Ροζενταλ μ γιουντιν π φιλοσοφικο λεξικο by Sunred5

Φιλοσοφικό Λεξικό www.minibook.gr

Μ. Ρόζενταλ – Π. Γιουντίν

Φιλοσοφικο Λεξικο Εκδόσεις

mini book

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

Φιλοσοφικό Λεξικό Μ. Ρόζενταλ – Π. Γιουντίν

 Copyright: Αρης Αθανασάκης

Για την Ελλάδα & για όλο τον Κόσµο.

 Copyright: Aris Athanassakis

For Greece and all over the World Athens, Greece, 2002

ISBN: 960-7090-xx x Η πνευµατική ιδιοκτησία αποκτάται χωρίς καµιά διατύπωση και χωρίς την ανάγκη ρήτρας απαγορευτικής των προσβολών της. Επισηµαίνεται πάντως ότι κατά το Ν.2387/20 (όπως έχει τροποποιηθεί µε το Ν. 2121/93 και ισχύει σήµερα) και κατά τη ∆ιεθνή Σύµβαση της Βέρνης (που έχει Κυρωθεί µε το Ν.100/1975) απαγορεύεται η αναδηµοσίευση, η αποθήκευση σε κάποιο σύστηµα διάσωσης και γενικά η αναπαραγωγή του παρόντος έργου, µε οποιοδήποτε τρόπο ή µορφή, τµηµατικά ή περιληπτικά, στο πρωτότυπο ή σε µετάφραση ή άλλη διασκευή, χωρίς γραπτή άδεια του εκδότη.

URL:http://www.minibook.gr Email:minibook@insitu.gr & minibook@domi.gr Εκδόσεις

mini book Σωκράτους 79-81 10432, Αθήνα τηλ. 010.52.35.940 & 010.52.35.963

www.minibook.gr Μήπως είσθε κι΄εσείς ένας Μελλοντικός Συγγραφέας; Εάν έχετε γράψει κείµενα ή ποιήµατα τα οποία θα θέλατε να τα δείτε να κυκλοφορούν σε mini book ή σε e-minibook, τότε επικοινωνείστε µαζί µας.

Φιλοσοφικό Λεξικό

www.minibook.gr

Α Αβενάριος (Ριχάρδος Avenarius, 1843 - 1896) Γερµανός φιλόσοφος, υποκειµενικός ιδεαλιστής, ένας από τους θεµελιωτές του εµπειριοκριτισµού (βλ. λ.). Για τον Αβενάριο, η νόηση και το είναι (το "εγώ" και το "περιβάλλον") βρίσκονται σε διαρκή αναγκαία σύνδεση ("coordination principielle", αδιάλυτη συνάφεια), µε την έννοια ότι δεν υπάρχει νόηση δίχως είναι και είναι δίχως νόηση. Βάση αυτής της σχέσης ο Αβενάριος θεωρούσε τη συνείδηση. Κατά τον Αβενάριο, ο κόσµος δε µπορεί να υπάρχει χωρίς υποκείµενο που να διανοείται. Γι'αυτό "η coordination principielle" του Αβενάριου και Σία είναι υποκειµενικός ιδεαλισµός (Λένιν), έρχεται σε αντίθεση µε την επιστήµη, που αποδείχνει πως η συνείδηση είναι προϊόν µακρόχρονης ιστορικής εξέλιξης της ύλης και πως ήταν ένας καιρός που πάνω στη γη δεν υπήρχε ο άνθρωπος µε τη συνείδησή του... Προσπαθώντας να βγει από τους παραλογισµούς όπου τον οδηγούσε η

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

διδασκαλία της "coordination principielle", ο Αβενάριος διατύπωσε τη θεωρία για "δυναµικό κεντρικό µέλος". Σύµφωνα µ'αυτή τη θεωρία "προδιανοούµαστε" το εγώ µας,δηλ. παρουσιάζουµε τον εαυτό µας ότι υπήρχε όταν δεν υπήρχε άνθρωπος, υπήρχε όµως η γήiνη σφαίρα. Η θεωρία του Αβενάριου, του ιδεολόγου της αντιδραστικής αστικής τάξης, είχε µεγάλη επίδραση στους ρώσους µαχιστές Μπογντάνωφ, Μπαζάρωφ, κ.ά. Η φιλοσοφία του Αβενάριου αναιρέθηκε πέρα για πέρα στο βιβλίο του Λένιν: "Υλισµός και εµπειριοκριτισµός". Το κυριώτερο έργο του Αβενάριου είναι η "Κριτική της καθαρής εµπειρίας", 1888 - 1890.

Αγνωστικισµός (από το στερητικό α και γνώση) - Φιλοσοφική θεωρία, που ισχυρίζεται πως το ανθρώπινο λογικό είναι περιορισµένο, πως η ουσιαστική φύση των πραγµάτων είναι απροσπέλαστη στην ανθρώπινη γνώση. Αυτή την άποψη υποστήριζαν ο Χιουµ (Hume), ο Καντ και πολλοί φιλόσοφοι ιδεαλιστές (Καντ, Σπένσερ, Μαχ κ.ά.). Σύµφωνα µε τη θεωρία των αγνωστικιστών ο κόσµος που βλέπουµε και βρισκόµαστε µαζί του σ'επαφή µε τη γνώση µας, δεν είναι η αντικειµενική

Φιλοσοφικό Λεξικό

www.minibook.gr πραγµατικότητα, αλλά µονάχα το προϊόν της λειτουργίας των αισθητηρίων οργάνων µας και του λογικού. Ο αγνωστικισµός διαψεύδεται από την εµπειρία και την πραχτική. Η επιστήµη γνωρίζει κάθε µέρα όλο και πιο βαθιά και ολόπλευρα τα φαινόµενα της φύσης. ∆εν υπάρχουν όρια για τη γνώση µας. ∆εν υπάρχουν αντικείµενα, που δε µπορεί να γίνουν γνωστά. Υπάρχει µονάχα διαφορά ανάµεσα σ'εκείνα, που έγιναν κιόλας γνωστά και σ'εκείνα, που ακόµα δεν έγιναν γνωστά. Adequat (αντεκουά) - 'Ισος, αντίστοιχος, πλήρης. Γνώση adequat είναι εκείνη που αναπαρασταίνει ακριβώς όλα τα ουσιαστικά γνωρίσµατα του αντικειµένου ή του φαινοµένου.

Αθεϊσµός (αθεϊα) - Επιστηµονικά βασισµένη άρνηση της θρησκείας, της πίστης στα θαύµατα, στη µεταθανάτια ζωή κλπ. Ο αθεϊσµός πρωτοφάνηκε στην αρχαία Ελλάδα. Οι υλιστές ∆ηµόκριτος (βλ. λ.) και Επίκουρος (βλ. λ.) αρνιούνταν το υπερφυσικό και διδάσκανε πως στον κόσµο δεν υπάρχει τίποτ'άλλο εκτός από την ύλη, που αποτελείται από άτοµα. Στο 16ο και 17ον αιώνα, στην περίοδο της πάλης εναντίον της φεουδαρχίας, οι επιστηµονικές ανακαλύψεις του Κοπέρνικου, του

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

Τζορντάνο Μπρούνο, του Γαλιλαίου, έδωσαν συντριπτικό χτύπηµα στις χοντροκοµµένες αντιλήψεις για τον κόσµο και τη συγκρότησή του. Οι µεγαλύτεροι εκπρόσωποι του υλισµού του 18ου αιώνα (Ντιντερό, Ελβέτιος, Χόλµπαχ, Λαµετρί κ.ά.) ξεσκέπασαν αµείλιχτα τον τσαρλατανισµό της θρησκείας και της εκκλησίας, που εκµεταλλεύονταν την αµάθεια των λαϊκών µαζών. Αλλά την επιστηµονική, τη βαθιά αντίληψη της σύνδεσης της θρησκείας και της ταξικής κυριαρχίας κι εκµετάλλευσης την έδωσε για πρώτη φορά ο µαρξισµός. Ο µαρξισµός έδειξε πως η θρησκεία είναι όπλο για την πνευµατική υποδούλωση των εργαζοµένων από τους εκµεταλλευτές. Με την ανάπτυξη του επαναστατικού κινήµατος και της πολιτικής συνείδησης, τα πρωτοπόρα στρώµατα της εργατικής τάξης και των εργαζοµένων, ακόµα και µέσα στις συνθήκες της κεφαλαιοκρατίας, κόβουν κάθε σχέση µε τις θρησκευτικές προλήψεις. Η τελειωτική εξαφάνιση της θρησκείας είναι δυνατή µόνο µε την εξαφάνιση του κεφαλαιοκρατικού συστήµατος και της εκµετάλλευσης. Το σταλινικό σύνταγµα (άρθρο 124) αφήνει στους εργαζόµενους πλήρη ελευθερία συνείδησης, ελευθερία άσκησης της θρησκευτικής λατρείας κι ελευθερία αντιθρησκευτικής προπαγάνδας. Η προπαγάνδα της επιστηµονικής υλιστικής κοσµοθεωρίας κι η

Φιλοσοφικό Λεξικό

www.minibook.gr υποµονητική εξήγηση στους εργαζόµενους της βλαβερής επίδρασης της θρησκείας, είναι από τα σπουδαιότερα καθήκοντα της πολιτικής και εκπολιτιστικής δουλειάς. Αποτέλεσµα των επιτυχιών του σοσιαλισµού και της άνθισης του πολιτισµού και της επιστήµης στη Σοβιετική 'Ενωση είναι ότι πολλά εκατοµµύρια εργαζοµένων ξέκοψαν µια για πάντα µε τη θρησκεία.

Αίσθηµα - Αποτέλεσµα της επίδρασης της ύλης πάνω στα αισθητήριά µας όργανα, "η µετατροπή της ενέργειας του εξωτερικού ερεθισµού σε γεγονός της συνείδησης" (Λένιν). Περιεχόµενο των αισθηµάτων µας είναι ο υλικός κόσµος. "Το αίσθηµα είναι υποκειµενική εικόνα του αντικειµενικού κόσµου" (Λένιν). Το αίσθηµα είναι εικόνα, αντιγραφή των εξωτερικών πραγµάτων. Το αίσθηµα είναι πηγή όλων των γνώσεών µας για τον εξωτερικό κόσµο, που µας περιβάλλει. Χάρη στα αισθητήριά µας και στα αισθήµατά µας συνδεόµαστε µε τον εξωτερικό κόσµο, τον γνωρίζουµε και προσανατολιζόµαστε µέσα σ'αυτόν για τις ενέργειές µας. Τα αισθήµατα όµως είναι µόνο το πρώτο σκαλοπάτι στην πορεία της γνώσης.

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

Η νόηση - ανώτατο σκαλοπάτι της γνώσης επεξεργάζεται τα δεδόµενα των αισθήσεων σε παραστάσεις, έννοιες, νόµους κλπ., που αντανακλούν βαθύτερα τον αντικειµενικό κόσµο και που η ορθότητά τους επαληθεύεται από την πράξη.

Αισθησιαρχία

(ή αισθησιοκρατία ή σενσουαλισµός, sensualismus, από το λατινικό sensus = αίσθηση) - Φιλοσοφική διδασκαλία που αναγνωρίζει τις αισθήσεις για πηγή της γνώσης. Ο Λένιν εξήγησε, πως ξεκινώντας από τις αισθήσεις µπορεί κανείς να πάρει τη γραµµή είτε του ιδεαλισµού είτε του υλισµού. Υλιστές αισθησιοκράτες (σενσουαλιστές), όπως ο Λοκ, ο Χόλµπαχ, ο Ελβέτιος, ο Φόϋερµπαχ, θεωρούν πως τα αισθήµατα προκαλούνται από την επίδραση των αντικειµένων του έξω κόσµου πάνω στα αισθητήριά µας όργανα. Ιδεαλιστές αισθησιοκράτες (σενσουαλιστές), όπως ο Μπέρλεϋ, ο Χιουµ, ο Μαχ, ο Αβενάριος, ο Μπογντάνωφ, ισχυρίζονται πως τα αισθήµατα είναι µονάχα υποκειµενικά βιώµατα και δε µπορούν ν'αντανακλούν τον αντικειµενικό εξωτερικό κόσµο, γιατί αυτός, από την

Φιλοσοφικό Λεξικό

www.minibook.gr άποψή τους, δεν υπάρχει. Ο διαλεχτικός υλισµός στέκει πάνω στο έδαφος της υλιστικής αισθησιοκρατίας.

Αισθητική - Είναι η επιστήµη η οποία διερευνά τις αρχές του ωραίου, όπως εµφανίζεται αυτό στην τέχνη και στην επιστήµη, στη ζωή και στη φύση γενικότερα. Η αισθητική αναφέρεται στις αισθήσεις. Τον όρο τον εισήγαγε ο Μπαουµγκάρντεν. Πρώτοι ασχολήθηκαν µε ζητήµατα αισθητικής οι αρχαίοι 'Ελληνες.

Αιτία - Είναι αυτό το γεγονός το οποίο προηγείται ενός άλλου χρονικά ή πραγµατικά. Καθορίζει δε το επόµενο γεγονός ή το προκαλεί. Χωρίς το πρώτο, την αιτία, δεν θα υπήρχε το δεύτερο, αποτέλεσµα.

Αιτιότητα - Μια από τις µορφές της γενικής αλληλεπίδρασης (βλ. λ.) των φαινοµένων του αντικειµενικού κόσµου. Η αιτία και το αποτέλεσµα είναι "µόνο στιγµές της παγκόσµιας αλληλεπίδρασης, της παγκόσµιας σύνδεσης, της αλληλοσυναρµογής των

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

γεγονότων, µόνο κρίκος στην αλυσίδα της εξέλιξης της ύλης" (Λένιν). Στον κόσµο δεν υπάρχουν φαινόµενα δίχως αιτίες. Κάθε φαινόµενο στη φύση έχει τη φυσική, την υλική του αιτία. Η αιτία και το αποτέλεσµα βρίσκονται σε αλληλεπίδραση. Η αιτία γεννάει το αποτέλεσµα και το αποτέλεσµα όµως δεν είναι παθητικό, επιδρά αντίστροφα πάνω στην αιτία του. 'Ετσι η πραχτική της πάλης του προλεταριάτου ενάντια στον καπιταλισµό είναι η κυριότερη αιτία για την εµφάνιση της επαναστατικής µαρξιστικής - λενινιστικής θεωρίας, κι αυτή η θεωρία γίνεται µε τη σειρά της πανίσχυρος µοχλός στο έργο της ανατροπής του καπιταλισµού και της ανοικοδόµησης της σοσιαλιστικής κοινωνίας. Μέσα στη γενική αλληλεπίδραση η αιτία και το αποτέλεσµα αλλάζουν θέσεις. Εκείνο που είναι αποτέλεσµα στη δοσµένη σχέση, µπορεί να γίνει αιτία σε άλλη σχέση και αντίστροφα. Ανάµεσα στην αιτία και το αποτέλεσµα υπάρχει εσωτερική νοµοτελειακή σχέση. Την αλληλεπίδραση µεταξύ αιτίας και αποτελέσµατος δεν πρέπει να τη βλέπουµε αποσπασµένη από τη συγκεκριµένη κατάσταση, όπου γίνεται αυτή η αλληλεπίδραση. 'Ετσι, στις συνθήκες του σοσιαλιστικού συστήµατος, η ανάπτυξη της τεχνικής είναι µια από τις αιτίες για την αύξηση της ευηµερίας των εργαζοµένων. Στις κεφαλαιοκρατικές όµως χώρες η ανάπτυξη της

Φιλοσοφικό Λεξικό

www.minibook.gr τεχνικής όχι µόνο δε συντελεί στην καλυτέρευση της ζωής των εκµεταλλευοµένων, αλλ'είναι και µια από τις αιτίες για µεγάλωµα της ανεργίας και της αθλιότητας. Η ιδεαλιστική φιλοσοφία (παράδειγµα: ο καντιανισµός) αρνείται την αντικειµενική ύπαρξη της αιτιότητας, βλέπει την αιτιότητα σαν υποκειµενική κατηγορία, σαν κάτι που το λογικό µπάζει στη φύση. Πολλοί εκπρόσωποι της σύγχρονης αντιδραστικής φιλοσοφίας που αρνιούνται την αιτιώδικη σύνδεση των φαινοµένων, προσπαθούν να βάλουν στη θέση της ιτιότητας τη λεγόµενη λειτουργική εξάρτηση, δηλ. αναγνωρίζουν ορισµένη αλληλουχία των φαινοµένων, δε θέλουν όµως ν'αναγνωρίσουν την αντικειµενικότητα της αιτιότητας. Η αστική φιλοσοφία, µε την άρνηση του αντικειµενικού χαρακτήρα της αιτιότητας, υπερασπίζει µε κάθε τρόπο την αντιδραστική, αντιεπιστηµονική, παπαδίστικη θεολογική διδασκαλία που λέει ότι η εξέλιξη είναι η πραγµατοποίηση κάποιου εσωτερικού σκοπού, που ενυπάρχει τάχα στο ίδιο το αντικείµενο ή το φαινόµενο.

Αλήθεια - Βλέπε: 1) Αντικειµενική αλήθεια. 2) Απόλυτη αλήθεια. 3) Συγκεκριµένη αλήθεια. 4) Σχετική αλήθεια.

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

Αλληλεπίδραση - Βλέπε: Γενική σχέση.

