დალიე, თორემ თავზე დაგასხამთ ღვინოს, – უთხრა შეტევით თამადამ თაგვს და ჯიხვი კოდალას მიაწოდა. Ⴉოდალამ ჩამოართო Ⴇომას ჯიხვი და მიუჯდა წრუწუნას ახლოს.

– Ⴃალიე, ე, ძმობილო, ქორწილია, განა ის ხომ არ არის! Ⴇხილი აკნაწურო, რა ბრძანებაა! Ⴠაი, თუ აკნაწურებ შენცა, ჰა, ჩამომართვი ჯიხვი-მეთქი, – უთხრა კოდალამ და თან ჯიხვი მიაწოდა.

– Ⴅერ დავლევ, თუ ძმა ხარ, თავი დამანებე, არ შემიძლიან და რა ვქნა, რა წყალში გადავვარდე, – მიუგო მას თაგვმა და პირი მოარიდა.

– Ⴃაასხით, თავზედ დაასხით მაგ ვირიშვილს, მაგას! – დაიყვირა თამადამ, – მაშ, ნეფე-დედოფალი არ უნდა ადღეგრძელო, შე ბრიყვო, შენა!?

Ⴅაჟა-Ⴔშაველა. Ⴙხიკვთა ქორწილი

13

ႥႠႯႠ-ႴႸႠႥႤႪႠ

– Ⴙემს დღეში ღვინო არ მისვამს, კაცებო, ეხლა უნდა დამაჩვიოთ ღვინის სმასა?! Ⴐოგორ იქნება, რა ახირებაა მაინც და მაინც!? Ⴎატიოსანი, დარბაისელი ხალხი ბრძანდებით. Ⴀი, ნეფე-დედოფლის სადღეგრძელოდ ერთს რკოს გიახლებით.

– Ⴃაალეინე, დაალეინე მაგ რაზბონიკს, მაგას, ძალათი უნდა დალიოს, არ შაიძლება. Ⴀქ რისთვის მოეთრეოდა, თუ ღვინოს არა სვამდა, დაალეინე, დაალეინე, – ისმოდა ფრინველთა ხმა. Ⴉოდალამ დასტაცა წრუწუნას ცალის ხელით კისერში, მეორე ხელით პირში მიაგება ღვინით სავსე ჯიხვი და დაუწყო ძალათი სმევა.

– Ⴘენი ნება თუ იქნება, კი ვიცი, არ მიირთმევ, ვაჟბატონო, მაგრამ აქ თამადის ნებაა. Ⴓყურებ ამოდონა დუნიას, ერთი არ არის, აქ ღვინოს არ სვამდეს, ერთი შენ გამოსჩნდი აქ ახირებული. Ⴠა, გაუბედე, გაუბედე, ცოდო არ არის დედის რძესავით ღვინოს პირს არიდებდე, შე უჯიშოვ, შენა? Ⴇაგვმა რის წვალებით ჩაყლაპა რამდენიმე წვეთი და თან წრუწუნებდა, ეტყობოდა, არ ესიამოვნებოდა ღვინო.

– Ⴂაუბედე, წრუწუნავ, გაუბედე! Ⴀბა და ჰა! Ⴄმანგრე, მანგრე! Ⴀ, ყოჩაღ, ბიჭო! – დაჰკიჟინებდენ თაგუნას ფრინველნი.

14

ႥႠႯႠ-ႴႸႠႥႤႪႠ. ႹႾႨႩႥႧႠ

ႵႭႰႼႨႪႨ

Ⴅაჟა-Ⴔშაველა

Ⴇაგუნამ დაიწკიპა, დაიჭიმა ყელის ძაფები, შეებრძოლა ღვინოს და გადაჰკრა, დასცალა. Ⴞოლო ხავერდის ქულაჯაზე გადაესხა ცოტაოდენი ღვინო.

– Ⴕულაჯაზე ნუ მასხამ ღვინოს, ე, ჩერჩეტო, განა შენს ხაჩანის ფაფანაკსა ჰგავს, რომ აგრე ბრიყვად ექცევი?! – შეუტია კოდალას. Ⴋერე ღრმად ამოიხვნეშა. Ⴑულ უკანასკნელი ყლაპი-ღა აკლდა და დაიყვირა: გაუმარჯოს ნეფეს და დედოფალს! Ⴄაუმარჯოს, Ⴄჯიბო, შენს ნეფეს!

– Ⴂაუმარჯოს, გაუმარჯოს! Ⴋოცალა, მოცალაო! – ისმოდა აღტაცებული ხმა. Ⴜრუწუნას მალე მოედო ღვინო და მოჰყვა ბაიათებს. Ⴈსე მღეროდა, რომ წრიპინით ყველას ყურები გამოუჭედა. Ⴋერე ცეკვაც დაიწყო. Ⴞალხს სიცილით ჰხოცავდა. Ⴈმას კაჭკაჭი აჰყვა და დავლურს უვლიდენ ორივენი. Ⴗვავებს მუცლები ხელით ეჭირათ, იმდენს იცინოდენ ამ სურათის მნახველნი.

– Ⴓჰ, დავიღალეო, – სთქვა ბოლოს თაგვმა; მართლაც პირზე და გულ-მკერდზე ხვითქი გადასდიოდა. Ⴈქვე სუფრის ახლო წამოწვა. Ⴂამობურთული ფაშვი ზეცას მიაპყრო და ისე ჰქშინავდა. Ⴑულ ბოლოს სუფრაზე ბულბული იჯდა; მგალობელი ჩიტი არა ლხინობდა, არ იცინოდა; დაღონებულ-დაფიქრებული უცქეროდა სეირს.

– Ⴋშვენიერო ბულბულო, რატომ შენს მშვენიერს ხმას არ გაგვაგონებო? – შესთხოვეს ბულბულს ფრინველთა. Ⴅაჟა-Ⴔშაველა. Ⴙხიკვთა ქორწილი

15

ႥႠႯႠ-ႴႸႠႥႤႪႠ

Ⴁულბული უარზე დადგა; განა ყოველთვის ვარ სიმღერის იშტაზე, უგუნებოდ გახლავართო, – სთქვა მან. Ⴐროგორც იყო, ფრინველთა ხვეწნა-მუდარამ გასჭრა და ბულბულმაც დაიწყო. Ⴔრინველთ ხმა გაკმინდეს, ბუზების ფრენა ისმოდა, ყვავილთ სული განაბეს და მოტრფიალე თვალებით შესცქეროდენ მგოსანს. Ⴁულბულმა დაამღერა:

Ⴃიდება შენდა, ცათა მპყრობელო, Ⴃიდება შენდა, ბუნების ძალო, – Ⴃიდება, მეფევ გვირგვინოსანო, Ⴃა გადღეგრძელოს შენც, პატარძალო! Ⴑიყვარულისას დავსწნავ გვირგვინსა, Ⴑათნოებითა მოვქარგავ გარსა, Ⴀრ დავინანებ, ყველას შიგ ჩავქსოვ, Ⴇუ ქვეყნად რასმე კი ვპოვებ კარგსა. Ⴃა წრფელის გულით გამეტებულსა

Ⴈმას დაგადგამთ, ქალ-ვაჟო, თავსა. Ⴑიყვარულია თვით ჩემი გული, Ⴑხვისაც თუ ვნახე, მომიდებს ალსა, Ⴃღეს თქვენი ტრფობა უდიდესია, Ⴃა ამით იპყრობს ჩვენს გულს და თვალსა. Ⴀმ დროს შორი-ახლოს ხარი-ირემი გამოჩენილიყო და გულმოდგინედ უგდებდა ყურსა ფრინველთა მღერას, ბულბულის სტვენას. Ⴁულბულის სტვენამ ნაღველი აღუძრა გულში. Ⴐაღაც მოაგონდა, თვალებზე ცრემლი 16

ႥႠႯႠ-ႴႸႠႥႤႪႠ. ႹႾႨႩႥႧႠ

ႵႭႰႼႨႪႨ

Ⴅაჟა-Ⴔშაველა

მოუვიდა, ამოიოხრა და გაბრუნდა, მიეფარა უღრანს ტყეს. Ⴔრინველთ გააბეს საერთო მღერა. Ⴄრთს სიმღერას ამბობდენ ყველანი, ხოლო თავ-თავიანთს ხმაზე-კი. Ⴀმ სიმღერაში ბუნების ქება იხატებოდა, ტყისა და დედამიწის მადლი. Ⴀმ მადლს მადლობას უძღვნიდენ ფრინველნი. Ⴀმ დროს თვალის ვლებით გადმოიარა არწივმა; “Ⴀრწივი!” ”Ⴀრწივი!” გაისმა ხმა: “Ⴋეფე მობრძანდებაო!” Ⴄრთბაშად ყველას ჩაუვარდათ მუცელში ენა, ხმის ამოღებას ვეღარ ჰბედავდენ; ყველანი ცახცახმა, კანკალმა აიტანა. Ⴋართლაც და საშინელი სანახავი იყო ამ დროს არწივი: რა უნდოდა? Ⴄრთის დატევების მეტი კი არ მოუნდებოდა, რომ მთლად ბურნუთად ექცია ფრინველთა ბრბო.

– Ⴐად შეჰკრთით, ხალხნო? Ⴞმა ამოიღეთ. Ⴂანა მეფე ჩვენს შემუსვრას იკადრებს, მოიწადინებს?! – ეტყოდა ფრინველთ ჩხიკვი მოძღვარი: – თუ მეტყვით, ამ წუთას აქ მოვიწვევ მეფეს. Ⴆოგნი უარზე დადგნენ; იმის თვალების ბრიალს ვინ გაუძლებსო. Ⴀმბობდნენ: ჩვენ კი ვეღარას ვისიამოვნებთ და რა იქნებაო. Ⴑხვებმა მოუწონეს, მოვიწვიოთ, მოვიწვიოთო. Ⴋოძღვარი ჩხიკვი წავიდა სრიალით აღმა და გაუთამაშა წინ ფრინველთა მეფეს. Ⴀრწივმა სიარული არ შეშალა, თითქოს ბუზი უფრინავდა წინა. Ⴅაჟა-Ⴔშაველა. Ⴙხიკვთა ქორწილი

17

ႥႠႯႠ-ႴႸႠႥႤႪႠ

– Ⴂაუმარჯოს შენს დიდებულებას, ჩვენო მეფევ, – მისცა ქუდმოხდილმა ჩხიკვმა სალამი არწივს.

– Ⴂაუმარჯოს ჩხიკვსაც, – სთქვა მან დინჯად.

– Ⴙვენო დიდებულო მეფევ, გთხოვთ ქორწილში გვეწვიოთ. Ⴂთხოვთ გულით და სულით; მუხლმოყრით გევედრებით მთელი შენი საყმო; თუ გვიკადრებს შენი დიდებულება, დიდად მადლობელნი დაგრჩებით, თავს შემოგევლებით.

– Ⴘეიძლება, რატომ! – სთქვა არწივმა. – Ⴂამიძეღ წინ! Ⴙხიკვი დაეშვა თავქვე და არწივმაც შემოიკეცა თავისი მძლავრი ფრთები და დაეშო თავქვე. Ⴄს სურათი ცის მოგლეჯას ჰგავდა. Ⴋთელი ფრინველთა გუნდი წამოიშალა და ჟივილ-ხივილით მიეგება წინ თავის მეფეს. Ⴀრწივმაც თავისებური სალამი მისცა ფრინველთა კრებულს. Ⴋოიწვიეს მეფე და დასვეს თავში. Ⴗველანი ფეხზე იდგნენ Ⴕუდმოხდილნი. Ⴁულბული არა სჩანდა მხოლოდ აქ.

– Ⴘეგიძლიათ დასხდეთ, – უთხრა მათ არწივმა და ფრინველნიც უფროს-უმცროსობის წესზე დალაგდენ. Ⴄს ამბავი ორშაბათს დღეს მოჰხდა. ტყეში წასული ხალხი, თუ სამუშაოდ, თუ სანადიროდ, გაოცებული რჩებოდა. Ⴀმბობდა ყველა: ეს რა ამბავია, რამ გააწყო ჩიტები, რომ ერთის ხმაც აღარსაიდან ისმისო.

18

ႥႠႯႠ-ႴႸႠႥႤႪႠ. ႹႾႨႩႥႧႠ

ႵႭႰႼႨႪႨ

Ⴅაჟა-Ⴔშაველა

Ⴞალხმა რა იცოდა, თუ ფრინველნი ჩხიკვთა ქორწილში იყვნენ, – განცხრომასა და ქეიფში. Ⴀრწივს მიართვეს ღვინო ჯიხვებით. Ⴈგი დაუზარებლივ სვამდა და ძლიერაც გამხიარულდა; შემოსძახა თავისი საზარელი ხმით რაღაც საგმირო სიმღერა; ყველას ტანში ჟრუანტელმა დაუარა.

– Ⴖმერთო, – ეხვეწებოდენ ყველანი Ⴖმერთს, – Ⴖმერთო, ნუ გააჯავრებ ნურაფრით ჩვენს მეფეს, თორემ გაგვჟუჟავს ერთს წამშიო. Ⴀრწივი მაინც არა ჯავრობდა, სთხოვდა ფრინველთ ემხიარულათ, ემღერათ, ეცეკვათ, მაგრამ ფრინველთ რაღაც გუნება გადაუბრუნდათ. Ⴀრ იცოდენ, რა დაემართათ. Ⴐომ ფრინველებისთვის გაბედულება მიეცა, არწივმა უბრძანა შთაებერათ ბუკ-ნაღარისათვის. Ⴁრძანება იმავე წუთას ასრულდა და არწივმაც დაიწყო ბობღვა თავის მძლავრის კლანჭებით: სულ გათელა თითქმის ის ყვავილიანი ადგილი. Ⴋაინც კიდევ ვერავინ ჰბედავდა თამაშობას. Ⴁოლოს ისევ წრუწუნამ გაჰბედა: ისეთი ლეკური დაუარა, ისეთს ბუქნაში ამოდიოდა, რომ მტვერი ცასა სწვდებოდა. Ⴄრთხელ გატაცებული და გაცხარებული არწივსაც-კი გადაახტა თავზე. Ⴚოტა არ იყოს, მეფეს ეწყინა ყმის ასეთი ბრიყვული ქცევა, მაგრამ ზრდილობისა და შემთხვევის გამო, არაფერი უთხრა, მხოლოდ შეუბღვირა კი ერთხელ ისე, რომ თაგუნამ შიშისაგან კინაღამ სული განუႥაჟა-Ⴔშაველა. Ⴙხიკვთა ქორწილი

19

ႥႠႯႠ-ႴႸႠႥႤႪႠ

ტევა. Ⴋაინც ამ შებღვერის შემდეგ წრუწუნა კაცად აღარ ვარგოდა, გახდა ავად, წავიდა და დაწვა ერთის ხის ძირას. Ⴆედ ერთი ხმელი ვერხვის ფოთოლი წაიხურა. Ⴔრინველებში ყველაზე თამამად კოდალა იქცეოდა. Ⴉარგა

გადაკრულიც

გახლდათ და ისეთს ბაიათებს

გაჰკიოდა,

რომ მთელი მთა-ბარი ინძრეოდა.

Ⴉოდალა

ეხლა იქამდის გათამამდა, რომ მეფესაც აუხირდა.

– Ⴘენ მეფობა ვინ მოგცაო, – უთხრა მან არწივს. – Ⴙვენ როდის ამოგირჩიეთო.

– Ⴁიჭო, შე ოჯახქორო, სუ, გაჩუმდი, რას ამბობ, შე თავხედო? – წასჩურჩულეს ფრინველთა.

– Ⴀრც გავჩუმდები და არცა! Ⴐად უნდა გავჩუმდე, რაო ჩემო?! – ამბობდა კვლავ შეზარხოშებული კოდალა. – Ⴇქვენ რა ხალხი ხართ? Ⴂული-გულში ყველას გეჯავრებათ, შვილოსან, და პირში-კი ვერაფერს ეუბნებით. Ⴁიჭობა პირად თქმაა. Ⴀრწივმა ბევრი იცინა კოდალას ახირებაზე, მაგრამ ფრინველთა ითაკილეს მეფის შეურაცხყოფა, შეიპყრეს 20

ႥႠႯႠ-ႴႸႠႥႤႪႠ. ႹႾႨႩႥႧႠ

ႵႭႰႼႨႪႨ

Ⴅაჟა-Ⴔშაველა

კოდალა, ნისკარტში წბილა გაუყარეს და იქვე ხეზე მიაკრეს. Ⴃაღონდა კოდალა, აღარ იღებს ხმას. Ⴀრ ესმის, რისთვის დასაჯეს ასე სასტიკად. Ⴔრინველნი რომ ამ გაზიდულობაში იყვნენ, მელა მოჰპარვოდათ ახლო. Ⴃიდხანს უთვალთვალა ცბიერმა ცხოველმა ტყის პირიდან და უცდიდა დროს, ფიქრობდა, ჯერ კარგად დათვრნენ, მაშინაა ჩემი დროვო. Ⴋელა იმ დროს დაინახეს, რომ ის-ის იყო უნდა ნეფე-დედოფლისათვის ეტაცა პირი. Ⴀტყდა ხმა, ყვირილი, აიშალა ფრინველთა გუნდი, ხოლო ნისკარტდაღებული არწივი ეძგერა მელას და ერთს წამს სული გააფთხობინა. Ⴔრინველნი გაიფანტნენ: ზოგი ხეებზე შესხდა, სხვა მაღლა ტრიალებდა. Ⴃაბლა არწივი და კოდალა-ღა დარჩენ; ავადმყოფმა თაგვმაც განგაშის ხმაზე სორო მოძებნა. Ⴀრწივმა კოდალაც გაათავისუფლა და უთხრა: ეგ მიქარვა მიპატიებია, რადგანაც ნასვამი იყავი, და მერე აღარ გაბედო, თორემ ვაი შენს ტყავსო. Ⴇითონაც აფრინდა, აფრინდა მაღლა, თითქოს ცას მიეკრაო, და იქ ირგვლივ დაიწყო ტრიალი. Ⴕეთევანი და Ⴆაქარაც მიეფარნენ უღრან ტყეს: ერთმანერთის ალერსში და კოცნა-ხვევნაში გაატარეს ის დღე და საღამოთ ერთის წიფლის ტოტზე დაეძინათ გვერდის-გვერდ.

1893 წ.

♣ Ⴅაჟა-Ⴔშაველა. Ⴙხიკვთა ქორწილი

21

ႥႠႯႠ-ႴႸႠႥႤႪႠ

Ⴘვლის ნუკრის ნაამბობი

Ⴎ

აწაწა ვარ, ობოლი. ბედმა დამიბრიყვა: ცუდ

დროს დავობლდი; ტანზედ მაცვია პატარა, მოკლებეწვიანი, თეთრის თვლებით მოწინწკლული თხელი ქათიბი. ჯერ რქები და კბილები არ ამომსვლია, ჩლიქებიც არ გამმაგრებია. Ⴂზადაკარგული დავდივარ. Ⴀი დახედეთ ჩემს სისხლიან ფეხსა, – ეს წყლის დასალევად რომ ჩავედი ხევში, მაშინ ვიტკინე… Ⴂული მიწუხს… Ⴂული… Ⴑაბრალო დედაჩემი! Ⴋანამ დედა მყვანდა ცოცხალი, სულ ალერსში ვყვანდი: ძუძუს მაწოებდა, მიალერსებდა, მაფრთხილებდა. Ⴐაღა მეშველება მე საბრალოს ეხლა! Ⴛუძუს აღარა ვწოვ, მხოლოდ ბალახის ნამსა ვსუტავ დილით და საღამოთი, როდესაც ნამია, და რძის ნდომას იმითი ვიკლავ. Ⴓპატრონო რომ ვარ, სულ მეშინიან, ვკანკალებ, მუდამ დღე სიკვდილს ველი, გზაარეული დავეხეტები… Ⴖმერთო, რამდენი მტერი გვყავს! Ⴜეღან ველის პირად გავედი დაღონებული… Ⴈქითაქეთ თვალს ვავლებდი. Ⴓცებ ჩემს თავზედ ჭექა გაისმა. Ⴀვიხედე მაღლა: მხრებ-შეკუმშული, ნისკარტდაღებული,

22

ႥႠႯႠ -ႴႸႠႥႤႪႠ. ႸႥႪႨႱ

ႬႳႩႰႨႱ ႬႠႠႫႡႭႡႨ

Ⴅაჟა-Ⴔშაველა

უზარმაზარი ლეგა ფრინველი მოდიოდა პირდაპირ ჩემკენ. Ⴋე, შეშინებული, ტყეში გადავხტი. Ⴜამოვიდა ის წყეული ფრინველი, ტანი ვეღარ შეიმაგრა და ჩემს ნადგომ ადგილს დაეცა. Ⴏრუანტელი მივლის, როდესაც იმისი მოკაკული ნისკარტი და ალმასივით ბრჭყალები მაგონდება. Ⴎირდაპირ მოვიდა და, იქ რომ არ დავხვდი, ბალახებზედა და მაყლოვანზედ მხრებით ტყლაშუნი გაადინა.

Ⴋიავლ-

მოავლო საზარელი

ყვითელი

თვალები, ეწყინა ჩემი გაქცევა, აიწია, ძლივს განთავისუფლდა, კინაღამ მაყვლებში ჩაება. Ⴋე ერთს ხეს ვეფარე იქიდან

და

გულის

ფანცქალით ცალის თვალით გავყურებდი. Ⴂენაცვალე, ტყეო! Ⴘენ ბევრს მშველი, თორემ აქამდის ჩემის ქათიბის ბეწვიც არ იქნებოდა! Ⴂული მეუბნება, რომ მტრის მსხვერპლად გავხდები. Ⴟერ მე გამოუცდელი ვარ, მხოლოდ ერთი კვირა ვიყავი დედასთან. Ⴈს მასწავლიდა, ვინ იყო ჩემი მტერი და ვინ მოკეთე. Ⴄხლა ვინღა მასწავლის? Ⴑულ შამბში ვწვები, ვიმალები, მუმႥაჟა-Ⴔშაველა. Ⴘვლის ნუკრის ნაამბობი

23

ႥႠႯႠ-ႴႸႠႥႤႪႠ

ლისა და კოღოებისაგან მოსვენება აღარა მაქვს. Ⴃედასთან კარგად ვცხოვრობდი, თავისუფლად ვსუნთქავდი… Ⴋე და დედაჩემი, აგერ ტყიანი სერი რომ წამოწოლილა და აქეთ-იქით ხევები ჩაუდის, იქ ვცხოვრობდით, მუდამ დაჩრდილულნი გაბურულის ტყით; უხვედრი იყო ჩვენი ბინა. Ⴃედაჩემი დაწვებოდა ხოლმე გორაკზე, მე გვერდით მოვუწვებოდი. Ⴑამივე მხრიდამ ხეები გვეფარა, მეოთხეს თვითონ გაიყურებოდა. Ⴞანდახან ყურებს დააცქვეტდა, მე შევყურებდი და ვბაძავდი იმის ქცევას, ჩემს პატარა ყურებსაც ავცქვეტდი. Ⴑამჯერ უჩვეულებრიო ხმაურობა შემოგვესმა: ის არა ჰგვანდა არც წყლის ჩხრიალს, რომელიც მუდამ მესმის, არც შაშვის ფაჩუნს, არც კოდალას რაკუნს, არც კიდევ ხმელის ხის წვერიდამ ჩამოვარდნილ ტოტის რახუნს და არც ნიავისაგამ გაშრიალებულ ფოთლების ხმას… Ⴄს შევნიშნე მე: რა წამს ამ უცხო ხმას გაიგონებდა დედაჩემი, ზე წამოვარდებოდა და მეტყოდა: “Ⴘვილო! Ⴋომყე, მე მომყეო!..” Ⴂაიქცეოდა და მეც მივხტოდი, რაც ძალი და ღონე მქონდა; არც ვიცოდი და არც მესმოდა, თუ ვის უფრთხოდა. Ⴄხლა-კი ვიცი… Ⴍჰ! Ⴐამდენი მტერი გვყავს! Ⴍჰ, ადამიანო!.. Ⴐატომ არ გებრალები მე, პატარა? Ⴐატომ არ მაძლევ თავისუფლებას, რომ გულდასვენებულმა თავისუფლად ვიარო, ვთელო ლამაზი მწვანე ბალახი, გადავდგე სერზედ და დავსტკბე საღამოს ნიავის სიოთი?!

24

ႥႠႯႠ -ႴႸႠႥႤႪႠ. ႸႥႪႨႱ

ႬႳႩႰႨႱ ႬႠႠႫႡႭႡႨ

Ⴅაჟა-Ⴔშაველა

Ⴅერ გავცილებივარ ტყეს. Ⴇუ გავედი ველად, უნდა ტყის პირს არ მოვცილდე, – მაშინაც ნახევარი სიცოცხლე მაკლდება! Ⴑულ აქეთ-იქით უნდა ვიყურო, ვეფარო ხეებს, კლდეებს, ბალახებსა და კანკალით ვჭამო საჭმელი, შიშისაგან ზეზეურად უნდა დავდნე!.. Ⴐას გიშავებ, ადამიანო, მითხარი, რას? Ⴐა დაგიშავა საბრალო დედაჩემმა, რა შეგისვა, რა შეგიჭამა, რომ მოჰკალი და უპატრონოდ დამაგდე, დამაობლე?! Ⴍჰ, ადამიანებო! Ⴇქვენ ხერხსა და ღონეზე ხართ დაიმედებულნი და ჩვენი ჯავრი არა გაქვსთ… Ⴀრა ჰგრძნობთ, რომ ჩვენც გვიყვარს თავისუფლება, არა ჰგრძნობთ თქვენის შეუბრალებელის გულით, რომ ჩვენც გვიყვარს სიცოცხლე, ბუნება: ფოთლის შრიალი, წყლის ჩქრიალი, რომელსაც სულგანაბული ეგრე ხშირად ყურს ვუგდებ ხოლმე, ბალახის ბიბინი და ტყის ცხოველებთან ერთად ნავარდობა… Ⴘენ-კი, ოჰ, ადამიანო!.. Ⴇვალებდასისხლიანებული, გაფაციცებული დამეძებ მე და ჩემს ფერს სუსტსა და უპატრონოს ათასს სხვას… Ⴈარაღი გაქვს, მოგვეპარები, მუხთლად გკვრავ ტყვიას და გამოგვასალმებ წუთისოფელს…

♣ Ⴅაჟა-Ⴔშაველა. Ⴘვლის ნუკრის ნაამბობი

25

ႥႠႯႠ-ႴႸႠႥႤႪႠ

Ⴐ

ოგორ არ უნდა მეშინოდეს?.. Ⴟერ სულ ერთი კვი-

რაა, რაც მე წუთისოფელს ვხედავ, და რამდენი შიში და ვაება გამოვიარე! Ⴂუშინწინ წვიმიანი დღე იყო. სიცოცხლითა და სიმშვენიერით აღსავსე დედაჩემი წიფლის გვერდზედ იდგა და გემრიელად იცოხნებოდა… Ⴋეც გვერდით ვუდექი, მიხაროდა დედასთან დგომა, მტერი და სიკვდილი არც-კი მაგონდებოდა დედის იმედით. Ⴞშირის ფოთლებიდამ წვიმის ნამი კამკამით ჩამოდიოდა… Ⴋე თავს ვუშვერდი,

რომ

სასიამოვნო

წვე-

თებს გავეგრილებინე.

