Ε νημερωτικο Δ ελτιο του Σ υλλογου Μ εταφραστων Ε πιμελητων Δ ιορθωτων
Τ ευχος 3 ● Μ αησ 2016
Μ
Η ρητορική μετάφραση
εταφράζοντας μπορείς να μάθεις καλύτερα, ή να μάθεις αλλιώς, ακόμα και το κείμενο που γνώριζες, ή νόμιζες πως γνώριζες, καλά, αφού η μετάφραση είναι πρώτα από όλα ανάγνωση. Προσοχή όμως: δεν είναι έτσι απλά «ένα καλό διάβασμα», γιατί το διάβασμα που κινητοποιεί η μετάφραση είναι, αρχικά τουλάχιστον, ανάποδο. Διαβάζω, δηλαδή κατανοώ, σημαίνει οργανώνω το κείμενο· με την ίδια κίνηση που υπογραμμίζω κάτι, υποβαθμίζω κάτι άλλο· διαβάζω σημαίνει επιλέγω και αποκλείω, ψάχνοντας στο γραπτό εκείνο που πιστεύω πως έχει να μου πει. Όταν ωστόσο μεταφράζω, στην αρχή ετούτη η οργάνωση χαλάει: η κατανόηση είναι εποπτεία του συνόλου, μια ματιά συνοπτική και από τη φύση της βιαστική, που χάνεται όταν, φορτωμένος όλα μου τα λεξικά και τα βοηθήματα, βαδίζω αργά, λέξη τη λέξη, στο κείμενο. Χρειάζεται λοιπόν και μια σχεδόν ταυτόχρονη δεύτερη κίνηση, που μόνο εύκολη δεν είναι, να ξεφύγεις από την έλξη του λεξικού, να δεις συστηματικά τη σύνταξη, όχι πια της γραμματικής πρότασης αλλά του κειμένου, τη διάταξή του, να αναλύσεις τις περιόδους, τις παραγράφους και τις ενότητές του. Να δεις το σχήμα του γραπτού. Στον θεωρητικό λόγο ετούτο το σχήμα είναι η πορεία του επιχειρήματος, είναι ο διάλογος ο εγκιβωτισμένος μέσα στο γραπτό – ουσιαστικά είναι αυτό που χρειάζεται να μεταφράσεις. Δεν είναι εύκολη η δεύτερη ετούτη κίνηση, γιατί δεν μοιάζει να υπακούει σε κανόνες. Το να βρεις την αντιστοιχία των λέξεων είναι πολλές φορές πρόβλημα δύσκολο, αλλά πάντα λύνεται, γιατί οι σχετικές δυνατότητες είναι μετρημένες· όμως το ποια είναι η καίρια έμφαση που οργανώνει μια περίοδο, το τι μας λέει μια απρόσμενη σειρά των λέξεων (υπερβατό), το πώς η μια παράγραφος μιλάει με την άλλη – εδώ δεν υπάρχουν απαντήσεις που να μετριούνται με το υποδεκάμετρο. Σε αυτά τα ερωτήματα φιλοδοξεί να έχει απάντηση η θεωρία της μετάφρασης, ήδη από το ξεκίνημά της, στη Φλωρεντία των αρχών του 15ου αι. Ιδρυτικό της κείμενο είναι το δοκίμιο του Λεονάρντο Μπρούνι, Η σωστή μετάφραση (De Interpretatione recta, δημ. γύρω στα 1420). Το έργο αυτό γράφεται για να διορθώσει την τότε κυρίαρχη περί μεταφράσεως αντίληψη, που ήταν η λέξη προς λέξη αντιστοίχιση (από τα ελληνικά στα λατινικά, αυτό ήταν τότε το ζητούμενο). Οι μεταφράσεις που είχε στη διάθεσή του ο διανοούμενος του 14ου και του 15ου αι., αν ήθελε να διαβάσει Όμηρο ή Αριστοτέλη στα λατινικά (και των οποίων δείγματα παραθέτει ο Μπρούνι