'Αλµα: Γρήγορο, ξαφνικό πέρασµα από µια ιδιότητα σε άλλη. "Μ'όλο το βαθµιαίο χαρακτήρα του, το πέρασµα από µια µορφή της κίνησης σ'άλλη µένει πάντα άλµα, αποφασιστική στροφή" ('Ενγκελς). Για να γίνει το άλµα είναι απαραίτητο να συσωρευτεί προηγούµενα µια ορισµένη ποσότητα από ανεπαίσθητες και βαθµιαίες ποσοτικές αλλαγές. 'Ετσι π.χ. όταν το νερό ζεσταίνεται σε θερµοκρασία µικρότερη από 100 βαθµούς η κατάστασή του δεν αλλάζει αξιοσηµείωτα. Στους 100 βαθµούς όµως το νερό µεταβάλλεται απότοµα σε ατµό, η ποσότητα περνά σε ποιότητα. Η επανάσταση στην κοινωνική ζωή σηµαίνει άλµα σε καινούργιες κοινωνικές µορφές. Η επανάσταση είναι αναπόφευκτη όταν µέσα στα σπλάχνα της παλιάς κοινωνίας οι παραγωγικές δυνάµεις έχουν αναπτυχτεί σε τέτοιο βαθµό ώστε να µη µπορούν να συνυπάρχουν µε τις παλιές παραγωγικές σχέσεις. Ενάντια στο νόµο της αλµατικής εξέλιξης ξεσπαθώνουν, από φόβο µπρος στην επανάσταση, όλοι οι αντιδραστικοί, οι αναθεωρητές (ρεβιζιονιστές), οι οπορτουνιστές, που επιδιώκουν ν'αποτρέψουν τις ρολεταριακές µάζες από το δρόµο της επανάστασης.

Φιλοσοφικό Λεξικό

www.minibook.gr

Αναγκαιότητα και συµπτωµατικότητα Με τον όρο αναγκαιότητα ο διαλεχτικός υλισµός εννοεί την αντικειµενική νοµοτέλεια στη φύση, δηλ. εκείνη την εξέλιξη των φαινοµένων, που απορρέει αναπόφευκτα από τα προϋπάρχοντα φαινόµενα απ'όλη την εσωτερική πορεία της εξέλιξης των γεγονότων. Η ιδεαλιστική φιλοσοφία είτε αρνείται ολότελα την αναγκαιότητα στη φύση, είτε τη βγάζει από άυλες δυνάµεις, από θεούς, από ιδέες. Ο διαλεχτικός υλισµός βεβαιώνει την αντικειµενικότητα της αναγκαιότητας, το νοµοτελειακό της χαρακτήρα. Μαζί µ'αυτό ο διαλεχτικός υλισµός δεν αρνείται και τη συµπτωµατικότητα (το τυχαίο). Και η συµπτωµατικότητα υπάρχει αντικειµενικά, δεν απορρέει όµως αναγκαστικά από τη νοµοτελειακή εξέλιξη της φύσης, αν και έχει τις αιτίες της. 'Ετσι, από µέσα από το σπόρο αναγκαστικά φυτρώνει το φυτό, αν ο σπόρος βρεθεί σε ευνοϊκές συνθήκες. Είναι όµως δυνατό να υπάρξουν περιπτώσεις που να µη φυτρώσει το φυτό. Το χαλάζι π.χ. µπορεί να σπάσει τα βλαστάρια του. Σε σχέση µε την ανάπτυξη του φυτού το χαλάζι είναι τυχαίο. Αν αυτό δεν υπήρχε, το φυτό θα µπορούσε να ωριµάσει.

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

Το τυχαίο είναι κάτι που µπορεί να γίνει, µπορεί και να µη γίνει. Η µεταφυσική ξεχωρίζει τη συµπτωµατικότητα από την αναγκαιότητα: τα φαινόµενα γι'αυτή είναι είτε µόνο τυχαία, είτε µόνο αναγκαία. Οι µηχανιστές αρνούνται γενικά το τυχαίο. Ο διαλεχτικός υλισµός βεβαιώνει, πως η αναγκαιότητα και η συµπτωµατικότητα είναι συνδεµένες αµοιβαία, πως η τύχη είναι µόνο συµπλήρωση και µορφή εµφάνισης της ανάγκης. Στην πορεία της εξέλιξης περνάει η µια στην άλλη. 'Ετσι, ανεπαίσθητες τυχαίες διαφορές των ατόµων σε χωριστά οργανικά είδη µπορούν να δυναµώσουν τόσο, ώστε να φτάσουν ίσαµε την αλλαγή του ίδιου του είδους. Οι τυχαίες αλλαγές γίνονται τότε αναγκαίες. Και στην κοινωνία επίσης υπάρχει ανάγκη και τύχη, "... όπου στην επιφάνεια γίνεται το παιχνίδι του τυχαίου, εκεί η ίδια αυτή τύχη αποδείχνεται πάντα εξαρτηµένη από εσωτερικούς κρυφούς νόµους. 'Ολο το ζήτηµα είναι ν'αποκαλυφτούν αυτοί οι νόµοι" ('Ενγκελς). Στην κεφαλαιοκρατική αγορά π.χ. οι τιµές των εµπορευµάτων ανεβοκατεβαίνουν εξαρτηµένες από σειρά τυχαίες αιτίες. Μέσα όµως από τις τυχαίες ταλαντεύσεις των τιµών εκδηλώνει µε αναγκαιότητα τη δράση του ο νόµος της αξίας της εργασίας. 'Ετσι η "τύχη αποτελεί µια µορφή που πίσω της κρύβεται η ανάγκη" ('Ενγκελς).

Φιλοσοφικό Λεξικό

www.minibook.gr

Ανάγκη και ελευθερία - Βλέπε: ελευθερία και ανάγκη.

Ανάλυση και σύνθεση- Ανάλυση: το κοµµάτιασµα του αντικειµένου ή του φαινοµένου στα συστατικά του απλά µέρη. Σύνθεση: η συνένωση των µερών του αντικειµένου ή του φαινοµένου σ'ένα σύνολο, η εξέταση του αντικειµένου στην ενότητά του, η µετάβαση από το απλό στο σύνθετο. Η µεταφυσική αντιπαρατάσσει την ανάλυση και τη σύνθεση, τη µια απέναντι στην άλλη. Αντίθετα η υλιστική διαλεχτική διδάσκει την ενότητα της ανάλυσης και της σύνθεσης. "... Η νόηση συνίσταται τόσο στο κοµµάτιασµα των αντικειµένων της συνείδησης στα στοιχεία τους, όσο και στη συνένωση των συγγενικών στοιχείων σε µια ενότητα. Χωρίς ανάλυση δεν υπάρχει σύνθεση" ('Ενγκελς). Γι'αυτό στην πορεία της γνώσης είναι απαραίτητο να εφαρµόζεται τόσο η µέθοδος της ανάλυσης, όσο και η µέθοδος της σύνθεσης, που σαν εξαρτηµένες στιγµές περιλαµβάνονται στη µέθοδο της υλιστικής διαλεχτικής.

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

Π.χ. αναλύοντας την κατασκευή του ανθρώπινου οργανισµού οι επιστήµονες µελετούν λεπτοµερειακά και µονωµένα κάθε όργανο χωριστά. Αλλά για την πλήρη και βαθιά κατανόηση της σηµασίας, του ρόλου και της λειτουργίας κάθε οργάνου δε φτάνει µόνο η ανατοµική ανάλυση. Είναι απαραίτητο να πάρουµε τον οργανισµό σαν σύνολο, σαν ζωντανό οργανισµό σε ενέργεια και να µελετήσουµε τα µέρη που τον αποτελούν σε ενότητα, σε σύνθεση.

Ανάπτυξη - Βλέπε: 1) ∆ιαλεχτική και 2) Εξέλιξη και επανάσταση.

Ανθρωπισµός (Humanismus, απ'το λατιν. humanitas = ανθρωπότητα) - Εµφανίστηκε από το 15ο ως το 16ο αιώνα σαν κοσµοθεωρία της αστικής τάξης, που ανέβαινε τότε και πάλευε για την απελευθέρωση της ανθρώπινης προσωπικότητας και της επιστήµης από τα δεσµά της φεουδαρχίας και της εκκλησίας, για την πίστη στον άνθρωπο και το λογικό του.

Φιλοσοφικό Λεξικό

www.minibook.gr Οι σηµαντικότεροι αντιπρόσωποι του αστικού ανθρωπισµού στην πρώτη περίοδο της εµφάνισής του ήταν: στην Ιταλία ο Πετράρχης, ο Βοκάκκιος κ.ά., στη Γερµανία ο 'Ερασµος κ.ά. Ο αστικός ανθρωπισµός έφτασε στην ακµή του το 18ο αιώνα στην εποχή του διαφωτισµού. 'Οταν ήρθε στην εξουσία η αστική τάξη απαρνήθηκε τις ανθρωπιστικές ιδέες κι άρχισε να καταπνίγει κάθε εκδήλωση ελεύθερης σκέψης. Στις συνθήκες του κεφαλαιοκρατικού συστήµατος δε µπορεί να υπάρξει αληθινός ανθρωπισµός. "... Ο αληθινά πανανθρώπινος προλεταριακός ανθρωπισµός των Μαρξ 'Ενγκελς - Λένιν - Στάλιν, είναι ο ανθρωπισµός που έχει για σκοπό του την πλήρη απελευθέρωση του εργαζόµενου λαού όλων των φυλών και εθνών από τα σιδερένια νύχια του κεφαλαίου" (Γκόρκυ). Αυτός ο αληθινά σοσιαλιστικός ανθρωπισµός υπάρχει µόνο στη Σοβιετική 'Ενωση.

Ανιµισµός (από το λατινικό anima = ψυχή) - Η εµψύχωση των φυσικών φαινοµένων, η δοξασία ότι πίσω από κάθε αντικείµενο της φύσης κρύβεται ένα αόρατο, άυλο πνεύµα, που διευθύνει το αντικείµενο. "... Αυτή η τάση για προσωποποίηση δηµιούργησε παντού θεούς" ('Ενγκελς). Ο ανιµισµός εµφανίστηκε στην αυγή της

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

ανθρώπινης ιστορίας, όταν οι άνθρωποι δεν ήξεραν να ερµηνεύουν σωστά τους νόµους της φύσης. Ο πρωτόγονος ανιµισµός αποτελεί τη βάση της θρησκείας και του φιλοσοφικού ιδεαλισµού.

Ανταγωνισµός, και ανταγωνιστικές αντιθέσεις - Ανειρήνευτες αντιθέσεις που λύνονται µε βίαιο τρόπο. 'Ετσι π.χ. οι αντιθέσεις ανάµεσα στην αστική και την εργατική τάξη λύνονται µε τη σοσιαλιστική επανάσταση. "Ο ανταγωνισµός προλεταριάτου και αστικής τάξης θα µείνει η αστική πάλη, που όταν φτάσει στο ανώτατο όριο της έντασής της αποτελεί τέλεια επανάσταση" (Μαρξ). Στη Σοβιετική 'Ενωση στη µεταβατική περίοδο οι ανταγωνιστικές αντιθέσεις ανάµεσα στην εργατική τάξη και την εργαζόµενη αγροτιά από τη µια και τους κουλάκους από την άλλη, λύθηκαν µε βίαιο τρόπο, µε την εξάλειψη των κουλάκων σαν τάξης, πάνω στη βάση της πλήρους κολλεκτιβοποίησης. Οι αντιθέσεις ανάµεσα στην εργατική τάξη και την εργαζόµενη αγροτιά δεν έχουν χαρακτήρα ανταγωνισµού. Οι αντιθέσεις αυτές στη Σοβιετική 'Ενωση λύθηκαν µε το σοσιαλιστικό µετασχηµατισµό των µικρών αγροτικών νοικοκυριών. Υπάρχει όµως ακόµα ανάµεσα σ'αυτές τις

Φιλοσοφικό Λεξικό

www.minibook.gr τάξεις ουσιαστική διαφορά. Οι οικονοµικές και πολιτικές διαφορές ανάµεσά τους, µε την ανάπτυξη της σοσιαλιστικής ανοικοδόµησης στη Σοβιετική 'Ενωση, όλο και περισσότερο παραµερίζονται και σιγά - σιγά εξαφανίζονται.

Αντίθεση - Βλέπε: 1)Θέση - αντίθεση σύνθεση, 2) Ενότητα και πάλη των αντιθέσεων και 3) Ανταγωνισµός, ανταγωνιστικές αντιθέσεις.

Αντίθεση πνευµατικής και σωµατικής εργασίας - Γεννιέται µε την εµφάνιση της ατοµικής ιδιοκτησίας στα µέσα της παραγωγής, µε την ανάπτυξη του κοινωνικού καταµερισµού της δουλειάς και µε το χωρισµό της κοινωνίας σε τάξεις. Βρίσκεται σ'όλες τις ταξικές κοινωνίες: τη δουλοκτητική, τη φεουδαρχική και την κεφαλαιοκρατική. Μέσα στις συνθήκες της ταξικής καταπίεσης οι εργαζόµενοι (δούλοι - δουλοπάρικοι αγρότες - εργάτες) ήταν καταδικασµένοι σε βαριά σωµατική εργασία και η επιστήµη κι ο πολιτισµός, που αιώνες συσσωρεύονται από την ανθρωπότητα, ήταν προνόµιο των κυρίαρχων

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

τάξεων και των διανοούµενων που τις υπηρετούσαν, των ανθρώπων της πνευµατικής εργασίας. Στο κεφαλαιοκρατικό σύστηµα που, µε την ανάπτυξη της µεγάλης βιοµηχανίας, γρήγορα προώθησε την τεχνική, την επιστήµη, τον πολιτισµό, η αντίθεση µεταξύ πνευµατικής και σωµατικής εργασίας έφτασε στην οξύτερη εκδήλωσή της. Το έργο της τελειοποίησης της τεχνικής, η απασχόληση µε την επιστήµη, τα γράµµατα, την τέχνη κλπ., είναι ειδική δουλειά, που απαιτεί ιδιαίτερη προετοιµασία και όρους ζωής που δεν έχουν οι εργαζόµενοι και οι εργάτες, που τους έλαχε η σωµατική εξαντλητική εργασία. Η µηχανή, πανίσχυρο δηµιούργηµα της ανθρώπινης εργασίας και της επιστήµης στο κεφαλαιοκρατικό σύστηµα, δε χρησιµεύει για την ανακούφιση της δουλειάς του εργάτη, αλλά για τη µεγαλύτερη υποδούλωσή του, τη µετατροπή τεράστιου αριθµού εργατών σε εξαρτήµατα της µηχανής. Ο Μαρξ, ο 'Ενγκελς, ο Λένιν, ο Στάλιν διδάσκουν, ότι µόνο στον κοµµουνισµό θα εξαφανιστεί η αντίθεση ανάµεσα στην πνευµατική και τη σωµατική εργασία. 'Ενα από τα σπουδαιότερα προβλήµατα της ανοικοδόµησης της κοµµουνιστικής κοινωνίας είναι η εξαφάνιση της διαφοράς της πνευµατικής και της σωµατικής εργασίας ανάµεσα στους ανθρώπους. Οι

Φιλοσοφικό Λεξικό

www.minibook.gr βασικοί κοινωνικοί και πολιτικοί όροι για το ξεπέρασµα αυτής της διαφοράς είναι: α) η εξαφάνιση της εκµετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο, η δηµιουργία της σοσιαλιστικής οικονοµίας, η εξάλειψη των εκµεταλλευτριών τάξεων, β) η πρωτόφαντη άνοδος της πολιτικής δραστηριότητας των µαζών, το πλατύ τους τράβηγµα στο έργο της διακυβέρνησης του κράτους, γ) οι τεράστιες δυνατότητες προσέγγισης των λαϊκών µαζών στα γράµµατα, στον πολιτισµό, στην επιστήµη, στην τεχνική. Η ανοικοδόµηση του σοσιαλισµού στη Σοβιετική 'Ενωση, η ανάπτυξη της νέας τεχνικής, των εργοστασίων, η ικανοποίηση όλων των αναγκών της αγροτικής οικονοµίας σε µηχανές, η αύξηση της ευηµερίας των εργαζοµένων, το σταθερό ανέβασµα της µάθησης και του πολιτισµού τους, όλ'αυτά χρησίµευαν για βάση στην εµφάνιση του σταχανωφικού κινήµατος. Το κίνηµα αυτό δείχνει το δρόµο, "που µ'αυτό µόνο µπορεί να πετύχει κανείς τους ανώτερους εκείνους δείχτες της παραγωγικότητας της δουλειάς, που είναι απαραίτητοι για το πέρασµα από το σοσιαλισµό στον κοµµουνισµό και την εξαφάνιση της αντίθεσης µεταξύ πνευµατικής και σωµατικής εργασίας" (Στάλιν). Η Σοβιετική 'Ενωση µπήκε στην τροχιά της ολοκλήρωσης της ανοικοδόµησης του σοσιαλισµού και του βαθµιαίου περάσµατος στην ανοικοδόµηση του

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

κοµµουνισµού. 'Εν'από τα σπουδαιότερα προβλήµατα αυτής της περιόδου είναι το ανέβασµα του πολιτιστικού και τεχνικού επιπέδου της εργατικής τάξης ως το επίπεδο των µηχανικών και τεχνικών. Στην πρώτη φάση της κοµµουνιστικής κοινωνίας (στο σοσιαλισµό) "η αντίθεση µεταξύ της εργασίας της πνευµατικής και της εργασίας της σωµατικής εξακολουθεί να υπάρχει" (Στάλιν). "Μόνο στη δεύτερη, την ανώτερη φάση (στον κοµµουνισµό) το πολιτιστικό και τεχνικό επίπεδο της εργατικής τάξης θα είναι αρκετό ώστε να εξαφανιστεί η αντίθεση ανάµεσα στην εργασία την πνευµατική και την εργασία τη σωµατική" (Στάλιν). "Για να πραγµατοποιηθεί αυτό το γιγάντιο καθήκον, το καθήκον της εξάλειψης της αντίθεσης ανάµεσα στην πνευµατική και τη σωµατική εργασία, δε φτάνουν βέβαια ένα ή δύο πεντάχρονα. Η πλήρης πραγµατοποίηση αυτού του καθήκοντος θα χρειαστεί µερικές δεκαετίες, προχωρούµε όµως µ'επιτυχία σ'αυτό το δρόµο. Το τρίτο πεντάχρονο σχέδιο µας ανεβάζει ένα ακόµα σκαλοπάτι στο δρόµο για την πραγµατοποίηση του µεγάλου αυτού καθήκοντος" (Μολοτώφ).