– Ⴀრ გიამა, შვილო? – მკითხავდა დედა. Ⴋე თავს ვუქნევდი და ვხტოდი, ხან ძუძუებში ვბურჩქნიდი. Ⴙვენს წინ ერთ ხმელ ხეს გარშემო კოდალა ევლებოდა და ისე მაგრა უკაკუნებდა, რომ მიკვირდა, – დედაჩემი ამოდენაა და არ შეუძლიან ეგრე ტყის გახმაურება, 26

ႥႠႯႠ -ႴႸႠႥႤႪႠ. ႸႥႪႨႱ

ႬႳႩႰႨႱ ႬႠႠႫႡႭႡႨ

Ⴅაჟა-Ⴔშაველა

როგორც ამ პატარა ჩიტს მეთქი! Ⴓვლიდა გარშემო ხეს ფეხების ფხაკუნით და ხან ერთსა და ხან მეორე ადგილას ჩაჰკრავდა ნისკარტს… Ⴉოდალას ცელქობას მე სიხარულით შევყურებდი; უცებ “Ⴙხი!” “Ⴙხი!” მომესმა. Ⴋივიხედე გვერდზე: თავზედ ერთი ჩხიკვი გვევლებოდა. “Ⴇავი მომაფარეო, – მითხრა დედაჩემმა, – თორემ ჩხიკვი თვალებს დაგთხრისო!..” Ⴋე თავი მოვაფარე. Ⴃედაჩემი იგერებდა თავით ამ საძაგელს. Ⴙხიკვი ჩემკენ იწევდა; ბევრი იცოდვილა, მერე დაგვანება თავი, თავმოკატუნებული წიფლის ტოტზე შესკუპდა და მოჰყვა კნავილს. Ⴈმისი ხმა სწორედ ჩემს ხმასა ჰგვანდა. Ⴃედას გაეცინა და მითხრა: – Ⴃიდი ეშმაკი რამეა, შვილო, ეგ ჩხიკვი, გაუფრთხილდი!.. Ⴘენისთანა პატარა ნუკრებს ძლიერ ემტერება, შვილო… Ⴉრუსუნსა და კნავილს მოჰყვება და ახლო-მახლო რომ შენისთანა ბრიყვი და გამოუცდელი ნუკრი შეხვდეს, ბანს მისცემს, გადაეძრახნება, მაგასაც ის უნდა: მიახტება და თვალებს გამოსჩიჩქნის!.. Ⴋე ტანში ჟრუანტელმა დამიარა…

– Ⴞმასაც არ გავცემ, დავემალები მაშინათვე!

– Ⴠო, ეგრე, ეგრე, შვილო! Ⴋანამ დედა ცოცხალი გყავს, ნუ შეგეშინდება; როცა მე აღარ გეყოლები, მაშინ სიფრთხილე გმართებს! Ⴍჰ, რამდენი გამოცდილება მაკლია ჯერ კიდევ მე, საცოდავსა!.. Ⴅაჟა-Ⴔშაველა. Ⴘვლის ნუკრის ნაამბობი

27

ႥႠႯႠ-ႴႸႠႥႤႪႠ

Ⴄ

რთხელ ძლიერ დაცხა. დედაჩემი საწოლიდამ ადგა

და მითხრა, წყალზე წავიდეთო. Ⴜავედით, დავყევით წვრილიანს სერს, ჩავიარეთ შამბზე და ჩავედით ხევში. Ⴞევი ღრმა იყო, მზის სხივები ვერ ჩასწვდომოდა, აქეთიქით ნაპირებზე ხეები ერთმანერთზე გადაკვანძულიყო წვერებით. Ⴞის ძირებზე, იქვე ხევის პირად, ჟოლის ფესვები იყო ამოსული, წითლად თავი დაეხარათ და გადმოჰყურებდნენ წყლის დენას. Ⴚივი ანკარა ხევი მოჩუხჩუხებდა გალიპულს ქვებზე, ერთის კლდიდამ მეორეზე გადადიოდა და გუბდებოდა. Ⴃედაჩემი მივიდა და ჩადგა შიგ გუბეში. Ⴋე ძლივს დავდიოდი ქვებზე, ჩლიქები მტკიოდა.

– Ⴋოდი, შვილო, ჩადექ წყალში, საამურია სიცხეში წყალში დგომა. Ⴋე მივედი და კრძალვით ჩავსდგი ჯერ ერთი ფეხი; წყალი საშინლად ცივი იყო და გადმოვხტი ისევ უკან.

– Ⴚივია, არ შემიძლიან დგომა.

– Ⴀრაფერი გიშავს, უნდა ეხლავე შეეჩვიო, შვილო! Ⴚოტა ხანი დავდექი წყალში, და მერე გამოვბრუნდით უკან. Ⴙვენს ზევით ნაკაფიანებში ხმაურობა ისმოდა. Ⴄგ საშიში ხალხი არ არის, მითხრა დედამ. Ⴄრთი დედაკაცი და პატარა ბალღია. Ⴙვენი მტერი ეგრე არა ყვირის. Ⴙვენ მაინც სიფრთხილე გვმართებს: ისე წვრილი-

28

ႥႠႯႠ -ႴႸႠႥႤႪႠ. ႸႥႪႨႱ

ႬႳႩႰႨႱ ႬႠႠႫႡႭႡႨ

Ⴅაჟა-Ⴔშაველა

ანზე ავიაროთ, ველის პირად ნუ გამოუჩნდებით, ნუ დავენახვებით. Ⴃედაჩემი წინ წავიდა. Ⴋე გულმა არ მომითმინა და გავხედე; ტანი დავმალე, მხოლოდ თავი გამოვაჩინე. Ⴀმ დროს ქვეიდამ ხმა მომესმა: “Ⴅაი, ვაი, დედილო, მგელი, დედილოჯან, მგელი!”

– Ⴌუ გეშინიან, შვილო, გენაცვალე. Ⴀბა სად არის, დამანახვეო? – ჰკითხავდა დედა. – Ⴀგე, ყურები არ გადმოუცქვეტია, ადამიანო, ტყიდამ! – თვალცრემლიანი უჩვენებდა ბავშვი თითით ჩემზე.

– Ⴓი, შენ კი გენაცვალოს დედა, მგელი კი არ არის, შვლის ნუკრია, შვილო! Ⴕა, რა ლამაზია!

– Ⴃავიჭიროთ, შენი ჭირიმეო, – ეუბნებოდა პატარა დედას და თან მოუთმენლად ემზადებოდა ჩემკენ გამოსაქცევად.

– Ⴀრა, გენაცვალოს დედა, ცოდოა, შვილო, როგორ იქნება, განა მაგას არა ჰყავს დედა! Ⴞომ უნდა იტიროს იმან თავის შვილზე! Ⴋე სულგანაბული ყურს ვუგდებდი და მიამა, რომ გავიგონე ერთადერთი სიტყვა ჩვენის შებრალებისა. Ⴋე კიდევ მინდოდა ყური მეგდო, მაგრამ დედაჩემი დაბრუნებულიყო, მოირბინა და მითხრა: – Ⴠაი, შე ბრიყვო, გჯერა, რასაც ეგენი ამბობენ?! Ⴐას უყურებ იქა? Ⴜავიდეთ ჩქარა, მომყე! Ⴄგენი წავლენ, ას-

Ⴅაჟა-Ⴔშაველა. Ⴘვლის ნუკრის ნაამბობი

29

ႥႠႯႠ-ႴႸႠႥႤႪႠ

წავლიან მონადირეს ჩვენს ბინას და გამოგვასალმებენ სიცოცხლეს. Ⴑაბრალო დედაჩემი წინადვე ჰგრძნობდა, რომ ისე იქნებოდა.

♣

30

ႥႠႯႠ -ႴႸႠႥႤႪႠ. ႸႥႪႨႱ

ႬႳႩႰႨႱ ႬႠႠႫႡႭႡႨ

Ⴅაჟა-Ⴔშაველა

Ⴘ

ეკუნტრუშდა დედაჩემი, შევკუნტრუშდი მეც და გავ-

სწიეთ ზეითკენ სკუპ-სკუპით. Ⴑულ ბოლო დროს მხოლოდ ეს-ღა გავიგონე: “Ⴓი, დედაც იქა ჰყოლიაო!” Ⴘევუდექით შამბიანს, ბუერიანს გვერდობს, ბუერის ძირები ცივის წყაროებით იყო მორწყული. Ⴀქა-იქ ლაფზე ეტყობოდა ჩემსაებ პატარა ნუკრის ნაფეხურები. Ⴑაშინლად ცხელოდა. ვწუხდით. Ⴃავწექით ბუერებში. Ⴈმისი განიერი ფოთლები არ გვაკარებდნენ მწვავე მზის სხივებს. Ⴓცებ გარშემო შემორტყმულ მთების წვერებიდან ამოცვივდნენ ღრუბლები, შეიყარნენ ერთად. Ⴚამ დაიგრიალა, იჭექა, ელვა გაიკლაკნა. Ⴜვიმა სვეტ-სვეტად ჩამოდგა გაღმა სერებზე, მალე ჩვენს გარეშემოც ხის ფოთლებსა და ნამეტნავად ბუერებზე დაიწყო ტლაშა-ტყლუში. Ⴈსეთი ხმაურობა დადგა, თითქოს ტყე და მთა-ბარი იქცეოდა. Ⴗველა სულდგმულმა ხმა გაკმინდა: ჩიტები ვეღარ ჰბედავდენ ჭიკჭიკს, ცელქობას… Ⴑაძაგელი ჩხიკვი, რომელიც ისე მაშინებდა წინათ, ეხლა სრულებით არ მეჩვენა ისე საზარელი; დამჯდარიყო წიფლის შიმელაზე, მიეხუჭა თვალები და ნისკარტიდამ ცინგლი ჩამოსდიოდა, მხრები საცოდავად ჩამოეშვა. Ⴈმის ახლოს იჯდა გულწითელი ჩიტი, “წიფ ლის-ჩიტა” უწყინარი, უვნებელი, ღაბუა. Ⴋშვენიერად მიეხუჭა თვალები! Ⴋოფრინდა “წიპრანა” და “წრიპ, წრიპ!” Ⴘესძახა. Ⴙხიკვს შეეშინდა, გაახილა თვალები, გაუსკდა Ⴅაჟა-Ⴔშაველა. Ⴘვლის ნუკრის ნაამბობი

31

ႥႠႯႠ-ႴႸႠႥႤႪႠ

გული, მიასკდა ხან იქით, ხან აქეთ, უშნო “ჩხიი, ჩხის!” ძახილით. Ⴋე გამეცინა. Ⴜინათ ყველაზედ ღონიერი ის მეგონა, ეხლა კი გავიგე, რაც შვილი ბრძანებულა. Ⴂადაიქუხა. Ⴙიტებმა მორთეს ერთხმად სიმღერა. Ⴁალახებმა და ხის ფოთლებმა სიხარულის ცრემლს დაუწყეს ფრქვევა. Ⴃედაჩემს ნაწვიმზე სიარული უყვარდა… Ⴜავიდოდა ველად და მეც თან გამიყოლიებდა. Ⴄხლაც წავედით, შევუდექით ველის პირებს, გავსწიეთ მთისკენ, ტკბილი ხმა ისმოდა სალამურისა. Ⴋთის ძირზე გაშლილიყო ცხვარი და ტკბილად სძოვდა ახლად დანამულს ბალახს. Ⴋზე გორის პირას იყო ჩამალული ნახევრამდე. Ⴈმისი მკრთალი სხივები მხოლოდ მთებისა და ტყის წვერებს ეთხოვებოდა. Ⴂორის პირზე ზევით მხრივ იჯდა ნაბადწამოხვეული მეცხვარე და შეექცეოდა სალამურს. Ⴈმის გვერდით წამოყუნტებულიყო ბანჯღვლიანი, საზარელი შესახედავი ძაღლი; ცოცხლად აყოლებდა თვალებს ცხვრის ფარას და ხანდახან აჩერდებოდა ალერსიანად თავის პატრონს.

– Ⴚუდს ადგილას მოვედითო, – მითხრა დედაჩემმა, – მეცხვარე უიარაღოა, იმისი ნუ შეგეშინდება, მაგრამ ის ძაღლი დაიყრის ჩვენს სუნს და იქნება გამოგვეკიდოსო. Ⴋობრუნდი უკან. Ⴀვალი გეჭიროს: თუ ჩვენსკენ გამოიქცა, მე დავენახვები და შენ ბალახებში ჩაიმალეო. Ⴙვენს დანახვაზე ცხვარი წაფრთხა და დაიწყო ჩვენკენ ყურება. Ⴋე ხშირსა და დაბერებულის არჯაკელის გროვაში ჩავი32

ႥႠႯႠ -ႴႸႠႥႤႪႠ. ႸႥႪႨႱ

ႬႳႩႰႨႱ ႬႠႠႫႡႭႡႨ

Ⴅაჟა-Ⴔშაველა

მალე და არ ვაშორებდი თვალს იმ კუდბუთქვა ძაღლს… Ⴚხვრის დაფრთხობა და ძაღლის წკმუტუნი ერთი იყო. Ⴑცქვიტა ყურები და გამოექანა ჩემკენ… Ⴋეცხვარემ დაგვცა კივილი. Ⴋე ავკანკალდი. Ⴃედაჩემს შეასწრო თვალი და გაექანა იმისკენ. Ⴃედაჩემი გასრიალდა და ერთს წამს დამეკარგა თვალიდამ. Ⴚრემლი მომერია, გული მომიკვდა:

ვა-

იმე, დედავ, თუ დაგიჭიროს მაგ წყეულმა! Ⴃიდი ხანი

მესმოდა

ბრაგა-ბრუგი და ხევიდამ ქვების ჩხრიალი. Ⴅაიმე თუ დაიჭირა დედაჩემი და თავის ალმასის კბილებით სწეწს! Ⴃაბინდდა. Ⴋეცხვარემ მოუსტვინა ცხვარს და შეაყოლა ბინისაკენ. Ⴂულის ფანცქალით ვადევნებდი თვალს იმის მოძრაობას. Ⴑაწყალს ცხვრებს სცემდა ზოგს დიდის კომბლით და ზოგს ქვებს ესროდა. Ⴄრთს პატარა ჩემოდენა ბატკანს მიარტყა ქვა, საბრალო წაიქცა და საცოდავად დაიწყო ფეხების ქნევა. Ⴋეცხვარე ავიდა ზევით და დაუწყო ძახილი “Ⴗურშიას”. Ⴚოტა ხანს შემდეგ, ცის ტატანზე დავინახე, რომ იმისი ყურშია, წითელ-ენაგადმოგდებული, ედგა პატრონს გვერდით. Ⴅაჟა-Ⴔშაველა. Ⴘვლის ნუკრის ნაამბობი

33

ႥႠႯႠ-ႴႸႠႥႤႪႠ

Ⴋე მეშინოდა; ვინ იცის, ჩემის დედის სისხლით აქვსმეთქი გამურული ლაშ-პირი. Ⴃაბნელდა, დაუკუნეთდა. Ⴞმაურობა აღარსაიდამ ისმოდა. Ⴐა იქნა დედაჩემი? Ⴈქნება ვეღარ მიპოვოს, თუ ცოცხალია? Ⴚოტა ხანს შემდეგ ხავილი შემომესმა. Ⴃედიჩემის ხმასა გვანდა. Ⴋეც გავეხმაურე. Ⴑაბრალო აფორთქლებული მოიჭრა ჩემთან.

– Ⴀქა ხარ, შვილო? Ⴌუ გეშინიან, შენი დედა ცოცხალია. Ⴛაღლი და მგელი ვერაფერს დააკლებენ… Ⴚოცხალი ხარო? – მკითხავდა.

– Ⴚოცხალი ვარ, – ვუპასუხე მე. Ⴋიალერსა დედამ… Ⴌეტა ვის შევსტირო, ვის შევეხვეწო, ვინ არის ისეთი ძალუმი, რომ დედიჩემის თვალებში ჩამახედოს, დამატკბოს იმისის ალერსით. Ⴐოგორ უნდა მოვინელო ეს ჯავრი? Ⴌეტა სისხლის მსმელ მტერს მეც მოვეკალი! Ⴐისთვის დავრჩი მე ცოცხალი!? Ⴜინა დღეს ცოცხალს, მშვენებით სავსეს ჩემს ნუგეშს შევსტრფოდი, და რა მომაგონებდა, თუ მეორე დღეს დამეკარგებოდა სამუდამოდ!

♣ 34

ႥႠႯႠ -ႴႸႠႥႤႪႠ. ႸႥႪႨႱ

ႬႳႩႰႨႱ ႬႠႠႫႡႭႡႨ

Ⴅაჟა-Ⴔშაველა

Ⴋ

თელი ღამე დავდიოდით ველზე, აღარ გვეშინოდა;

გავედით სვილში და ტკბილად შევექცეოდით. Ⴇენება დაიწყო, მივიქეცით ტყეში. Ⴜყეული იყოს იმ დღის გათენება. Ⴅელზედ სქლად იწვა ბალახი. Ⴅელში იდგა ორი-სამი ძირი ბალი; ჯგუფ-ჯგუფად ეხვეოდენ ჩიტები, შაშვები; ჟივილ-ხივილი ისმოდა; ზოგნი მოდიოდენ და ზოგნი მიდიოდენ, მიეზიდებოდენ შვილებისათვის საზრდოს. Ⴃედამ გამაფრთხილა და მითხრა: საშიშია ამ დროს სიარული, ჩვენი მტერი ნაწვიმზე დაგვეძებს, აქეთ-იქით თვალი გვეჭიროსო. Ⴄს იყო უკანასკნელი გაფრთხილება დედიჩემისაგან, დედაჩემი სწუხდა, თითქოს სიკვდილსა ჰგრძნობდა. Ⴋოჰკვნეტდა ერთს ფოთოლს და გაუყუჩდებოდა. Ⴙვენ ზევით იყო დგნალები, ერთმანერთზე მიწყობით ამოსული. Ⴈმათ წინ იდგა სამი თუ ოთხი შეკუმშული და აწურწუტებული არყი. Ⴓცებ, როგორც ცის ჭექამ, იგრიალა თოფმა. Ⴈმის ხმამ დაიარა მთები და კლდეები, ხის ფოთლებმა და მცენარეებმა კანკალი დაიწყეს, ბოლი გაერთხა ნამიანს ბალახზე.

Ⴃედაჩემმა ერთი-კი ამოიკვნესა და წაიქცა. Ⴅაიმე! Ⴋე იქვე გავისხიპე. დედაჩემი მიგორავდა, ვხედავდი, თავქვე და სისხლიანს კვალს სტოვებდა ბალახზე. Ⴀრყების უკანიდამ გამოხტა ახალგაზრდა ბიჭი, ლეგა ჩოხის კალთები აეკვალთა. “Ⴂაუმარჯოსო!” Ⴃაიძახა და სასწრაႥაჟა-Ⴔშაველა. Ⴘვლის ნუკრის ნაამბობი

35

ႥႠႯႠ-ႴႸႠႥႤႪႠ

ფოს წკრიალით გამოეკიდა დედაჩემს უკან. Ⴑაწყალი დედაჩემი ცდილობდა ადგომას, წამოიწევდა ხოლმე, მაგრამ ისევ ჩაიხვეოდა მუხლებში. Ⴃაეცემოდა და გაგორდებოდა. Ⴋე მოვკვდი, ტანში დავიშალე, როდესაც შეჩვენებულმა მონადირემ ამოიძრო პრიალა ხანჯალი და გამოუსო დედას ყელში. Ⴑისხლმა იფეთქა და გადაერწყია ხეებზე. Ⴅაჰმე! Ⴑულ ცხადად ვხედავდი, მაგრამ რითი ვუშველიდი მე, საცოდავი?! Ⴀგერ ძუძუებზე, იმ ძუძუებზედ, რომლებსაც მე ვწოვდი, დაუსო ხანჯალი და გამოშეშხა. Ⴘეიდო კისერზედ და გასწია. Ⴋე დავიწყე ტირილი. Ⴂული შემიწუხდა. Ⴋას აქეთ ცოცხალ-მკვდარი ვარ; ვტირი და ეს არის ჩემი ნუგეში; დავდივარ და შევსტირი ხეებს, მთასა და კლდეებს, დავსტირი წყალსა და ბალახს, მაგრამ ჩემთვის დედა არა ჩნდება, დედაჩემს ვეღარა ვხედავ, ვარ ობოლი და, ვინ იცის, ვინ დამეპატრონება, ვინ შეიღებავს ჩემის სისხლით ხელებს?!

1885 წ.

♣

36

ႥႠႯႠ -ႴႸႠႥႤႪႠ. ႸႥႪႨႱ

ႬႳႩႰႨႱ ႬႠႠႫႡႭႡႨ

Ⴅაჟა Ⴔშაველა

Ⴋთანი მაღალნი

Ⴈ

დგნენ და ელოდენ. Ⴓსაზღვროა მთების მოლოდინი,

უსაზღვრო ზღვადა სდგას იმათ გულში. Ⴜითლად, სისხლისფრად შედედებული უთიმთიმებთ გულ-მკერდში. Ⴂარეთ, სახეზე-კი არაფერი ეტყობათ, გარდა მტერობისა. Ⴄს არის კიდეც ნიშანი მოლოდინისა. Ⴅინ რა იცის, რა ამბავია მთების გულში, რა ცეცხლი სდუღს და გადმოდის. Ⴋთებო, მთებო! Ⴐას ელით, ვის ელით? Ⴌუთუ გყავთ სატრფო დიდი ხნის უნახავი? Ⴈქნება შვილი დაჰკარგეთ? Ⴈქნება ძმა, ან დედა გყავთ შორს წასული და არაფერი ამბავი მოგსვლიათ? Ⴎასუხი არ ისმის. Ⴑდგანან წარბშეუხრელად. Ⴄლოდენ, ელიან და კვლავ ექნებათ მოლოდინი. Ⴐა დააშრობს იმათ გულში იმ მოლოდინის ზღვას? Ⴀრა აქვს იმას ბოლო, არც დასასრული, როგორც Ⴖვთაებას… Ⴐოცა ყველა სულდგმულს, მწერს, ბალახს, ყვავილებს, მდინარეს და მოუსვენარს, დაუღალავს ნიავს დაეძინებათ, მაშინ, მხოლოდ მაშინ ამოიოხრებენ და ცრემლსა

Ⴅაჟა-Ⴔშაველა. Ⴋთანი მაღალნი

37

ႥႠႯႠ-ႴႸႠႥႤႪႠ

ღვრიან. Ⴙვენ, კაცნი, მაშინ ვამბობთ: ახ, რა მძიმე ლოდივით ნაღველი მაწევს გულზეო. Ⴐატომ არ მღერით, მთებო?! Ⴂანა ისე უნდა მოვკვდე, რომ თქვენი ხმა, თქვენი სიმღერა ვერ გავიგონო! Ⴐატომ არ იცინით? Ⴖიმილი მაინც მიჩვენეთ თქვენი, კარგებო! Ⴋაგრე როგორ დაგიმონათ,

შეგიპყ-

რათ, დაგიმორჩილათ ერთმა ფიქრმა, რომ სხვა ყოველივე ძალა და ნიშანი სიცოცხლისა დათრგუნვილა თქვენს გულ-გონებაში?! Ⴀრა, არა. Ⴞანდახან თქვენც გიხარიანთ, და ქვეყანას-კი ჰგონია, ვითომ თქვენ არაფერს ჰგრძნობთ. Ⴞომ ვიცი თქვენს გულში სანთლები დაენთება, როცა ლაღი არწივი დაგთამაშებთ თავზე და დასასვენებლად თქვენს კალთაზედ ჩამოეშვება. Ⴐა ლამაზები ხართ მაშინ! Ⴐოგორ გიხდებათ, რომ ის თქვენი აღზრდილი შვილი ისე მამაცი, შეუპოვარი და ლამაზია. Ⴈს ხომ შიკრიკიცაა თქვენი. Ⴖმერთს უამბობს, ატყობინებს თქვენს ამბავს… Ⴀრა გაქვთ აზრი? Ⴈდეა? Ⴂრძნობა? Ⴀრ ოცნებობთ? Ⴐოგორ არა! Ⴋაშ რაა ის მშვენიერი ყვავილები, თქვენ 38

ႥႠႯႠ -ႴႸႠႥႤႪႠ. ႫႧႠႬႨ

ႫႠႶႠႪႬႨ Ⴈ

Ⴅაჟა Ⴔშაველა

რომ გულ-მკერდს გიმშვენებთ? Ⴄგაა თქვენი ოცნება, იმედი, ნუგეში. Ⴐად იბურავთ თავს ხშირის ნისლებით, თუ ჩუმ-ჩუმად რასმე არა ჰფიქრობთ და მაგ ფიქრს არ გვიმალავთ ადამიანის შვილებს?! Ⴐად მოგყავთ ბალახი? Ⴐად ადენთ ცივთა წყაროთა? Ⴐად აქანებთ ზვავებს? Ⴐათა ზრდით ლაღთა ხარ-ჯიხვთა? Ⴅის ატყუვებთ, თქვე კარგებო! Ⴑდგანან და ელიან. Ⴜვიმა წვიმს იმათ თავზედ, ელვა უტუსავს ოქროს ქოჩორს, მეხი ეთამაშება იმათ თვალებს და ხშირადაც ერჭობა ისარივით გულ-მკერდში. Ⴀრაფერია. Ⴈნგრევა ხშირად ნახევარი მთა და ზვავად მიდის ხევში. Ⴀრაფერი ეგრევ, თუ კლდე და ლოდები მაინც ელიან. Ⴜადით, ვისაც არ გინდათ ჩვენთან მაღლა, ცის ახლოს ყოფნა, დაბლა განისვენეთ. Ⴑდებს თოვლს. Ⴠყინავს. Ⴚივა. Ⴕვა ტყვრება. Ⴋთებს სუდარი ჩაუცვამთ ტანზე, თითქოს მკვდრები იყვნენ. Ⴃაგვმარხეთ, დაგვიტირეთო, – გვეძახიან. Ⴙვენ-კი იმათგან მოველით დამარხვას… Ⴑდგანან და ელიან. Ⴂული სტკივათ, ძალიან სტკივათ. Ⴋაგრამ არ იხოცებიან, არც ჭლექდებიან. Ⴄლიან, ვის? Ⴀნ რას? Ⴐაღაცას. Ⴃიაღ, რაღაცას. Ⴄს რაღაცაა უნახავის დანახვა. Ⴠნახეს და გაათავეს, რასაც იმათი თვალი და გული მისწვდებოდა. Ⴑხვა ახალი მოსწყურებია იმათ თვალსა Ⴅაჟა-Ⴔშაველა. Ⴋთანი მაღალნი

39

ႥႠႯႠ-ႴႸႠႥႤႪႠ

და გულსა. Ⴄს ხომ თვალ-გულის გაუმაძღრობაა? Ⴑწორედ რომ ისაა.