στο υπέροχα πολεμικό γραπτό του), σταματούσαν στην πρώτη από τις δύο κινήσεις που περιγράψαμε πιο πάνω, μένανε στην απατηλή ασφάλεια του λεξικού, και φυσικά έδιναν αποτελέσματα που ήταν στο όριο του ακατανόητου. Ο Μπρούνι (και πριν από αυτόν ο Μανουήλ Χρυσολωράς, ο δάσκαλος που τον έμαθε ελληνικά και του έδειξε για ποιο λόγο τα μεταφρασμένα που διάβαζε ελάχιστη σχέση είχαν με το πρωτότυπο) καταλαβαίνει πως μετάφραση δεν γίνεται δίχως την πιο δύσκολη, καθότι πιο απροσδιόριστη, δεύτερη κίνηση: είτε πρόκειται για λογοτεχνικό-ρητορικό λόγο, είτε για θεωρητικό, η μετάφραση δεν θα εξασφαλίσει την ταυτότητα του νοήματος αν δεν μπορέσει να δει, και να αναπαραγάγει, το συνολικό σχήμα του λόγου (figura orationis) του πρωτοτύπου. Εδώ δεν έχουμε το υποδεκάμετρο του λεξικού, όμως δεν είμαστε και δίχως διδασκαλία: τη διάταξη του λόγου, δηλαδή του κειμένου, τη διδάσκει η κλασική ρητορική (που εκείνη την εποχή είναι, σχεδόν αποκλειστικά, η λατινική παράδοση, δηλαδή ο Κικέρων και το εγχειρίδιο Rhetorica ad Herennium)· εκεί μαθαίνουμε και για το σχηματισμό των περιόδων, την αντιστοιχία του ρυθμού του λόγου προς το επιχείρημά του, και όλα τα συναφή. Ο Μπρούνι θα πάρει την κλασική αυτή ρητορική, που έως τότε νοείται ως οδηγία σύνταξης ρητορικών λόγων, και θα την κάνει όργανο της ανάγνωσης του λόγου, όργανο ερμηνείας – δηλαδή μετάφρασης. Για τη θεωρία της μετάφρασης, που με το γραπτό αυτό γεννιέται, σωστή μετάφραση είναι η ρητορική μετάφραση. Παντελής Μπασάκος, Δημοσιεύτηκε στην Εφημερίδα των Συντακτών, 25.3.2016.
Ανορθογραφιες 2-5 Θέσεις και αιτήματα για το Ασφαλιστικό
6 Εμείς και οι πρόσφυγες
8 Μάιος 2014 – Απρίλιος 2016: Δύο χρόνια διεκδικήσεις
9 Περί Αναγεννησιακού Ανθρώπου και
άλλων εκδοτικών δαιμονίων
10-17 Ανοιχτές Συζητήσεις για την
προώθηση και διεκδίκηση κατώτατων αποδεκτών αμοιβών μετάφρασης, επιμέλειας, διόρθωσης, υποτιτλισμού
18 Οι… μπουκαλοφόροι του «πολιτισμού» 19 Εκδόσεις Πατάκη: Παιχνίδι γνώσεων ή... ο πιο αδύναμος κρίκος;
20 Τι είναι και πού αποσκοπεί η πιστοποίηση μεταφραστών
22 Υποτιτλισμός: Ένας μπούσουλας για
νέους συναδέλφους
24 Κουτσή, ορφανή & χήρα... αράδα 25 Νομική προστασία των απόρων 26 Νέγρος σημαίνει άνθρωπος 27 Ντεκουπάζ 28 Η παραγωγή ενός βιβλίου 31 Το τεστ Τα γραφεία του ΣΜΕΔ (Μαυρικίου 8 & Μαυρομιχάλη, Νεάπολη Εξαρχείων) είναι ανοιχτά κάθε Τετάρτη, 7:30-9:30 μ.μ. Διεύθυνση Αλληλογραφίας: Τ.Θ. 21028 | Αθήνα | 11410 Τηλ.: 210 6464256 6988 679769 Email: syl.smed@gmail.com Website: www.smed.gr Forum: http://smed.forumotion.net