Φιλοσοφικό Λεξικό

www.minibook.gr

Αντίθεση πόλης και χωριού - Με την αύξηση του κοινωνικού καταµερισµού της δουλειάς χωρίστηκε η πόλη από το χωριό, δηµιουργήθηκε ιστορικά οξεία αντίθεση ανάµεσά τους: εξαιρετική καθυστέρηση του χωριού σχετικά µε την πόλη από οικονοµική, πολιτική και πολιτιστική άποψη. Αυτή η αντίθεση µεγάλωσε ιδιαίτερα µέσα στον καπιταλισµό. "... Η αντίθεση ανάµεσα στην πόλη και το χωριό, είναι µια από τις πιο βαθιές αιτίες της οικονοµικής και εκπολιτιστικής καθυστέρησης του χωριού... Το Κοµµουνιστικό Κόµµα της Σοβιετικής 'Ενωσης (µπολσεβίκοι) θεωρεί την εξαφάνιση αυτής της αντίθεσης σαν ένα από τα βασικά καθήκοντα της κοµµουνιστικής ανοικοδόµησης". Ο Μαρξ και ο 'Ενγκελς απόδειξαν για πρώτη φορά επιστηµονικά, πως το καθήκον αυτό θα πραγµατοποιηθεί µόνο µέσα στον κοµµουνισµό. Η νίκη της µεγάλης οχτωβριανής σοσιαλιστικής επανάστασης δηµιούργησε όλους τους απαραίτητους όρους για την επιτυχή πραγµατοποίηση του δυσκολότατου αυτού έργου. Στην τσαρική Ρωσία τα 65% από τα αγροτικά νοικοκυριά ήταν φτωχά. Βασικό εργαλείο της παραγωγής ήταν το ξύλινο αλέτρι. Το χωριό φυτοζωούσε µέσα στην αθλιότητα, την καθυστέρηση και την αµορφωσιά. Η εκβιοµηχάνιση της χώρας και η κολλεκτιβοποίηση της αγροτικής οικονοµίας επιτρέψανε ν'αλλάξει ριζικά η

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

κατάσταση του χωριού στη Σοβιετική 'Ενωση "... Στη θέση του ωκεανού των µικρών ατοµικών αγροτικών νοικοκυριών µε την αδύνατη τεχνική τους και την καταπίεση από τον κουλάκο, έχουµε τώρα τη µεγαλύτερη στον κόσµο µηχανοποιηµένη, εξοπλισµένη µε νέα τεχνική, παραγωγή, µε τη µορφή του συστήµατος των κολχόζ και των σοβχόζ, που αγκαλιάζει τα πάντα" (Στάλιν). Η σοσιαλιστική ιδιοχτησία κυριαρχεί σ'όλη την αγροτική οικονοµία. Οι βασικές αγροτικές εργασίες εκτελούνται µε σύνθετες µηχανές. Οι γεωργικές εργασίες γίνονται µια ιδιοµορφία της βιοµηχανικής εργασίας. Στα χωριά υπάρχουν εκατοντάδες χιλιάδες ειδικευµένοι οδηγοί τρακτέρ, οδηγοί θεριστικών και αλωνιστικών µηχανών, µηχανικοί. Οι χιλιάδες των σοβχόζ και των σταθµών µηχανών και τρακτέρ δώσανε στο χωριό ανώτερο σοσιαλιστικό πολιτισµό. 'Ανοιξαν χιλιάδες χιλιόµετρα νέοι δρόµοι. Ο ηλεχτρισµός µπήκε πλατιά στη ζωή του χωριού. Το τηλέφωνο, ο τηλέγραφος, το ραδιόφωνο συνδέσανε το χωριό µε τον άλλο κόσµο. Χτίστηκαν λέσχες, αναγνωστήρια, επιστηµονικά εργαστήρια, κινηµατοθέατρα, βιβλιοθήκες. Η προηγούµενη αντίθεση πόλης και χωριού στη Σοβιετική 'Ενωση έχει πια κλονιστεί σύρριζα. Οι διαφορές που

Φιλοσοφικό Λεξικό

www.minibook.gr υπάρχουν ακόµα ανάµεσά τους θα εξαφανιστούν οριστικά µε την ανοικοδόµηση του κοµµουνισµού.

Αντικειµενική αλήθεια - Ο µαρξισµός θεωρεί για αντικειµενική αλήθεια εκείνο το περιεχόµενο των παραστάσεών µας, που αντανακλά σωστά τη φύση, τον αντικειµενικό κόσµο. Π.χ. η βεβαίωση των φυσικών επιστηµών ότι η γη υπήρχε πριν από τον άνθρωπο, είναι αντικειµενική αλήθεια. Οι ιδεαλιστές, αρνούνται τον αντικειµενικό κόσµο που υπάρχει έξω και ανεξάρτητα από τη συνείδηση, δεν παραδέχονται αντικειµενική αλήθεια. Αντίθετα από τον ιδεαλισµό, ο διαλεχτικός υλισµός βεβαιώνει, ότι οι γνώσεις µας, επαληθευµένες στην πράξη, είναι γνώσεις έγκυρες, που έχουν τη σηµασία αντικειµενικών αληθειών.

Αντικειµενικός ιδεαλισµός - Μια από τις βασικές ιδιοµορφίες του ιδεαλισµού (βλ. λ.).

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

Αντικείµενο

Βλέπε:

υποκείµενο

και

αντικείµενο.

Αντικειµενικός - Αντίθετα από το υποκειµενικός, σηµαίνει αυτό που υπάρχει έξω από την ανθρώπινη συνείδηση και ανεξάρτητα απ'αυτή. Ακόµα σηµαίνει τη σωστή αντανάκλαση του αντικειµενικού κόσµου στη συνείδηση του ανθρώπου.

Αντι - Ντύρινγκ - Σύντοµη ονοµασία του κλασικού έργου της µαρξιστικής φιλοσοφίας, του βιβλίου του Φ. 'Ενγκελς: "Η ανατροπή της επιστήµης από τον Ευγένιο Ντύρινγκ". Στο Αντι - Ντύρινγκ "εξετάζοντας τα µεγαλύτερα προβλήµατα από τον τοµέα της φιλοσοφίας, της φυσιογνωσίας και των κοινωνικών επιστηµών... είναι ένα καταπληχτικά περιεκτικό και διδακτικό βιβλίο" (Λένιν). Το βιβλίο στρεφόταν ενάντια στο γερµανό φιλόσοφο Ντύρινγκ (Duehring), εχθρό του µαρξισµού. Ο Ντύρινγκ, που έσµιγε στη "θεωρία" του το χυδαίο υλισµό, τον ιδεαλισµό και το µικροαστικό

Φιλοσοφικό Λεξικό

www.minibook.gr σοσιαλισµό, χαιρετίστηκε µ'ενθουσιασµό από τους οπορτουνιστές, ειδικά από το Μπερνστάιν (βλ. λ.). Ο 'Ενγκελς άρχισε, από τα 1877, να γράφει µια σειρά άρθρα, κάνοντας κριτική στις απόψεις του Ντύρινγκ. Τα άρθρα αυτά βγήκαν το 1878 σε χωριστό βιβλίο. Ο Μαρξ θεώρησε όλο το βιβλίο και το δέκατο κεφάλαιο του Β'µέρους το έγραψε ο ίδιος. Το Αντι - Ντύρινγκ έπαιξε τεράστιο ρόλο στην ανάπτυξη του παγκόσµιου κοµµουνιστικού κινήµατος. Κριτικάροντας το Ντύρινγκ ο 'Ενγκελς µας εισάγει ταυτόχρονα στο σύστηµα των βασικών θέσεων του µαρξισµού, βγάζει τα συµπεράσµατα από τη σαραντάχρονη σχεδόν επιστηµονική εργασία κι επαναστατική πάλη µαζί µε το Μαρξ. Το Αντι - Ντύρινγκ αποτελείται από τρία µέρη: Α' Φιλοσοφία, Β' Πολιτική Οικονοµία, Γ' Σοσιαλισµός. Στην εισαγωγή ο 'Ενγκελς αναλύει το δρόµο της εξέλιξης της ανθρώπινης νόησης και αποκαλύπτει θαυµάσια τη διαφορά ανάµεσα στη διαλεχτική και τη µεταφυσική. Αποδείχνει πως "µόνο µε τη διαλεχτική µπορεί ν'αποχτηθεί ακριβής παράσταση για την οικουµένη, την εξέλιξή της και την εξέλιξη του ανθρώπου, όπως επίσης και για την αντανάκλαση αυτής της εξέλιξης στα κεφάλια των ανθρώπων. Στο Α' µέρος (Φιλοσοφία) ο 'Ενγκελς, κριτικάροντας τη φιλοσοφία του Ντύρινγκ, αποδείχνει,

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

µε απέραντο φυσικοεπιστηµονικό και ιστορικό υλικό, την ορθότητα και τη ζωτικότητα της µαρξιστικής φιλοσοφίας. Στο Β' µέρος (Πολιτική οικονοµία) αναπαράγει συµπυκνωµένα την οικονοµική διδασκαλία του Μαρξ και δείχνει το ανειρήνευτο των ταξικών αντιθέσεων της κεφαλαιοκρατικής κοινωνίας. Στο Γ' µέρος (Σοσιαλισµός) ο 'Ενγκελς εκθέτει την επιστηµονική βάση του σοσιαλισµού, κάνει κριτική στον ουτοπικό σοσιαλισµό και φωτίζει τις βασικές θέσεις της υλιστικής αντίληψης της ιστορίας. Στο ίδιο µέρος καθορίζει επίσης τα καθήκοντα της προλεταριακής επανάστασης και της δικτατορίας του προλεταριάτου.

Απαγωγή - Βλέπε: Επαγωγή και απαγωγή.

Απλοϊκός

ρεαλισµός : Φυσική υλιστική

κοσµοθεωρία, κοινή σ'όλους τους ανθρώπους. Κάθε κανονικά σκεφτόµενος άνθρωπος, αν δεν έκανε σε φρενοκοµείο ή στο σχολειό των ιδεαλιστικών φιλοσόφων, ξέρει πως όλα τα αντικείµενα υπάρχουν ανεξάρτητα από την ανθρώπινη γνώση. Ο απλοϊκός (ή

Φιλοσοφικό Λεξικό

www.minibook.gr αφελής) ρεαλισµός συνίσταται στη φυσική, τις περισσότερες φορές ασυνείδητη, πεποίθηση, ότι ο κόσµος είναι από τη φύση του υλικός. Ωστόσο ο απλοϊκός ρεαλισµός δεν είναι ακόµα επιστηµονική υλιστική κοσµοθεωρία. Ο φυσικός απλοϊκός υλισµός µπορεί εύκολα να χτυπηθεί από την ιδεαλιστική σοφιστική. Ο διαλεχτικός υλισµός ανυψώνει την υλιστική κοσµοθεωρία στο επίπεδο της πιο βαθιάς και πιο συνεπούς φιλοσοφικής διδασκαλίας, που στηρίζεται στις ανώτερες καταχτήσεις της επιστήµης. Οι αντιλήψεις µας για τον απλοϊκό ρεαλισµό διαφέρουν από εκείνες που ανέπτυσσαν οι ιδεαλιστές, ο Μπέρκλεϋ και οι µαχιστές. Αυτοί ισχυρίζονταν ότι ο απλοϊκός ρεαλισµός είναι κοσµοθεωρία που σύµφωνα µ'αυτή ο άνθρωπος έχει να κάνει µόνο µε τις αισθήσεις του και του είναι αδιάφορο αν στην πραγµατικότητα τα πράγµατα υπάρχουν, ή όχι. Ο Λένιν στον "Υλισµό και εµπειριοκριτικισµό" απόδειξε πως αυτό είναι διαστρέβλωση της πραγµατικής ουσίας του απλοϊκού ρεαλισµού, που βρίσκεται στη φυσική µας πεποίθηση ότι η φύση υπάρχει έξω και ανεξάρτητα από τη συνείδηση (Βλ. φυσικός υλισµός).

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

Απόλυτη αλήθεια - Η µεταφυσική µε τον όρο απόλυτη αλήθεια εννοεί την αµεταβλητότητα της ανθρώπινης γνώσης. Εξετάζοντας όλα τα αντικείµενα και τα φαινόµενα σαν αµετάβλητα και µια για πάντα δοσµένα, η µεταφυσική παίρνει και την κάθε αλήθεια σαν ένα για πάντα δοσµένο κι έτοιµο αποτέλεσµα της γνώσης. Ο διαλεχτικός υλισµός αρνείται τέτοιου είδους απόλυτες αλήθειες. Η γνώση αποτελεί µια ιστορική πορεία της κίνησης από την άγνοια στη γνώση, από τη γνώση ξεχωριστών φαινοµένων, ξεχωριστών πλευρών της φύσης, σε µια βαθύτερη και πληρέστερη γνώση της, στην ανακάλυψη όλο και νεώτερων νόµων της εξέλιξής της. Κάθε σκαλοπάτι της γνώσης περιορίζεται από το επίπεδο της επιστήµης, από τις ιστορικές συνθήκες της κοινωνικής ζωής, που αναπόφευκτα κάνουν τις γνώσεις µας για τη φύση σχετικές, δηλ. όχι πλήρεις. Αλλά οι αλήθειες, που αποκαλύπτονται µε τη γνώση µας, αν και είναι σχετικές, περιλαµβάνουν µέσα τους κι ένα κοµµάτι απόλυτης αλήθειας, γιατί αντανακλούν ορθά αν και όχι πλήρως τον αντικειµενικό εξωτερικό κόσµο. Γι'αυτό η γνώση, µε τις όχι πλήρεις σχετικές αλήθειες, µας πλησιάζει στην απόλυτη αλήθεια, δηλ. στην πλήρη και ολόπλευρη γνώση του αντικειµενικού

Φιλοσοφικό Λεξικό

www.minibook.gr κόσµου. Ωστόσο εξαντλητική γνώση του αντικειµενικού κόσµου δε µπορεί να νοηθεί. Τούτο θα ήταν δυνατό µόνο αν ο υλικός κόσµος έπαυε να εξελίσσεται, αν θα σταµατούσε την κίνησή του και θα εξαντλούσε τον εαυτό του. Αυτό όµως δε θα γίνει ποτέ. Ο κόσµος βρίσκεται σε κατάσταση αιώνιας αλλαγής και ανανέωσης. 'Αρα και η γνώση, που είναι η αντανάκλαση του εξωτερικού κόσµου στη νόηση, είναι επίσης ανεξάντλητη και δε µπορεί ποτέ να'χει τέλος, όπως ανεξάντλητος και χωρίς τέλος είναι ο κόσµος.

Apriori (από πριν, εκ των προτέρων) - ∆οσµένο από τα πριν, πριν από την πείρα, που δίνουν οι αισθήσεις, πριν από τα γεγονότα. 'Ετσι "συλλογισµός a priori" σηµαίνει συλλογισµός, που θεµελιώνεται µόνο σε προϋπάρχουσες αφηρηµένες κρίσεις, και δε στηρίζεται στην πείρα και την πραχτική. Αντίθετα, a posteriori (από ύστερα, εκ των υστέρων) σηµαίνει µετά την πείρα, από την πείρα, από τα γεγονότα. Ο διαλεχτικός υλισµός αρνείται τη γνώση, που δε βασίζεται στην πείρα που δίνουν οι αισθήσεις και στην πραχτική.

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

Αριστοτέλης

(384 - 322 π.Χ.) - "Ο µεγαλύτερος διανοητής της αρχαιότητας" (Μαρξ), µεγαλοφυής σοφός - εγκυκλοπαιδικός, φυσιοδίφης, ένας από τους µεγαλύτερους διαλεχτικούς του αρχαίου κόσµου, δηµιουργός της λογικής. Ο Αριστοτέλης ήταν µαθητής του Πλάτωνα, ωστόσο απόρριψε την ιδεαλιστική θεωρία των ιδεών του Πλάτωνα, που έλεγε ότι οι ιδέες προϋπάρχουν και είναι ανεξάρτητες από τα πράγµατα, που αποτελούν µονάχα ατελή αντίγραφα της ιδέας. Η ιδέα που ο Αριστοτέλης ονοµάζει "µορφή", προϋπάρχει µέσα στο ίδιο πράγµα. Ο Αριστοτέλης ταλαντεύεται ανάµεσα στον ιδεαλισµό και τον υλισµό. Κάθε χωριστό πράγµα, σύµφωνα µε τον Αριστοτέλη αποτελείται από ύλη και από άυλη µορφή, που είναι αδιάσπαστα συνδεµένες µεταξύ τους. Η ύλη είναι παθητική, είναι η δυνατότητα του πράγµατος, ενώ η µορφή είναι ενεργητική, είναι δύναµη που µεταβάλλει τη δυνατότητα του πράγµατος σε πραγµατικότητα. Ο κόσµος, όπως λέει ο Αριστοτέλης, είναι αιώνιος, ενιαίος. Η οικουµένη έχει το σχήµα σφαίρας µε κέντρο τη γη, που πίσω της κινούνται οι "σφαίρες" µε τους πλανήτες που τις ακολουθούν. Πίσω τους βρίσκεται ο θεός, "ο ακίνητος πρωτοκινητήρας" (το "πρώτον

Φιλοσοφικό Λεξικό

www.minibook.gr κινούν, ουσία τις αϊδιος και ακίνητος") του κόσµου και µαζί ο τελικός του σκοπός. Στη γνωσιολογία ο Αριστοτέλης πλησιάζει πολύ στον υλισµό υπερασπίζοντας, αντίθετα από τον Πλάτωνα, την καταγωγή των γνώσεων από τις αισθήσεις. Η διδασκαλία του Αριστοτέλη κυριαρχούσε το µεσαίωνα, αλλά "η παπαδοσύνη σκότωσε στον Αριστοτέλη το ζωντανό στοιχείο και διαιώνισε το νεκρό" (Λένιν). Κυριότερα έργα του Αριστοτέλη: "Τα µετά τα Φυσικά", "Ηθικά Νικοµάχεια", "τα Πολιτικά", "Φυσικής ακροάσεως", "Περί ψυχής", "Κατηγορίαι", "Αναλυτικά πρότερα", "Αναλυτικά ύστερα".