1895 წ.

♣

40

ႥႠႯႠ -ႴႸႠႥႤႪႠ. ႫႧႠႬႨ

ႫႠႶႠႪႬႨ Ⴈ

Ⴅაჟა-Ⴔშაველა

Ⴋთის წყარო

Ⴀ

რაფერი ცოდვა არ მიქნია ჩემს სიცოცხლეში. Ⴅერც

ერთი სულიერი, თუნდ უსულო, ჩემს ცოდვას, ჩემს სიავეს ვერ იტყვის. Ⴖმერთს ესე დაუწესებივარ: უნდა ვიდინო, ვიდინო; ყველამ ჩემით უნდა მოიკლას წყურვილი. Ⴂახურებულს ზაფხულის დღეში რამდენი ნადირი მოდის, სვამს ჩემს წყალსა. Ⴐამდენი დაღალულ-დაქანცული მუშა მოვა, მოიტანს ცელს, ნამგალს გასალესად. Ⴉაცნი მსმენ და ათასში ერთი თუ იტყვის: “Ⴃაილოცე, ცივო მთის წყაროვ, რომელი ღვინო შეგედრებაო?!” Ⴓმრავლესობა ზედ მაფურთხებს. Ⴐა ვქნა, მე ვერავის მივაფურთხებ. Ⴃეე, ისევ მე მაფურთხონ! Ⴐა ბედნიერადა ვგრძნობ ჩემს თავსა, Ⴖმერთო! Ⴐა კარგი მეგობრები მყვანან გვერდსა! Ⴀი ჯერ ეს ლოდები, სქლად მწვანე ხავსი რომ გადაჰკვრია; აი კიდევ ჩემს თავზედ პირყვითელი კლდე რომ დაყუდებულა და დამცქერის, მეხურება თავზედ მუზარადივით. Ⴄს დევებივით ქორაფები როგორ აწვდილან ზეცად და მზის სხივსაც არ უშვებენ ჩემამდის!

Ⴑქელი, გველებივით დაკლაკნილი ფესვები ჩემს უბეკალთაში ჩაუწყვიათ. Ⴍრისა თუ სამის ვერსის სიგრძეზე Ⴅაჟა-Ⴔშაველა. Ⴋთის წყარო

41

ႥႠႯႠ-ႴႸႠႥႤႪႠ

ვარ მხოლოდ ბედნიერი და უცოდველი, მერე დამლევს, ჩამნთქავს უზარმაზარი მდინარე, დაიკარგება ჩემი სახელი, ჩემი ვინაობა. Ⴐოგორც უნდა, ისე მათამაშებს. Ⴇითონ ხომ ღრიალებს, ბორგავს, აწყდება აქეთ-იქით, ანგრევს დედამიწას, გლეჯავს ხეებსა და მიათრევს, მეც

იმასვე ჩამადენინებს. Ⴋაგრამ მაშინ მე ის აღარა ვარ, რაც ეხლა, ამ წამში, როდესაც პირველად კლდიდამ ვიბადები. Ⴍჰ, ამ მდინარისაგან გული მაქვს გახეთქილი! Ⴐამდენჯერ აქ მესმის ხოლმე ხალხის ჟივილ-ხივილი: “Ⴃაარჩო წყალმა კაცი, უშველეთ, Ⴖმერთი არავის გწამსთო!” Ⴚოტა არ არის, მეც ბრალი მედება. Ⴅაჰ, ჩემო თავო! Ⴌეტავი დამბადებელს ესე არ დავეწესებინე და სულ დაუსრულებლად მედინა, მერწყო მცენარენი, დედამიწის ლამაზი გული, მომეკლა კაცთა და ცხოველთათვის 42

ႥႠႯႠ -ႴႸႠႥႤႪႠ. ႫႧႨႱ

ႼႷႠႰႭ

Ⴅაჟა-Ⴔშაველა

წყურვილი! Ⴐა ბედნიერად ვგრძნობ ხოლმე ჩემს თავს, როცა მე ჩავუვლი გასახმობად დამზადებულს ბუერასა და იგი თავს დამიკრავს, სალამს მაძლევს, თან თავისის ფოთლებისას კაბას მიკერავს. Ⴋერე რომ ჩადუნიანში ჩავრაკრაკდები და ისინიც გარს შემომერტყმიან და ტრფიალით მომძახიან: “Ⴂაუმარჯოს მთის წყაროს, გაუმარჯოსო!” Ⴀხლა ზვავისაგან წამოთელილს თხილებსა და ყურძნებს დავულბობ დამჭკნარს ფესვებსა და მაღლა ავახედინებ… Ⴍჰ, Ⴖმერთო, Ⴖმერთო, ჩემს ამაგს რად აფუჭებინებ იმ ტიალს, აბეზარს, დაუდეგარს, მოუსვენარს მდინარეს! Ⴜუხელის რა ცუდი სიზმარი ვნახე!.. Ⴖმერთო დამბადებელო, ჩვენო პატრონო, ჩვენო შემნახველო, კარგად ამიხდინე!.. Ⴅნახე, ვითომ ვიღუპებოდი. Ⴂვალვა, დიდი გვალვა დამდგარიყო; ბალახნი, ხენი, ჩემნი მშობელნი, დამჭკნარიყვნენ, მეც დავმშრალიყავი თითქმის. Ⴖაბუა, ლამაზი “წიფლისჩიტა” ჩამოფრინდა ვერხვის ტოტიდამ და უნდოდა ჩემს გუბეში ბანაობა, მაგრამ ვეღარ დაისველა მხრები და დაიწყო ტირილი. Ⴅხედავდი ამას და გული მიკვდებოდა: “Ⴑად წახველ, ჩემო მადლო-მეთქი”, – ვდუდუნებდი. დამჭკნარნი დიყი, შუპყა, შამბი, არყი, ცაცხვი და ურძანი, – ყველანი ერთად შფოთავდენ: – “Ⴋივაშველოთ წყაროს წყალი, არ დაგვიშრესო!” Ⴋაწვდიდენ ფოთლებიდამ, ტოტებიდამ, ფესვებიდამ თითო-ოროლა ნამობით, მაგრამ ვეღარასა მშველიდენ. Ⴇანაც ვითომ მიწამ პირი მიყო და დაუსრუႥაჟა-Ⴔშაველა. Ⴋთის წყარო

43

ႥႠႯႠ-ႴႸႠႥႤႪႠ

ლებელს უფსკრულში უნდა დავღუპულიყავ. Ⴘემეშინდა და გამომეღვიძა. Ⴂული მიკანკალებდა, შუბლზე ოფლი დამსხმოდა. Ⴀვიხედე, ნისლებით გაჭედილიყო ხევ-ხუვი. Ⴕორაფმა ტოტები დამკრა, აკვანი დამირწია და დამდუდუნა: “Ⴌუ გეშინიან, პატარავ, არ დაშრები, არ დაიკარგებიო!” Ⴀმ დროს, დღისით ფრთხილი და წინდახედული, ზურგზე რქებგადაყრილი, “ყელ ყურლამაზიანი” ირემი მოვარდა გაჩქარებით, დაეწაფა ჩემს წმინდა წყალს, დალია და გაძღა. მაშინ გულდამშვიდებულმა ვსთქვი: – “Ⴀრა ვარ გამშრალი, არაო!”.

1888 წ.

♣

44

ႥႠႯႠ -ႴႸႠႥႤႪႠ. ႫႧႨႱ

ႼႷႠႰႭ

Ⴅაჟა-Ⴔშაველა

Ⴕუჩი

Ⴁ

ალახი ვარ მთისა, ერთის დიდის სალის კლდის

შუა გვერდზედ მოსული. Ⴙემს გვერდით სხვა მცენარე ვერა ხარობს. Ⴂანგებას მხოლოდ ჩემთვის დაუწერია: ქუჩო! Ⴉლდე იყოს შენი დედ-მამა, შენი ბედი და იღბალი, შენი წარსუ-

ლი და მომავალიო!

– Ⴉლდეო! Ⴂანა, რომ შენა ხარ ჩემი დედ-მამა, ჩემი მცველი და პატრონი?

– Ⴋე ვარ, ნუ გეშინიან, შავ-ბნელო. Ⴂარშემო მარტყია მაგრად დაჭედილი ლოდები. Ⴅინ იცის, სადამდე აქვთ გადგმული ძირი; ზოგი ამათგანი ყურსაც არ მიგდებს, თითქოს არც კი ვარსებობდე; ისინი თვალდაშტერებით დასცქერიან უფსკრულს. Ⴐას ეძებენ, რა დაუკარგავთ იქ? Ⴋე არ მეტყვიან, ათასჯერაც რომ ვკითხო, რაღასაც ფიქრობენ, უსაზღვროა იმათი ფიქრი, გამოუცნობელია იმათი გულის წადილი. Ⴞანდახან კლდე ოხრავს, ალბათ, დარდი რამ აწუხებს. Ⴑხვაფრივ შეუდრეკელი და გულმაგარია ჩემი დედა; იმას როდი აშინებს ზვავი, რომელიც ზამთრობით ჭექა-ქუხილით Ⴅაჟა-Ⴔშაველა. Ⴕუჩი

45

ႥႠႯႠ-ႴႸႠႥႤႪႠ

თავზე დაგვაწვება ხოლმე, მოვა და გრიალით ჩავარდება უფსკრულში, დაეცემა და, თითქოს დაისვენაო, მძიმედ ამოიოხრებს. Ⴉლდე ხანდახან კიდეც სტირის. Ⴋეც ვსტირი მაშინ, დედის ცრემლებსა ვხედავ და იმიტომ. Ⴃედაჩემი თავის დახოცილს შვილებსა სტირის, რომლებიც მუდამ თვალ-წინ უწყვია; ბევრიც რომ უნდოდეს, თვალს ვერსაიდამ მოაცილებს. Ⴉლდის შვილები ლოდებია, დაბლა რომ ჰყრია ერთიერთმანერთზედ, ძუძუთგან იმის

კლდის

მონაწყვეტი,

მკერდის

ანაგლე-

ჯი… Ⴀგერ, დაბლიდამ როგორ გულსაკლავად შემოსცქერიან თავის მშობლებს, თითქოს ეხვეწებიან, რატომ მანდ არ აგვიყვან, რატომ შენს ახლოს არა ვართო. Ⴀმაო იქნებოდა იმათი თხოვნა, იმათი ვედრება, კიდეც რომ შეეძლოთ ამის ნატვრა; მაგრამ რა შეუძლიანთ. Ⴋეც იმათ დავსცქერი თავზე და თითო-ოროლ წვეთობით ნამს ვასხურებ. Ⴈმათთვის ეს მეტად სასიამოვნოა. Ⴌეტა ერთიც არის მეგობარი მომცა, ხანდახან მაინც გამოვესაუბრებოდი. Ⴖმერთმა ყვავილებს უშველოთ, გაღმა მთის ფერდიდამ რომ გამომცქერიან. Ⴒკბილად 46

ႥႠႯႠ -ႴႸႠႥႤႪႠ. ႵႳႹႨ

Ⴅაჟა-Ⴔშაველა

დუდუნებენ, ტკბილად მღერიან ნაზის, დაბალის ხმით; ისინიც, როგორც მე, ბედკრული, შესტრფიან პირიმზეს. Ⴊამაზო პირიმზევ, როგორ შორსა ხარ ჩემზედ, მაგრამ მაინც როგორ მიკოდავ გულსა! Ⴋე როგორ შევსტრფი, თვალგულდამშეული შევსცქერივარ, თვალს ვერ ვარიდებ ერთს წუთას, ისე მიყვარს, და ის-კი ერთხელაც არ გადმომხედავს, რომ ჩემი მოკლული, დამწვარი გული გაცოცხლდეს; ის მზეს შესცქერის, იმას ეტრფის. პირიმზე მზის მოტრფიალეა. Ⴀღმოსავლეთიდამ დასავლეთამდე თვალს და პირს იმას აყოლებს; როცა მზე ჩავა, დაიქვითინებს, იწყენს სატრფოს განშორებას. Ⴎირიმზეს ტირილი მეც ამატირებს. Ⴂუშინ, ვგონებ, მეც გადმომხედა. Ⴀრა, ის წმინდაა, უცოდველი, მე-კი უშნო და ცოდვილი. Ⴋე განა სისხლითა და ბურტყლით უნდა ვიყო შემურული?! Ⴄს სულ იმ ბებერის არწივის ბრალია, ჩემს გვერდით რომ ბუდობს. Ⴂაიღვიძებს თუ არა დილით, მოჰყვება საზარელს ყეფას, ვიღაცას ემუქრება, აბრიალებს ი დიდრონს, სისხლის მოყვარულს თვალებს და მერე გასწევს სადავლოდ; ყველა ფრინველები გზას უთმობენ. Ⴋოიტანს ნანადირევს, დაჯდება ჩემს ზემოდამ ერთს ამოჩემებულს ლოდზედ, სწიწკნის, სისხლი ჩამოსდის და მე დამდის. Ⴑაიდამ მოვერიდები? Ⴑისხლით წითლად ვილესები, მერე მზე დამხედავს და ახმობს ჩემს ტანზე ამ სისხლსა. Ⴈკურთხოს წვიმის გამჩენი! Ⴞანდახან ის გამბანს ხოლმე. Ⴅაჟა-Ⴔშაველა. Ⴕუჩი

47

ႥႠႯႠ-ႴႸႠႥႤႪႠ

Ⴓთუოდ ამ სისხლის გამო მარიდებს პირიმზე თვალსა, თორემ

ერთხელაც

იქნებოდა

დამიძახებდა:

ქუჩო!

Ⴉლდის შვილო, გამარჯობა შენიო! Ⴋიყვარს ეს ყვავილი… Ⴈმას კაცები პირიმზეს ეძახით, რადგან პირი და თვალები მუდამ მზისკენ აქვს მიპყრობილი, მზის მოტრფიალეა; როგორც შვილის თვალები თან დასდევს დედას და სცდილობს არსად დაემალოს დედა, ისე ამისი. Ⴋზე დედაა, პირიმზე – შვილია მზისა. Ⴅინ იცის, თუ მე პირიმზე მიყვარს? Ⴋაინც რაა ასეთი სიყვარული? Ⴋე იმასთან ვერ მივალ, ის ჩემთან, ერთმანერთს ვერ ვაკოცებთ. Ⴀსეთი სიყვარული სასიამოვნო ტანჯვაა. Ⴋოუთმენლად ველი განთიადს, მაშინ დავინახავ ხოლმე ჩემს სატრფოს. Ⴐოცა ზამთარი დადგება, ჩემი გულიც მაშინ ჩაშავდება და პირიმზეც მიწაში ჩადნება. Ⴌეტავი მეც ჩავდნებოდე, რომ ეგებ ერთი ჩემი ნაწილი შეხვდებოდეს იმისას პირისპირ. Ⴃადგება გაზაფხული, პირიმზე ცოცხლდება და მეც მაშინ ვცოცხლდები. Ⴋავიწყდება ჩემს ქედზედ მოკიდებული ხავსი და ობი, თავი პირიმზე მგონია და გიჟივით ვამბობ: შენი ჭირიმე, ლამაზო, შენი! Ⴌეტავ ვიცოდე, სად მიდიან ზამთრობით ყვავილნი? Ⴅგონებ, ამას სიკვდილი ჰქვიან. Ⴅინ მასწავლა მე სიტყვა სიკვდილი? Ⴀი ამ ლოდმა, ჩემს გვერდზე რომ ცხვირი წამოუშვერია და მრისხანედ დასჩერებია ქვეყანას. Ⴀმან და იმ ორასის წლის ბებერმა არწივმა. Ⴀრა, სიკვ48

ႥႠႯႠ -ႴႸႠႥႤႪႠ. ႵႳႹႨ

Ⴅაჟა-Ⴔშაველა

დილი კარგი არ უნდა იყოს. Ⴂუშინ რომ მაგ დაუსვენარმა ბებერმა ერთი როჭო შეყლაპა. Ⴙემს თავზე, რამდენსა ჰკვნესოდა საბრალო და ის-კი შეუბრალებლად სწიწკნიდა, ჰგლეჯდა თავისის ალმასის ნისკარტით.

– Ⴕუჩო, ბენტერავ, მაგასა ჰქვიან სიკვდილიო! – წამომჩურჩულა ლოდმა. Ⴋე კაკბის სიბრალულით ვსტიროდი. Ⴇუ მართლა ესაა სიკვდილი, კარგი არ უნდა იყოს… Ⴄრთხელ საზარელი სანახავი ვნახე, ისიც სიკვდილსა ჰგავდა. Ⴀგერ დაბლა, შორს რომ დიდი მინდორი მოჩანს, იმ მინდორზედ მოჰხდა ეს ამბავი. Ⴍრპირად, ორის მხრითგან გამოჩნდა ხალხთა გროვა. Ⴗველანი ლამაზები იყვნენ, ლამაზად ჩაცმულ-დახურულები; ცხენებზედ ისხდენ ტურფად, მოხდენით და ერთმანერთისკენ მიდიოდენ სისწრაფით. Ⴑიშორის გამო არ მესმოდა, რას ამბობდენ. Ⴃაერივნენ ერთმანერთს, იარაღის ბრჭყვიალს თვალს ვერ ვუსწორებდი, მწვავდა. Ⴄრთმანერთს ცხენებიდამ ჰყრიდენ, ჰქელავდენ, მახვილსა სცემდენ. Ⴁოლოს დროს, თითქოს ჯანღი დაეხვიაო, დაიმალნენ ყველანი. Ⴟანღი რომ გადიკრიფა, საღამოხანიც მოახლოვდა. Ⴅნახე, რომ მხედარნი თავის ცხენებითურთ ეყარნენ მინდორზე უსულოდ, როგორც აი ეს ლოდები.

Ⴅაჟა-Ⴔშაველა. Ⴕუჩი

49

ႥႠႯႠ-ႴႸႠႥႤႪႠ

Ⴄს სურათი ჩემთვის სატირელი სურათი იყო და ვიტირე კიდეც. Ⴑილამაზე, შვენება დაჰკარგოდათ. Ⴄს მეწყინა და ამან ამატირა. Ⴋზეო, დამხედე! Ⴜვიმავ, დამნამე! Ⴉლდეო მაღალო, შეინახე ჩემი ფესვები, სიცოცხლეს ნუ დაუკარგავ, ნუ ამომთხრი, ნუ ამომაგდებ! Ⴎირიმზევ, ტურფავ, ლამაზო! Ⴘენის სილამაზის მზეს, ათასში ერთხელ მაინც გადმომხედე, მაღირსე შენი ღიმილი! Ⴑაწყალი, ბეჩავი ქუჩი ვარ, შემიბრალე! Ⴌიავო მთისავ, ბუნების მაცოცხლებელო სულო! Ⴃამბერე, გააგრილე ჩემი მხურვალე გული! Ⴀრწივო, მედიდურო ფრინველო! Ⴇუ გწამს Ⴖმერთი, ეცადე, რომ ჩემს თვალებს არ აჩვენო, როცა უცოდველად სულდგმულთა სისხლს აქცევ; ჩემს ყურებს ნუ გააგონებ იმათს კვნესას, რადგან იმათი კვნესა ჩემი კვნესაა, ჩემი გულის ოხვრა და ვაებაა. Ⴃამბადებელო, დამიფარე, შემინახე უნაყოფო კლდეზე დაკიდებული ქუჩი!..

1892 წ.

♣ 50

ႥႠႯႠ -ႴႸႠႥႤႪႠ. ႵႳႹႨ

Ⴅაჟა-Ⴔშაველა

Ⴞმელი წიფელი

Ⴗ

ველას და, მათ შორის მეც, მიყვარს მაღალი, მწვა-

ნით ყვავილებით მორთული მთა; გაზაფხულის სუნი, ახლად ამომავალი ბალახი, ახლად დამდნარის ყინულისთვის რომ უჯობნია, უცოდველად, უვნებელად ამოუჩენია თავი და შეჰყურებს მზეს, ქვეყანას, იჩქმალება ინაბება,

მაგრამ ნაზს, მიბნედილს სახეზე გამოუთქმელი ტრფიალება გადაჰფენია: – გავცოვხლდი, მადლი ჩემს გამჩენსაო, – თითქოს დუდუნებს. Ⴑაამურია, გაყინული ხეები გაზაფხულის სითბოთი ზოგნი რომ გაიფოთლებიან და სხვანი აყვავდებიან. Ⴋიბუნდებულს, უღრანს, ბნელს, დაბურულს ტყეს ხომ რა შეედრება! Ⴋაგრამ ამჟამად ყველაფერი მავიწყდება და თვალწინ მიდგება მხოლოდ ერთი ხმელი წიფელი. Ⴈსიც უღრან ტყეში დგას, ერთის კლდის თავზედ. Ⴀმ კლდესაც ხავერდივით მწვანე ხავსი გადაჰკვრია. Ⴞმელს წიფელს სხვა ხეები შორს უდგანან, თითქოს განგებ გაჰშორებიან და ამაყად დასჩერებიან თავზე… Ⴞმელს წიფელს წასვლია სიცოცხლის ნიშანწყალი: სამი ტოტიღა შერჩენია შუა წელს ქვევით, ზედა ტანი მოტეხილა და ხევში ჩაჩხატულა, გახიდულა. Ⴀმ სამ ტოტში წელიწადში მარტო ერთს Ⴅაჟა-Ⴔშაველა. Ⴞმელი წიფელი

51

ႥႠႯႠ-ႴႸႠႥႤႪႠ

გამოუვა ხოლმე სამი თუ ოთხი ფოთოლი, ისიც ფერწასული, დამჭკნარი, გაყვითლებული. Ⴑხვა ხეებს კი, რომ უყუროთ, დატვირთულნი დგანან ბუნების მინიჭებულის სარჩოთი. Ⴀრაფრად აგდებენ ხმელ წიფელს, ყურადღებას არ აქცევენ. Ⴋხოლოდ ზამთრობით, როცა თვითონაც შემოეძარცვებათ ხოლმე საპატარძლო ტანისამოსი და, ცოტად თუ ბევრად დაუახლოვდებიან ხმელს წიფელს, მაშინ თუ შეაცქერდებიან, ისიც გაკვრით… Ⴄს მოხდება სწორედ მაშინ, როდესაც პირბადრი, სახენათელი, თმაგაშლილი „ადგილის დედა“ ბუნების სანუგეშოდ სიყვარულზე, სიწმინდეზე და სიცოცხლეზე ზღაპარს უამბობს. Ⴋაშინ შეუბუზღუნებენ ხმელს წიფელს: „Ⴐას გაშტერებულხარ, საწყალო? Ⴗური დაუგდე, რას ამბობსო!“ Ⴞმელი წიფელი ამოიკვნესებს ღრმა კვნესით და არც ავად, არც კარგად ყურს არ ათხოვებს იმ ამაყ მცენარეთ, მაგრამ „ადგილის დედის“ ზღაპარს კი ყურს უგდებს; თითოეული მისი სიტყვა ლახვარივით გულზე ესობა და უჩუმრად ცრემლსა ჰღვრის. Ⴑაბრალო წიფელი! Ⴄრთი დრო იყო, რომ ესეც ამაყად გაბარჯღული იდგა, სხვა ხეებს ბევრით მაღლა ასცილებოდა და თავის დიდრონ ტოტებითა და ფოთლებით ქოხივით ეხურებოდა თავს მთელს ტყეს. Ⴋთიდან ბარად მომდინარი არწივი მის კენწეროზე ისვენებდა, მოჰყვებოდა ამაყად ყეფას. Ⴄხლა კი, სულთმაბრძოლს დაჰფერებია, წაქცევ-წაქცევაზეა მიმზადული…

52

ႥႠႯႠ -ႴႸႠႥႤႪႠ. ႾႫႤႪႨ

ႼႨႴႤႪႨ

Ⴅაჟა-Ⴔშაველა

Ⴐოცა ქარი უბერავს, სხვა ხეები ირწევიან, მხოლოდ ხმელი წიფელი არ ინძრევა… Ⴆაფხულობით უფრო შესაბრალისია ხმელი წიფელი. Ⴑხვა ხეები მორთულან მწვანის ფოთლით, უვნებელნი, უდარდელნი; მათზედ ათასი ფრინველი სხდება საგალობლად, ქედნები ღუღუნებენ იმათ ტოტებზე, ქერონა ჩიტი დაჰკრავს დაუსრულებელს გალობას… Ⴗელმოღერებული შველი და ირემი იმათ იჩრდილავს. Ⴄს გაფოთლილი ხეები ამაყად დასცქერიან ბეჩავს ხმელს წიფელს, იმისი ეჩოთირებათ და ამბობენ: „Ⴌეტავი არ გვაუშნოებდეო!“ – არ იციან, რომ ხმელი წიფელი იმათზე მეტად იხსენიება და არიან და იპოვებიან ისეთნი კაცნი, რომელთაც მოსწონთ და უყვართ უბედურებაში ჩავარდნილი ხმელი წიფელი… Ⴑოფელში დღეში სამჯერ მაინც მოიგონებენ ხმელს წიფელს, – Ⴑადა გყვანდათ დღეს საქონელიო? – მამამ რომ Ⴅაჟა-Ⴔშაველა. Ⴞმელი წიფელი

53

ႥႠႯႠ-ႴႸႠႥႤႪႠ

ჰკითხოს თავის შვილებს, ისინი უჩვენებენ ხმელის წიფლის მიდამოს, გაღმითს ან გამოღმითს, თავს ან ბოლოს… Ⴃიაღ, არ იციან უგუნურმა ხეებმა, რომ ხალხს ჯერ არ დაუვიწყნია ხმელის წიფლის სახელი, კიდევ ახსოვს იმისი სიდიადე.

Ⴂანა ყველა, რაც ხმელია Ⴉაცისგან საწუნარია?! Ⴀთასს ცოცხალსა ბევრჯელა Ⴀთჯერ სჯობს ერთი მკვდარია. Ⴘენის დანახვით, ტიალო, Ⴂულს დარდი მაწევს ცხარია, Ⴐაკი გხედავ, რო ბეჩავად Ⴃა უპატრონოდ ხარია, _ Ⴇითქო დაჰკრესო განგაში, Ⴑამგლოვიარო ზარია. Ⴋინდა, რომ დიდხანს ნახარში Ⴃა გულში ნადუღარია Ⴂაგიზიარო ვარამი, Ⴋდიოდეს ცრემლის ღვარია. Ⴐისთვის მოსულხარ, ბეჩავო, Ⴀრ იგლოვები მკვდარია?!

54

ႥႠႯႠ -ႴႸႠႥႤႪႠ. ႾႫႤႪႨ

ႼႨႴႤႪႨ

Ⴅაჟა-Ⴔშაველა

Ⴘენთვის არც წაწყმედა არი, Ⴀრსად ცხონება არია! Ⴅინ ან შაგიკრავს კუბოსა, Ⴅინ ან აგინთოს სანთელი?.. Ⴅაჰ, რა ძნელია, კვდებოდეს, Ⴈკარგებოდეს სახელი! Ⴖამღამობით ათასში ერთხელ ხმელს წიფელზე ბუ შეჯდება და დაკოდილის ხმით მოჰყვება გულმოკლულ ძახილს: „Ⴅერ იპოვეო?“ და, როცა ძახილით დაქანცულს შემოესმის: „Ⴅერა, ვერაო“, მოსაწყლებული თავს დაჰკიდებს და „Ⴖრუ, ღრუო“, ხმადაბლა გულს ჩასძახებს. Ⴆამთრობით მგელი ესტუმრება ხოლმე ხმელ წიფელს, აიტუზება იმის გვერდით და ღმუის, შიმშილისაგან შეწუხებული. Ⴞმელი წიფელი შეუშფოთრადა სდგას, არც ავს იტყვის, არც კარგს, სდგას გაშტერებული; იმან არც სიბრალული იცის, არც სიმძულვარე; არც სამტროდ აუდუღდება გული, არც სამოკეთოდ; ფიქრობს ხმელი წიფელი თავის თავზე, წარსულზე, აწმყოსა და მომავალზე; გულში თითქო ღრმად ჩასჭდევია მწუხარება. Ⴞანდახან გადმოაცქერდება მის ერთს ფესვის ბოლოზე ამოსულს პატარა დასახულს ყლორტს, რომელიც მზეს და წვიმას უცდის, რომ გაიზარდოს. Ⴄსღაა იმისი ნუგეში…

1889 წ. Ⴅაჟა-Ⴔშაველა. Ⴞმელი წიფელი

55

ႥႠႯႠ-ႴႸႠႥႤႪႠ

Ⴀმოდის, ნათდება

Ⴅ

ინ ამბობდა ამას? Ⴑად ან როდის? Ⴖამეა. თოვლით

გადალესილა მთა-ბარი; სულშეხუთულია, ისე შებოჭილი, რომ დედამიწის ძვლებს ჭყრიალი, ჭახჭახი გააქვს. Ⴁუნება თითქოს კუბოში წევს, სუდარაში გახვეულა. Ⴀრაფერი ხმა, არც მოძრაობა, არც ცელქის მთის ნაკადულის ჩხრიალი არსად ისმის. Ⴌიავიც განგებ შეჩერებულა, რომ არ დაარღვიოს გარშემო მშვიდობიანობა, არ დაუშალოს ბუნებას ძილი, განსვენება. Ⴒყე დაბარდნილია თოვლით, ხეებს ტანი და ტოტებიც აღარ ეტყობათ... Ⴀი ამ დროს ერთ კურუმს გორაზე მგლის ჯოგი გროვდებოდა. Ⴆოგნი მოსულიყვნენ ადრე და სხვების მოლოდინიც ჰქონდათ. Ⴗმუილით, ნელის ბოხის ხმით აუწყებდენ ამხანაგებს: “Ⴋოდით, ნუ დაიგვიანებთო!”. Ⴕვეიდან, შორს სოფლიდან გაურკვეველი ჟრიამული ისმოდა. Ⴑახლებიდან ამონადენი ბოლი ნისლად, ჯანღად ზედ გადასწოლოდა სოფელს, საბნად ეხურა, მაღლა ცა გავარვარებული, ვარსკვლავებით მოჭედილი, ხოლო პირმოკუმული, გაშტერებული დასჩერებოდა დედამიწას. Ⴋგლები ამაღამ სოფელს უნდა ესტუმრონ. Ⴄსაა მათი ფიქრი და განზრახვა. Ⴇავს იმიტომ იყრიდენ ერთად, 56

ႥႠႯႠ -ႴႸႠႥႤႪႠ. ႠႫႭႣႨႱ, ႬႠႧႣႤႡႠ

Ⴅაჟა-Ⴔშაველა

რომ ტყეში აღარაფერი ეგულებოდათ საჭმელი. Ⴄრთი კვირაა მშივრები დალასლასებენ, მიწასაც კი ვეღარ თხრიდენ საჭმელად თოვლისა და ყინულისაგან. Ⴋოგროვდენ, დიდი ჯოგი გაკეთდა. Ⴗველანი კბილებს აკაწკაწებდენ. Ⴘიოდათ, ძალიან შიოდათ! Ⴄრთმანეთს ათვალიერებდენ და ნატრობდენ, ერთს მეორის ტანზე ერთი წვეთი სისხლი მაინც შეენიშნა, რომ ამით საბუთი ჰქონოდათ ძგერებოდენ და თავისი თანამოძმე ლუკმა-ლუკმა გაეგლიჯათ. Ⴐომელ ერთს ეყოფოდა ერთი მგელი, თითო ლუკმა ხომ არც კი შეხვდებოდათ! Ⴀრა, ცოტათი მაინც შიმშილის ჟინს მოიკლავდენ. Ⴑაგულისხმო სანახავი იყო ამ დროს მგლების კრება: ზოგი იწვა თოვლზე, სხვა დაყუნტებულიყო, რიგიც იდგა ფეხზე კუდებდაშვებული, ხოლო ყველას პირები ჰქონდა დაღებული. Ⴀსე თათბირობდენ თარეშის, ლაშქრობის შესახებ.

– Ⴉარგი დრო გავიდა, კარგი, ბიჭებო! Ⴐოგორ ბნელა! Ⴀბა, ვისაც იმედი აქვს თავისა, ეხლა უნდა ეცადოს, - ამბობდა მოხუცი მგელი Ⴒოტია.

– Ⴍღონდაც, ოღონდაც – სთქვა მეორემ, – თუ სხვას ვეღარას მოვიგდებთ გარეთ, ძაღლები მაინც მოვიტაცოთ. Ⴞომ იცით ჩემი ამბავი? Ⴇქვენ ჩაგასაფრებთ, მე გამოვიტყუებ, გავუთამაშებ, ჩავუკვდებ-მოვუკვდები ქედანას, შემოგაგდებთ ზედ და მაშინ თქვენ იცით, როგორც გაირჯებით! Ⴅაჟა-Ⴔშაველა. Ⴀმოდის, ნათდება

57

ႥႠႯႠ-ႴႸႠႥႤႪႠ

– Ⴐა შვილებმა არ ვიცით ჩვენც, როგორ უნდა ჭამა ლეშისა, – სთქვეს სხვებმა სიცილით. Ⴇათბირობდენ ფარეხის გატეხაზე. Ⴞხვრის მოგონებაზე ყველამ დაღებული, ცეცხლით ანთებული ლაშები უფრო დააღეს და ნაკვერჩხლებად გამოაჩინეს დიდრონი კბილები. Ⴂაჰკრეს, გაუსვეს კბილი-კბილს: აჩქამდა კბილები და საერთო, საშინელ ცეცხლად დაენთო, არე-მარე გაანათა. Ⴀიშალნენ იმ იმედით, რომ გაძღებოდენ, დაეშვნენ თავქვე, წინ ჩაუძღვათ ტოტია, წალიკი დააკრეს გორის პირს – ჩამომწკრივდენ, იმედი უღვივოდათ გულში, მაგრამ დახეთ, რომ ბედმა უმუხთლა. Ⴐასაც არ მოელოდენ, ის მოხდა; მოხდა ის, რითაც იმათი საქმე ფუჭდებოდა, იშლებოდა; წელი მოსწყდათ. Ⴐა მოხდა განა ასეთი? Ⴀმათ სიბნელის იმედი ჰქონდათ ხომ, მაგრამ ცოტათ შენიშნეს, რომ აღმოსავლეთით ცის პირი ნათდებოდა. Ⴗველანი შეჯგუფდენ ერთად და მიაპყრეს იქით თვალები. Ⴚოტა ხნის შემდეგ მთვარემ წვერი ამოჰყო. Ⴀმოვიდა მთვარე და გაანათა ტყე, მთა, ბნელი კუნჭულები; გაანათა ჯურღმული. Ⴘეჯგუფებული მგლები ბრაზმორეულნი იძახდენ: “Ⴀმოდის, ამოდის, ნათდება!” Ⴋთვარისაკენ მიპყრობილ მგლების თვალებიდან ზიზღის, სიძულვილის, სისხლის ძიების ისრები იყო გაძაფული. Ⴐოგორ სწყევლიდენ მის ამოსვლას!

– Ⴂაგიხმეს ფეხი, გაგიწყრეს Ⴖმერთი! Ⴅაი შენ, ვაი შენ გაჩენის დღესა! – ამბობდენ მგლები და თან კბილებს 58

ႥႠႯႠ -ႴႸႠႥႤႪႠ. ႠႫႭႣႨႱ, ႬႠႧႣႤႡႠ

Ⴅაჟა-Ⴔშაველა

უღრჭენდენ: „Ⴀხ ნეტავი, ხელში კი ჩაგვაგდებინა, შეგვეჭამა, რომ მოგვესპო მაგისთვის სიცოცხლე”. Ⴗველაზე უფრო წყრებოდა, ბორგავდა ერთი ბებერი მგელი.

– Ⴁევრჯელ მომიკალ გული. – ამბობდა იგი, –ბევრჯელ დამაღონე, შე წყეულო, შე შეჩვენებულო; ბევრჯელ დამაღონე, გამიმწარე სიცოცხლის დღენი. Ⴁევრის ცხოველის სისხლით ბევრჯელ შევიღებე ცხვირ-პირი, ტოტები და მკერდი; მთელ ორ კვირას დავუმშვენებივარ ამ სისხლსა და ჩემ ტანზე მისი დანახვით სიყმილის ჟინი მომიკლავს. Ⴌეტავი, მთვარევ, ერთხელ შენთვისაც გამესვა ჩემი ბასრი კბილი, ნეტა შენის სისხლითაც დაემშვენებინა მხარბეჭი და თითები ლეგჩოხა ბიჭს Ⴒოტიას. Ⴃანარჩენებიც ამასვე ფიქრობდენ კვლავ ლაშდაღებულნი და შეჩერებოდენ მთვარეს: მთვარე კი ამოდიოდა ზევით და ზევით, ამომაღლდა ცაზე; გაანათა ტყეში Ⴅაჟა-Ⴔშაველა. Ⴀმოდის, ნათდება

59

ႥႠႯႠ-ႴႸႠႥႤႪႠ

ხისა და კლდის ძირები, ბნელი ხევები, აგრეთვე გაანათა სოფლად ბნელი კუნჭულები ციხე-კოშკებისა და ძველთა შენობათა ნანგრევებისა, სასაფლაოს შავ ქვებს თავის სხივის სანთელი დაუნთო; მადლიანად და ცხოვლად იყურებოდა სასაფლაოც-კი. Ⴂაცრუვდა ყოველი იმედი დავლისა, თარეშობისა. Ⴃღის სასწორი ღამეა. რაღა ქნან? Ⴈმედი გადაუწყდათ, სასოება დაჰკარგეს, ერთმანეთს-ღა დაუწყეს თვალიერება; ფიქრობდენ, არჩევდენ, ვინ არის ჩვენში სახარჯი, შესაჭმელიო. Ⴄრთი მზად იყო მეორეს ძგერებოდა და შუაზე გაეგლიჯა. Ⴋოხუცი Ⴒოტია, თავპირდასიებული ჯაგს უკან ეყუნთა, ფიქრებში იყო გართული; იმას ბევრი შიმშილი უნახავს და ბევრი ვაება გამოუცდია, მაგრე რიგად იმიტომ არ იყო შეწუხებული, ახლაც სხვისა იმედით ნადირობდა; ახალგაზრდა მგლები უზიარებდენ იმას საზრდოს.

– Ⴒოტიავ, ეი, არ გესმის?! Ⴐას გარინდებულხარ, ვერა ხედავ რა ამბავია? Ⴅიღუპებით შიმშილით, ლამის მგლის ნათესაობა, ჯილაგი გაწყდეს პირისაგან ქვეყნისა. Ⴐასა სწერს შენი კარაბადინი, ბიძიავ? – უთხრა მას ერთმა მგელმა და თან ტოტი გაუქნია თავში.

– Ⴐას სჩადი, შე ბრიყვო, შე გაუზრდელო ვირო? – სთქვა წყრომით მოხუცმა მგელმა. Ⴑხვა მგლებმაც ყურები აცქვიტეს, იგრძნეს საქმის ვითარება.

– Ⴠოდა რა?! – იღრიალა ყველამ ერთად: – ძალიან კარგად გიშვრება, შენისთანა ბრიყვზე ერთი ტოტის 60

ႥႠႯႠ -ႴႸႠႥႤႪႠ. ႠႫႭႣႨႱ, ႬႠႧႣႤႡႠ

Ⴅაჟა-Ⴔშაველა

დაკვრა კიდევაც ცოტაა. Ⴉბილი გაუსვით მაგას, კბილი; ეს სინათლე სულ მაგის ბრალია! – ღმუოდენ ყველანი. Ⴃიდხანს აღარ აცალეს და თათებს კბილებიც მიაშველეს...

– Ⴁიჭო, ჭკვიანად, ჭკვიანად! Ⴐას ჩადით, თქვე ბრიყვებო? – ღმუთუნებდა Ⴒოტია და უღრენდა კბილს ხან ერთს, ხან მეორეს, მაგრამ იმისი ღრენა ვის შეაშინებდა? Ⴄრთ წამში გათავდა Ⴒოტიას სიცოცხლე; ლეშთან ერთად გათავდა მისი სულიც. Ⴁეწვიც აღარსად ეგდო იმის მრავალტანჯულის ტყავისა. Ⴍდნავ თუ სადმე ნასისხლარს შეამჩნევდით, ის იყო. Ⴋგლებს ცოტათი გული დაუმშვიდდათ, მაგრამ კიდევ შიოდათ. Ⴘეხედეს ერთმანეთს, შეეშინდა ერთს მეორისა, ალბათ იმიტომ – ახლა მე არ შემჭამონო. Ⴘეეშინდათ და გაფრთხენ. Ⴄრთი მეორეს გაურბოდა, ჯაგიანებში ჩხლაკა-ჩხლუკი ისმოდა და თან თოვლის ჭყრიალი... Ⴋთვარე კი ამოვიდა, ამოცურდა მაღლა, თითქმის შუა ცაზე, ნათლად კაშკაშებდა და იქიდან, როგორც დარაჯი, უფთხობდა ქვეყანას მტერსა... Ⴋგლები კი გარბოდნენ უგზო-უკვლოდ ტყეში და ყველას პირზე ეკერა: “Ⴂანათდა, განათდა!”.

1896 წ.

♣ Ⴅაჟა-Ⴔშაველა. Ⴀმოდის, ნათდება

61

ႥႠႯႠ-ႴႸႠႥႤႪႠ

Ⴒრედები

Ⴂ

აზაფხულდა.

ჯეჯილები

გაბზინდა,

თოვლის

წყლებმა დაიწყეს ცელქად დენა მინდვრად და ხევებში. Ⴆღვამაც ფერი იცვალა, გაისქელა ქედი. Ⴋისნი კიდენი, ხშირჩალიანნი და ზამთრისაგან გაყვითლებულნი, ამწვანდენ. Ⴖამდებოდა. ის-ის იყო, რომ ზღვის იქიდამ დაღალულ-დაქანცული ორი ტრედი მოფრინდა და ზღვის პირად დაჯდა. Ⴃედა-შვილსა ჰგვანდენ. Ⴌისკარტი-ნისკარტს გადაადვეს, საკმაო ხანს ჩუმად ისაუბრეს და მერე ორივეს დასთვლიმა... Ⴃედა-ტრედს გამოეღვიძა და ამოიკვნესა.

– Ⴐად ამოიკვნესე? – ჰკითხა შვილმა.

– Ⴚუდი სიზმარი ვნახე: გზაში თოვლმა მოგვასწრო, ჯანღი ჩაგვიწვა, გზას ვეღარ ვიგნებდით, ბინა დაგვითოვლა, მარცვლებს ვეღარა ვშოულობდით. Ⴘიმშილი გვკლავდა. Ⴄრთს დათოვლილს ხეზე დავსხედით, შტოები გაყინული ჰქონდა. Ⴆედ ყინული დაკიდებული და ჭირხლი მოკიდებული იყო, ყინვისაგან ტყვრებოდა; გვაკანკალებდა ტანში, საშინლად ცუდად ვიყავით, თავს ცუდად ვგრძნობდით, ცრემლი გვდიოდა მე და შენ ორივეს. Ⴞუთი მონადირე ხუთის მხრიდან მოგვპარვიყო. Ⴇოფები გვესროლეს. Ⴘენ ბუმბული გაგადინეს და ძი62

ႥႠႯႠ -ႴႸႠႥႤႪႠ. ႲႰႤႣႤႡႨ

Ⴅაჟა-Ⴔშაველა

რის ნისკარტის წვერი მოგტეხეს. Ⴋაგრამ ორივენი ცოცხლები გადავრჩით – გავფრინდით, მაღლა-მაღლა ვიწევდით და ისე მივფრინავდით, ცოდვიანს დედამიწას ვშორდებოდით, ვშორდებოდით მტრის თვალსა და გულს. Ⴃავოსდით, დავიღალენით. Ⴖმერთმა გვიბრალა, ცამ გადიყარა, მზე მოფენილიყო, ხეები, დედამიწა წითლად, ყვითლად და მწვანედ დაფარული გაჰღუოდა. Ⴗანებს თავთავი დაეხარა, ეტყობოდა, კარგი მოსავალი იყო. Ⴃაგვცხა და ერთის ველის პირას ვერხვზე დავსხედით. Ⴂახურებულთ ნიავმა დაგვბერა, ვერხვის ფოთლებმა თრთოლა დაიწყეს... Ⴀქედამ ვნახე ჩვენი ადგილი სოლჭა, სადაც ბუდე მაქვს გაკეთებული, სადაც შენ გაგზარდე. Ⴂუნება გამინათლდა, მინდოდა ჩქარა მივსულიყავით, დაგვეთვალიერებინა ჩვენი ბინადრობა, ჩვენი სახლ-კარი. Ⴙქარაც მივედით. Ⴕორაფის ტოტზე დავსხედით. Ⴘენ, შვილო, კარგად არ გეხსომება ის ქორაფი. Ⴁუდე მთელი დამიხვდა, ღუღუნი უნდა დამეწყო. Ⴋიხაროდა, ძალიან მიხაროდა, რომ მთელი ვნახე კიდევ ჩვენი ბუდე. Ⴋაგრამ უცბად ლეგა ფერისა რაღაც გაინძრა ბუდეში, თავი გადმოჰყო, ცეცხლივით თვალები შემომაფეთა; ქორი იყო, იმას დაესაკუთრებინა ჩვენი ბინა. Ⴋომეტანა, გამოქანებულმა დამკრა ბჯღალი და ჩამომაგდო დაბლა. Ⴀხლა შენ მოგიბრუნდა. Ⴘენ, შვილო, გაუფრინდი, ქორი გამოგეკიდა. Ⴅკვდებოდი, თვალებს ვხუჭავდი, მაგრამ მაინც კიდევ გხედავდი, რომ გწეწდა და Ⴅაჟა-Ⴔშაველა. Ⴒრედები

63

ႥႠႯႠ-ႴႸႠႥႤႪႠ

გგლეჯდა, შენს ბურტყლს პირიდამ ისროდა, რომ ხორცისათვის თან არ ჩაეყოლებინა. Ⴘემაშინა ამ საშინელმა სიზმარმა და ჯერაც გული მიკანკალებს. Ⴂაათავა დედა-ტრედმა სიზმრის საუბარი. Ⴘვილი დინჯად, ჭკვიანად ყურს უგდებდა დედას. Ⴚისკარი ამოსულიყო და მოწმენდილს ცის კიდეს ამშვენებდა. Ⴑინათლემ თანდათან იმატა, აღმოსავლეთი გაწითლდა. Ⴈგი ნაომარს ადგილს ჰგავდა, სისხლით გადალესილს... Ⴒრედები ხშირის ბალახიდამ გაგოგდენ, მხრებიდამ ნამი გაიბღერტეს, ახლო ხნული დაუხვდათ წინადღეს დაფარცხული. Ⴔარცხი ნახნავში ეგდო, ოროლი მარცვალი აკენკეს და უცებ შეჩერდენ. Ⴉვალში უცხო რამ სანახავი დაინახეს. Ⴀქ საშიში არაფერი იყო, მხვნელს დაჰვიწყებოდა ძველი დაგლეჯილი გუდა და უარესად დაძველებული ქალამნები, ხუთგან ამოგლეჯილი ნაბდის ქუდი და ჩოხის ნაგლეჯი. Ⴋალე გაარჩიეს სურათი და ისევ თამამად დაუწყეს მარცვლებს ძებნა. Ⴞუთ-ხუთი მარცვალი კიდევ შეჭამეს, უცებ აიშალნენ და გამოსწიეს სამხრეთისაკენ. Ⴞნულს იქით გვერდზე პატარა ნაკადი ჩამოუდიოდა, ჩალა ჩაყოლებული ჰქონდა ნაპირებზე, ჩალებში უჩუმრად, გამტკნარებულად, მწუხარედ მიძვრებოდა ეს პატარა მდინარე. Ⴈმის ნაპირას ტირიფი იდგა. ტრედებმა ტირიფს თავზე გადაუარეს, იგი გადიზნიქა, მერე ისევ გასწორდა ტანში, მოიხვია ტოტები, უკმაყოფილოდ გაა64

ႥႠႯႠ -ႴႸႠႥႤႪႠ. ႲႰႤႣႤႡႨ

Ⴅაჟა-Ⴔშაველა

ყოლა თვალი ტრედებს, თითქოს სწყინდა, რატომ არ მიკადრეს და ჩემს ტოტებზე არ დაისვენესო. Ⴁაყაყებმაც, ტოტების მხრის ლაპლაპზე სანიაოზე გამოსულებმა, წყალში ჩქლაფა-ჩქლუფი გადიღეს და ხმა გაკმინდეს. Ⴈმათ იმათი მყლაპავი ბაყაყიჭამია ეგონათ. Ⴒრედებმა ყურიც არ ათხოვეს ბაყაყებს და წავიდენ თავისთვის. Ⴁაყაყებს გული მიეცათ, თანდათან ენა ამოიდგეს, დაიწყეს კუტკუტი და მერე დაუკრეს გახურებული გალობა, თავიანთ ფიქრით ქვეყანაზე უსწორო სიტკბო-სილამაზით. Ⴄტყობოდათ, მეტად გახარებულნი იყვნენ, რომ მარტო მოეჩვენათ და ნამდვილად მოსისხლე მტერი არ მოევლინათ.

Ⴒრედებმა ერთი დღე იარეს ესე მშვიდობიანად. Ⴋზეს ერთი შუბის ტარი-ღა ჩაუდიოდა ჩასვლამდე. Ⴋთებს ჩრდილოები წამოეყენათ, თითო-ოროლა ხის გრილო გრძლად გაწოლილიყო. Ⴘუა მინდორზე ლურჯად მოႥაჟა-Ⴔშაველა. Ⴒრედები

65

ႥႠႯႠ-ႴႸႠႥႤႪႠ

ლაპლაპე ტბა მოსჩანდა. Ⴒრედებს წყალიც მოსწყურდათ და ტბისაკენ მიიწიეს. Ⴓცბად “ჭყრ” მოესმათ და ბალახიდამ ამოფრინდა მწყერი.

– Ⴋომიცადეთ ცოტა ხანს, Ⴖმერთი მშვიდობით მგზავრობას მოგცემთ! – მიაძახა მწყერმა ტრედებს.

– Ⴐა გინდა, დაო? – ჰკითხა დედა-ტრედმა.