'Αρνηση της άρνησης - Πολύ γενικός και ακριβώς γι'αυτό µε πολύ πλατειά ενέργεια και σπουδαίος νόµος της εξέλιξης της φύσης, της ιστορίας και της νόησης. Νόµος, που "... εµφανίζεται στο ζωικό και στο φυσικό βασίλειο, στη γεωλογία, τα µαθηµατικά, την ιστορία, τη φιλοσοφία" ('Ενγκελς). Ο νόµος της άρνησης της άρνησης είναι ένας από τους βασικούς νόµους της διαλεχτικής. Κάθε φαινόµενο, όντας εσωτερικά αντιφατικό, περιέχει µέσα του την ίδια του την άρνηση. Μέσα σ'αυτό παλεύουν εκείνο που γεννιέται κι εκείνο που τελειώνει τη ζωή του, το νέο µε

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

το παλιό. Η άρνηση του παλιού δε σηµαίνει, ωστόσο, άσκοπη καθαρή άρνηση, δε σηµαίνει την απλή απόρριψη όλου του παλιού, όπως θέλουν να πουν οι µεταφυσικοί. "Στη διαλεχτική αρνούµαι δε θα πει απλώς λέω "όχι" ή κηρύσσω το πράγµα ανύπαρχτο, ή το εκµηδενίζω µε οποιοδήποτε τρόπο" ('Ενγκελς). Η διαλεχτική "απαιτεί υπόδειξη... της σύνδεσης του αρνητικού µε το θετικό, της ύπαρξης του θετικού µέσα στο αρνητικό (Λένιν). Ο κοµµουνισµός, σαν ανώτατος κοινωνικοοικονοµικός σχηµατισµός, θα ήταν αδύνατο να υπάρξει δίχως το υψηλό εκείνο επίπεδο ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάµεων, που δηµιουργήθηκε από όλη την προηγούµενη ιστορία της κοινωνίας. Ο κοµµουνισµός είναι η άρνηση του κεφαλαιοκρατικού συστήµατος, διατηρεί όµως κάθε τι θετικό, που δηµιούργησε η ανθρωπότητα κάτω από το ζυγό της κεφαλαιοκρατίας. Γι'αυτό, την πορεία της κίνησης πρέπει να την εννοούµε όχι σαν κίνηση κυκλική, αλλά σαν κίνηση προχωρητική, σαν κίνηση ανοδική, σαν µετάβαση από το παλιό στο νέο, σαν εξέλιξη από το απλό στο σύνθετο, από το κατώτερο στο ανώτερο. Τη φύση και την ανθρώπινη κοινωνία τις χαρακτηρίζει η προοδευτική εξέλιξη. Ο Λένιν έδειξε πως σε ανώτερο στάδιο της εξέλιξης βλέπουµε να επαναλαµβάνονται ορισµένα γνωρίσµατα, ιδιότητες του κατώτερου σταδίου, που διαστρευλώνονται µε την

Φιλοσοφικό Λεξικό

www.minibook.gr επιστροφή στο Παλιό. Αυτό δεν είναι απλή επανάληψη του περασµένου, αλλά νέο, ανώτερο σκαλοπάτι. Η ταξική εκµεταλλευτική κοινωνία είναι η άρνηση του πρωτόγονου κοινοτικού συστήµατος. Με τη σειρά του ο κοµµουνισµός, σαν νέος κοινωνικο-οικονοµικός σχηµατισµός, αρνείται την ταξική κοινωνία. Είναι φανερό πως ο σύγχρονος κοµµουνισµός δεν είναι επιστροφή στο πρωτόγονο κοινοτικό σύστηµα, αλλ'αποτελεί ασύγκριτα ψηλότερο σκαλοπάτι στην εξέλιξη της κοινωνίας. Η ταξική κοινωνία παρουσιάζεται σαν άρνηση της πρωτόγονης κοινωνίας. Η κοµµουνιστική κοινωνία µε τη σειρά της είναι η άρνηση του ταξικού εκµεταλλευτικού συστήµατος, δηλ. άρνηση της άρνησης.

Αρχαία φιλοσοφία - Η φιλοσοφία της εποχής της αρχαίας Ελλάδας και της Ρώµης. Οι αρχές της ανάπτυξής της βρίσκονται στον έκτο αιώνα π.Χ., το τέλος της στον πέµπτο αιώνα π.Χ. Η αρχαία φιλοσοφία έχει τεράστια σηµασία στην ιστορία της φιλοσοφίας, γιατί στις πολυποίκιλες µορφές της "βρίσκονται σ'εµβρυώδη κατάσταση, σε γέννηση, όλοι σχεδόν οι κατοπινοί τύποι κοσµοθεωριών" ('Ενγκελς). 'Ετσι, µέσα σ'αυτήν είχε κιόλας εκδηλωθεί η πάλη

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

ανάµεσα στον ιδεαλισµό (Πλάτωνας) και τον υλισµό (∆ηµόκριτος κ.ά.). Οι αρχαίοι έλληνες φιλόσοφοι ήταν "από γενετής τους αυθόρµητα διαλεχτικοί" ('Ενγελς). Γι'αυτούς η φύση είναι χείµαρρος αλλαγών, εµφάνισης και εξαφάνισης. Τα στοιχεία της διαλεχτικής συνδεµένα µε απλοϊκή υλιστική κοσµοθεωρία, εκφράζονται µ'εξαιρετικήσαφήνεια στον Ηράκλειτο, που διδάσκει ότι ο κόσµος δε δηµιουργήθηκε από κανέναν από τους θεούς ή τους ανθρώπους, αλλά είναι "αιώνια ζωντανή φωτιά" ("αείζωον πυρ"), ότι στον κόσµο "όλα κυλάν, όλα διαρκώς αλλάζουν" ("πάντα ρει", "αεί γίγνεσθαι και µεταβάλλεσθαι", "πάντα χωρεί και ουδέν µένει"). Ωστόσο η διαλεχτική άποψη των αρχαίων φιλοσόφων για τη φύση, αληθινή στο σύνολό της, δεν ήταν αρκετή για να εξηγηθούν οι µερικότητες, τα χωριστά φαινόµενα του κόσµου, για τη βαθιά µελέτη των χωριστών αντικειµένων. Οι αρχαίοι φιλόσοφοι δεν έφτασαν ακόµα ως την ανάλυση της φύσης κατά µέρη και η πλήρης επιστηµονική γνώση της φύσης στο σύνολο είναι δυνατή µόνο τότε, όταν γίνουν γνωστές οι χωριστές της πλευρές. Μπορούµε να ξεχωρίσουµε τρεις περιόδους στην εξέλιξη της αρχαίας φιλοσοφίας: α) φιλοσοφία της περιόδου του σχηµατισµού της δουλοκτητικής κοινωνίας (6ος αιώνας π.Χ.) - στην

Φιλοσοφικό Λεξικό

www.minibook.gr περίοδο αυτή παρουσιάζονται η σχολή της Μιλήτου, ο Πυθαγόρας, ο Ηράκλειτος, οι ελεάτες – β) φιλοσοφία της περιόδου της άνθισης και της κρίσης (5ος αιώνας και πρώτα τρία τέταρτα του 4ου αιώνα π.Χ.) - επιφανέστεροι φιλόσοφοι αυτής της περιόδου ήταν ο ∆ηµόκριτος, ο Σωκράτης, ο Πλάτωνας, ο Αριστοτέλης – γ) φιλοσοφία της ελληνιστικής περιόδου - σ'αυτήν εµφανίστηκαν ο Επίκουρος, οι νεοπλατωνικοί (Πλωτίνος), οι σκεπτικιστές, οι στωικοί. Με την επίδραση της ελληνικής σκέψης από τα µέσα του 2ου αιώνα π.Χ. εµφανίζεται και η ρωµαϊκή φιλοσοφία (Λουκρήτιος, Σενέκας, Κικέρων, Μάρκος Αυρήλιος). Η κατάπτωση της αρχαίας φιλοσοφίας συνδέεται µε την πτώση της δουλοκτητικής κοινωνίας. Η αρχαία φιλοσοφία εξάσκησε τεράστια επίδραση στην κατοπινή εξέλιξη της επιστήµης και της φιλοσοφίας.

Αστικός αντικειµενισµός - Ερµηνεία για την αναγκαιότητα και τη νοµοτέλεια της ιστορικής πορείας, που δικαιώνει κι εξυµνεί το κεφαλαιοκρατικό σύστηµα. 'Ετσι ο Π. Στρούβε, ένας από τους εκπρόσωπους του "νόµιµου µαρξισµού", κριτικάροντας τους ναρόντνικους, που δεν καταλάβαιναν την

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

αντικειµενική αναγκαιότητα της ανάπτυξης του καπιταλισµού στη Ρωσία το 19ο αιώνα, κήρυσσε την παραίτηση από την πάλη ενάντια στον καπιταλισµό, γιατί ο καπιταλισµός αναπτύσσεται από αντικειµενική αναγκαιότητα και αρνούνταν τις ανειρήνευτες αντιθέσεις του κεφαλαιοκρατικού συστήµατος, που οδηγούν αναπόφευκτα στην προλεταριακή επανάσταση. Αντίθετα από τον αστικό αντικειµενισµό, ο µαρξισµός-λενινισµός αποδείχνει ότι το κεφαλαιοκρατικό σύστηµα εµφανίστηκε από ιστορική αναγκαιότητα, αλλ'ότι επίσης είναι ιστορικά αναγκαία η πτώση του µε τη βίαιη επαναστατική ανατροπή. Η µαρξιστική αντίληψη της αντικειµενικότητας κλείνει µέσα της την κοµµατικότητα, που επιβάλλει να εκτιµούνται τα ιστορικά γεγονότα από την άποψη του επαναστατικού προλεταριάτου.

'Ατοµο - Την έννοια του ατόµου την εισήγαγαν για πρώτη φορά στην επιστήµη ο ∆ηµόκριτος (βλ. λ.) και ο Επίκουρος (βλ. λ.), που θεωρούσαν το άτοµο σαν το µικρότερο κοµµάτι της ύλης, που δε µπορεί να διαιρεθεί πιο πέρα. Μ'αυτή τη µορφή το άτοµο παρουσιάστηκε αργότερα στη φιλοσοφία του Γκασσέντι (Gassendi) και

Φιλοσοφικό Λεξικό

www.minibook.gr του Χόλµπαχ (Holbach) (βλ. λ.) όπως και στη φυσική του Νεύτωνα (βλ. λ.) Με τέτοια επίσης µεταφυσική αντίληψη το άτοµο µπήκε στη χηµεία και στη φυσική από τις αρχές του 19ου αιώνα. Η ανάπτυξη της φυσικής και της χηµείας στο 19ο αιώνα επιβεβαίωσε πειραµατικά την ύπαρξη των ατόµων. Πιστοποιήθηκε πως το µόριο κάθε χηµικού στοιχείου αποτελείται από ορισµένο αριθµό ατόµων. Στο τέλος του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα η επιστήµη εγκατέλειψε την αρχική αντίληψη για το άτοµο σαν αδιαίρετο κοµµάτι της ύλης. Το άτοµο αποδείχτηκε διαιρετό, µεταβλητό, που µπορεί να καταστραφεί κι έχει πολύπλοκη διάρθρωση κι ηλεκτροµαγνητική φύση. Το άτοµο αποτελείται από πυρήνα και ηλεκτρόνια. Ο πυρήνας, µε τη σειρά του, έχει πολύπλοκη κατασκευή και µπορεί να διαιρεθεί. Ο Λένιν είδε στην αντίληψη αυτή την επιβεβαίωση της διδασκαλίας του διαλεχτικού υλισµού για την ενότητα της ύλης, για την ανυπαρξία απόλυτων, τελειωτικών ορίων στη φύση και τη γνώση της φύσης. Κριτικάροντας τη µεταφυσική αντίληψη για το άτοµο, ο Λένιν έλεγε πως ο διαλεχτικός υλισµός παραδέχεται το ανεξάντλητο του ατόµου και βεβαιώνει πως "το ηλεκτρόνιο είναι επίσης ανεξάντλητο όπως και το άτοµο".

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

Αυθορµητισµός - Βλέπε: αυτοκίνηση.

Αυτοκίνηση (ή αυτοκινησία) - Ο κόσµος όλος βρίσκεται σε µια ακατάπαυστη κίνηση κι εξέλιξη. Οι ιδεαλιστές κι οι παπάδες βεβαιώνουν πως η αιτία της κίνησης δε βρίσκεται στη φύση, αλλ'έξω απ'αυτή, στο Θεό. Ο διαλεχτικός υλισµός, εξηγώντας τον κόσµο µε τον ίδιο τον εαυτό του, βεβαιώνει πως η αιτία της κίνησης και της εξέλιξης δε βρίσκεται στο Θεό, αλλά στη φύση και στους νόµους που ανήκουν στην ίδια τη φύση του κόσµου. Στη φύση και στην κοινωνία η κίνηση, η εξέλιξη, συντελείται χάρη στις εσωτερικές αντιφάσεις, που ενυπάρχουν στα αντικείµενα και στα φαινόµενα. Γι'αυτό η κίνηση, η εξέλιξη των αντικειµένων είναι αυτοκίνηση, αυτοεξέλιξή τους. "'Ορος για να γνωρίσουµε όλα τα προτσές του κόσµου στην "αυτοκίνησή" τους, στην αυθόρµητη εξέλιξή τους, στην ακµή της ζωής τους, είναι η γνώση τους σαν ενότητες αντιθέσεων" (Λένιν). Βλ. Ενότητα και πάλη των αντιθέσεων.

Φιλοσοφικό Λεξικό

www.minibook.gr

Β "Βάσεις του λενινισµού" - Βιβλίο του συντρόφου Στάλιν που βγήκε στα 1924. Είναι οι διαλέξεις που έκανε στο κοµµουνιστικό πανεπιστήµιο του Σβερντλώφ. Στο βιβλίο αυτό, που είναι αφιερωµένο στη θεωρητική θεµελίωση του λενινισµού, ο σ. Στάλιν δείχνει το ειδικό και το νέο, που ο Λένιν πρόσθεσε στο θησαυροφυλάκιο του µαρξισµού. Ο λενινισµός είναι η παραπέρα ανάπτυξη του µαρξισµού, η εφαρµογή του στις συνθήκες της εποχής του ιµπεριαλισµού και των προλεταριακών επαναστάσεων. Ο λενινισµός γεννήθηκε στη Ρωσία, είναι όµως διεθνές φαινόµενο, που έχει τις ρίζες του σ'όλη τη διεθνή ανάπτυξη. Η Ρωσία στάθηκε η εστία του λενινισµού γιατί ήταν ο κόµος όλων των αντιθέσεων του ιµπεριαλισµού. Η Ρωσία εγκυµονούσε την επανάσταση περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη χώρα και µόνο γι'αυτό ήταν σε θέση να λύσει τις αντιθέσεις αυτές µε επαναστατικό τρόπο. Καθορίζοντας τον παγκόσµιο χαρακτήρα του λενινισµού ο σ. Στάλιν λέει: "Ο λενινισµός είναι ο µαρξισµός της εποχής του ιµπεριαλισµού και της προλεταριακής επανάστασης. Ακριβέστερα, ο λενινισµός είναι η θεωρία και η ταχτική της προλεταριακής

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

επανάστασης γενικά, η θεωρία και η ταχτική της δικτατορίας του προλεταριάτου ιδιαίτερα". Στα κεφάλαια "η µέθοδος" και "η θεωρία", ο σ. Στάλιν, ξεσκεπάζοντας τη µέθοδο και τα θεωρητικά δόγµατα του οπορτουνισµού της 2ης ∆ιεθνούς, δίνει βαθύ χαρακτηρισµό της ουσίας και της σηµασίας της επαναστατικής µεθόδου και θεωρίας του λενινισµού για την πρακτική της επαναστατικής πάλης του προλεταριάτου. Ο σ. Στάλιν δείχνει πως χωρίς το ξεσκέπασµα και την αµείλιχτη πάλη ενάντια στα οπορτουνιστικά δόγµατα της 2ης ∆ιεθνούς, που σήµαιναν παραίτηση από την επαναστατική πάλη για την επαναστατική ανατροπή του καπιταλισµού και την εγκαθίδρυση της δικτατορίας του προλεταριάτου, ήταν αδύνατο ν'αναπτυχτεί δηµιουργικά ο µαρξισµός. 'Επρεπε να στερεωθεί και ν'αναπτυχτεί δηµιουργικά παραπέρα η µέθοδος του επαναστατικού µαρξισµού, η υλιστική διαλεχτική του, να πάψει η απόσπαση της θεωρίας από την πράξη, να δηµιουργηθεί πραγµατικό προλεταριακό κόµµα, κόµµα νέου τύπου, κόµµα εξοπλισµένο µ' επαναστατική θεωρία. Η θεωρία είναι χωρίς περιεχόµενο όταν δε συνδέεται µε την πρακτική επαναστατική πάλη. Η πρακτική είναι τυφλή, αν δεν φωτίζει το δρόµο της η επαναστατική θεωρία.