– Ⴇქვენი სიცოცხლე და თქვენი კარგად ყოფნა, თქვენ გენაცვალოთ ჩემი საწყალი თავი, – მიუგო მწყერმა დასუსტებულის ხმით. – Ⴇქვენთან მამგზავრეთ, თუ გწამთ მაღალი Ⴖმერთი, თუ გწამთ მთა-ბარობის მადლი!.. Ⴃაკოდილი ვარ და ნუ გაგიკვირდებათ, შებრალება გმართებთ. Ⴋგზავრობას ხიფათი თან დასდევს. Ⴋერე ჩვენა, დაო, მწყრებს ბევრი მტერი გვყავს. Ⴈმ ცოლ-შვილამოსაწყვეტმა მიმინომ დამკოდა. Ⴋწყრის გუნდს მოვუძღვებოდი წინ. Ⴓხეირო ალაგას გაგვითენდა, უბალახოს, ვერსად დავსხედით, თენებამ მოგვასწრო. Ⴀდგილის ძებნაში მომესია ის შავი და ბნელი მიმინო, დამკრა ბჯღალი და ჩამომაგდო დაბლა. Ⴀმხანაგებმა მიღალატეს. Ⴋარტოკა გამწირეს, რომ იმათთან მგზავრობა ვეღარ შევიძელ. Ⴇავი დამანებეს უპატრონოს, უამხანაგოს ამ უალაგო-ალაგას. Ⴀი ჩემი წყლული. – Ⴋწყერმა უჩვენა გადაპტვნილი და გასისხლიანებული კეფა. – Ⴂული მილბება, დაო, მხრებში ძალა აღარა მაქვს. Ⴋივფრინავ. Ⴋინდა მოვეწიო ჩემს ამხანაგებს, მაგრამ ვაი ამისთანა

66

ႥႠႯႠ -ႴႸႠႥႤႪႠ. ႲႰႤႣႤႡႨ

Ⴅაჟა-Ⴔშაველა

ფრენას! Ⴒყუილია, მე იმათ ვეღარ დავეწევი, ისინი დაბინავებულიც იქნებიან.

– Ⴅაი, მოგიკვდეს ჩემი თავი, შე საწყალო! Ⴐა ავ-ენაობითა და სისუნაგით შეგვაწუხებ, დაო, რომ არ გაგიამხანაგოთ, – უთხრა დედა-ტრედმა. Ⴍრივე დედა-შვილები მიეხვივნენ მწყერს, წყლული გაუსინჯეს, შვილმატრედმა თავის მხრის ფრთით თავიდამ ჩირქი მოსწმინდა და ისიც “საწყალო, საწყალო მწყეროვო” დასდუდუნებდა. Ⴃედა-ტრედი ბალახის საძებნად წავიდა, ნისკარტით ცხრაძარღვა ბალახი მოიტანა და დაადო მწყერს თავზე. Ⴒრედებმა მწყერს დაუცადეს. Ⴈგი ცოტა მოღონიერდა.

– Ⴐოგორა ხარ, დაო?! – ჰკითხა დედა-ტრედმა და თან თვალებში ჩასცქეროდა.

– Ⴄხლა უკეთა ვარ, – მიუგო მწყერმა: – Ⴌეტავი ჩემს სამშობლოში მომკვდარვიყავი და აქ არა ვკვდებოდე. Ⴅიმგზავროთ, იქნება ახლა-კი შევიძლო თქვენთან მგზავრობა.

– Ⴅიმგზავროთ, – მიუგო დედა-ტრედმა. – Ⴘენ შუაში ჩაგვიდეგ: ჩვენ გეყოლებით ფარად. Ⴒრედები გაფრინდენ, მწყერიც უკან გაჰყვა. Ⴃედატრედს თავისი შვილის ქცევა მოეწონა.

– Ⴋადლია, შვილო, ბარაქალა შენს ვაჟკაცობას! Ⴘებრალება გვმართებს ერთმანერთისა. Ⴈქნება ჩვენც დაგვადგეს მაგნაირი დღე. Ⴀბა ჩვენს თავზე ვიფიქროთ, როგოႥაჟა-Ⴔშაველა. Ⴒრედები

67

ႥႠႯႠ-ႴႸႠႥႤႪႠ

რი საშინელი და საზარელი ყოფაა ყოფა უპატრონო, უმწეო სნეულისა: არავინ შემბრალე, არავინ მანუგეშებელი, არავინ ყურის მგდებელი. Ⴒრედები გაკვრით მიდიოდენ, ხოლო მწყერი-კი მალე დაიღალა და ბალახებში ჩაეშვა. Ⴒრედებმა ეს ვერ შენიშნეს, მწყერი დარჩა ისევ გულმოკლულად. Ⴃაუძახა კიდევ ამხანაგებს, მაგრამ ხმა ვეღარ მიაწვდინა – ტრედები შორს წასულიყვნენ. Ⴋწყერმა ცრემლად ტირილი დაიწყო, უჩიოდა თავის შავსა და ბნელს ბედს. Ⴁინდდებოდა კიდეც. Ⴋწყერი ათასში ერთხელ ამოჭუკჭუკდებოდა ტირილის ხმაზე, ეს ხმა უფრო კვნესისა იყო, ვიდრე ჭუკჭუკისა და მხიარულებისა, მაგრამ არავის ესმოდა, გარდა ნიავისა და თვალგადუწვდენელის მინდვრის მეტს. Ⴒრედებმა გვიანღა მოიკითხეს თავისი ამხანაგი, დაუწყეს ძებნა, მაგრამ ამაოდ. Ⴋეგობრის ძებნაში ტბას მიახლოვებულიყვნენ. Ⴒბა მოსვენებით და შეუშფოთებლად იდგა, მხოლოდ გუნდ-გუნდად მოსული იხვები თუ შესძრავდენ იმის გულ-მკერდს, როდესაც შიგ ჩაეშვებოდენ და ტალღას დააწყებინებდენ თრთოლა-ლიკლიკს. Ⴒბა მშვიდობიანად იყო, მაგრამ ტბის ნაპირებზე ჩრდილოეთს მიმავალ წეროების გარს შემორტყმულს გუნდს აეტეხათ საშინელი ჟრიამული, უდიერი ხმაურობა, ხმაურობა ისეთი, რომ პირისპირ შეყრილს კაცებს კივილით უნდა ესაუბრათ და მაშინ თუ გააგებინებდენ ერთმანერთს თავის გულის პასუხს. Ⴂარეული ბატები მწკრივად 68

ႥႠႯႠ -ႴႸႠႥႤႪႠ. ႲႰႤႣႤႡႨ

Ⴅაჟა-Ⴔშაველა

და სისინით მისდევდენ მწვანე ბალახს და გაშმაგებით მისთიბავდენ. Ⴒრედებიც წეროების გუნდში გაერივნენ, ჩასხდენ ბალახებში. Ⴀმ დიდრონ ფრინველების გროვასთან ისინი ისე არაფრად სჩანდენ, როგორც ზღვის კიდეზე დაცემული წვიმის ცვარი ზღვასთან არაფრად გამოჩნდება. Ⴀმჟამად ტრედები თავის ამხანაგს მწყერს ჰგვანდენ, მხოლოდ იმ გარჩევით, რომ პირველს მხოლოდ მინდვრის ბალახი სთქამდა და მეორეებს წეროებისა და ბატების გუნდი. Ⴀმასთან ესენი გულდამშვიდებით იყვნენ, ამათ იმედი ჰქონდათ ამ დიდის ტანისა და მშვიდის ფრინველებისა. Ⴀმათ ქორი ვერ მოერევაო, ფიქრობდენ ტრედები: ამათი ძალა ჩვენც შეგვინახავსო. Ⴋაგრამ ტრედები მოულოდნელად დაღონდენ, რა დაინახეს, რომ ერთს წეროს დასჯდომოდა რაღაც დიდი, ლეგა ფრინველი. Ⴈმას ჩაევლო წეროსთვის დიდრონი კლანჭები, სქელის წვივ-ფეხით განზე გაებოტა. Ⴃიდრონს თვალებს აბრიალებდა, ავლებდა გარშემო, თან გულზე ჰგლეჯდა ჩამოხვეულის, მოკაუჭებულის ნისკარტით ბუმბულს და აქეთ-იქით ისროდა. Ⴒრედებმა ეს ფრინველი ვერ იცნეს, თუმცა ქორსა ჰგვანდა, მაგრამ ქორი არ იყო. Ⴜეროებმა ერთი ვაი-ვაგლახი ასტეხეს, შეჰქმნეს ალიაქოთი, შეძრწუნებულნი სწორედ ჰგოდებდენ. Ⴀიშალნენ, აირივნენ ჰაერში და იძახოდენ: “Ⴀრწივი, არწივიო!”..

Ⴅაჟა-Ⴔშაველა. Ⴒრედები

69

ႥႠႯႠ-ႴႸႠႥႤႪႠ

Ⴒრედებმა ეხლა გაიგონეს და დაისწავლეს არწივის სახელი. Ⴘესწუხდენ, სიცოცხლემ უფრო დააღონა. Ⴉანკალი მოჰკიდა ტანში. Ⴙალის ჯგუფი იყო იმათ ახლოს, შეძვრნენ იმაში, გაეკვრნენ, სწორედ დაეწებნენ დედამიწას, თავი თავთან მიდვეს და დუდუნებდენ: “Ⴇუ დავიხოცებით, ერთად დავიხოცნეთო”. Ⴘვილმა-ტრედმა სიზმარი ნახა: მთელი ქვეყანა არწივებით ავსილიყო, ყველგან ისინი მოჩანდენ, ყველგან ისინი ბუმბერაზობდენ, გასავალი აღარსად იყო. Ⴃედაშვილი ერთს ადგილას დარჩნენ და ვერც წინ წასულიყვნენ, ვერც უკან დაბრუნებულიყვნენ. Ⴀრწივებს მოესრათ მთელი ფრინველები და იმათის სისხლით მოესვარათ ქვეყანა, ფეხებს ურევდენ ფრინველის ტვინამოწოვილს თავებში. Ⴗველაფერი არწივებს ჩაეყლაპათ. Ⴒრედებსაც დასტრიალებდა

რამდენიმე

არწივი

თავზე.

Ⴈსინი

Ⴖმერთს ევედრებოდენ: “Ⴖმერთო, გვიშველე, Ⴖმერთო, გვიშველე, ნუ ჩაგვაგდებ მაგათ ხელშიო”! Ⴄრთმა ვითომ შენიშნა ტრედები და დაექანა იმათკენ. Ⴘეშინებულს ტრედს გამოეღვიძა და შესძახა: “Ⴅაჰმეო!”

– Ⴅაი დედაშენს, შვილო, რა იყო, რა ამბავია, რად ამოიკვნესე? – ჰკითხა დედა-ტრედმა თავის შვილს.

– Ⴀრაფრად, ცუდი სიზმარი ვნახეო, – უპასუხა შვილმა და უამბო სიზმარი. Ⴌამდვილად ისე არ იყო ბუნებაში, რაც ტრედს ესიზმრა: დაღამებულიყო. Ⴂრილი ნიავი მოღუღუნებდა ტრი70

ႥႠႯႠ -ႴႸႠႥႤႪႠ. ႲႰႤႣႤႡႨ

Ⴅაჟა-Ⴔშაველა

ალს მინდორზე და ათასში ერთხელ შორით მოჰქონდა წეროს ძახილი. Ⴒრედების ახლოს მწყრის ჭუკჭუკი მოისმა. Ⴒრედებს ეს ხმა თავის ნაამხანაგარ, დაკოდილ მწყრის ხმა ეგონათ და გასწიეს იქითკენ, საიდამაც ხმა ესმოდათ. Ⴋწყრის გუნდი ყოფილიყო და ერთი უფრო თამამი და თავხედი მწყერი ჭუკჭუკებდა. Ⴋწყრებს ტრედების ნაზი სიარული მელის პარებად მოელანდათ, აიშალნენ და ფრთხილად გასწიეს. Ⴒრედებმა იწყინეს. Ⴈმათ საუბარი ეწადათ მშვიდობიანს, წყნარს ფრინველებთან, ამბის გამოკითხვა, თუ როგორი მგზავრობა ჰქონდათ, უცხო ამბების გაგება და ამით გულის გადაყოლება. Ⴒრედებს აღარაფერი არ აშინებდათ. Ⴄრთხელ მარტო ზარნაშომ გადაიარა, ამ ღამის ქურდმა და გუშაგმა, ღამის დადგომისათვის Ⴖვთის მავედრებელმა, მხოლოდ იმიტომ-კი, რომ თავისი ოხერი მუცელი ამოჰყოროს. Ⴂადაიარა ზარნაშომ, დაიღუპა სიბნელეში და ვერ დაინახა ტრედები. Ⴆარნაშო იყო საშინელება ღამისა და იგიც დაიკარგა. Ⴒბიდამ ისმოდა ხანდახან იხვის ყიყინი, წყალზე იმის მხრის აჩქამება, ტბის ტალღის შემონჩქლევა ნაპირებზე. Ⴃედა-შვილთ დედა-შვილურად ტკბილად ჩაეძინათ. Ⴃილით დილის ბინდს გაჰყვნენ თან. Ⴃედატრედი, რამდენჯერაც დაისვენებდენ, ან რამდენჯერაც გაემართებოდენ, თავის ბუდეს იგონებდა. Ⴁუდე იმის გულის წყლული იყო და სტკიოდა ეს წყლული.

Ⴅაჟა-Ⴔშაველა. Ⴒრედები

71

ႥႠႯႠ-ႴႸႠႥႤႪႠ

– Ⴅინ იცის, შვილო, როგორი დაგვხვდება ჩვენი ბინა, – უთხრა დედა-ტრედმა შვილს.

– Ⴋე აღარც კი მახსოვს, დედი, სად და როგორი იყო ჩვენი ბინა, როგორ ადგილსა ვდგევართ, არაფერი მახსოვს, – უპასუხა შვილმა.

– Ⴊამაზს ადგილასა ვდგევართ, შვილო, – განუმეორა დედა-ტრედმა. – Ⴞშირს, უდაბურს ტყეში, გორაზე დგას ქორაფი და ჩვენი ბუდე იმაზეა გაკეთებული. Ⴈქვე ცივი წყარო გამოდის, სიცხეში გულის გამაგრილებელი. Ⴈქა ხარობს ბევრი დუდგულა. Ⴈმის ყვავილის გემო იქნება აღარც კი გახსოვს. Ⴈქვე ბევრი ბალია, ბევრია მწერი... Ⴈქ სიცხე არ შეგვაწუხებს. Ⴁბინაზე ახლოა მატალა, მუჯები, მლაშე წყლები და მლაშე ქვიშა. Ⴖმერთმა თუ მშვიდობით მიგვიყვანა, ჰნახავ, შვილო, და იქიდამ წამოსვლა აღარ მოგინდება. Ⴒრედები გაემგზავრნენ. Ⴃღეს ერთი კვირა შეუსრულდათ მგზავრობისა. Ⴀრც ეს დღე იყო ამათთვის მშვიდობიანი. Ⴋინდორი კიდევ წინ სავალი დიდი მოჩანდა. Ⴄრთს ადგილს პატარა კურუმი ტყე იყო. Ⴈმ ტყეს რომ მიუახლოვდენ, ალალმა წამოუქროლა, ტრედები ძირს დაუსხლტნენ და ვერაფერი დააკლო. Ⴋეორედ შემოუტია, ტრედები აღმა წამოვიდენ და თავზე მოექცნენ. Ⴋიესია ალალი გაბედულად, ის-ის იყო შვილი უნდა დაეჭირა, მაგრამ ტრედებმა ტყეში შეასწრეს და ხშირს ფოთლებში ჩაიმალნენ. Ⴗამოცხა. Ⴃაბლა დაიხედეს და ძირი72

ႥႠႯႠ -ႴႸႠႥႤႪႠ. ႲႰႤႣႤႡႨ

Ⴅაჟა-Ⴔშაველა

დამ ცივი წყალი ამოჩუხჩუხებდა. Ⴒრედები ჩაფრინდენ, გული გაიგრილეს, პირი დაიბანეს, დაისვენეს და წავიდენ ტყვიასავით პირდაპირ. Ⴋინდვრის მიწურულში დიდი მთა მოჩანდა. Ⴘუა წელიდამ თხემამდე მთა თეთრის თოვლით იყო გალესილი... Ⴃაბლა კალთები კი ამწვანებული ჰქონდა. Ⴒრედები ამ მთას ვერ აუქცევდნენ გზას, ეს მთა უნდა გადაევლოთ აუცილებლად. Ⴋინდვრის ბოლოს რომ გავიდენ, სანამ მთას შეუდგებოდენ ძირს ბარდიანი ჭალა იყო და იქ დაისვენეს... Ⴒყიდამ გამოჩნდა თავმომწონე, კალთაგანიერ შლიაპით მონადირე. Ⴜინ ძაღლი მოუძღოდა; თავი ძლიერ მოსწონდა ვაჟკაცს, თუმცა კი ერთის ტოროლას მეტი ჩანთაზე არაფერი უჩანდა. Ⴋოეპარა ტრედებს და მოაწოდა თოფი. Ⴍრივე ლულიდამ ესროლა, მაგრამ ტრედებთან არაფერი მივიდა. Ⴒრედებმა სისინით თავზე გადაუარეს შერცხვენილ მონადირეს და ნახევარ მთაზე ავიდენ. Ⴀმ დროს თხემი მთისა გაიბურა ნისლით, დაუცადეს ნისლის აყრას, კლდის კინჭუხზე დასხდენ... Ⴂამხმარი ბრძამი და ქუჩი ეკიდა აქა-იქ იმათ წინ. Ⴓცხო ხმა შემოესმათ, ცის ჭექას ჰგვანდა, ლაწალუწი ისმოდა იმათ დაბლა კლდეებით, ქანჩახებით გაჭედილ მიდამოში; კლდეები გამოხმობას აძლევდენ, ხმას უფრო აძლიერებდენ. Ⴘვილი-ტრედი გაოცებით ყურს უგდებდა ამ ხმაურობას.

– Ⴟიხვებია, შვილო, – სთქვა დედა-ტრედმა. Ⴅაჟა-Ⴔშაველა. Ⴒრედები

73

ႥႠႯႠ-ႴႸႠႥႤႪႠ

– Ⴋერე რით გამოსცემენ ეგენი აგრეთს ხმაურობას? – ჰკითხა შვილმა.

– Ⴃამფრთხრები არიან, ვიწროს ადგილს შეიყარნენ ალბათ, გასავალი აღარა აქვთ და ერთმანერთზე გადადიან. Ⴐქებს ახვედრებენ ერთმანერთს და ლაწალუწი იმისაგან არის. Ⴀმ ლაპარაკში რომ იყვნენ, მიზეზი ჯიხვების დაფრთხობისა თავზე წასდგომოდათ. Ⴄს იყო მონადირე სულ სხვა ჯურისა. Ⴒანზე ეცვა ჯიხვის ტყავი, თავზედაც ნადირის ჩამოფხატული ქუდი ეხურა, ფეხებზედ წრიაპებით გამართული ბანდულები. Ⴈგი ქუჩზე და კინჭუხებზე ხელის კიდებით მიებღატებოდა და ხელში შესალტული თოფი ეჭირა. Ⴋონადირემ სრულიად ყური არ ათხოვა ტრედებს, თავის გზას გაუდგა... Ⴋონადირე მიეშურებოდა ჯიხვებისათვის გზა შეეკრა, რომ სიმაგრეში არ შეესწროთ. Ⴒრედებმა შენიშნეს, რომ მონადირე იმათ სამტროდ არ მოდიოდა, და არ აფრინდნენ.

– Ⴐა კეთილი კაცი ყოფილა, დედი, თოფი ხელში ეჭირა და ხმაც არ გაგვცა, – სთქვა შვილმა-ტრედმა.

– Ⴄგ სხვა მონადირეა, შვილო, და ისინი სხვანი არიან, რომლებიც ჩვენ გვემტერებიან. Ⴄგ ჩვენზე თოფს არ დასცლის. Ⴋაგან იცის, რომ ჩვენი მოკვლით ვერაფერს ირგებს და ცოდვას კი დიდსა სჩადის... Ⴑხვებმა არ იციან და არც დასდევენ სარგებლობას. Ⴈმათ სისხლი უყვარსთ, ჩვენი მოკვლა ვაჟკაცობად მიაჩნიათ...

74

ႥႠႯႠ -ႴႸႠႥႤႪႠ. ႲႰႤႣႤႡႨ

Ⴅაჟა-Ⴔშაველა

Ⴟანღი აიყარა. Ⴜვერი მთისა უდიერად თეთრად აყუდებული გამოჩნდა, მზეზე ვერცხლივით ლაპლაპებდა. Ⴃედა-შვილებმა გასწიეს და მთა მალე გადავლეს. Ⴋთის იქით სურათი სრულიად გამოიცვალა. Ⴃიდი მდინარე მოდიოდა, მშვენიერი ჭალა გამოჩნდა, სოფელი სოფელზე იყო მობმული, ბაღები ბაღებზე ასხმული; სიცოცხლით სავსე იყო ეს არე-მარე, სად ცხვარი და ძროხა იყო დაფენილი და გაჩაღებული სალამურის ხმა ისმოდა, სად კივილი, მღერა და ხმაურობა. Ⴑად ურემს მოაჭრიალებდენ კამეჩები ზანტად, ზლაზვნით, კუდის მოქნევით. Ⴁაღებში მუშაობა გაჩაღებული იყო. Ⴃიდი და პატარა გამოფენილიყო მინდვრად და აეჭრელებინათ აჭრელებულ-ამწვანებული ველები. Ⴜყალს პერანგიანი მებადური დამკლავებული მისდევდა. Ⴂაღმა ნაპირზე დორეზე რამდენიმე კაცი მიათრევდა მოსასმელს ბადეს. Ⴑოფლის გოგო-ბიჭებს დაეწნათ გვირგვინები, დაეკრიფათ ბლომად ყვავილები და სოფლისკენ მღერით მიდიოდენ. Ⴒრედებმა თავზე გადაუარეს. Ⴋგზავრების თვალები ტრედებს მიეპყრა და გაისმა: “Ⴒრედები, ტრედებიო!” Ⴒრედები ჭალაში შეფრინდნენ და ერთს ხეზე დასხდენ...

– Ⴍჰ, ძლივს არ დამისვენდა გული, – სთქვა დედატრედმა და თან ამოიკვნესა.

– Ⴐაღად ამოიკვნესე? – ჰკითხა შვილმა.

Ⴅაჟა-Ⴔშაველა. Ⴒრედები

75

ႥႠႯႠ-ႴႸႠႥႤႪႠ

– Ⴀგერ ის წვერხმელი მაჟალო რომ დგას, იმაზედ დაიჭირა ქორმა დედაჩემიო, – უპასუხა დედა-ტრედმა და თან ამოიკვნესა. – Ⴁევრს ვეცადენით დაგვეგდებინებინა, მაგრამ ვერაფერს გავხდით. Ⴖმერთმა უშველოთ, ასამდე მერცხალი დაეცა თავზე. Ⴋისდევდნენ მუდარით, ხვეწნით, ტირილით ქორსა, მაგრამ ამაოდ. Ⴜაგვართვა, წაიღო, იმ მზედასაბნელებელმა. Ⴀგერ-კი, აიმ ბოგირზე, ერთმა კაცმა მეორე კაცი მოჰკლა. Ⴋე მანამდე არ ვიცოდი, თუ კაცები ერთმანერთს ხოცავდენ. Ⴋოჰკლა ცქრანტმა კაცმა ერთი დიდის ტანისა და სქელფაშვიანი კაცი იმავე იარაღით, რომლითაც ჩვენა და ჩვენ ძმებს გვდევენ მოსაკლავად. Ⴘვილი სულგანაბული ყურს უგდებდა დედას.

– Ⴄხლა ჩვენი ბინა შორს აღარ არის, – განაგრძო დედა-ტრედმა. – Ⴅინ იცის, როგორ დაგვიხვდება, იქნება ჩვენი ქორაფი აღარც-კი იდგეს იქა? Ⴈქნება მოსჭრა კაცმა და წაიღო შეშად. Ⴈქნება ქარმა გადააქცია. Ⴙვენი ბუდეც ხომ დაიქცეოდა და დაიშლებოდა სულ ერთიანად. Ⴅინ იცის, იქნება ელვამ დაჰკრა და დაარღვია?! – დედატრედს გული თავის ბუდესთან მიურბოდა. Ⴀმ ლაპარაკში რომ იყვნენ, ჩაჩაჩუჩი მოესმათ და დაბლა დაიხედეს: მელი მობრძანდებოდა, Ⴖმერთს მოწყალება მოეღო მელის თავზე, ერთი ღალღა ეშოვნა, პირში ეჭირა და მიჰქონდა. Ⴋეტად კმაყოფილის სახის გამომეტყველება ჰქონდა მელს, ეს ღალღა მეტისმეტად ალა76

ႥႠႯႠ -ႴႸႠႥႤႪႠ. ႲႰႤႣႤႡႨ

Ⴅაჟა-Ⴔშაველა

ღებდა. Ⴓლვაშები კოხტად აებზიკა, ერთი ულვაში ღალღას ფეხებზე ხვდებოდა, მეორე-კი თავზე. Ⴋელი ძლიერ თავმოწონებული იყო, თავი კეისარი ეგონა. Ⴚბიერს, მელურს, გაიძვერა თვალებს აძვრენდა კიდეც ჯაგებში და ბალახებში: კიდევ უნდოდა შესაჭმელი რამ ეპოვნა. Ⴒრედებს გაეცინათ მელზე. მელმა აიხედა, ტრედების კასკასი რომ გაიგონა, ტრედები დაინახა და შენიშნა, რომ იმაზე იცინოდნენ. Ⴚოტა არ იყოს მელმა იწყინა.

– Ⴞრჩობაო, – სთქვა მელმა და ღალღა ფრთხილად ფეხებთან დაიდო. – Ⴂაიცინეთ, თქვენმა მზემ, მე ვიცი, ქათიბით არ მაჯობოთ! Ⴀრა, ვითომ რაო, რომ გაიცინეთ? Ⴅითომ არ მოგეწონეთ, ჰო? Ⴐაში მოგეწონებათ თქვენ მელი ვაჟკაცი, ვაჟკაცობით განთქმული?! Ⴇქვენისთანა ლურჯ-ხორცებს საჭმელად არც-კი ვიკადრებ, თქვე უბედურებო!.. Ⴒრედებმა უფრო გაიცინეს. Ⴋელმაც სიცილი დაიწყო, რასაკვირველია, ძალაუნებურად.