Φιλοσοφικό Λεξικό

www.minibook.gr Στα επόµενα κεφάλαια του βιβλίου ο σ. Στάλιν ταξινοµεί µε συνέπεια και θεµελιώνει το σύνολο των βασικών ζητηµάτων της διδασκαλίας του Λένιν. Το κεφάλαιο "δικτατορία του προλεταριάτου" εξετάζει τα εξής ζητήµατα: η δικτατορία του προλεταριάτου σαν βασικό περιεχόµενο της σοσιαλιστικής επανάστασης, τα ιστορικά καθήκοντα της δικτατορίας του προλεταριάτου, η σοβιετική εξουσία σαν κρατική µορφή της δικτατορίας του προλεταριάτου. Το ζήτηµα της δικτατορίας του προλεταριάτου είναι το βασικό ζήτηµα του µαρξισµούλενινισµού. Ο σ. Στάλιν δίνει µεγάλη προσοχή στην επεξεργασία του αγροτικού και του εθνικού ζητήµατος (κεφάλαια "το αγροτικό ζήτηµα" και "το εθνικό ζήτηµα", επεξηγώντας πώς αποτελούν µέρος του γενικού ζητήµατος της προλεταριακής επανάστασης, της δικτατορίας του προλεταριάτου κι είναι τα φλέγοντα και ζωτικά ζητήµατα του λενινισµού. Στο κεφάλαιο "στρατηγική και ταχτική", ο σ. Στάλιν δίνει µια βαθιά και σαφή έκθεση της ουσίας της επαναστατικής στρατηγικής και ταχτικής του λενινισµού. Στο βιβλίο του σ.Στάλιν, βρίσκεται η θεωρητική θεµελίωση κι ανάπτυξη της λενινιστικής διδασκαλίας για το κόµµα (κεφάλαιο "το κόµµα") σαν πρωτοπόρο, συνειδητό, οργανωµένο απόσπασµα της εργατικής τάξης, σαν ανώτερη µορφή ταξικής οργάνωσης του προλεταριάτου. Ο σ. Στάλιν µε βάση την τεράστια πείρα

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

της πάλης του κόµµατος ενάντια στους εχθρούς, τους οπορτουνιστές αναπτύσσει παραπέρα τη λενινιστική διδασκαλία για την ενότητα του κόµµατος, για τη σιδερένια πειθαρχία και το δυνάµωµα του κόµµατος µε το ξεκαθάρισµά του από τα ξένα, τα εχθρικά, τα οπορτουνιστικά στοιχεία. Στο τελευταίο κεφάλαιο ("το στυλ της δουλειάς"), ο σ. Στάλιν δείχνει ότι το θεωρητικό και πραχτικό σχολειό του λενινισµού, που διαµορφώνει έναν ειδικό τύπο κοµµατικού και κρατικού εργάτη, ένα ειδικό στυλ στην κοµµατική και πρακτική δουλειά, αποτελείται από τη συνένωση δυο ιδιαιτέρων χαρακτηριστικών: της ρωσικής επαναστατικής έξαρσης και του αµερικανικού πνεύµατος δουλειάς. Το βιβλίο του σ. Στάλιν "Οι βάσεις του λενινισµού" έπαιξε τεράστιο ρόλο στην πάλη του κόµµατος ενάντια στους τροτσκιστές κι όλους τους εχθρούς του µπολσεβικισµού, τους εχθρούς του λαού. Το θεωρητικό έργο του Στάλιν "οι βάσεις του λενινισµού", λέει η "Ιστορία του Κοµµουνιστικού Κόµµατος της Σοβιετικής 'Ενωσης (µπολσεβίκων)", είχε µεγάλη σηµασία για την ιδεολογική συντριβή του τροτσκισµού και την υπεράσπιση του λενινισµού... Το βιβλίο αυτό είναι µια αριστοτεχνική έκθεση και βαθιά θεωρητική θεµελίωση του λενινισµού.

Φιλοσοφικό Λεξικό

www.minibook.gr Εξόπλισε τότε κι εξοπλίζει και τώρα τους µπολσεβίκους σ'όλο τον κόσµο µε το κοφτερό όπλο της µαρξιστικής λενινιστικής θεωρίας".

Βάση και εποικοδοµήµατα - Ο τρόπος της παραγωγής, δηλ. οι παραγωγικές δυνάµεις και ι παραγωγικές σχέσεις σχηµατίζουν την οικονοµική βάση της κοινωνίας, που πάνω της πυργώνεται το σύστηµα των επικοδοµηµάτων - πολιτικά καθεστώτα και θεσµοί, καθώς και µορφές της κοινωνικής συνείδησης: ηθική, επιστήµη, θρησκεία, φιλοσοφία κ.ά. Με την αλλαγή της βάσης αλλάζουν, λίγο-πολύ γρήγορα, κι όλα τα επικοδοµήµατα. Στην πολιτική κι ιδεολογική πάλη αντανακλούνται οι οικονοµικές συνθήκες της ζωής της κοινωνίας. Τα εποικοδοµήµατα όµως, που άµεσα ή έµµεσα καθορίζονται από την οικονοµική βάση, δεν είναι, όπως φαντάζονται οι χυδαίοι οικονοµολόγοι, παθητική συνέπεια της οικονοµικής και η οικονοµική δεν αποτελεί καθόλου τη µοναδική ενεργητική δύναµη στην εξέλιξη της κοινωνίας. Τα εποικοδοµήµατα εξασκούν τη δική τους επίδραση πάνω στη βάση και µε τη σειρά τους επιταχύνουν ή επιβραδύνουν την εξέλιξη της κοινωνίας. 'Ετσι, η αστική τάξη χρησιµοποιεί το κράτος της για την

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

πάλη ενάντια στην προλεταριακή επανάσταση, προσπαθώντας µ'αυτό τον τρόπο να συγκρατήσει την επαναστατική εξέλιξη της κοινωνίας. Συνεπώς το πολιτικό εποικοδόµηµα παίζει εδώ ενεργό αντιδραστικό ρόλο. Το προλεταριάτο, καταχτώντας την πολιτική εξουσία καταργεί την αστική ατοµική ιδιοκτησία που φράζει το δρόµο στην εξέλιξη των παραγωγικών δυνάµεων, µπάζει το ατοµικό µικρό αγροτικό νοικοκυριό στην τροχιά της κολλεχτιβιστικής σοσιαλιστικής οικονοµίας. Στη θέση της ατοµικής ιδιοκτησίας µπαίνει η σοσιαλιστική κοινωνική ιδιοχτησία στα µέσα της παραγωγής. 'Ετσι το προλεταριακό κράτος δηµιουργεί απεριόριστες δυνατότητες για την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάµεων. Αυτό είναι ένα χτυπητό παράδειγµα για τον ενεργό επαναστατικό ρόλο του πολιτικού εποικοδοµήµατος στην εξέλιξη της κοινωνίας, της οικονοµικής της και των παραγωγικών της δυνάµεων. Στη Σοβιετική 'Ενωση το δυνάµωµα του σοσιαλιστικού κράτους των εργατών και αγροτών και η κατάκτηση της µαρξιστικής - λενινιστικής θεωρίας είναι οι σπουδαιότεροι όροι για την επιτυχία του βαθµιαίου περάσµατος που άρχισε κιόλας, στην ανώτερη φάση του κοµµουνισµού.

Φιλοσοφικό Λεξικό

www.minibook.gr

Βασικό

ζήτηµα της φιλοσοφίας - Το

ζήτηµα για τη σχέση της νόησης µε το είναι, του πνεύµατος µε τη φύση. Ο 'Ενγκελς σηµειώνει ότι οι φιλόσοφοι χωρίστηκαν σε δυο στρατόπεδα, τους ιδεαλιστές και τους υλιστές, ανάλογα µε το τι πίστευαν για πρωτεύον: το είναι ή τη συνείδηση. 'Ολοι οι αντιπρόσωποι της ιδεαλιστικής φιλοσοφίας παίρνουν για πρωτεύον τη συνείδηση, την ιδέα, το πνεύµα. Οι υλιστές πάλι θεωρούν πρωτεύον τη φύση, την ύλη, ενώ τη συνείδηση τη θεωρούν ιδιότητα της ύλης, παράγωγο από την ύλη, δευτερεύον. Το βασικό ζήτηµα της φιλοσοφίας έχει ακόµα και δεύτερη πλευρά: αν είµαστε ή όχι σε θέση να γνωρίσουµε το γύρω µας κόσµο. Οι περισσότεροι φιλόσοφοι πιστεύουν πως είναι δυνατό να γνωριστεί ο γύρω µας κόσµος. Υπάρχουν όµως φιλόσοφοι (αγνωστικιστές) που αρνούνται τη δυνατότητα αυτή. Ο διαλεχτικός υλισµός αποκρούει τον αγνωστικισµό. Τα αισθήµατά µας, οι παραστάσεις µας, η αντίληψή µας είναι αντίγραφα, αντανακλάσεις του αντικειµενικού κόσµου. Η πραχτική χρησιµεύει σαν κριτήριο για το αν οι γνώσεις µας είναι αληθινές ή όχι. "Τη στιγµή που χρησιµοποιούµε για τον εαυτό µας ένα οποιοδήποτε πράγµα, σύµφωνα µε τις ιδιότητές του που έχουµε αντιληφτεί, από την ίδια αυτή

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

στιγµή υποβάλλουµε σε αλάνθαστη εξέταση την αλήθεια ή την απατηλότητα των αισθησιακών µας προσλήψεων" ('Ενγκελς). Μόνο ο ιστορικός υλισµός δίνει ως το τέλος συνεπή λύση στο βασικό ζήτηµα της φιλοσοφίας.

Γ Γενική σχέση ανάµεσα στα φαινόµενα, αλληλεπίδραση - Η αµοιβαία σχέση, η αλληλεπίδραση των αντικειµένων και των φαινοµένων της κοινωνίας έχει γενικό χαρακτήρα. Γι'αυτό η µαρξιστική διαλεχτική βεβαιώνει πως κανένα φαινόµενο στην φύση και στην κοινωνία ∆ε µπορεί να νοηθεί αν το πάρουµε έξω από τις σχέσεις του µε τα γύρω του φαινόµενα. 'Ετσι π.χ. το ηλιακό σύστηµα αποτελεί ενιαίο σύνολο και όλα του τα µέρη βρίσκονται σε αλληλοσύνδεση και αλληλεπίδραση. Αµοιβαία σχέση υπάρχει ανάµεσα στα ζώα και στις γύρω τους γεωγραφικές συνθήκες. Επίσης στην ανθρώπινη κοινωνία όλα τα µέρη της βρίσκονται σε

Φιλοσοφικό Λεξικό

www.minibook.gr στενή αλληλοσύνδεση και αλληλοκαθορισµό. Κάθε κοινωνικό σύστηµα και κάθε κοινωνική κίνηση στην ιστορία πρέπει να εξετάζονται από την άποψη των συνθηκών που τα γέννησαν και που συνδέονται µαζί τους. 'Ετσι π.χ. στην εποχή µας ο θεσµός της δουλείας είναι παραλογισµός, στις συνθήκες όµως του σε αποσύνθεση πρωτόγονου κοινοτικού συστήµατος ο θεσµός της δουλείας ήταν νοµοτελειακό φαινόµενο, γιατί σήµαινε ένα βήµα µπρος σε σύγκριση µε το πρωτόγονο κοινοτικό σύστηµα. Η ύπαρξη αλληλεπίδρασης ανάµεσα στα φαινόµενα ∆ε σηµαίνει πως όλες οι αιτίες και οι συνέπειες είναι εξίσου σπουδαίες: η διαλεχτική µέθοδος επιβάλλει ν'αναζητείται η βάση της αλληλεπίδρασης των φαινοµένων και να πιστοποιούνται οι αποφασιστικές, ριζικές αιτίες που καθορίζουν το ένα ή το άλλο φαινόµενο.

Γενικό - Βλέπε: Μοναδικό, ειδικό και γενικό.

Γερµανική κλασική φιλοσοφία - Βλέπε: Κλασική γερµανική φιλοσοφία.

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

Γεωγραφικό περιβάλλον - Είναι η φύση που περιβάλλει την κοινωνία, οι εξωτερικές φυσικές συνθήκες της ζωής της κοινωνίας, το κλίµα, το έδαφος, τα πλούτη του υπεδάφους κλπ. Το γεωγραφικό περιβάλλον είναι ένας από τους απαραίτητους και σταθερούς όρους της υλικής ζωής της κοινωνίας. Επενεργώντας πάνω στη φύση µε τα εργαλεία της παραγωγής και χρησιµοποιώντας τις δυνάµεις της φύσης (νερό, φωτιά, άνεµο κλπ.), ο άνθρωπος παράγει τα αναγκαία για την ύπαρξή του µέσα ζωής, τα υλικά αγαθά. Το γεωγραφικό περιβάλλον επιδρά στην εξέλιξη της κοινωνίας. Μπορεί να επιταχύνει την εξέλιξη της κοινωνίας π.χ. µε την ευνοϊκή γεωγραφική θέση της µιας ή της άλλης χώρας, µε την ύπαρξη σ'αυτή τη χώρα φυσικού πλούτου και, αντίθετα, µπορεί να δυσκολέψει την εξέλιξη της κοινωνίας. ∆εν παίζει το γεωγραφικό περιβάλλον διόλου αποφασιστικό ρόλο. Κι αυτή η επίδραση του γεωγραφικού περιβάλλοντος πάνω στην κοινωνία εξαρτάται από το επίπεδο της ανάπτυξης της υλικής παραγωγής και δεν είναι όµοια στα διάφορα επίπεδα των παραγωγικών δυνάµεων της κοινωνίας. 'Ετσι λ.χ. στις πρώτες βαθµίδες της ανάπτυξης της κοινωνίας, τα ποτάµια κι οι θάλασσες χώριζαν τους

Φιλοσοφικό Λεξικό

www.minibook.gr ανθρώπους, µε την ανάπτυξη όµως της ναυπηγικής και της ναυτιλίας µετατράπηκαν σε δρόµους επικοινωνίας κι έγιναν µέσα επαφής και σύνδεσης ανάµεσα στους λαούς. 'Αλλοτε πολλά χρήσιµα ορυκτά (κάρβουνο, πετρέλαιο, µεταλλεύµατα κ.ά.) δεν είχαν σηµασία για την κοινωνία. Με τη σηµερινή όµως βιοµηχανία και τεχνική παίζουν τεράστιο ρόλο στην παραγωγή των υλικών αγαθών.

Γεωγραφικός υλισµός - Τάση στην αστική κοινωνική επιστήµη που αποδίδει στο γεωγραφικό περιβάλλον αποφασιστική σηµασία για την κοινωνική εξέλιξη. Τη διαφορά ανάµεσα στους λαούς, τη διαφορά ανάµεσα στα κοινωνικά τους συστήµατα, ο γεωγραφικός υλισµός προσπαθεί να την εξηγήσει µε τη διαφορά των γεωγραφικών συνθηκών, όπου ζουν οι λαοί. Εκπρόσωποι του γεωγραφικού υλισµού ήταν π.χ. ο Γάλλος γεωγράφος Ε. Ρεκλύ (Reclus) κι ο Ρώσος οπαδός του Λ. Ι. Μέτσνικωφ. Ο τελευταίος εξαρτούσε την εξέλιξη όλου του ανθρώπινου πολιτισµού, υλικού και πνευµατικού, από τη σηµασία που έχουν για τη ζωή των λαών και των κρατών τα ποτάµια κι η θάλασσες. Γι'αυτό και χώριζε όλη την ιστορία του "ποτάµιου", του "θαλασσινού" και του "ωκεάνειου" πολιτισµού.

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

Ο γεωγραφικός υλισµός δε µπορεί να εξηγήσει επιστηµονικά την πραγµατική αιτία της κοινωνικής εξέλιξης. Το γεωγραφικό περιβάλλον, που µένει σχεδόν αµετάβλητο δεκάδες χιλιάδες χρόνια, δε µπορεί να είναι κύρια αιτία της εξέλιξης της κοινωνίας, που ζει ριζικές µεταβολές σε πολύ πιο σύντοµα χρονικά διαστήµατα (σ'εκατοντάδες χρόνια, καµιά φορά µάλιστα σε δεκαετίες µόνο, γίνονται οι πιο µεγάλες αλλαγές). Η αιτία, που καθορίζει την κοινωνική εξέλιξη, δε βρίσκεται στην εξωτερική φύση, ούτε στο γεωγραφικό περιβάλλον, αλλά στην αλλαγή των τρόπων παραγωγής των υλικών αγαθών. 'Οσο περισσότερο αναπτυγµένες είναι οι παραγωγικές δυνάµεις της κοινωνίας, τόσο µικρότερη είναι η εξάρτηση της κοινωνίας από το γεωγραφικό περιβάλλον (βλ. λ.).

Γεωκεντρικό και ηλιοκεντρικό σύστηµα του κόσµου - Ως το 16ο αιώνα κυριαρχούσε το γεωκεντρικό σύστηµα του κόσµου του Πτολεµαίου (2ος αιών. µ. Χ.). Σύµφωνα µ'αυτό η γη είναι ακίνητη και το κέντρο του σύµπαντος και γύρω απ'αυτή γυρίζουν ο ήλιος, το φεγγάρι, οι πλανήτες, τ'αστέρια, όλος ο κόσµος. Γι'αυτό και υποθέταν (και η εκκλησία υποστήριζε αυτή

Φιλοσοφικό Λεξικό

www.minibook.gr την πλάνη) πως όλα στη φύση γίνονται χάρη της γης, για τα συµφέροντα των ανθρώπων. Ο Κοπέρνικος (16ος αιώνας) απόδειξε την ανεπάρκεια αυτής της θεωρίας και εισήγαγε το ηλιοκεντρικό σύστηµα του κόσµου. Σύµφωνα µ'αυτό, στο κέντρο της οικουµένης βρίσκεται ο ήλιος, ενώ οι πλανήτες (ανάµεσα σ'αυτούς και η γη) γυρίζουν γύρω από τον ήλιο. Το σύστηµα αυτό ισχύει και σήµερα µε τη διόρθωση πως ο ήλιος βρίσκεται στο κέντρο µονάχα του ηλιακού συστήµατος, που κι αυτό το ίδιο κινείται στον κοσµικό χώρο.

Γνώση - Βλέπε: 1) Γνωσιολογία και 2) Θεωρία της αντανάκλασης.

Γνωσιολογία (γνώση - λόγος) - Θεωρία της γνώσης, φιλοσοφική διδασκαλία για την ικανότητα του ανθρώπου να κατανοήσει την πραγµατικότητα και να φτάσει στην αλήθεια. ∆ιδασκαλία για τις πηγές της γνώσης (αισθήσεις, λογικό) και για τις µορφές που παίρνει (αίσθηµα,

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

παράσταση, έννοια, κρίση, συλλογισµός κλπ.). Αφετηρία για κάθε γνωσιολογία είναι η υλιστική ή ιδεαλιστική λύση του προβλήµατος: τι σχέση έχει η γνώση µας για τον κόσµο που µας περιβάλλει, µε τον ίδιο τον κόσµο; Η υλιστική γνωσιολογία ξεκινά από τη θέση πως υπάρχουν αντικείµενα, πράγµατα, σώµατα, έξω από µας και ανεξάρτητα από µας, πως τα αισθήµατά µας είναι εικόνες του εξωτερικού κόσµου. Η ιδεαλιστική φιλοσοφία ισχυρίζεται πως η γνώση του ανθρώπου είναι αντανάκλαση της ιδέας (Πλάτωνας - Χέγκελ), ή συµπίπτει µε το ίδιο το είναι, που υπάρχει µόνο στην αντίληψη του ανθρώπου (υποκειµενικός ιδεαλισµός του Μπέρκλεϋ και των µαχιστών), ή κατ'αρχήν αρνείται τη δυνατότητα να γνωρίσουµε τον κόσµο (αγνωστικισµός του Χιουµ και του Καντ). Στη µαρξιστική φιλοσοφία δεν υπάρχει ιδιαίτερη επιστήµη γνωσιολογίας: η υλιστική διαλεχτική, που αποκαλύπτει τους γενικούς νόµους της φύσης, της κοινωνίας και της νόησης, είναι η µοναδική επιστηµονική θεωρία της γνώσης. "Κλείνει µέσα της εκείνο, που ονοµάζουν τώρα θεωρία της γνώσης, γνωσιολογία" (Λένιν).

Φιλοσοφικό Λεξικό

www.minibook.gr

∆ ∆αρβινισµός - Θεωρία της εξέλιξης του Ντάρβιν (βλ. λ.) για την καταγωγή των φυτών και των ζώων (µαζί και του ανθρώπου). Ο Ντάρβιν απόδειξε πως τα ζώα και τα φυτά αλλάζουν διαρκώς και παρουσιάζουν καινούργιες µορφές. Η εµφάνιση των καινούργιων µορφών, όπως και η εξαφάνιση των παλιών, δεν προκαλείται από µια δηµιουργική πράξη του Θεού, όπως διδάσκει η θρησκεία, αλλ'είναι αποτέλεσµα της φυσικο-ιστορικής εξέλιξης. Υπήρχαν και πριν από το Ντάρβιν οπαδοί των εξελικτικών θεωριών για τον κόσµο των ζώων και των φυτών, όπως λ.χ. ο Λαµάρκ. Αλλά µόνο ο Ντάρβιν έδωσε για πρώτη φορά επιστηµονικές βάσεις στη θεωρία της εξέλιξης. Μετά τον Ντάρβιν µόνο οι αµαθείς ή οι εχθροί της επιστήµης εναντιώθηκαν στη θεωρία της εξέλιξης στη φύση. Η µελέτη των λειψάνων των ζώων και των φυτών, που βρίσκονται στα σπλάχνα της γης δείχνει ότι οι πιο παλιοί οργανισµοί έχουν απλούστερη κατασκευή από τους νεώτερους. Επιβεβαιώνει δηλαδή, την άποψη πως η εξέλιξη του οργανικού κόσµου προχώρησε από τις λιγότερο σύνθετες µορφές στις πιο σύνθετες µορφές. Η συγγένεια των οργανισµών επιβεβαιώνεται κι απ'την κατασκευή τους: το χέρι του ανθρώπου, η

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

φτερούγα της νυχτερίδας, τα πόδια της φώκιας είναι φτιαγµένα µ'ενιαίο τύπο, αποτελούνται από κόκαλα τοποθετηµένα µε την ίδια τάξη. Η συγγένεια των οργανισµών επιβεβαιώνεται κι από τη σύγκριση των εµβρύων τους: οι οργανισµοί, που φανερά διαφέρουν µεταξύ τους στην περίοδο της πλήρους ανάπτυξής τους µοιάζουν πολύ στην εµβρυώδη κατάσταση. Ο Ντάρβιν εξήγησε την καταγωγή των ειδών µε τον αγώνα για την ύπαρξη και τη φυσική επιλογή. Στα φυτά και στα ζώα παρουσιάζονται συχνά τυχαίες παραλλαγές, παρεκκλίσεις. 'Οσες παραλλαγές αποδείχτηκαν ωφέλιµες για το ζώο ή το φυτό στον αγώνα του για την ύπαρξη, µονιµοποιούνται. Κι αυτές, συσσωρευόµενες και µεταβιβαζόµενες κληρονοµικά, καθορίζουν την εµφάνιση νέων ζωικών και φυτικών µορφών. Αυτή είναι η φυσική επιλογή, γιατί επιζούν και πολλαπλασιάζονται οι πιο καλά προσαρµοσµένοι οργανισµοί. Ο Ντάρβιν παροµοίασε αυτή την επιλογή, µε την τεχνική επιλογή, που κάνει ο άνθρωπος στην αγροτική οικονοµία. Ο άνθρωπος διαλέγει φυτά και ζώα µε βάση τις ιδιότητες χρησιµότητάς τους. Η µεταβλητότητα, η κληρονοµικότητα κι η φυσική επιλογή δίνουν την υλιστική εξήγηση της σκοπιµότητας στην κατασκευή των οργανισµών. Ο Ντάρβιν σαν αντίβαρο για τις θρησκευτικές αντιλήψεις

Φιλοσοφικό Λεξικό

www.minibook.gr έδωσε αναµφισβήτητες επιστηµονικές αποδείξεις για την καταγωγή του ανθρώπου από τους ανθρωπόµορφους πιθήκους. Αλλά, µένοντας σ'έδαφος καθαρά βιολογικό, ο Ντάρβιν δε µπορούσε να λύσει ολοκληρωτικά το πρόβληµα της καταγωγής του ανθρώπου. Ο 'Ενγκελς, στο άρθρο του "Ο ρόλος της εργασίας στην πορεία (προτσές) της ανθρωποποίησης του πιθήκου", έδειξε πως στον ξεχωρισµό του ανθρώπου από τον κόσµο των ζώων αποφασιστικό ρόλο έπαιξε η χρησιµοποίηση των εργαλείων. Αυτή οδήγησε στην αλλαγή της φυσικής κατασκευής του ανθρώπου, στην ανάπτυξη των χεριών και του µυαλού του, πράγµα που δηµιούργησε χτυπητή διαφορά ανάµεσα στον άνθρωπο και στ'άλλα ζώα. Το γεγονός αυτό έκανε ώστε καθοριστική αρχή στην εξέλιξη του ανθρώπου σαν κοινωνικού όντος να είναι η υλική παραγωγή και όχι το γεωγραφικό περιβάλλον κι οι εξωτερικές συνθήκες της ύπαρξης. Ο ίδιος ο Ντάρβιν έκανε λαθεµένες απόπειρες να µεταφέρει τη θεωρία του για τη φυσική επιλογή στην ανθρώπινη κοινωνία. Ο αντιδραστικός χαρακτήρας µιας τέτοιας µεταφοράς βρήκε την έκφρασή του στο λεγόµενο σοσιαλ - δαρβινισµό (βλ. λ.).

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

∆ευτερεύουσες

ιδιότητες

Βλέπε:

Πρωτεύουσες και δευτερεύουσες ιδιότητες.

∆ηµόκριτος (περίπου 460 - 370 π.Χ.) - Πολύ µεγάλος αρχαίος έλληνας υλιστής φιλόσοφος. Ο Λένιν θεωρεί το ∆ηµόκριτο σαν τον πιο ζωντανό εκφραστή του υλισµού στην αρχαιότητα, που αντιπαράθεσε τη διδασκαλία του στην ιδεαλιστική διδασκαλία του Πλάτωνα. Ο ∆ηµόκριτος είναι ιδρυτής της ατοµικής θεωρίας. Για το ∆ηµόκριτο υπάρχουν δύο πρώτες αρχές των όντων (πραγµάτων): τα άτοµα και το κενό (κενός χώρος). Τα άτοµα, δηλ. τα αδιαίρετα κοµµατάκια της ύλης (άτµητα), είναι αιώνια, αµετάβλητα, άφθαρτα και βρίσκονται σε κίνηση. ∆ιαφέρουν το ένα από το άλλο µόνο στην µορφή, στο µέγεθος, στη θέση και στη διάταξη. 'Αλλες ιδιότητες, όπως το χρώµα, ο ήχος, η γεύση κλπ., δεν υπάρχουν στα άτοµα. Σ'αυτή την αντίληψη του ∆ηµόκριτου βρίσκονται τα έµβρυα της µηχανιστικής διδασκαλίας για πρωτεύουσες και δευτερεύουσες ιδιότητες (βλ. λ.). Από την ένωση των ατόµων σχηµατίζονται τα σώµατα. Και η ψυχή αποτελείται από άτοµα. Τα άπειρα στον αριθµό άτοµα

Φιλοσοφικό Λεξικό

www.minibook.gr κινούνται αιώνια στον άπειρο κενό χώρο. Στην κίνησή τους τα άτοµα αλληλοσυγκρούονται, δηµιουργώντας στρόβιλους. Από τη στροβιλική αυτή κίνησή τους παράγονται άπειροι κόσµοι "που γεννιούνται και πεθαίνουν", που δε δηµιουργούνται από θεούς, αλλά εµφανίζονται κι εξαφανίζονται µε φυσικό τρόπο ("ουδέν χρήµα µάτην γίγνεται, αλλά τα πάντα εκ λόγου και υπ'ανάγκης"). Συνεχιστές του ∆ηµόκριτου ήταν ο 'Ελληνας φιλόσοφος Επίκουρος (βλ. λ.) κι ο Ρωµαίος φιλόσοφος Λουκρήτιος (1ος αιώνας π. Χ.).

∆ιαιρετό και αδιαίρετο - 'Ολα τα σώµατα στη φύση είναι ταυτόχρονα αδιαίρετα, γιατί αποτελούν ενιαίο σύνολο και διαιρετά, γιατί αποτελούνται από χωριστά µικρότατα κοµµατάκια (µόρια, άτοµα, ηλεκτρόνια κλπ.). Το διαιρετό και το αδιαίρετο δε µπορεί να νοηθούν το ένα δίχως το άλλο, όµοια όπως το όλο δε µπορεί να νοηθεί χωρίς το µέρος και το µέρος χωρίς το όλο. Κάθε πορεία εξέλιξης αποτελεί επίσης µια ενότητα διαιρετού και αδιαίρετου. Οι βαθµιαίες ασήµαντες ποσοτικές αλλαγές (αδιαίρετο) αλλάζουν µε ποιοτικό

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

άλµα, που αλλάζει το φαινόµενο (διακοπή, διαίρεση του βαθµιαίου).

∆ιαλεχτική (από το ελληνικό "διαλέγω", που σηµαίνει κάνω συζήτηση, διεξάγω πολεµική). Πολλοί φιλόσοφοι στην αρχαιότητα λέγοντας διαλεχτική εννοούσαν την τέχνη να φτάνει κανείς στην αλήθεια ξεφανερώνοντας τις αντιθέσεις στις κρίσεις του αντιπάλου και ξεπερνώντας τις αντιθέσεις αυτές. Κατοπινά η διαλεχτική µετατράπηκε σε διδασκαλία για τη γενική σχέση κι εξέλιξη των φαινοµένων. Η διαλεχτική όλα τα φαινόµενα τα βλέπει πως κινούνται και µεταβάλλονται αιώνια και την εξέλιξη της φύσης τη βλέπει σαν αποτέλεσµα της εξέλιξης και της πάλης των αντιθέσεων στη φύση. Οι αρχαίοι έλληνες φιλόσοφοι ήταν όλοι από γενετής διαλεχτικοί. Ο διάσηµος αρχαίος υλιστής φιλόσοφος Ηράκλειτος δίδασκε ότι όλα υπάρχουν και ταυτόχρονα δεν υπάρχουν µια και όλα κυλάν και διαρκώς µεταβάλλονται, παρουσιάζονται κι εξαφανίζονται. 'Ενας άλλος, ο πιο επιφανής, φιλόσοφος της αρχαίας Ελλάδας, ο Αριστοτέλης (βλ. λ.) ερεύνησε τις ουσιαστικές µορφές της διαλεχτικής νόησης. Μα στην

Φιλοσοφικό Λεξικό

www.minibook.gr ελληνική φιλοσοφία η διαλεχτική εµφανίζεται ακόµη σε πρωτόγονη απλότητα. Η διαλεχτική των αρχαίων ελλήνων ήταν απλοϊκή. Τη γενική σχέση των φαινοµένων οι φιλόσοφοι αυτοί δεν την απόδειχναν στις λεπτοµέρειες. Θεωρώντας τη φύση σα σύνολο δεν έφτασαν στην ανάλυση µονωµένων φαινοµένων κι αντικειµένων της φύσης, ενώ χωρίς αυτό δε µπορεί να υπάρξει καθαρά και γενική εικόνα του κόσµου. Κατοπινά, στο πέρασµα πολλών αιώνων, κυριάρχησε η µεταφυσική κοσµοθεωρία, που είναι αντίθετη µε τη διαλεχτική. Μονάχα από το δεύτερο µισό του 18ου αιώνα η µεταφυσική κοσµοθεωρία άρχισε να παρουσιάζει σχισµάδες. Το πρώτο ρήγµα στην κοσµοθεωρία αυτή το άνοιξε ο γερµανός φιλόσοφος Καντ (βλ. λ.), που διατύπωσε τη θεωρία για τον ιστορικό σχηµατισµό του ηλιακού συστήµατος. Η νεώτερη γερµανική φιλοσοφία βρήκε την ολοκλήρωσή της στο Χέγκελ (βλ. λ.). "Η πιο µεγάλη υπηρεσία του ήτανε η επιστροφή στη διαλεχτική σαν την πιο υψηλή µορφή διανόησης" ('Ενγκελς). Η χεγκελιανή διαλεχτική για πρώτη φορά παρουσίασε όλο το φυσικό, ιστορικό και πνευµατικό κόσµο µε τη µορφή πορείας, δηλ. σε αδιάκοπη κίνηση, αλλαγή, εξέλιξη και µετασχηµατισµό. Εδώ οι εσωτερικές αντιθέσεις της πορείας εκδηλώνονται σαν πηγή της αυτοκίνησης (βλ. λ.) και αυτοεξέλιξης. Μα ο Χέγκελ ήταν ιδεαλιστής. Τη βάση και την ουσία για κάθε τι που υπάρχει ο Χέγκελ την

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

έβλεπε στην αυτοεξέλιξη της "απόλυτης ιδέας". Για το Χέγκελ η νόηση είναι ο δηµιουργός της πραγµατικότητας. "Απ'αυτού βγαίνει όλο το αυθαίρετο και συχνά απαίσιο κατασκεύασµα: ο κόσµος - είτε το θέλει είτε όχι - πρέπει να συµφωνήσει µε το σύστηµα της λογικής" ('Ενγκελς). Μονάχα τότε η διαλεχτική έγινε επιστήµη όταν ο Μαρξ κι ο 'Ενγκελς τη λευτέρωσαν από το χεγκελιανό ιδεαλιστικό περικάλυµµα κι ανάπτυξαν παραπέρα τη διδασκαλία για την εξέλιξη, δηµιουργώντας την υλιστική διαλεχτική. Ο Μαρξ κι ο 'Ενγκελς χρησιµοποίησαν από τη διαλεχτική του Χέγκελ το "λογικό της πυρήνα", επεξεργάστηκαν υλιστικά τη µέθοδο του Χέγκελ παίρνοντας για βάση της εξέλιξης όχι την ιδέα µα την υλική πραγµατικότητα. Γι'αυτό η µαρξιστική διαλεχτική µέθοδος στη βάση της είναι κατ'ευθείαν αντίθετη από τη διαλεχτική του Χέγκελ. Η µαρξιστική διαλεχτική είναι η διδασκαλία για την εξέλιξη στην πιο πλήρη, βαθιά και λεύτερη από µονοµέρεια µορφή της. Η διαλεχτική, που δηµιουργήθηκε από το Μαρξ και τον 'Ενγκελς και που αναπτύχτηκε παραπέρα από τον Λένιν και τον Στάλιν, είναι η επιστήµη για τους γενικούς νόµους της εξέλιξης στη φύση, στην ανθρώπινη κοινωνία και στη νόηση (βλ. µαρξιστική διαλεχτική µέθοδος).

Φιλοσοφικό Λεξικό

www.minibook.gr

∆ιαλεχτική

µέθοδος - Βλ. Μαρξιστική

διαλεχτική µέθοδος.