– Ⴇქვენ, ჩემო საყვარელო ტრედებო, მხიარულადა ბრძანდებით, მეც მიხარიან, თქვენ რომ მხიარულადა გხედავთ, თქვენი მხიარულება მეც მამხიარულებს... Ⴉარგები ხართ, ტურფები, მაგ პატარას-კი უფრო კაი ქათიბი აცვია, მაგრამ ეს თქვენ ორივეს გჯობიათ, – მელმა უჩვენა ღალღაზე. – Ⴙამოდით, ვიცი, ნამგზავრები იქნებით, დაღალულები, მეწვიენით. Ⴀი ეს ღალღა Ⴖმერთმა მომცა, თქვენც წილი გდებიათ. Ⴅაჟა-Ⴔშაველა. Ⴒრედები

77

ႥႠႯႠ-ႴႸႠႥႤႪႠ

– Ⴋეხი შენც დაგეცა და შენთან ჩამომსვლელსაც! – უპასუხა მაღლიდამ დედა-ტრედმა. – Ⴘენისთანა ქეციანი მელები ჩვენ ვერ მოგვატყუებენ, ვაჟბატონო!..

– Ⴀხლა ქეციანიც გამხადეთ, განა? - სთქვა მელმა. – Ⴄჰ, შვილოსან, წახთა დროება, ახლა მასხარადაც ამიგდეთ, რაღა?!. Ⴇქვენ რომ თავს გიყადრებთ, კიდეც იმიტომ მოუმატეთ სხვილ-სხვილად ფქვასა! Ⴀრა, თქვე საწიწაკეებო, რაც უნდა ბეჩავი ვიყო, თქვენ აღარა გჯობივართ, თქვე მაწანწალებო, თქვენა? – მელმა კბილები გააკრაჭუნა... – Ⴑხვას რომ ყველაფერს თავი დავანებოთ, – განაგრძო მელმა, – თქვენსავით ხომ ბინას არ ვიცვლი, არ დავეთრევი წარა-მარად. Ⴋე ეს გაღმა-გამოღმა მხარე მიჭირავს და Ⴖმერთი აქაც არ მაკლებს ლუკმას, მუდამა მაქვს საზრდო ზამთრისაც და ზაფხულისაც.

– Ⴅაი მაგისთანა ლუკმასაო, – უპასუხა დედა-ტრედმა, – Ⴘენც მითომ თავს იმითი იწონებ, რომ ალალის ოფლით ლუკმასა სჭამ? Ⴘე ათასის ცოდვის მომქმედო, შე გაიძვერავ, შე მოსისხლევ! Ⴐამდენის ფრინვლის ცოდვა გაძევს კისერზე, აბა მოიფიქრე! Ⴟერ ერთი ეგ ღალღაა. Ⴐა დაგიშავა მაგ საცოდავმა, რომ დაგიჭერია და უნდა გადაჰყლაპო?..

– Ⴠაი გიდი, მართალნო, – სთქვა მელამ ღიმილით, – მე აბრუ მაქვს გატეხილი, ჩემი ცოდვა ცოდვადა სჩანს და თქვენი ცოდვა-კი მადლად. Ⴇქვენ მშვიდს ტრედებს გეძახიან და თქვენოდენა ზარალს-კი ვინ აძლევს ქვეყნიე78

ႥႠႯႠ -ႴႸႠႥႤႪႠ. ႲႰႤႣႤႡႨ

Ⴅაჟა-Ⴔშაველა

რებას, თქვე წუწკებო. Ⴐათა, ჩემო ძმაო, ნათქვამია – ქუდი დადე და სამართალი ჰქენო. Ⴇქვენ რამოდენა კაცის ამაგს აფუჭებთ? Ⴐაც პურს დასთესავს ხალხი, ნახევარს თქვენა ჰკენკავთ. Ⴐამდენი ოფლი და სისხლია იმ მარცვლებში?!. Ⴝია-კი ცოცხალი არსება არ არის, რომ გადაჰყლაპავთ ხოლმე, აგრეთვე ბუზი? Ⴀლბათ ცოდვად იმიტომ არ გითვლისთ კაცი, რომ სისხლს ხორცს თან ჩააყოლებთ ხოლმე, სისხლის ნიშანი არა რჩება გარეთ მიწაზე... Ⴃა ჩემს ჩანადენს საქმეს-კი სისხლის გეში დასდევს თანა. Ⴄჰ, რა ვუთხრა კაცის სამართალს!.. Ⴕვეყანაზე მართალი არავინაც არ არის, თუ მე მკითხავთ, ისეთი მართალი, რომ ცოდვას არა სჩადიოდეს. Ⴇქვენ მელას ვერ მასწავლით ჭკუასა და ქვეყნის ავკარგიანობას, ვერ მომატყუებთ, შვილოსან, ვერა!.. Ⴀნ გაიძვერა რადა ვარ, ჩემო ძმაო! Ⴇავის სარგებლობის გულისათვის ყველა გაიძვერა ხართ... Ⴀი ეს ღალღა თუნდა, ამაზე გაიძვერა ვინღა იქნება? Ⴐაც ეს დაძვრება ჩალებში, რა ვიცი. Ⴇავისი ბრალი არ არის, რომ მე ჩამივარდა ხელში? Ⴞომ იცის, რომ მე მტერი ვარ, რად იძინებს ასე ბრიყვად უადგილო ადგილას... Ⴀბა თქვენ, ჩემო ტრედებო, რატომ არ დაგიჭირეთ? Ⴇქვენ მაღლა ხეზე სხდებით და იმიტომ, სამოცის წლის მოხუცი ვიქნები და ჯერ ტრედის ხორცის გემო არ ვიცი როგორია. Ⴐადა? Ⴈმიტომ, რომ თავის მოვლა და გაფრთხილება იცით. Ⴄხლაც რად მელაპარაკებით მაგრე სხვილ-სხვილებს? Ⴞეზე სხედხართ, იცით, Ⴅაჟა-Ⴔშაველა. Ⴒრედები

79

ႥႠႯႠ-ႴႸႠႥႤႪႠ

მანდ ვერ ამოვალ და იმიტომ. Ⴃაბლა რომ იყვნეთ, იმედი მაქვს ამოგაშხამებდით ჩემს შეურაცხებას... Ⴋისალმების მაგიერია, შორის გზის მგზავრები ხართ, მშვიდობის ამბავს კი არა მკითხავთ, მომიყევით მხილებას და დარიგებას მაძლევთ. Ⴄჰ, მშვიდობით, გამარჯვებით იყავით, მე ჩემს გზას გავუდგე, ის მირჩევნიან... Ⴒრედებმა კიდევ სიცილი მიაყარეს. Ⴋელმა გასწია, მაგრამ გულში ცეცხლი დაენთო შურისძიებისაგან: თუ თქვენი ჯავრი არა ვჭამო, – ამბობდა მელი თავისთვის, – ცოცხალი აღარ ვიყოვო. Ⴂადაიარა ტყიანი გორა, შეუდგა ფერდოს და გავიდა დგნალიანში. “Ⴜიი, წიი”-ო, შეესმა: მოიხედა და ჰნახა, რომ წიფლის ტოტზე ძერა იჯდა და გასწიოდა.

– Ⴐასა ბღურტუნ-ბლუკუნებ, შე საბრალოვ, შენა? – შეუძახა მელმა, – ხომ ვიცი, გშიან, რომ ჰღრიალებ და ჰყვირი, მაგითი გინდა საჭმელი იშოვო?! Ⴇავი და ტანი საკმაო მოუცია Ⴖმერთს შენთვის და ჭკუა-კი გამოუწირავს, შე ტკიპიანო, ტკიპების გამოხრულო!

– Ⴐა არის, რა ამბავია? – გამოსძახა ძერამ კისრის გადმოწევით.

– Ⴀქ არა სწიოკობდე, – უპასუხა მელმა, – წახვიდე, ემანდ გორას იქით და ორი ტრედი ზის თელაზე დაღალულ-დაქანცულები, ვერ გაგიფრინდებიან. Ⴄრთი ბღარტია და ის უფრო ვერსად წაგივა, სწორედ შენის სიფიც-

80

ႥႠႯႠ -ႴႸႠႥႤႪႠ. ႲႰႤႣႤႡႨ

Ⴅაჟა-Ⴔშაველა

ხისა და სიმარდის საფერია. Ⴀბა, ვინძლო ბედი არ დაჰკარგო, აჩქარდი!

– Ⴀი მადლობელი, ჩემო მელო, – მიუგო ძერამ, - ძმა ძმისთვისა და ამ დღისთვისაო. Ⴋშიან და ეგრე. Ⴋადლობელი, ჩემო ძმობილო, დიდი მადლობელი. - Ⴛერა აფრინდა და გასწია იქით, სადაც ტრედები ასწავლა მელმა. Ⴟერ იტრიალა თელის თავზე, ვითომ-და აქ არაფერიაო. Ⴋერე უცბად შეიკუმშა მხრები, რაკი ამოირჩია მსხვერპლი, წამოვიდა დაბლა, დაეცა შვილს-ტრედს, დაიჭირა და გასწია. Ⴃედა-ტრედმა შეჰქნა ტირილი, გოდება, მისდევდა უკან ძერას ხვეწნითა და მუდარით, მაგრამ ამაოდ. Ⴛერა ხან ერთგან ჩაჯდებოდა, ხან სხვაგან და ჩაჰკრავდა ტრედს ნისკარტს თავში, რომ სული დაელევინებინა. Ⴃედა-ტრედმა მოიშველია წყანწყარა ჩიტებიც, იმათთან ერთად გამოუდგა ძერას, მაგრამ მაინც იმათი ხვეწნა-მუდარა ტყუილი-ღა იყო, ძერა თავისას არ იშლიდა. Ⴈმან თითქოს ზეზეულად შეჭამა დედის თვალწინ ტრედი. Ⴋელი ამ დროს ერთს სერზე იყო წამოყუნტებული, სეირს უცქეროდა და სიცილითა ბნდებოდა... Ⴋელმა გული მოიფხანა, ტრედების ჯავრი ამოიყარა: “Ⴜეღან ჩემზე რომ იცინოდით, ეხლა მე ვიცინებ თქვენზეო”, – სთქვა დაკმაყოფილებულმა ცხოველმა. Ⴃედა-ტრედი დარჩა მარტოკა. Ⴘვილის ბუმბული-ღა დაიტირა საცოდავმა, ადგა და გასწია მწუხარემ, არსად აღარ დაუსვენია. Ⴘეუპოვრად, უდიერად მიფრინავდა, Ⴅაჟა-Ⴔშაველა. Ⴒრედები

81

ႥႠႯႠ-ႴႸႠႥႤႪႠ

ისიც სიკვდილსა ნატრობდა და ნუგეშად მხოლოდ თავისი ბუდე-ღა მიაჩნდა, სადაც შვილიერობის იმედი ჰქონდა. Ⴁევრი იარა ტრედმა: სად წყალი გავლო, სად მთა და ველი, სად ტყე და სოფლები და როგორც იყო მიაღწია საბრალო ტრედმა აღთქმის ქვეყანას. Ⴈგი დაჯდა მთის პირად ერთს ხეზე, საიდამაც მოსჩანდა სოლჭა და ის ქორაფი, რომელზედაც ტრედს ბუდე ჰქონდა გაკეთებული. Ⴕორაფი იცნო ისევ ტრედმა, იგი ამაყად იდგა და თითქოს წინანდელზე მოემატა კიდეც სიმაღლით. Ⴕორაფი ერჩეოდა მთელს ტყეში. Ⴒრედს გულში ნათელი ჩაუდგა. Ⴈმან დაინახა თავის საყვარელი წყაროც. Ⴑათავე იმისი არა ჩანდა, მაგრამ სიპით დაფენილი კალაპოტი-კი კარგად მოჩანდა, ლამაზად ეტყობოდა, როგორ გადაჩანჩქარებდა წყარო ქვევით კლდეზე. Ⴒრედს გული დაუმშვიდდა, ცოტა ხანს გადაავლო თვალი მშობელს, ნაცნობს მიდამოს... ცოტა ხანს იყო მხიარულად და მერე შვილი მოაგონდა.

– Ⴑაბრალო ჩემო შვილო! – სთქვა ტრედმა ამოოხვრით, – შენ კი არ გეღირსა შენის სამშობლოს თვალით დანახვა. Ⴀქ გაგზარდე, წაგიყვანე და გზაზე სიცოცხლე მოგისპე... Ⴐასა ჰგავს, რა არის ჩვენი სიცოცხლე? Ⴐა სიცოცხლეა ტრედების სიცოცხლე? Ⴖმერთს ჩვენთვის რაღაცნაირი მჩატე, ნებიერი, სუსტი და მომთმინო ბუნება მოუცია, ხმას ვერავის გავცემთ, ხელს ვერ შევუბრუნებთ ჩვენს მტერს. Ⴓხეირო ძერა, მითხარ, ისიც უნდა ტრე82

ႥႠႯႠ -ႴႸႠႥႤႪႠ. ႲႰႤႣႤႡႨ

Ⴅაჟა-Ⴔშაველა

დებსა სჭამდეს?.. Ⴅაი ჩვენო სიცოცხლევ, ვაი ჩვენო ყოფავ! Ⴅჩნდებით და ვიზრდებით სხვის ყმად, სხვის საჭმელად, სხვის ტყლაპად. Ⴒრედი მხიარულად მიფრინდა ქორაფთან, თავზე მოევლო, რამდენიმე კამარა გააკეთა ქორაფის თავზე და მხარგაშლილი დაეშვა და დაჯდა კენწეროზე. Ⴑწორედ სამოთხესა ჰგვანდა ეს არე-მარე. Ⴁევრს ფრინველს მოეყარა აქ თავი-თავს: ისმოდა ჩიტთა სტვენა, კოდალის ნისკარტის ჩქამი, ტრედების ღუღუნი. Ⴙვენს ტრედსაც მოუნდა ძალაუნებურად ბანის მიცემა და ამანაც დაიღუღუნა მწუხარედ.

– Ⴄგ ვინ-ღა ოხერია?! – მოისმა ძირის ტოტიდამ ხმა, – აქ ვის კარ-მიდამოში ხარ ეგრე თამამად, ტრედო? Ⴘენ სიცოცხლე ხომ არ მოგჭარბებია?! - ტრედმა ხმა გაიკმინდა, ძირს დააცქერდა. Ⴑაზარელი სურათი ნახა. Ⴈმის ბუდე ის ბუდე აღარ იყო, რაც ტრედმა ჩადგა, ქორს დაესაკუთრებინა, გაეფართოვებინა, მსხვილის წიწკრებით გაესხვაფერებინა, საზარლად შემოჰბღვეროდა, მოლეშების სუნი შემოებნია, რაღაც მქისე და საძაგელი, და ბღარტებიც გამოეჩიკა. Ⴗვითელი თვალები ქორს დაშტერებით, ისრებივით მიეპყრო ტრედისთვის. Ⴎატარა ქორებიც ქორულად და შმაგად იცქირებოდნენ.

– Ⴘე ბრიყვო, შე სულელო, იქამდისაც გათავხედდი, რომ კარებზე მიხტებიო? – შემოსძახა ქორმა და შემოუტია ტრედს. Ⴒრედი გაუფრინდა და ქორიც უკან გამოეႥაჟა-Ⴔშაველა. Ⴒრედები

83

ႥႠႯႠ-ႴႸႠႥႤႪႠ

კიდა. Ⴛალს ქორი და ძალს ტრედი, იბრძოლეს, ერთი იჭერდა, მეორე გახვეწებას სცდილობდა. Ⴒრედი მაინც გაეხვეწა, მაგრამ გასცდა ამ თავის სამშობლოს და ვენახებში შეფრინდა. Ⴒრედი ცოცხალ-მკვდარი იყო: “Ⴄრთი ბუდე მქონდა და ეგეც შეშურდა ჩემთვის მაგ Ⴖვთისაგან წყეულს, მაგ დღედალეულს... Ⴐამდენია სხვა ხე, მაგრამ რაკი შხამი უდგა გულში და შხამით ხორცშესხმულია, ტვინადაც შხამი უძევს თავში და უნდა იმ შხამით სხვაც მოშხამოსო!” Ⴒრედი ვენახში შეფრინდა. Ⴂლეხმა ჭიგო წამოუსო, მაგრამ ააცდინა. Ⴅენახიდამ ტრედი არხის პირას ტირიფზე შეჯდა, იქ პატარა ბიჭი დაუხვდა შვილდისრით და ისარი ესროლა. Ⴒრედს მაინც Ⴖვთის კალთა იფარავდა. Ⴒირიფიდამ ორღობეების ვენახების შუაზე ღორებისაგან ნაჩიჩქნს მოსახნავ მიწაში დაჯდა, ღორისაგან ამოღრუტნულს ადგილას ჩაიმალა. Ⴈქ ღორი დაუხვდა და წაეტანა დასაჭერად. Ⴒრედს გული გადმოუბრუნდა, გზა-კვალი აერია, აღარ იცოდა, საით წასულიყო და ფარფატებდა ხან აქ, ხან იქ. Ⴁოლოს მღვდელ-დიაკვანს წააწყდა თავზე, მღვდელმა ჯოხი მოუქნია, მაგრამ ისიც ასცდა. Ⴕათმებმა სოფელში წიოკი ასტეხეს, იმათ ტრედი ქორი ეგონათ. Ⴐოგორც იყო, ტრედი სოფელს გასცდა. Ⴑოფლის გაშორებით მაღლა გორაზე ყავრული სახლი მოსჩანდა. Ⴄს სახლი ბატონისა იყო. Ⴁოძები სახლს დაჰფუტურებოდა, ყავარიც დამპალი ეხურა ზედ, მაგრამ ნა84

ႥႠႯႠ -ႴႸႠႥႤႪႠ. ႲႰႤႣႤႡႨ

Ⴅაჟა-Ⴔშაველა

დიმობა-კი გამოულეველი იყო ამ სახლში. Ⴁატონს სტუმრები ჰყვანდა, ჩანგისა და წინწილის ხმა მომღერალთა ქალთა ხმასთან შეერთებული ბუნებას ათრობდა. Ⴁატონი გადაშვლეპილისა და გადატვლეპილის თავით სტუმრების თავით იჯდა და შეაქცევდა. Ⴈგი ვაჟკაცობის მიმდევარი იყო და წამოიკვეხებდა ხოლმე ცხენზე ჯდომას, თოფის სროლას. Ⴓყვარდა დაკვეხება მამულებით, თუმცა იმის ჭალაში ოცს ხეზე, ანუ, უკეთ რომ ვსთქვათ, ოცს ჯაგზე მეტი არ იდგა. Ⴄრთი დურბინდიცა ჰქონდა ბატონს, რომლითაც მუდამ ძილის შემდეგ ამ ოცს ჯაგს ათვალიერებდა, და თუ ვისმე დაინახავდა ჭალაში შესულს, შეუკივლებდა ბიჭებს და გააბაწვრინებდა. Ⴞშირად მოიგონებდა ხოლმე და მოაგონებდა თავმოწონებულს სტუმრებს, თან ფართო ეზოზე უჩვენებდა: “Ⴐამდენი დარბაისელი გლეხი წამოგვიქცევია, ვაჟო, მანდ და მიგვირტყამს როზგი. Ⴄჰ, რა დროება იყო და წაგვივიდა ხელიდამ!” Ⴀმას რომ იტყოდა, თან ღრმად ამოიკვნესებდა. Ⴁატები და ინდაურები ძლიერ უყვარდა ბატონს. Ⴀლბათ თუ რამ გადურჩათ იმათ, რომ ამ ნარჩომმა ჩვენი ტრედიც მიიტყუილა. Ⴙვენი ტრედი ბატონის ეზოში მიფრინდა და დაიწყო ცუცუნი, მარცვლების კრეფა. Ⴁატონმა შენიშნა ტრედი და მოიკითხა თავისი თოფი. Ⴋოართვეს გრძელი და ვერცხლის სალტებიანი სიათა.

– Ⴀბა, თუ კაცი ხარ, Ⴆაალ, აბა თუ კაცი ხარ, – მიაძახეს სტუმრებმა. Ⴅაჟა-Ⴔშაველა. Ⴒრედები

85

ႥႠႯႠ-ႴႸႠႥႤႪႠ

– Ⴕალის ლეჩაქი დამხურეთ, თუ მაგას თოფი ავაცდინო. – Ⴁატონმა დაუჩოქა ტრედს, თოფი ტივის ხეზე დაუდო. Ⴇოფმა დაიგრიალა. Ⴒრედი ადგილობრივ დარჩა და პირიდამ სისხლი გამოუვიდა.

– Ⴂაუმარჯოს, გაუმარჯოს, გაუმარჯოს! – იგრიალა ხალხმა. Ⴒრედი მოიტანეს და ფეხით სუფრის თავზე დაჰკიდეს... Ⴗველანი მეტად გამხიარულდენ. Ⴒრედი მორჩა შიშს და ელდას, ეკიდა მოსვენებით, სტუმრები და ბატონი-კი გახურებულ “მრავალჟამიერს” დასძახოდნენ.

1889 წ.

♣

86

ႥႠႯႠ -ႴႸႠႥႤႪႠ. ႲႰႤႣႤႡႨ

Ⴅაჟა-Ⴔშაველა

Ⴈა

Ⴓ

ღრანს ტყეში მოსული ვარ... Ⴋანამ ცოცხალი ვარ,

ჩემის სილამაზით დავატკბობ ტყეს, ბალახს და იმ გაღმიდამ გამომცქერალს გულხავსიანს კლდესა, სუნელებას მივაფრქვევ არე-მარეს. Ⴗველას ვუყვარვარ: აგერ იმ დამპალს ყუნწს თვალი სულ ჩემსკენ უჭირავს. Ⴋიცინის ხოლმე, უნდა ჩემთან მოვიდეს, – მაკოცოს, მაგრამ არ შეუძლიან, მხოლოდ შორიდამ გამიცინებს, გაიღიმება საცოდავი, თუმცა უშნოდ, მაგრამ გულკეთილობა-კი დიდი გადაეფინება ხოლმე პირზედ. Ⴂანა მარტო იმას უხარიან ჩემი სიცოცხლე? Ⴜვერხმელი ხეებიც მე დამხარიან ზევიდამ, თვითონ თავშიშველნი, ტოტებს მე მაფარებენ: ჩვენს იას არ შეგვიცივდეს, ან არაფერმა არ აწყინოსო. Ⴎირდაპირ შხაპუნა წვიმას არ უშვებენ ჩემამდის: წვიმას შეუძლიან ერთბაშად ჩამომაცალოს ფოთლები. Ⴓფოთლებოდ ყოფნა და სიკვდილი ჩემთვის ერთია. Ⴀრა, ხეები: არყი, წიფელი, თხილი, თამელი, დუდგულა გარშემო მეხვევიან და მყარაულობენ, წვიმის ნამს ინახავენ ტოტებით, ფოთლებით და მერე ნელნელა მამცვრევენ პირზედ თითო-ოროლ ნამობით, პირსა მბანენ. Ⴋე ყელს მოვიღერებ და ვინატრებ, ნეტა სიმღერა შემეძლოს, ნეტავი დამბადებელს ჩემთვის ნიჭი Ⴅაჟა-Ⴔშაველა. Ⴈა

87

ႥႠႯႠ-ႴႸႠႥႤႪႠ

მოეცა, რომ მექო მაღლა ცა და ღრუბელი, მზე, ეს ჩემი მფარველი ხეები, ეს მთები, ის ჭალები და ღაბუა ჩიტები, რომელნიც ხმელს, ყვითელს ფოთლებში წითლის და მწვანის ფრთა-ბუმბულით ჩემს წინ დაგოგვენ და ხანდახან შემომჭიკჭიკებენ პირში, მათამაშებენ, უხარიანთ ჩემი სიცოცხლე. Ⴙემი ერთის თვის სიცოცხლე სხვის ოცდაოთხის თვის სიცოცხლეს სჯობია, მაგრამ დიდხანს სიცოცხლეს კი დანატრებული ვარ. Ⴃილას ერთმა “წიფ ლის-ჩიტამ” ჩემს ახლოს იგალობა, ლამაზი რამ იყო, – ყელწითელი, ღაბუა; იმასაც ჩემსავით თავი მოსწონდა, იხედებოდა გულზედ და მხრებზედ; ყველას მოსწონს თავი, ყველას უხარიან სიცოცხლე, ყველას უყვარს ბუნება. Ⴂუშინ ცამ იჭექა. Ⴝექა-ქუხილი ჩვენ არ გვაშინებს: ქუხილი წვიმის მომასწავებელია და წვიმა ხომ ძუძუს გვაწოვებს დედამიწის გულზე. Ⴋზე – მამაა, ზევიდამ დაგვყურებს და გვეალერსება, თვალ-ყურს გვადევნებს. Ⴜვიმის მოსვლა მცენარეთ უხარიანთ, – უხარიანთ, ყელამდის სიხარულით მოიყარნენ; ეხლა ისინი ახალ კაბებს და ქათიბებს ჩაიცმენ. Ⴀი ეს ორი დღეა, რაც ჩემი დობი88

ႥႠႯႠ -ႴႸႠႥႤႪႠ. ႨႠ

Ⴅაჟა-Ⴔშაველა

ლი სასუტელაც ამოჩნდა; უხარიან, უხარიან საცოდავს, სულ თავს იქნევს დაბლა და მაღლა, უკრავს თავს დედამიწას, მზის სინათლეს, მეჩურჩულება, ზღაპრებს მიამბობს სიცოცხლეზე, სიყვარულზე; ხანდახან კიდეც გაიკასკასებს, გადმამეხვევა და მაკოცებს. Ⴂუშინ დილით მე და ჩემმა დობილმა ორივემ ვიტირეთ. Ⴐა შეუბრალებელია კაცი?! Ⴐასაც კი დაინახავს, უნდა რომ თავის სასარგებლოდ მოიხმაროს. Ⴀლბათ ვერ აფასებს ჩვენს სილამაზეს! Ⴙვენ წინ კაცმა გამოიარა, ცალს მხარზედ ცული ედო, მეორეზედ თოფი ეკიდა. Ⴋიადგა ერთს მშვენიერს ტოტგადართხმულს წიფელს, დაუშინა ცული და წააქცია. Ⴑაბრალო, როდესაც წაიქცა, დაიკვნესა. Ⴙვენს იქით გუგულის-კაბა ამოსულიყო და ჯერ ხმელს, ჩამოსულს ფოთოლს არ ამოსცილებოდა. Ⴐოდესაც ხე წაიქცა, გადიყრეინა ზევიდამ ფოთლები და წითლად გამობჭყვინდა, ცრემლები დასხმოდა ჩაღრმავებულს გულში. Ⴘუადღის დროს დაღალულ-დაქანცული ქედანი მოვიდა და დაჯდა ჩვენს წინ თელის ტოტზე და დაიწყო ღუღუნი. Ⴓხაროდა იმასაც გაზაფხულის მოსვლა და ის, რომ მშვიდობით ნახა კიდევნაცნობი ადგილი. Ⴓცებ თოფი გავარდა, ქედანმა ხმა გაკმინდა, ჯერ ფეხით ჩამოეკიდა ტოტზე, მემრე ძირს ჩამოვარდა, ჩემს წინ დაეცა. Ⴑისხლი წამოუვიდა ნისკარტიდამ და თვალები დახუჭა; გადმონადენი სისხლი წვეთ-წვეთად დაეტყო ფოთლებႥაჟა-Ⴔშაველა. Ⴈა

89

ႥႠႯႠ-ႴႸႠႥႤႪႠ

ზე. Ⴋე და სასუტელას კანკალი მოგვივიდა... Ⴋე გარკვევით არაფერი მესმის, მხოლოდ რაღაც ბუბუნი, გრიალი, ბუნდი ჟრიამული მოდის ჩემამდის.