"∆ιαλεχτική της φύσης" ("Naturdialektik") 'Εργο του 'Ενγκελς που για πρώτη φορά δηµοσιεύτηκε στη Σοβιετική 'Ενωση στα 1925. Αποτελείται από σειρά σηµειώσεων του 'Ενγκελς (που έγραψε στην περίοδο 1873 - 1883) πάνω στη φιλοσοφία των φυσικών επιστηµών. Ο 'Ενγκελς πίστευε ότι η φιλοσοφία του διαλεχτικού υλισµού πρέπει να στηρίζεται στην ολόπλευρη γνώση των φυσικών επιστηµών και των µαθηµατικών. Στη "∆ιαλεχτική της φύσης" περιέχεται βαθιά φιλοσοφική έρευνα της ιστορίας των φυσικών επιστηµών, των µαθηµατικών. Γίνεται ανάλυση των πιο σηµαντικών ζητηµάτων των φυσικών επιστηµών από την άποψη της υλιστικής διαλεχτικής, γίνεται κριτική του µηχανιστικού υλισµού και των ιδεαλιστικών θεωριών, που έχουν πολλοί αστοί επιστήµονες φυσιοδίφες, όπως και της µεταφυσικής µεθόδου που ακολουθούν.

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

∆ιαλεχτικός υλισµός - Είναι η φιλοσοφική επιστήµη για τους πιο γενικούς νόµους εξέλιξης της φύσης της ανθρώπινης κοινωνίας και της νόησης. Είναι η κοσµοθεωρία του µαρξιστικού - λενινιστικού κόµµατος, που δηµιουργήθηκε από το Μαρξ και τον 'Ενγκελς και που αναπτύχθηκε παραπέρα από τον Λένιν και τον Στάλιν. "Ονοµάζεται διαλεχτικός υλισµός γιατί η µέθοδός του για τη µελέτη των φυσικών φαινοµένων, η µέθοδός του για τη γνώση των φαινοµένων αυτών, είναι διαλεχτική κι η ερµηνεία που δίνει στα φαινόµενα της φύσης, η αντίληψή του για τα φαινόµενα της φύσης, η θεωρία του, είναι υλιστική". Αφού δηµιούργησαν το διαλεχτικό υλισµό ο Μαρξ κι ο 'Ενγκελς τον επεξέτειναν στη γνώση των κοινωνικών φαινοµένων. Ο ιστορικός υλισµός (βλ. λ.) υπήρξε η πιο µεγάλη κατάχτηση της επιστηµονικής σκέψης. Ο διαλεχτικός και ιστορικός υλισµός αποτελούν το θεωρητικό θεµέλιο του κοµµουνισµού, τη θεωρητική βάση του µαρξιστικού κόµµατος. Ο µαρξισµός "είναι ολοκληρωµένη κοσµοθεωρία, φιλοσοφικό σύστηµα, που απ'αυτό λογικά απορρέει ο προλεταριακός σοσιαλισµός του Μαρξ" (Στάλιν). Για να επεξεργαστούν αυτή την πρωτοπόρα

Φιλοσοφικό Λεξικό

www.minibook.gr φιλοσοφική κοσµοθεωρία ο Μαρξ κι ο 'Ενγκελς στηρίχτηκαν πάνω σ'όλες τις πολύτιµες κατακτήσεις της ανθρώπινης σκέψης. 'Ο,τι καλύτερο δηµιουργήθηκε από τους φιλοσοφικούς προδρόµους του Μαρξ και του 'Ενγκελς και πριν απ'όλους από το Χέγκελ και τον Φόυερµπαχ, ξαναερευνήθηκε κριτικά από τον Μαρξ και τον 'Ενγκελς. Από τη διαλεκτική του Χέγκελ πήραν µόνο το "λογικό της πυρήνα" και απορρίχνοντας το χεγκελιανό ιδεαλιστικό περικάλυµµα, ανάπτυξαν παραπέρα τη διαλεχτική, δίνοντάς της σύγχρονη, επιστηµονική µορφή. "... Κοίταξαν τη ζωή κι είδαν ότι η εξέλιξη του πνεύµατος δεν εξηγεί την εξέλιξη της φύσης, από την ύλη" (Λένιν). Ο υλισµός του Φόυερµπαχ ήταν ασυνεπής, µεταφυσικός, αντιϊστορικός. Ο Μαρξ κι ο 'Ενγκελς πήραν από τον υλισµό του Φόυερµπαχ το "βασικό του πυρήνα" και, απορρίχνοντας τα ιδεαλιστικά και θρησκευτικο-ηθικά επιστρώµατα στη φιλοσοφία του, ανάπτυξαν παραπέρα τον υλισµό, δηµιουργώντας την επιστηµονική φιλοσοφική θεωρία του υλισµού. Ο διαλεχτικός υλισµός είναι η πιο πρωτοπόρα και η µοναδικά επιστηµονική κοσµοθεωρία. Ο Μαρξ κι ο 'Ενγκελς και κατοπινά ο Λένιν κι ο Στάλιν εφάρµοσαν τις θέσεις του διαλεχτικού υλισµού στην πολιτική και ταχτική της εργατικής τάξης, στην πραχτική δράση του µαρξιστικού κόµµατος. "Το ίδιο όπως η φιλοσοφία βρίσκει στο προλεταριάτο το υλικό της όπλο, έτσι και το προλεταριάτο βρίσκει στη φιλοσοφία το πνευµατικό του

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

όπλο" (Μαρξ). Κατά τα λόγια του Λένιν, µόνο ο διαλεχτικός υλισµός του Μαρξ έδειξε στο προλεταριάτο τη διέξοδο από την πνευµατική σκλαβιά, όπου φυτοζωούσαν µέχρι σήµερα όλες οι καταπιεζόµενες τάξεις. 'Υστερα από το Μαρξ και τον 'Ενγκελς ο µέγιστος θεωρητικός Λένιν και ύστερα από τον Λένιν, ο Στάλιν και οι άλλοι µαθητές του Λένιν, υπήρξαν οι µοναδικοί µαρξιστές που ανάπτυξαν παραπέρα το µαρξισµό και την επιστηµονική-θεωρητική βάση του, το διαλεχτικό και ιστορικό υλισµό. Ο Λένιν, στο µεγαλοφυές βιβλίο του "Υλισµός και εµπειριοκριτικισµός", που αποτέλεσε τη θεωρητική προπαρασκευή για το µπολσεβίκικο κόµµα, διαφύλαξε για το κόµµα τεράστιο θεωρητικό πλούτο σε αποφασιστική πάλη µε τους αναθεωρητές (ρεβιζιονιστές) και τους εκφυλισµένους και θεµελίωσε το διαλεχτικό υλισµό σαν την κοµµατική φιλοσοφία του µπολσεβικισµού. Το µεγαλοφυές έργο του Στάλιν "Οι βάσεις του λενινισµού" (βλ. λ.) και άλλα έργα του, όπως η "Ιστορία του ΚΚΣΕ" που συντάχτηκε µε την πιο κοντινή προσωπική συµµετοχή του Στάλιν, αναπτύσσουν παραπέρα και πλουταίνουν το διαλεχτικό και ιστορικό υλισµό. Ο διαλεχτικός υλισµός είναι η επαναστατική θεωρία για το µετασχηµατισµό του κόσµου, είναι

Φιλοσοφικό Λεξικό

www.minibook.gr καθοδήγηση για επαναστατική δράση. Αυτός "έδωσε στην ανθρωπότητα και ιδιαίτερα στην εργατική τάξη τα µεγάλα όπλα της γνώσης" (Λένιν). (Βλ. Μαρξιστική διαλεχτική µέθοδος, Μαρξιστικός φιλοσοφικός υλισµός, Ιστορικός υλισµός).

∆ίκαιο - Το σύνολο των διατάξεων και των νόµων, που µε ορισµένο τρόπο κανονίζουν, από την πλευρά του κράτους τις σχέσεις των ανθρώπων (σχέσεις ιδιοχτησίας πάνω στα µέσα της παραγωγής, της διανοµής, της ανταλλαγής). Το δίκαιο είναι η αναγωγή σε νόµο του κράτους, της θέλησης της τάξης που κυριαρχεί στη δοσµένη κοινωνία. Ο Μαρξ κι ο 'Ενγκελς στο "Κοµµουνιστικό µανιφέστο" χαρακτήρισαν το δίκαιο µε τα παρακάτω λόγια: "Το δίκαιό σας είναι µόνο η αναγωγή σε νόµο της θέλησης της τάξης σας, θέλησης που το περιχόµενό της καθορίζεται από τους υλικούς όρους της ύπαρξης της τάξης σας". Ο κλασικός αυτός ορισµός του δίκαιου της αστικής τάξης είναι η αφετηρία για την κατανόηση της φύσης και του περιεχοµένου κάθε δικαίου. Ο µαρξισµός λενινισµός διδάσκει ότι το δίκαιο και οι σχέσεις δικαίου δεν είναι τίποτα περισσότερο παρά αντανάκλαση των οικονοµικών όρων της ζωής της κοινωνίας και δε

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

µπορούν να ερευνηθούν και να κατανοηθούν "ούτε από τον ίδιο τον εαυτό τους, ούτε από τη λεγόµενη γενική εξέλιξη του ανθρώπινου πνεύµατος" (Μαρξ). Το περιεχόµενο του δικαίου καθορίζεται από τις κοινο-οικονοµικές σχέσεις, τους υλικούς όρους ύπαρξης της κυρίαρχης τάξης. Το σοβιετικό σοσιαλιστικό δίκαιο είναι η αναγωγή σε νόµο της θέλησης του σοβιετικού λαού, θέλησης που το περιεχόµενό της καθορίζεται από τα καθήκοντα που στέκουν µπροστά στη δικτατορία της εργατικής τάξης: τσάκισµα των εκµεταλλευτών, συµµαχία της εργατικής τάξης µε την αγροτιά, ανοικοδόµηση του κοµµουνισµού. Το σοβιετικό σοσιαλιστικό δίκαιο και η νοµοθεσία είναι ένα από τα κύρια µέσα στα χέρια των εργατών και αγροτών για την παραπέρα στερέωση της οικονοµικής βάσης του σοσιαλιστικού κράτους των εργατών και αγροτών, για την ολοκλήρωση της ανοικοδόµησης της σοσιαλιστικής κοινωνίας και την υπεράσπιση των σοσιαλιστικών κατακτήσεων από το κεφαλαιοκρατικό περιβάλλον και τους πράχτορές του για την παραπέρα νικηφόρο κίνηση προς τα µπρος, προς την ανώτερη φάση - τον κοµµουνισµό.

Φιλοσοφικό Λεξικό

www.minibook.gr

∆ικτατορία του προλεταριάτου - Το κράτος της µεταβατικής περιόδου από τον καπιταλισµό στον κοµµουνισµό. Ο σ. Στάλιν έδωσε τον παρακάτω χαρακτηρισµό για το περιεχόµενο των τριών βασικών πλευρών - καθηκόντων της δικτατορίας του προλεταριάτου: "α) χρησιµοποίηση της εξουσίας του προλεταριάτου για το τσάκισµα των εκµεταλλευτών, για την άµυνα της χώρας, για τη στερέωση των δεσµών µε τους προλετάριους των άλλων χωρών, για την ανάπτυξη και τη νίκη της επανάστασης σ'όλες τις χώρες. β) χρησιµοποίηση της εξουσίας του προλεταριάτου για την τελειωτική απόσπαση των εργαζοµένων και εκµεταλλευοµένων µαζών από την αστική τάξη, για τη στερέωση της συµµαχίας του προλεταριάτου µε τις µάζες αυτές, για την προσέλκυση των µαζών στο έργο της σοσιαλιστικής ανοικοδόµησης, για την κρατική καθοδήγηση των µαζών από µέρους του προλεταριάτου. γ) χρησιµοποίηση της εξουσίας του προλεταριάτου για την οργάνωση του σοσιαλισµού, για την εξάλειψη των τάξεων, για το πέρασµα στη δίχως τάξεις κοινωνία, στην κοινωνία δίχως κράτος... Μόνον όλες αυτές οι τρεις πλευρές, µαζί παρµένες, µας δίνουν πλήρη και ολοκληρωµένη αντίληψη για τη δικτατορία του προλεταριάτου" (Στάλιν). Στην πραχτική

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

πραγµατοποίηση των οργανωτικών και πολιτικών καθηκόντων της, η δικτατορία του προλεταριάτου στηρίζεται στις µαζικές οργανώσεις των εργαζοµένων, στα συνδικάτα, στους συνεταιρισµούς, στην οργάνωση της νεολαίας κλπ. Κρατική µορφή της δικτατορίας του προλεταριάτου είναι τα σοβιέτ (συµβούλια), οι πιο δηµοκρατικές οργανώσεις, που εξασφαλίζουν τη συµµετοχή των ίδιων των µαζών στη διεύθυνση του κράτους. Βασική καθοδηγητική δύναµη στο σύστηµα της δικτατορίας του προλεταριάτου είναι η πολιτική πρωτοπορεία της εργατικής τάξης, το κοµµουνιστικό κόµµα. Μαζί µε την ανάπτυξη της προλεταριακής επανάστασης και της σοσιαλιστικής ανοικοδόµησης αναπτύσσεται και δυναµώνει κι η δικτατορία του προλεταριάτου. Στο σταλινικό σύνταγµα της Σοβιετικής 'Ενωσης βρήκαν τη νοµοθετική τους έκφραση οι κοσµοϊστορικές νίκες του σοβιετικού λαού: η ανοικοδόµηση της σοσιαλιστικής κοινωνίας, η εκµηδένιση των εκµεταλλευτριών τάξεων, το παραπέρα πλάτεµα και δυνάµωµα της κοινωνικής βάσης της δικτατορίας της εργατικής τάξης της Σοβιετικής 'Ενωσης. Το σοσιαλιστικό µας κράτος στην ανάπτυξή του από τον καιρό της Οχτωβριανής επανάστασης πέρασε δύο κύριες

Φιλοσοφικό Λεξικό

www.minibook.gr φάσεις: στην πρώτη φάση (από την αρχή της Οχτωβριανής επανάστασης µέχρι τη στιγµή που καταργήθηκαν οι εκµεταλλεύτριες τάξεις) το βασικό καθήκον ήταν η κατάπνιξη της αντίστασης των τάξεων που ανατράπηκαν, η οργάνωση της άµυνας της χώρας από τις επιθέσεις των εισβολέων, η ανασυγκρότηση της βιοµηχανίας και της αγροτικής οικονοµίας, η προετοιµασία των όρων για την εκµηδένιση των καπιταλιστικών στοιχείων. Σχετικά µ'αυτό, το σοβιετικό κράτος ασκούσε δυο λειτουργίες: τη συντριβή των τάξεων που ανατράπηκαν µέσα στη χώρα και την άµυνα της χώρας από εξωτερικές επιθέσεις. Στη δεύτερη φάση (από την κατάργηση των καπιταλιστικών στοιχείων ως την ψήφιση του σταλινικού συντάγµατος) βασικό καθήκον του σοβιετικού κράτους ήταν η οργάνωση της σοσιαλιστικής οικονοµίας στη χώρα, η κατάργηση των τελευταίων υπολειµµάτων των καπιταλιστικών στοιχείων, η οργάνωση ολότελα σύγχρονου στρατού, η οργάνωση της εκπολιτιστικής επανάστασης. 'Ετσι άλλαξαν οι λειτουργίες του σοσιαλιστικού κράτους. Εξαφανίστηκε η λειτουργία της στρατιωτικής καταπίεσης µέσα στη χώρα, εµφανίστηκε η λειτουργία της φύλαξης της σοσιαλιστικής ιδιοκτησίας από τους κλέφτες και διασπαστές της λαϊκής περιουσίας, διατηρήθηκε πλέρια η λειτουργία της στρατιωτικής υπεράσπισης της χώρας από τις εξωτερικές επιθέσεις, διατηρήθηκε κι αναπτύχτηκε η λειτουργία της

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

οικονοµικής - οργανωτικής και της εκπολιτιστικής διαπαιδαγωγικής δουλειάς. "Τώρα το βασικό καθήκον του κράτους µας µέσα στη χώρα είναι η ειρηνική οικονοµική - οργανωτική και η εκπολιτιστική διαπαιδαγωγική δουλειά. Ο στρατός µας, τα εκτελεστικά όργανα κι η αντικατασκοπεία, όλ'αυτά στρέφουν την αιχµή τους όχι πια προς τα µέσα της χώρας, αλλά προς τα έξω, ενάντια στους εξωτερικούς εχθρούς. 'Οπως βλέπετε, έχουµε τώρα ολότελα νέο, σοσιαλιστικό κράτος, που η ιστορία δεν το έχει ακόµα δει και που κατά τη µορφή και τις λειτουργίες του διακρίνεται σηµαντικά από το σοσιαλιστικό κράτος της πρώτης φάσης" (Στάλιν).

∆όγµα, δογµατισµός - ∆όγµα είναι µια αναπόδειχτη θέση που γίνεται δεχτή στα τυφλά, µε την πίστη. Ο δογµατισµός χαρακτηρίζει όλες τις θρησκείες, όλα τα θεωρητικά συστήµατα που υπερασπίζουν το περασµένο, το παλιό, το αντιδραστικό και που παλεύουν ενάντια στο καινούργιο, σ'αυτό που αναπτύσσεται. Ιδιαίτερα, δογµατικές είναι οι αντιδραστικές κοινωνικές

Φιλοσοφικό Λεξικό

www.minibook.gr θεωρίες, που δε βρίσκουν στηρίγµατα στην πραγµατικότητα που αναπτύσσεται. Μια σωστή αυτή καθ'εαυτή θέση, που εφαρµόζεται αντιδιαλεχτικά, χωρίς να υπολογίζεται η συγκεκριµένη, αλλαγµένη κατάσταση, µπορεί να µετατραπεί σε δόγµα. Μ'αυτή την έννοια ο Μαρξ κι ο 'Ενγκελς έλεγαν πάντα ότι "η διδασκαλία µας δεν είναι δόγµα, µα καθοδήγηση για δράση". Ο Λένιν κι ο Στάλιν αγωνίζονταν αποφασιστικά ενάντια στο δογµατικό εκχυδαϊσµό του µαρξισµού, που κάνανε οι κάθε λογής οπορτουνιστές µε σκοπό ν'αφαιρέσουν από τον µαρξισµό το επαναστατικό του περιεχόµενο. Ο αληθινά επαναστατικός µαρξισµός είναι δηµιουργικός µαρξισµός, που πλαταίνει ακατάπαυτα τη θεωρία µε τα καινούργια δεδοµένα της κοινωνικής ανάπτυξης, της επαναστατικής πρακτικής των µαζών.