Ⴅაჰმე, რა საბრალო არი Ⴈა, მოსული მთაზედა! Ⴁეჩავს დააზრობს სიცივე, Ⴀნ ელვას დაჰკრავს თავზედა; Ⴖმერთს მიუცია საწყლისად Ⴋოკლე სიცოცხლის ჟამია, Ⴕვეყნისა მისგან შვენება Ⴄრთი ბეჩავი წამია. Ⴈა დაიწყებს კდომასა, Ⴃაიქვითინებს: “Ⴅაჰმეო! Ⴇუ გამაჩინე, უფალო, Ⴃიდი დღე რად არ მამეო?”

1888 წ.

♣

90

ႥႠႯႠ -ႴႸႠႥႤႪႠ. ႨႠ

Ⴅაჟა-Ⴔშაველა

Ⴔესვები

Ⴌ

უ გეშინია, არა ვართ გველები. Ⴀმ მაღალს მთაზე

გველს რა უნდა? Ⴒყუილად შეკრთი, ჩვენ კაცს არაფერს ვავნებთ, არ მოვსწამლავთ. Ⴂარედან რომ დაჭმუჭნილი, ხმელი ტყავი გვაკრავს, იმან შეგაშინა? Ⴄრთს დროს ჩვენ სხვა ფერი და იერი გვედო. Ⴃრომ, ჟამთა ვითარებამ შეგვიცვალა სახე და ახლა, მწყემსი წამოგვაწყდება ზედ თუ მონადირე, უნდა შეკრთეს, მანამ ახლოს გვნახავს, სანამ შეიგნებს, რომ ჩვენ ერთის მუხის ხმელი ფესვები ვართ და სხვა არა-რა. Ⴄრთს დროს ჩვენ უზარმაზარ მუხას ვკვებდით, საზრდოს ვაწვდიდით, ძუძუს ვაწოვებდით. Ⴙვენის ოფლით, ჩვენის ღვაწლით მუხა თავმომწონედ ყელყელაობდა. Ⴙვენც ამითი მოგვწონდა თავი, რომ ლამაზი, გულშეუდრეკელი, ამაყი შვილი გავზარდეთ.

– Ⴇქვენ და თქვენს მუხას მოგინდათ ჩემი ძალ-ღონე, ჩემი ამაგიო, – ბევრჯელ უთქვამს ჩვენთვის დედამიწას; მაგრამ ჩვენ მაინც ყელის წევით მუხლმოდრეკილნი გამოვსთხოვდით ხოლმე საზრდოს ჩვენის საყვარელის შვილისათვის. Ⴋის გულისთვის დღე და ღამე გასწორებული გვქონდა. Ⴑაზრდო არ დავაკლოთ, ვეცადოთო, – ერთმანერთს ამ სიტყვებით ვამხნევებდით, დაისვენე, Ⴅაჟა-Ⴔშაველა. Ⴔესვები

91

ႥႠႯႠ-ႴႸႠႥႤႪႠ

დედამიწავ, დაისვენე. ჩვენ ახლა შენ აღარ შეგაწუხებთ. Ⴅისთვისაც გეფერებოდით და გეხვეწებოდით, ის აღარა გვყავს, ჩვენცა ვხმებით, ხმელსა და მკვდარს საზრდო რაღად უნდა? Ⴉაცმა, შეუბრალებელმა ადამიანმა, მოგვიკლა გული, მოგვიკლა შვილი და დაგვტოვა თვალცრემლიანი. Ⴀდგა, ცულით დაუწყო ჭრა; იმას არ ესმოდა ჩვენი და ჩვენის შვილის კვნესა. Ⴚულს რომ გვცემენ, ჩვენ ვკვნესით და თქვენ-კი, კაცნი, ამას “რაკუნს” ეძახით. Ⴂადმოგვდის სისხლი და თქვენ ჩვენს სისხლს “ხის წვენს” უწოდებთ... Ⴂანა რომ ხელს არ გამოვიღებთ, თავ-პირს არავის ვაკაწრით, არა ვლანძღავთ, წასულს არ მივსდევთ და მოსულს მრისხანე სახით არ ვუხვდებით, იმიტომ არაფერსა ვგრძნობთ?! “Ⴋუხას ვჭრიო”, კაცი თავის ამხანაგს ეძახდა, ვითომდა არაფერიო. Ⴈგი ვერა ჰხედავდა, რომ ჩვენ მაშინ ჩუმად მიწაში ცრემლსა ვღვრიდით, რომ ჩვენმა ცოდვა-ბრალმა დედამიწაც აატირა “საწყლებოვო, – ბუზღუნებდა ისიც, – რისთვის, ვისთვის იწვალეთ. Ⴀნ მე ვისთვის ვწვალობ, ვინ არის მადლობის მთქმელიო!..” Ⴇუმცა დედამიწა ამას ამბობდა, მაგრამ იმავე დროს წინ წამოწვდილს, შორიდან წამოზრდილს წიფლის, არყის და ვერხვის ფესვებს უდებდა საგზალს... Ⴓარს ვერავის ეტყვის ეს ღვთისაგან კურთხეული. Ⴗველას დედაა, ყველასთვის ის ზრუნავს, ყველა იმის ზურგსა ჰკიდია.

92

ႥႠႯႠ -ႴႸႠႥႤႪႠ. ႴႤႱႥႤႡႨ

Ⴅაჟა-Ⴔშაველა

Ⴈკურთხოს შენი ძუძუ, ჩვენო დედავ, ჩვენო გამზრდელო, ჩვენო ძუძუს მაწოვებელო!

Ⴋაგრამ რა ჰქნას საბრალომ? Ⴀმასაც ბედმა უმტყუნა. Ⴂუშინ და დღეს ჩვენ ბევრი ვიტირეთ, გვენანება იმ ადგილის განშორება, საცა დავიბადენით, აღვიზარდენით, სადაც სიცოცხლე ვიგრძენით. Ⴅინ იცის, რა მოგველის?! Ⴃღითი-დღე ჩვენი ბინა ინგრევა, იშლება, ფლატე კეთდება და ჩვენ უსახურავონი ვრჩებით, ტიტველნი და მშიერნი. Ⴁოლოს მოვწყდებით და წავალთ თავქვე, ჩავეშვებით უღრანს ხევში. Ⴅინ იცის, იქ რა მოგველის? Ⴅინ იცის, იქ რა ნიადაგი დაგვიხვდება? Ⴃავიხოცებით სრულიად, თუ კიდევ მიწა დაგვფარავს და გაგვიჩენს საზრდოს?! Ⴅინ იცის, იქნება გიჟმაჟმა მდინარემ გაგვრიყოს სადმე უდაბურს ადგილას და მწვავე მზის სხივებმა დაგვაჭკნოს, გაგვახმოს, გააქროს ჩვენი ხსენება!

Ⴅაჟა-Ⴔშაველა. Ⴔესვები

93

ႥႠႯႠ-ႴႸႠႥႤႪႠ

Ⴖმერთო, ნუ დაგვკარგავ! Ⴁედო, ნუ გვიმტყუნებ. Ⴃედამიწავ, კიდევ გაგვიჩინე ბინა! Ⴑიცოცხლე და შრომა გვწყურია, გვინდა კიდევ ვიშრომოთ, ეგები კიდევ გავზარდოთ ჩვენს ფესვებზე შვილი, ეგები კიდევ ვიგრძნოთ სიხარული. Ⴁუნების ძალნო, შეიწყნარეთ საბრალო ფესვების მუდარა.

1893 წ.

♣

94

ႥႠႯႠ -ႴႸႠႥႤႪႠ. ႴႤႱႥႤႡႨ

Ⴅაჟა-Ⴔშაველა

Ⴁუნების მგოსნები

Ⴘ

აშვი ამჟამად თავისთავს გამარჯვებულად სთვლი-

და. Ⴀღფრთოვანებული იყო: Ⴖმერთს, ტყეს, მთებს, ცას, დედამიწას, – ყველაფერს მადლობას სწირავდა; მას აღარავინ სძულდა. Ⴙხიკვი, შაშვის მოსისხლე მტერიცკი, მოკეთედ ეჩვენებოდა. Ⴃაავიწყდა, თუ რამდენჯერ დაუჭამა შეჩვენებულმა შაშვს ბუდეში გამოსაჩეკად გამზადებული კვერცხები; რამდენჯერ სრულიად ღლაპი, დაუბუმბლავი ბარტყები გადუსანსლა; რამდეჯერ აატირა ცხარე ცრემლით, რამდენჯერ გაამწარა, ააშფოთა იქამდის, რომ შაშვის საცოდაობით ტყეც კი ტიროდა. Ⴅერხვის მთრთოლარე ფოთლები ცრემლს აფრქვევდენ; მუხაც-კი, კლდესავით მაგარი, რკინის გულის მქონებელი, სახეს იღმეჭავდა და სატირლად ემზადებოდა… Ⴘაშვი სიმღერის იშტაზე იყო მოსული. Ⴄს ეს არი ჟუჟუნა წვიმამ გადაიღო. Ⴟერ ისევ ცხოვლად ჩანდა ნორჩ მწვანე ბალახებზე მარგალიტებად დაფანტული წვიმის ცვარი. Ⴀრ ჩამობერტყილიყო იგი ხის ნორჩ ფოთლებიდან: თითო-თითოდ ჩამოდიოდა, ხმელ ფოთოლზე ცვიოდა, ტყეს აცოცხლებდა, ახმაურებდა. Ⴘაშვსაც სიმღერა სწყუროდა… Ⴄს ეს იყო შაშვმა მთელი თავისი ოჯახი – თავის ბუდე, სადაც სამი ნახევრად Ⴅაჟა-Ⴔშაველა. Ⴁუნების მგოსნები

95

ႥႠႯႠ-ႴႸႠႥႤႪႠ

ბუმბულით შემოსილი ბარტყი ეჯდა, გადაარჩინა. Ⴋისი შვილები ხომ გულუბრყვილოები, მინდობილები არიან: ვისაც დაინახავენ, პირებს უღებენ – გვაჭამე რამეო. Ⴃედას ძალიან უყვარს იმათი ჟღურტული, აღტაცებაში მოდის, როცა მისი შვილები ყვითლად დაფერილ ხახას აღებენ და თან პაწაწკინტელა მხრებს ასავსავებენ. Ⴋაშინ შაშვი ამბობს: „Ⴇქვენ გენაცვალეთ, თავს შემოგევლეთ, ჩემო პატარეებოვო! Ⴋტერი მოგაშორეთ, აგაცილეთ თავიდან – გავაბრიყვე; იმას ჰგონია – შაშვს, დედათქვენს, ჭკუა არა აქვს!“ Ⴘაშვი კიდეც იკვეხოდა თავის ჭკუას და მოხერხებას. Ⴐაში გამოიჩინა ჭკუა? – მოუსვენარი Ⴅასო დაინახა, ჩიტთა ბარტყების მტერი, სახლი რომ გალიებით აქვს სავსე და შიგ სხვადასხვა ფრინველების ბარტყები ჰყავს დატყვევებული, მოთავსებული. Ⴋოდიოდა თავგადაგლეჯილი, თვალდაცეცებული, მოძვრებოდა ჯაგებში და ზედ უნდა წასდგომოდა შაშვსა და მთელ მის ოჯახს. Ⴘაშვმა თვალი მალე შეასწრო და ესღა მოახერხა: ცალი მხარი დაუშო, თითქოს მოტეხილი აქვსო, დაჭრილად მოეჩვენა და გაუფრიალა Ⴅასოს თვალწინ. Ⴋონადირეს გაუხარდა და დედა-შაშვს გამოეკიდა დასაჭერად. Ⴅისღა აგონდებო96

ႥႠႯႠ -ႴႸႠႥႤႪႠ. ႡႳႬႤႡႨႱ

ႫႢႭႱႬႤႡႨ

Ⴅაჟა-Ⴔშაველა

და ბუდე და ბარტყები?!.. Ⴋიფორთხავს შაშვი და მისდევს თან Ⴅასო. Ⴟერ იმედი ჰქონდა – ცოცხალს დავიჭერო; როცა ეს იმედი გაუცრუვდა, დაუწყო შაშვს ხისა და ქვის სროლა, მაგრამ ამაოდ. Ⴘაშვმა დაინახა, რომ მტერი შორს იყო, ასცდა მის შვილების ბინას, გაიმთელა ფრთა, შეინავარდა ცაში და მიეფარა ტყეში. Ⴋალე დედაშაშვი თავის საყვარელ ბარტყებთან გაჩნდა: „Ⴋოგაშორეთ მტერი, მოგაშორეთ! Ⴌუ გეშინიანთ, ჩემო შვილებო, ტკბილებო, მარგალიტებო! Ⴐოგორ გავაბრიყვე ის სულელი ბავშვი: იმას ეგონა, რომ მართლა მე ფრთა მქონდა მოტეხილი, იმედოვნებდა – უსათუოდ დავიჭერო; ასე რომ არ მოვქცეულიყავ, ჩემი ბინა-ბუდე ეხლა დანგრეული იქნებოდა და თქვენც, ჩემო შვილებო, ვასოს გალიაში ისხდებოდით დატყვევებულნი, მტირალნი… Ⴄხლა ფიქრი ნუ გაქვთ, Ⴖმერთი ჩვენთან არის“! Ⴀი რისთვის იყო შაშვი გალაღებული, აი რისთვის მიეგება ის ბუნებას აღტაცებით და მტრების მიმართაც კი მტრობას აღარა ჰგრძნობდა. Ⴋგლოვიარე ქალი, მუდამ თალხებში ჩამჯდარი, მოევლო კენწეროში თამელს იქვე, შვილების ახლო, და დაიწყო გალობა. Ⴋშვენიერი იყო შაშვის გალობა, ძალიან უხდებოდა მისი სტვენა ჩამავალი მზის მთის ფხიდან შუბის წვრად გამოძაბულ სხივებს, ტყეში, ხეობებში დაფანტულ-დაქსაქსულსა.

Ⴅაჟა-Ⴔშაველა. Ⴁუნების მგოსნები

97

ႥႠႯႠ-ႴႸႠႥႤႪႠ

Ⴘაშვი ძალიან აღტაცებით გალობდა. Ⴀსე გულიანად გალობა მხოლოდ იმას შეუძლიან, ვისაც თავის დღეში სიკვდილზე არ უფიქრნია, ვინც არ ფიქრობს – ერთხელაც იქნება მოვკვდები, შავ მიწას მივეფარებიო. Ⴐას გალობდა შაშვი? Ⴌუთუ არ არის სიტყვები იმის გალობაში? Ⴅიცით, გვესმის ის ლექსი, რასაც შაშვი მღერის? Ⴅაი, რო არ გვესმის და მხოლოდ უნდა მივხვდეთ. Ⴓნდა მივხვდეთ იმიტომ, რომ შაშვი მუდამ არ გალობს; მაგალითად, ზამთარში: ამ დროს უფრო დაღონებულია, დროს მხოლოდ საზრდოს შოვნას ანდომებს, როგორმე თავი გამოიკვებოს… Ⴃიაღ, უნდა მივხვდეთ, უნდა ვიფიქროთ ასე: განა შეიძლება მაგ გულამოსკვნით ნათქვამ ხმებში არ იხატებოდეს თხოვნა – Ⴖმერთო, მიცოცხლე, დამიზარდე ჩემი შვილებიო! – Ⴖმერთო, აშორე მათ ყოველი განსაცდელი, დაიხსენ ყოველგვარ გაჭირვებიდან ისე, როგორც დღეს დაგვიხსენი! Ⴍჰ, როგორ გმადლობ შენ, უფალო, რომ არ გაგვხადე მტრის ლუკმად! Ⴐოგორ დავიჯერო, შაშვი მადლობას არ ეუბნებოდეს Ⴖმერთს, რომ მან შექმნა ბუნება ტურფა, საყვარელი და შაშვს მიანიჭა სიცოცხლე, – საუნჯე ტკბილი და უძვირფასესი? Ⴅინ იცის კიდევ რას გალობდა შაშვი?!. Ⴄს თქვენ გაიგეთ, ამას თქვენ მიხვდით… Ⴂალობდა შაშვი და თავის გალობაში დნებოდა. Ⴋზემ მოკრიფა მთლად თავისი სხივები, ჩაიწყო უბეში, შეიხ98

ႥႠႯႠ -ႴႸႠႥႤႪႠ. ႡႳႬႤႡႨႱ

ႫႢႭႱႬႤႡႨ

Ⴅაჟა-Ⴔშაველა

ვია კალთაში, მოეფარა მთას და განისვენა. Ⴁინდმა დაჰკრა. Ⴘაშვი, შეასრულა რა თავისი მოვალეობა – სდუმდა; ჩაფრინდა ბუდეში და დააჯდა თავის ბარტყებს. Ⴘაშვმა რომ გალობა გაათავა, ტყემ, დაბლა ყვავილებით მორთულმა მწვანე ბალახმა, გორაკებმა და იმ სულმა წმინდამ, ჰაერთან ერთად შეზავებულმა, შაშვს მადლობა გადუხადა: „Ⴂმადლობთ, გმადლობთ, იცოცხლე, იხარე; Ⴖმერთმა ნუ დაადუმოს ნურადროს შენი ტკბილად მოუბარი ენა და ნურც შენს მსმენელს, მადლიერ ბუნებას, მოაკლოს მადლი, რათა კეთილად დააფასოს შენი ღვაწლი, მოგიხსენიოს მუდამ მადლობით, კეთილად“. Ⴀმასობაში დაბინდდა და მთელი ბუნება საძილედ გაემზადა. Ⴑდუმდა შაშვი, მაგრამ ბუნებას სხვა მგოსანი გამოუჩნდა – უფრო დიდებული, უფრო ტკბილად მომღერალი, ვიდრე შაშვია: ბულბულმა დაიწყო გალობა. Ⴇუ მეტყველ ნაწილს ბუნებისას – ადამიანებს, გვყავს საკუთარი Ⴐუსთაველები, Ⴘექსპირები და Ⴠომიროსები, უტყვ ბუნებასაც – ტყეს, ფრინველებს, ცხოველებს ჰყავთ თავისი Ⴘექსპირი და Ⴐუსთაველი, ეს არის – ბულბული. Ⴋისი მშვენიერი, ტკბილი გალობა სული წმინდად ჰქმნიდა მთელ ბუნებას თავის ცით და დედამიწით; თავადაც დამდნარი, შეერთებოდა ამ სული წმინდას და ყოველი მსმენელის გული დაესვა თავის ლაღ, მსუბუქ ფრთებზე და ბედნიერად ქცეულს, არწევდა, აქანავებდა. Ⴈსეთი დიდებული და აღმაფრენის მომნიჭებელი იყო ბულბუႥაჟა-Ⴔშაველა. Ⴁუნების მგოსნები

99

ႥႠႯႠ-ႴႸႠႥႤႪႠ

ლის სტვენა, – დამატკბობელი, გაკვირვებით და სიხარულით აღმვსები ყველასათვის, ვინც მას უსმენდა, როგორც მშობლისათვის დედისერთა შვილის მკვდრეთით აღდგომაა.

Ⴁ

ულბული რომ გალობდა, იქვე, ჭალაში, ამ დროს

აივანზე ისხდენ მოხუცი მღვდელი Ⴈროდიონი და მისი ერთადერთი შვილი, სემინარიელი Ⴅანო, და ჩაის შეექცეოდენ. Ⴋოხუცის ერთადერთი ნუგეში და იმედი აღტაცებით ისმენდა ბულბულის გალობას. Ⴋამა Ⴈროდიონს სახეზე ნაღველი გადაეკრა, თვალები ცრემლით აევსო, რაღაც სამწუხარო ამბავი მოაგონდა.

– Ⴍჰ, რა მშვენივრად გალობს; ცხონებულ დედაშენს ძალიან უყვარდა ბულბულის გალობა: საჭმელ-სასმელი ავიწყდებოდა და, მინამ ბულბული არ გაათავებდა გალობას, საბრალო დედაშენი, სმენად გადაქცეული, არ მოშორდებოდა აივანს, ყურს უგდებდა. Ⴍხრავდა, ვიშვიშებდა, თითქოს ესმოდა დაწვრილებით, რასაც ბულბული გალობდა. Ⴖმერთო, დაილოცოს შენი სამართალი, რომ მაგ ერთი ბეწო ჩიტს იმოდენა უნარი მიეცი, რომ ციური სიამოვნება აგრძნობინოს ადამიანის სულსა და გულს. „Ⴊოცულობს, ადამიანო, ლოცულობს“, – იტყოდა ცხონებული, – „Ⴋე დაწვრილებით მესმის მისი ლოცვაო, და იცი კიდევ რას ამბობს, რასა სთხოვს 100

ႥႠႯႠ -ႴႸႠႥႤႪႠ. ႡႳႬႤႡႨႱ

ႫႢႭႱႬႤႡႨ

Ⴅაჟა-Ⴔშაველა

Ⴖმერთსაო? Ⴖმერთო, მუდამ ესე აყვავებული და ამწვანებული ამყოფე მთელი ბუნებაო. Ⴖმერთო, შეიწირე ვედრება ობოლთა და დავრდომილთა. Ⴖმერთო. Ⴉეთილად მოიხსენე სასუფეველსა შენსა იმათი სულები, ვინც წმინდად განვლო გზა ცხოვრებისა; გვაშორე სიკვდილი, უფალო, გვაშორეო, მიცოცხლე, Ⴖმერთო, ჩემები, ვინცა მყვანანო…“

Ⴆაფხულობით კატას არ დააყენებდა სახლში, ბიჭს შორს წააყვანინებდა, გააშვებინებდა, სხვისასაც არ გააჭაჭანებდა თავის ეზოში – ბულბულებსა სჭამენ შეჩვენებულებიო. Ⴋართლაც – რამდენჯერმე ვიპოვნეთ ბულბული ჩვენი ვარდების ძირში, სადაც ბულბულებს ღამე ცხოვრება და გალობა უყვარდათ. Ⴂალობის დროს კი ძალიან ადვილად დაიჭერს ჯერ ადამიანი, თორემ კატა რას გაუშვებს, იმიტომ, რომ თვალდახუჭული გალობႥაჟა-Ⴔშაველა. Ⴁუნების მგოსნები

101

ႥႠႯႠ-ႴႸႠႥႤႪႠ

სო… Ⴃიდად გვასიამოვნებდენ მართლაც ბულბულები, მახარობლებივით მოფრინდებოდენ და გვატკბობდენ. მოკვდა დედაშენი და ბულბულებმაც ხელი აიღეს ჩვენს ბაღზე; ეხლა შორიდან გვაძლევენ სალამს, – დაამთავრა სიტყვა ამოოხვრით მოხუცმა.

– Ⴋართლაც დიდებული მოვლენაა, მამაჩემო, ბულბული ბუნებაში: საზოგადოდ – მგალობელი ჩიტები. მე ასე ვფიქრობ: ბუნება წარმოდგენებს ჰმართავს და არტისტები მღერიან, – მცენარენი, ცხოველები, ფრინველნი, საერთოდ მთელი ბუნება სტკბება არტისტების მღერით. Ⴑაღამო ხანზე ხომ გაიგონეთ – შაშვმა იგალობა; დაღამდა და ბულბულმა დაიჭირა მისი ადგილი. Ⴃაბალი ხარისხის მომღერალნი ხომ აუარებელია. Ⴁუნების წიაღში წარმოდგენები იმართება-მეთქი, ვამბობ, და ეს სრული ჭეშმარიტებაა. Ⴋსახიობნი უმთავრესად ჩხიკვები არიან. Ⴁუნებას ისე უყვარს ხელოვნება, როგორც ჩვენ. Ⴀნ კი ჩვენ, ადამიანებს, სად შეგვიძლიან ისე შევიყვაროთ ხელოვნება, როგორც თვით ბუნებას, რომელიც თავისთავადაც ხელოვნებაა?! Ⴋერე, რა მიყვარს მაგ იდეალურ არტისტებისა? Ⴠო, შენი ჭირიმე, როგორ არაკრაკებს ხმასა! – თავისდღეში სასყიდელს არა თხოულობენ, მაგათ არც ვინ იუბილეს უმართავს, არც ზეიმს; არც ვინ საჩუქრებს უგზავნის. Ⴋშვენიერებაზე მშვენიერებაა!.. – ამბობდა აღტაცებით Ⴅანო.

102

ႥႠႯႠ -ႴႸႠႥႤႪႠ. ႡႳႬႤႡႨႱ

ႫႢႭႱႬႤႡႨ

Ⴅაჟა-Ⴔშაველა

„Ⴐაში უნდა მოიხმარონ ან კი საჩუქრები? – წარმოსთქვა მამა Ⴈროდიონმა: – რას აქნევენ ოქროს და ვერცხლის საჩუქრებს? Ⴙვენ რა ვიცით, რომ თავიანთებურად კიდევაც არ უმართავენ? Ⴙვენ როდის ვადევნეთ თვალყური ფრინველების ყოფაქცევას? Ⴀრც როდის“. „Ⴋართლაც რა ტურფა სანახავი იქნებოდა, – ამბობდა Ⴅანო აღტაცებით, – მენახა ჩემის თვალით ბულბულის იუბილე. Ⴐოცა ჩვენ ქალაქში ხეხილი აყვავებულია და ყვავილების სუნი ნისლივით დასწოლია ზედა, ჰაერი მთელი ყვავილების სუნად არის გადაქცეული, – იქამდის რომ ადამიანს ათრობს, ჰბნედავს, გარს შემორტყმული მაჩვენა ბულბული ფრინველთა დეპუტაციით. Ⴌუთუ დარჩებოდა ისეთი მოდგმა ფრინველებისა, რომ მოსალოცად თავიანთ დეპუტატს არ გამოგზავნიდა?.. Ⴐა სათქმელია, რა წარმოსადგენია?.. Ⴀრის სადმე განა ისეთი ფრინველი, რომ არ ჰსმენოდეს ბულბულის გალობა და არ დამტკბარიყოს მის ტკბილხმოვანებით? Ⴀრა მგონია. Ⴋაშასადამე, უნდა წარმოვიდგინოთ, თუ რამოდენა სხვადასხვა ფრინველი მოიყრიდა ბულბულის გარშემო თავსა და რომელი ფრინველი რას იტყოდა; ვინ რა სიტყვას ეტყოდა და ან ბულბული რა სიტყვით გადაიხდიდა ბოდიშს? Ⴍჰ, მამაჩემო, რა დიდებული სურათი იქნებოდა! Ⴋეც იქვე სადმე ბარდში ჩამსვა ისე, რომ ვერავის დავენახე: მეცქირა ფრინველთათვის, მომესმინა იმათი ნათქვამი, ჩამეწერა რვეულში, დამებეჭდა და გამევრცეႥაჟა-Ⴔშაველა. Ⴁუნების მგოსნები

103

ႥႠႯႠ-ႴႸႠႥႤႪႠ

ლებინა ხალხში. Ⴂანა იმაზე ლამაზ საკითხავს წიგნს კიდევ შეჰხვდება ადამიანი? Ⴀრა მგონია. „Ⴀხლა კი მხოლოდ უნდა დაახლოებით გავიმეოროთ ის, თუ რა ჯიშის ფრინველთა დეპუტატი რას ეტყოდა ბულბულს. Ⴜარმოვიდგენ, მაგალითად, რასაც ეტყვის არწივი. Ⴎირველად უნდა მიულოცოს, როგორც ფრინველთა მეფემ: „Ⴘენ, ეი, ჩიტუნიავ, მე, არწივი, თქვენი მეფე, მოვედი, მოგილოცო შენი დღესასწაული; ამით თავს ნუ მოიწონებ, ნუ გაბრიყვდები, კვლავ ასიამოვნე ფრინველნი შენის გალობით. Ⴋეც გამიგონია შენი გალობა, მაგრამ უნდა გითხრა: ისე არ მომწონს, როგორც უმრავლესობას, რადგან შენი გალობა ერთობ ნაზია, ლაჩრული: არ გამოისმის მასში ჭექა ვაჟკაცური. Ⴘენ თავადაც, როგორც სუსტი აგებულობისა, გალეული, უღონო ხარ და ამასთან ლაჩარი; ეგ არა ჰშვენის არავის. Ⴋამაცობა და გაბედულობა არის უპირველესი ღირსება ყველასათვის. Ⴘენ, ვგონებ, რომ ღობემძვრალასაც კი ვერ გაუმკლავდები. Ⴄგ ვერაფერი ბიჭობაა. გაგიმარჯოს და ეს

ჩემ

მიერ

აღნიშნული

ღირსებაც

მოგანიჭოს

Ⴖმერთმა“!.. Ⴂაისმა „ვაშას“ ძახილი. „Ⴁულბული მიუგებს პასუხად: „Ⴃიდებულო მეფევ! Ⴋე არ გახლავარ მეომარი და სისხლის მღვრელი. Ⴐაში გამომადგება, ეგ რომ შევიძინო? Ⴋაშინ, რაც ღირსება მაქვს, დავკარგავ და აღარც ვიქნები ბულბული. Ⴋოსისხ104

ႥႠႯႠ -ႴႸႠႥႤႪႠ. ႡႳႬႤႡႨႱ

ႫႢႭႱႬႤႡႨ

Ⴅაჟა-Ⴔშაველა

ლე სული და გული ვეღარ გამოსცემს იმ ხმებს, რისთვისაც მემადრიელებიან ყველანი. Ⴇუნდა ესეც არ იყოს, ჩემი გულადობა ვისთვის რა საშიში უნდა იყოს? Ⴁალახის რაიმე მარცვლის შეჭმის დროს თუ არ ვიფთხვე, ნისკარტი მომტყდება, და თუ მაგრად, კარგად არ ჩავავლე რაიმე ტოტს ფეხები, მაშინათვე მომეგრიხება: ლამის არის ისინიც დამემტვრას! Ⴁუნებამ ჩემთვის გაიმეტა მხოლოდ ხმა და გალობის უნარი; დანარჩენს ტყუილად შევეპოტინები: არაფერი გამოვა. Ⴇქვენი დიდებულების ჭკუა-გონება ამას ძალიან კარგად მიჰხვდება. Ⴇქვენ რაც ისურვეთ ჩემთვის, დიაღაც კარგია, მაგრამ…“ „Ⴁულბული გაჩუმდა და თავი დაბლა დაჰკიდა… Ⴔრინველთ, რასაკვირველია, „ვაშას“ ძახილით დაადასტურეს ბულბულის სიტყვა. Ⴞოლო არწივმა ბღვერით გადაუნათა თვალები; ამავე თვალებით თითქო ისიც ეთანხმებოდა ბულბულს, თუმც მისდამი სიბრალულიც კი გამოხატა. Ⴀრწივი გაბობღდა გვერდზე; ამით გზა გაუხსნა ფრინველებს, ბულბულს რიგრიგით წარსდგომოდენ და გამოეცხადებინათ მისთვის თანაგრძნობა. „Ⴀრწივის შემდეგ გადმოაფლაშუნებს სვავი; სხვებს როდი აცლის: ცდილობს, უნდა კარგი რამ წარმოსთქვას, ახრანტალებს ყელში და ბოლოს, როგორც იყო, გამოაგნო სიტყვები, ხოლო თვალი უფრო არწივზე აქვს, ვიდრე ბულბულზე: ცდილობს თავის ლაპარაკით მოეწონოს ფრინველთა მეფეს, რადგან იმის ნარჩომით Ⴅაჟა-Ⴔშაველა. Ⴁუნების მგოსნები

105

ႥႠႯႠ-ႴႸႠႥႤႪႠ

ბევრჯელ გამაძღარა და იმედი აქვს შემდეგშიაც არ მოაკლებს მეფე მოწყალებას; სვავს ბულბულის პიროვნება მაგდენად არ ეპრიანება. სვავი იბღინძება, თავი მოსწონს ტანადობით, ახოვნობით. თავისთავს თითქმის არწივის ტოლ-ამხანაგად სთვლის, რაიც ფრინველთა უგუნურობას ღირსეულად ვერ დაუფასებია; თვალებს თავმომწონედ აბღვრიალებს და ჩიჩახვს ისიებს. Ⴔრინველები სიცილით იხოცებიან. Ⴆოგი ესწრაფვის დაუყვიროს: დაიკარგე მანდედანაო! Ⴋაგრამ სხვები აჩერებენ: – მოითმინეთ, ვნახოთ, რას იტყვისო. „Ⴑვავი ცდილობს ლაპარაკში არწივს მიჰბაძოს, კილო არწივისა მიიღოს: „Ⴘენ, ჩიტუნიავ, მომილოცნია (რას ულოცავს, ის ავიწყდება: ალბად არ იცის); ძალიან პატარა ყოფილხარ და სახელი კი დიდი გაქვს. Ⴀრ ვიცი, Ⴖმერთმანი, ასე რადა ჰხდება? Ⴋე შენი გალობა ბევრჯელ მესმის და კმაყოფილიცა ვარ, მხოლოდ ერთი რამა მწყინს: შენი გალობა ლეშის მადას მიკარგავს: ცოტა ეს არ მომწონს (ფრინველებში სიცილია). Ⴇუ კარგად დაუგდო კაცმა ყური შენს გალობას, გულში ეწვეთება ისეთი მძიმე, მწვავე ცვარები. Ⴀრ ვიცი, ეს ცვარები რისაა, მხოლოდ ვგრძნობ და ვიცი ის, რომ გულზე აღიბეჭდება და იწერება შემდეგი სიტყვები: ნუ მოჰკლავ, სისხლს ნუ დაღვრი! Ⴋაშ რა ვქნათ? Ⴁალახი ვძოვოთ? Ⴀმ ბრიყვებს (უჩვენებს ფრინველებზე), ბოდიშს ვითხოვ, დიდებულო მეფევ, შენთან, ჰგონიათ, რომ მე თავში ტვინი არ მაქვს 106

ႥႠႯႠ -ႴႸႠႥႤႪႠ. ႡႳႬႤႡႨႱ

ႫႢႭႱႬႤႡႨ

Ⴅაჟა-Ⴔშაველა

და არაფერი გამეგება წუთისოფლისა. Ⴠმ! Ⴋაგათ როდი იციან, თქვენს გარდა, დიდებულო არწივო, რომ, რაც მარტოკა ჩემ თავში ტვინია, ყველა მაგათ თავში იმის ნახევარიც არ მოიძევება. Ⴉარგ მთქმელს კაი გამგონეც უნდაო, ნათქვამია. Ⴄჰ, რა გაეწყობა… Ⴋახლას! Ⴃა შენ კი, ჩიტუნიავ, ვგონებ ეს იმიტომ გეთქმევა, ყველას გვაგონებ, რომ, ჯერ ერთი, ვერავის ვერ მოერევი, რომ მოჰკლა, თავის სისუსტისა გამო, როგორც უკვე აღნიშნა ჩვენმა დიდებულმა მეფემ; და მეორეც – შენ ხორცს არ მიირთმევ. აი, ამიტომ ვამბობ: ეგ ზემორე აღნიშნული სიტყვები რომ გამოაკლო თავის მღერას, მაშინ უკეთესი მგალობელი იქნები“. „Ⴀმით დაამთავრა სვავმა თავის სიტყვა, რომელმაც დიდი სიცილ-ხარხარი გამოიწვია მგალობელ ფრინველთა შორის. მაღლიდან, სვავის შეუმჩნევლად, ჩხიკვი ქოქოლას აყრიდა თავზე. „Ⴁულბული გაჩუმებული და გამტკნარებული იჯდა და ხმას არ იღებდა.

– Ⴂზაა, გზა! – დაიძახა მჭექარის ხმით შავარდენმა. – Ⴋოშორდი მანდედან, შე წუწკო, სხვისა ნასუფრალით მცხოვრებელო, უმადლო, უოფლო! Ⴂანა შენ გამოგეყოფა გარეთ თავი? Ⴝკვასაც რომ კვეხულობს! Ⴍღონდაც და ჭკვა აქვს, თავად ნადირობის შნო არ მისცა Ⴖმერთმა, მარტო ჩვენ გვითვალთვალებს: რა დაგვრჩება, რომ მიფრინდეს უნამუსოდ და გადაყლაპოს. Ⴜამომდგარა და Ⴅაჟა-Ⴔშაველა. Ⴁუნების მგოსნები

107

ႥႠႯႠ-ႴႸႠႥႤႪႠ

როგორის რიხით ლაპარაკობს, თანაც ბულბულს არიგებს, თითქოს შეეძლოს დაფასება. „Ⴃიდებულო მგოსანო, იქნებ არც მე მესმოდეს ეს შენი ღირსება სრულიად: როგორც მტაცებელს და მოსისხლე ფრინველს, მე სრულიად სხვა წარმოდგენა მაქვს კარგზე, სიავეზე. Ⴈსე ვარ აღზდილი და იმისთანა ზნეჩვეულება მაქვს შესისხლხორცებული, რომ შენი გალობა და შენი ვინაობა თითქმის არც-კი რაშიმე უნდა მეპრიანებოდეს; მაგრამ ეს ასე არ არის. Ⴋე კარგად მესმის შენის გალობის, თვით შენი მნიშვნელობა; შენ რომ არა გვყვანდე, ფრინველები ერთმანეთს მუსრს გავავლებდით, შავარდენი შავარდენს აღარ დაინდობდა; შენი მშვენიერი ხმა ჩვენ სასტიკ მოსისხლე მადას გვინელებს; ეს ჩემ თავზე გამომიცდია. Ⴐოგორა ვსთქვა ტყუილი, და იმიტომაც გავეცი სასტიკი ბრძანება, რომ ქორს, ალალს, მიმინოს და სხვ. არ შეეძლოსთ შენ ხელი გახლონ, რამე დაგიშაონ. Ⴈყავი გამარჯვებული და იცოცხლე მრავალჟამიერ!“ „Ⴘავარდენს ლაპარაკი ძალიან უხდებოდა და ყველაზე მეტად ის, რომ საუბრის დროს მშვენიერ თვალებს მოხდენით აფოფინებდა…“ Ⴋამა Ⴈროდიონი შვილს გულდასმით ყურს უგდებდა. Ⴇვალები და სახე უბრწყინავდა.

– Ⴘემდეგ ვინღა მიულოცავს? – დაეკითხა მოძღვარი Ⴅანოს.

108

ႥႠႯႠ -ႴႸႠႥႤႪႠ. ႡႳႬႤႡႨႱ

ႫႢႭႱႬႤႡႨ

Ⴅაჟა-Ⴔშაველა

„Ⴋტაცებელ ფრინველებს ვერ ენდობიან მშვიდობიანი ფრინველები: მიკუნჭულან ზოგი ბარდებში, სხვები – ფოთლებით შებურულ ხეებზე სხედან. ესწრაფვიან მილოცვას გვრიტი, ქედანი და ხოხობი, მაგრამ შიშისაგან ვერა ჰბედავენ, თუმც ამჟამად საერთო დადგენილების ძალით არ შეუძლიან ერთმა მეორეს ხელი ახლოს. Ⴅერა ჰბედავენ, დიაღ, მიულოცონ ბულბულს და მოუთმენლად მოელიან იმ წუთს, როდის გაიკრიფებიან აქედან მტაცებელი ფრინველები, რომ იმათ დარჩეს ბურთი და მოედანი. Ⴗველაზე გულადად და თამამად ჩხიკვი იქცეოდა: ხუმრობდა, აჯავრებდა ხან რას და ხან რას, ფრინველებს აცინებდა, ერთ ადგილას არ ისვენებდა: ხან სად ამოჰყოფდა თავს და ხან სად. „Ⴋტაცებელ ფრინველთა გუნდში ყორანი ჰყაყვავდა თავსა: ეტყობოდა, ეწადა მიელოცა ბულბულისათვის; ერთხელ კიდეც დაიყრანტალა ისეთი საზარელი ხმით, რომ ყველას ტანში ჟრუანტელმა დაუარა. Ⴋაგრამ როგორც ყორანს, ისე სხვებს, არწივი ახევინებს უკან თავისი სასტიკი ბრძანებით: – Ⴀხოვანნო ფრინველნო, ვაჟკაცნო ხმლიანნო, დაიწიეთ უკან, უკან; ცოტა შორს დადექით. Ⴌება მივსცეთ სუსტ, უძლურ ფრინველთ მიესალმნენ თავიანთ თანამოძმესა! – ბრძანა არწივმა. Ⴋისი ბრძანება იმ წუთსავე ასრულდა. Ⴀნ კი ვის შეეძლო წინააღმდეგობა გაეწია? Ⴅაჟა-Ⴔშაველა. Ⴁუნების მგოსნები

109

ႥႠႯႠ-ႴႸႠႥႤႪႠ

Ⴂამოფრინდა ქედანი, მივიდა ბულბულთან ახლო, ჰკოცნიდა, ეხვეოდა, – ნისკარტს ნისკარტზე უსვამდა, თვალთაგან ღაპაღუპით ცრემლი ჩამოსდიოდა: – Ⴈცოცხლე, გენაცვალე, თავს შემოგევლე, ჩემო სიცოცხლევ, ჩემო ძვირფასო, ჩვენო ლამაზო, ჩვენო დიდებავ! Ⴅითომ ჩვენცა ვართ ქვეყანაზე? Ⴙვენც ფრინველები გვქვიან, ჩვენც ვითომ ვგალობთ? Ⴂანა ღირსი ვარ სიცოცხლისა? Ⴙემ სიცოცხლეში მხოლოდ ერთადერთი სიმღერა ვისწავლე, ისიც შენი ზედგავლენით, და როცა გალობა მომინდება, მოვყვები საცოდავად დვრინვა-ღუღუნს: „Ⴇეთრო თევდორე! Ⴋომცენ ბოლონი, წითელყვითელნი, საქორწილონიო“. Ⴓსაზღვროდ გმადლობ, ძვირფასო მგოსანო, რომ შენმა მღერამ, დიდებულმა ჰანგმა და ტკბილმა ხმებმა აღმზარდეს ასეთი მშვიდი და უვნებელი ფრინველი. – ყველა მლოცავს, ყველას ვუყვარვარ და ლოცვა-კურთხევით ვიხსენიებიო. Ⴕედანი ვეღარა ჰშორდებოდა ბულბულს, თავს ევლებოდა ისე, რომ გაუწყდა სხვა ფრინველებს მოთმინება: იგრიალა ათიათასმა ფრთამ, ათასნაირი გვარისამ, და შემოერტყა ბულბულს გარშემო. Ⴄხვეოდნენ, ჰკოცნიდნენ, ისე შეაწუხეს საბრალო, რომ კინაღამ ამ გაზიდულობაში არ შემოაბდღვნეს ტანზე რაც ბუმბული ჰქონდა. Ⴀღარ აცლიდა ერთი მეორეს ლაპარაკს. Ⴆოგი აქებდა, სხვა ბოდიშს იხდიდა, მესამე ჯური-

110

ႥႠႯႠ -ႴႸႠႥႤႪႠ. ႡႳႬႤႡႨႱ

ႫႢႭႱႬႤႡႨ

Ⴅაჟა-Ⴔშაველა

სანი მადლობას უხდიდენ. Ⴋაგალითად – ბულბულს ხოხობი დედას ეძახოდა: – Ⴘენ დედა ხარ ჩემი, დედაზე მეტი, რადგან დედას ძილი მოერევა, წაართმევს თავსა, – ეუბნებოდა ხოხობი ბულბულს, – და შენ კი ღამე მიგალობ იავნანას, როცა მე ბარდებში დავგოგავ, ან სიარულით, სირბილით დაღლილს რომ ჩამთვლემს. Ⴐოცა შენი გალობა მესმის, სამოთხეში მგონია ჩემი თავი. „Ⴋერცხალი ბოდიშს იხდიდა, ამბობდა: – მეც, საცოდავი, ვითომ ვგალობ, მაგრამ წყევა-კრულვის მეტი ვერაფერი მითქვამს. Ⴑად შემიძლიან შენ შემოგწვდე, დიდებულო მგოსანო: შენ ერთთავად ჰლოცულობ და შენი პირიდან არადროს სამდურავი არ ამოვა, წყევას ვინ იტყვის; მე კი, ან კი რა ვქნა, როცა მაბრაზებენ, რომ არ დავიწყევლო, არა მაქვს მოთმინება, ვიწყევლები: „Ⴁებერ, ცხონდი, ბებერ, ცხონდი, ყმაწვილები ჟლიტო!“ „Ⴉაკბები და გნოლები სთხოვდენ: ზაფხულობით მთაში გვეწვიე, უსათუოდ თან წაგიყვანთ, რადგან აქ ცხელა და იქ გრილა და თანაც მშვენიერი ჰაერი არისო. Ⴃიდხან უნდა რჩებოდე ჩვენთან, შენ კი მოგვეჩვენები და მაშინათვე თავს დაგვანებებო… Ⴐამდენი ღამე ღამეს სცვლის:

ვუცდით

მოუთმენლად

სადმე

გორაკზე,

კლდესთან, ქვასთან ატუზულნი – გავიგონოთ შენი ხმა, მაგრამ ამაოდ; აგვაბირებ საწყლებს ტყუილ-უბრალოდ.

Ⴅაჟა-Ⴔშაველა. Ⴁუნების მგოსნები

111

ႥႠႯႠ-ႴႸႠႥႤႪႠ

„Ⴙხიკვი ბევრსა ცდილობდა და ბევრსა ჩხაოდა: ჯერით იყოს ლაპარაკიო, მაგრამ ამას ყურს არავინ უგდებდა! „Ⴀრწივის ამალიდან დაეთხოვათ ყვავი და ძერა. გამოედევნათ და ისინიც უვნებელ ფრინველთა გუნდში ტრიალებდნენ. „Ⴙხიკვი იმდენს ბულბულზე არა ლაპარაკობდა, რამდენსაც ამათზე.

– Ⴁატონებო და ქალბატონებო, – იძახდა ჩხიკვი, – სმენა იყოს და გაგონება: ჩვენ ყველანი, მართალია, ბულბულს ვაქებთ, მაგრამ გარდა ბულბულისა აქ სხვა მგალობლებიც გახლავანთ; კარგად აახილეთ თვალები და კარგად დააცქერდით. Ⴞედავთ? Ⴀი დიდებული ყვავი და აგერ სახელოვანი ძერა, რომელთა გალობა მე ძალიან მომწონს, თუმც ჯერ მათი მღერა კრიტიკულად არ დაფასებულა და ერთ დროს იქნება, რომ ბულბული დაგავიწყდეთ და ყველას ყვავისა და ძერას სახელი ეკეროს ენაზე. Ⴛერას გალობა, მაგალითად: თქვენ ეხუმრებით, ცაში როგორ ტრიალებს და თანაც წვრილის ხმით „წიო-წიოს“ იძახის და ყვავს ხომ დილა-საღამო, ზამთარ-ზაფხული არაფრად გააჩნია, ზის – ჩხავის, დაფრინავს – ჩხავის. Ⴓნდა მაგათაც გაუმართოთ იუბილე, მხოლოდ ეხლა ერთსა გთხოვთ, ბატონებო, ყველას: შემოკრბეთ ერთად. მღერა ავად თუ კარგად ყველასაც შეგვიძლიან: შევკრათ ხორო და ერთი სიმღერა შევაწიოთ 112

ႥႠႯႠ -ႴႸႠႥႤႪႠ. ႡႳႬႤႡႨႱ

ႫႢႭႱႬႤႡႨ

Ⴅაჟა-Ⴔშაველა

ჩვენს ძვირფას მგოსანს, ხოლო პირველს ყვავი და ძერა იტყვიან. Ⴋე და კოდალა მოძახილს გეტყვით და დანარჩენები ბანს. Ⴅნახოთ, რა გამოვა. „Ⴔრინველნი სიცილით იხოცებოდნენ; შემოკრბენ ერთად ყველანი და დააგუგუნეს ერთხმად დიდებული სიმღერა. Ⴈსეთი ჟრიამული ასტყდა, რომ ტყე ზანზარებდა. Ⴀრწივმა და მის ამალამაც იმღერა საუცხოვო ჰიმნი. Ⴃიდებული სანახავი იყო ამ დროს ფრინველთა კრება“.

– Ⴑხვა არაფერი? Ⴄგ არის, მორჩი? – დაეკითხა მოხუცი Ⴅანოს.

– Ⴋორჩა და გათავდა, სხვა რაღა დამაკლდა, არ ვიცი?

– მიუგო Ⴅანომ მამას.

– Ⴁევრი რამ, ჩემო ძვირფასო შვილო, სხვათა შორის თუნდ ის, რომ ამ დროს ერთმა ქეციანმა ტურამ რომ დაიჩხავლოს, რა მოხდება? Ⴄრთ ქეციან ტურას შეუძლიან ჩაფუშოს ფრინველთა სიამოვნება და გაფანტ-გამოფანტოს ფრინველთა გუნდი, – სთქვა კვლავ ღიმილით მამა Ⴈროდიონმა…

– Ⴄგეც შეიძლება მოხდეს და სხვაც ბევრი რამ; ყველა როგორა ვსთქვა, ყველა მე როგორ მოვიგონო? Ⴆოგი იმან მიუმატოს, ვინც ამ ჩემ ნაამბობს გაიგონებს, – მიუგო Ⴅანომ არანაკლებ მხიარულად. Ⴋამა და შვილი რომ ბულბულის იუბილეზე ბჭობდენ, ეს უკანასკნელი კეთილხმოვანებას ჰფენდა მთელ არეამარეს; აერთებდა ცას და დედამიწას; აზავებდა ერთს მეႥაჟა-Ⴔშაველა. Ⴁუნების მგოსნები

113

ႥႠႯႠ-ႴႸႠႥႤႪႠ

ორესთან ისე, კაცს ეგონებოდა, რომ ამიერიდან ცა ჭიანჭველასაც კი არ გასჭყლეტავდა დედამიწაზე, განაღამც დაუშავებდა რასმე ადამიანს.

1913 წელი

♣

114

ႥႠႯႠ -ႴႸႠႥႤႪႠ. ႡႳႬႤႡႨႱ

ႫႢႭႱႬႤႡႨ

ႥႠႯႠ-ႴႸႠႥႤႪႠ

ႫႭႧႾႰႭႪႡႤႡႨ (ႲႤႵႱႲႨႱ ႢႠႫႠႰႧႥႠ ႠႱႭႫႧႠႥႰႳႪ-ႫႾႤႣႰႳႪႨႧ, ႣႠႩႠႡႠႣႭႬႤႡႠ, ႷႣႤႡႨ ႧႠႫႠႦ ႫႽႤႣႪႨႻႤ)

ႥაჟაႥაჟა-Ⴔშაველა

Ⴋოთხრობები (Ⴒექსტის გამართვა ასომთავრულ-მხედრულით, დაკაბადონება, ყდები Ⴇამაზ Ⴋჭედლიძე) Ⴋჭედლიძე

Ⴀⴀა Ⴁⴁბ Ⴂⴂგ Ⴃⴃდ Ⴄⴄე Ⴅⴅვ Ⴆⴆზ Ⴡⴡჱ Ⴇⴇთ Ⴈⴈი Ⴉⴉკ Ⴊⴊლ Ⴋⴋმ Ⴌⴌნ Ⴢⴢჲ Ⴍⴍო Ⴎⴎპ Ⴏⴏჟ Ⴐⴐრ Ⴑⴑს Ⴒⴒტ Ⴣⴣჳ Ⴓⴓუ Ⴔⴔფ Ⴕⴕქ Ⴖⴖღ Ⴗⴗყ Ⴘⴘშ Ⴙⴙჩ Ⴚⴚც Ⴛⴛძ Ⴜⴜწ Ⴝⴝჭ Ⴞⴞხ Ⴤⴤჴ Ⴟⴟჯ Ⴠⴠჰ Ⴥⴥჵ