∆υϊσµός (ή δυαρχία, ντουαλισµός, dualismus) Φιλοσοφική δοξασία που αντίθετα από το µονισµό (βλ. λ.), σαν αρχή του είναι, να θεωρεί όχι µία, αλλά δυο διαφορετικές ουσίες. Ο Ντεκάρτ (Descartes) λ.χ. πίστευε ότι ο άνθρωπος αποτελείται από δυο ανεξάρτητες ουσίες: σωµατική και πνευµατική ψυχή και σώµα. Ο δυϊσµός

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

προσπαθεί να συµφιλιώσει και να συνδυάσει τον υλισµό µε τον ιδεαλισµό. Ο διαλεχτικός υλισµός στέκεται πάνω στη βάση του µονισµού και αποκρούσει το ντουαλισµό. Αναγνωρίζοντας την ύλη που βρίσκεται σε κίνηση σαν πρώτη αιτία κάθε φαινοµένου της φύσης, ο διαλεχτικός υλισµόςθεωρεί τη συνείδηση δευτερεύον, το παράγωγο της ύλης.

∆υνατότητα

και

πραγµατικότητα-

∆υνατότητα είναι εκείνο που δεν αποτελεί ακόµα πραγµατικότητα και που µπορεί να πραγµατοποιηθεί αν υπάρξουν καθορισµένες συνθήκες. Πραγµατικότητα είναι η δυνατότητα, που πραγµατοποιήθηκε πια. Πρέπει να διακρίνουµε την τυπική αφηρηµένη δυνατότητα από την πραγµατική δυνατότητα. Από την άποψη της τυπικής δυνατότητας "όλα είναι δυνατά": είναι δυνατό το φεγγάρι να πέσει σήµερα στη γη κλπ. Η άποψη αυτή αγνοεί την ύπαρξη πραγµατικών όρων για τη µια ή την άλλη δυνατότητα. Αντίθετα από την τυπική, η πραγµατική δυνατότητα σηµαίνει µια δυνατότητα που έχει τα αντικειµενικά αίτια και που κάτω από ορισµένες συνθήκες πραγµατοποιείται αναγκαστικά,

Φιλοσοφικό Λεξικό

www.minibook.gr δηλαδή µεταβάλλεται σε πραγµατικότητα. Πρέπει να κάνουµε αυστηρή διάκριση ανάµεσα στη δυνατότητα και την πραγµατικότητα. Το σοβιετικό σύστηµα δηµιουργεί την πραγµατική δυνατότητα για την ανοικοδόµηση της σοσιαλιστικής κοινωνίας. Ωστόσο χρειάστηκε αυτή η δυνατότητα να µεταβληθεί σε πραγµατικότητα. Ανάµεσα στις συνθήκες που είναι απαραίτητες για να µεταβληθεί η δυνατότητα σε πραγµατικότητα, τον κυριότερο ρόλο τον παίζει η σκόπιµα κατευθυνόµενη δράση. "Για να µεταβάλλουµε τη δυνατότητα σε πραγµατικότητα χρειάζεται ολόκληρη σειρά από συνθήκες κι ανάµεσα σ'αυτές η γραµµή του κόµµατος και η ορθή εφαρµογή της γραµµής αυτής παίζουν κάθε άλλο παρά τον τελευταίο ρόλο" (Στάλιν). Χάρη στην ορθή πολιτική του κόµµατος η δυνατότητα της νίκης του σοσιαλισµού στη Σοβιετική 'Ενωση µετατράπηκε σε πραγµατικότητα.

Ε Ειδικό - Βλέπε: Μοναδικό, ειδικό και γενικό.

Είναι - Φιλοσοφικός όρος που σηµαίνει την αντικειµενική πραγµατικότητα, την ύλη (βλ. λ.).

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

Εκλεκτικισµός - ∆ίχως αρχές µηχανική συνένωση κάθε είδους ρευµάτων, τάσεων, απόψεων, πεποιθήσεων, θεωριών. Οι εκλεκτικοί προσπαθούν να συνδυάσουν τον υλισµό µε τον ιδεαλισµό. Εκδηλώσεις εκλεκτικισµού, στον ένα ή στον άλλο βαθµό, µπορεί να συναντήσει κανείς σε κάθε ασυνεπή φιλοσοφία. Παράδειγµα εκλεκτικισµού αποτελούν οι αντιλήψεις των θεωρητικών της 2ης ∆ιεθνούς, που προσπαθούσαν, δίχως αρχές να "συνενώσουν" το µαρξισµό µε ιδεαλιστικά ρεύµατα, π.χ. µε τον καντιανισµό, το µαχισµό κ.ά.

Ελβέτιος Helvetius 1715-1771) - Γάλλος υλιστής, φιλόσοφος του 18ου αιώνα. Ο Ελβέτιος ξεκινούσε από τη διδασκαλία του 'Αγγλου φιλοσόφου Λοκ (Locke) πως οι παραστάσεις κι οι έννοιες του ανθρώπου σχηµατίζονται από την εµπειρία, που πηγάζει από τις αισθήσεις. Αναπτύσσοντας υλιστική θεωρία της γνώσης, ο Ελβέτιος καθόρισε για σκοπό του να εφαρµόσει αυτή την υλιστική, στην ουσία της, αρχή κυρίως στην εξήγηση της κοινωνικής ζωής.

Φιλοσοφικό Λεξικό

www.minibook.gr Θεωρούσε πως ο άνθρωπος είναι προϊόν του γύρω του περιβάλλοντος και πως ο χαρακτήρας του ανθρώπου δεν είναι κάτι το έµφυτο, αλλά καθορίζεται από την πείρα, από το εξωτερικό περιβάλλον. Αυτή είναι η υλιστική αφετηρία της κοινωνικής διδασκαλίας του Ελβέτιου. Ισχυρίζονταν όµως ακόµα πως το περιβάλλον δηµιουργείται από τη νοµοθεσία, που υπάρχει στην κοινωνία. Η νοµοθεσία πάλι καθορίζεται από τις ιδέες, που κυριαρχούν σ'αυτή. Μια τέτοια όµως εξήγηση της ανθρώπινης κοινωνίας, που τελικό της συµπέρασµα ήταν η θέση πως "οι ιδέες κυβερνούν τον κόσµο", δεν είναι υλιστική. Στην κοινωνική του διδασκαλία ο Ελβέτιος, σε τελική ανάλυση, έµενε στις θέσεις του ιδεαλισµού. Η άποψη του Ελβέτιου για την αποφασιστική επίδραση του περιβάλλοντος, των πολτικών θεσµών, στη διαµόρφωση του χαρακτήρα του ανθρώπου, είχε µεγάλη επαναστατική σηµασία. "Αν ο χαρακτήρας του ανθρώπου καθορίζεται από τις περιστάσεις τότε πρέπει να κάνουµε τις περιστάσεις ανθρώπινες" (Μαρξ). Απ'εδώ έβγαινε το αίτηµα για την ανάγκη της αλλαγής των φεουδαρχικών σχέσεων. Ο Μαρξ δείχνει πως οι απόψεις αυτές του Ελβέτιου επέδρασαν πολύ πάνω στον ουτοπικό σοσιαλισµό των αρχών του 19ου αιώνα. Κυριότερα έργα του Ελβέτιου: "Για το πνεύµα", 1758 και "Για τον άνθρωπο", 1773.

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

Ελευθερία και ανάγκη - Συνήθως οι µεταφυσικοί αντιπαραθέτουν την ελευθερία στην ανάγκη. Μερικοί απ'αυτούς ισχυρίζονται πως η βούληση είναι απόλυτα ελεύθερη, δηλαδή δεν καθορίζεται από τίποτε. 'Αλλοι ισχυρίζονται πως δεν υπάρχει ελεύθερη βούληση, πως υπάρχει µόνο η απόλυτη ανάγκη. Ο µαρξισµός-λενινισµός δεν παραδέχται αυτή την όχι επιστηµονική άποψη του µαρξιστικού φιλοσοφικού υλισµού, η ελευθερία ∆ε συνίσταται στη φανταστική ανεξαρτησία από τους φυσικούς νόµους, αλλά στη γνώση των νόµων αυτών, στη δυνατότητα να χρησιµοποιούνται στην πραχτική δράση. "'Οσο αγνοούµε το φυσικό νόµο, αυτός, υπάρχοντας και ενεργώντας παρά και έξω από τη γνώση µας, µας κάνει σκλάβους της "τυφλής ανάγκης". Από τη στιγµή που έχουµε γνωρίσει αυτό το νόµο, που δρα (όπως χίλιες φορές επαναλάµβανε ο Μαρξ) ανεξάρτητα από τη θέλησή µας και από τη συνείδησή µας, "είµαστε κύριοι της φύσης" (Λένιν). Συνεπώς η ελευθερία της βούλησης δεν είναι τίποτ'άλλο από την ικανότητα να παίρνουµε αποφάσεις µε γνώση της υπόθεσης. "Η ελευθερία συνίσταται συνεπώς στην κυριαρχία πάνω στους ίδιους τους εαυτούς µας και πάνω στην

Φιλοσοφικό Λεξικό

www.minibook.gr εξωτερική φύση, κυριαρχία που βασίζεται στη γνώση των αναγκαιοτήτων της φύσης" ('Ενγκελς). Συνεπώς, η ελευθερία είναι η ανάγκη που έχει κατανοηθεί. Χωρίς την κατανόηση της ανάγκης δε µπορεί να υπάρχει αληθινή ελευθερία. "Οι άνθρωποι, που έγιναν επιτέλους κύριοι του δικού τους κοινωνικού είναι, γίνονται µ'αυτό κύριοι της φύσης, κύριοι του ίδιου του εαυτού τους - ελεύθεροι" ('Ενγκελς).

Εµπειρία - Λέγοντας εµπειρία εννοούµε συνήθως το πείραµα - την επαλήθευση των γνώσεών µας µε την έρευνα των φαινοµένων στο επιστηµονικό εργαστήριο, ή στην αντικειµενική πραγµατικότητα. Η εµπειρία στη φιλοσοφία ερµηνεύεται ιδεαλιστικά ή υλιστικά. Για το διαλεχτικό υλισµό η εµπειρία προϋποθέτει την ύπαρξη αντικειµενικού υλικού κόσµου, που υπάρχει ανεξάρτητα από τη συνείδηση του ανθρώπου. Η εµπειρία δηµιουργείται στην πορεία της αλληλεπίδρασης του κοινωνικού ανθρώπου και του εξωτερικού κόσµου, στην πορεία της πρακτικής δράσης, όπου ο άνθρωπος αλλάζει τη φύση και τον εαυτό του. Για τους ιδεαλιστές (π.χ. τους µαχιστές) στην εµπειρία έχουµε να κάνουµε όχι µε υλικά αντικείµενα και φαινόµενα, αλλά µονάχα µε τις αισθήσεις µας, µε τα

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

προσωπικά µας βιώµατα. Το θρησκευτικό συναίσθηµα π.χ. το θεωρούν "εµπειρική" απόδειξη της ύπαρξης του Θεού.

Εµπειριοκριτικισµός

(φιλοσοφία της "κριτικής εµπειρίας") ή µαχισµός - Αντιδραστικό, υποκειµενικο-ιδεαλιστικό φιλοσοφικό ρεύµα, που εµφανίστηκε στο δεύτερο µισό του 19ου αιώνα στη Γερµανία και στην Αυστρία. Θεµελιωτές του εµπειριοκριτικισµού ήταν ο Αβενάριος (βλ. λ.) και ο Μαχ (βλ. λ.), βεβαίωναν πως στη βάση όλων των φαινοµένων βρίσκονται τα "στοιχεία του κόσµου" ή, που είναι το ίδιο, τα "στοιχεία της εµπειρίας". Κάθε πράγµα είναι "σύµπλεγµα στοιχείων". Με τη λεξούλα "στοιχείο" ο Αβενάριος κι ο Μαχ σκέπαζαν το γεγονός, πως στη βάση των φαινοµένων τοποθετούσαν το αίσθηµα, γιατί το "στοιχείο" τους είναι ταυτόσηµο µε το αίσθηµα. 'Ετσι ακριβώς ο εµπειριοκριτικισµός παραδέχεται συνολικά τη βασική υπόθεση του υποκειµενικού ιδεαλισµού του Μπέρκλεϋ (βλ. λ.). Αναπτύσσοντας υποκειµενικο-ιδεαλιστική αντίληψη για τη φύση ο Αβενάριος κι ο Μαχ απόδειχναν πως το αντικείµενο (ο κόσµος) δεν είναι δυνατό δίχως το

Φιλοσοφικό Λεξικό

www.minibook.gr υποκείµενο (συνείδηση, αισθήσεις), πως οι νόµοι της φύσης δεν έχουν αντικειµενική σηµασία κι είναι µορφές της συνείδησης και πως είναι αδύνατο να υπάρξει αντικειµενική αλήθεια (βλ. λ.). Κάτω από την επίδραση του Μαχ ο εµπειριοκριτικισµός πήρε κάποια διάδοση ανάµεσα στους φυσιοδίφες-φυσικούς. Οι νεώτατες ανακαλύψεις στη φυσική (διάσπαση του ατόµου σε ηλεκτρόνια και πρωτόνια, ανακάλυψη της ηλεκτροµαγνητικής φύσης του ατόµου), που επιβεβαίωσαν την ορθότητα του διαλεχτικού υλισµού, µαρτυρούσαν, σύµφωνα µε τους αστούς φυσικούς που είναι ανίκανοι για διαλεχτική σκέψη, την "εξαφάνιση της ύλης", το "αδύνατο της γνώσης της αλήθειας", την ανάγκη του περάσµατος στο έδαφος του ιδεαλισµού κ.ά. Ο Λένιν στο έργο του "Υλισµός και εµπειριοκριτικισµός" αποκάλυψε τις ρίζες του εµπειριοκριτικισµού και ξεσκέπασε αυτή τη φιλοσοφία σαν αντιδραστικό ιδεαλισµό και κρυφή παπαδοσύνη. Ο Λένιν τσάκισε πολυάριθµες µαχιστικές σχολές, που εµφανίστηκαν στη Ρωσία στην εποχή της αντίδρασης του Στολύπιν (Μπογντάνωφ, Γιουσκέβιτς κ.ά.). Στην εποχή µας η επίδραση του εµπειριοκριτικισµού στις κεφαλαιοκρατικές χώρες έπεσε αισθητά, αλλά και σήµερα ακόµα υπάρχουν αρκετοί αστοί φυσικοί, που βρίσκονται κάτω από την επίδρασή του.

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

Εµπειριοµονισµός

Ιδιοµορφία του εµπειριοκριτικισµού ή µαχισµού στη Ρωσία. Θεµελιωτής της ιδεαλιστικής φιλοσοφίας του εµπειριοµονισµού ήταν ο Λ. Α. Μπογντάνωφ (βλ. λ.). Προσπαθούσε µε βάση την ενιαία (µονιστική) πείρα (απ'εδώ και η ονοµασία "εµπειριοµονισµός") ν'αποδείξει την ταυτότητα της νόησης και του είναι. Ο Μπογντάνωφ διαµόρφωσε το ιδεαλιστικό σύστηµα του εµπειριοµονισµού, αντικαθιστώντας την ατοµική συνείδηση (που στον Αβενάριο και το Μαχ εµφανίζεται στο ρόλο του δηµιουργού της φύσης) µε τη συλλογική συνείδηση, µε τη βεβαίωση πως ο φυσικός κόσµος είναι η "κοινωνικά οργανωµένη" εµπειρία της "συλλογικής ανθρωπότητας". Κάνοντας κριτική στο Μπογντάνωφ, ο Λένιν έγραφε: "Το να σκέφτεται κανείς πως ο φιλοσοφικός ιδεαλισµός θα εξαφανιστεί µε την αντικατάσταση της συνείδησης του ατόµου από τη συνείδηση της ανθρωπότητας ή την αντικατάσταση της εµπειρίας ενός ατόµου από την κοινωνικά οργανωµένη εµπειρία είναι το ίδιο σα να σκέφτεται πως το κεφαλαιοκρατικό σύστηµα θα εξαφανιστεί µε την αντικατάσταση ενός κεφαλαιοκράτη από µετοχική εταιρεία". Ξενικώντας από την αναγνώριση της

Φιλοσοφικό Λεξικό

www.minibook.gr κοινωνικής συνείδησης σαν βάσης για κάθε τι που υπάρχει, ο Μπογντάνωφ ανακήρυξε όλη γενικά τη φύση προϊόν της συνείδησης. Η φιλοσοφία του εµπειριοµονισµού του Μπογντάνωφ, όπως κι η βάση της ο µαχισµός, είναι η φιλοσοφία του υποκειµενικού ιδεαλισµού. Ο εµπειριοµονισµός ήταν στήριγµα της παπαδοσύνης. Ο Λένιν ξεσκέπασε τη σχέση του εµπεριοµονισµού µε τη "θεοαναζήτηση" και τη "θεοπλασία" (βλ. λ.).

Εµπειριοσυµβολισµός

- Υποκειµενικοιδεαλιστική φιλοσοφία, ιδιοµορφία του µαχισµού. Στη Γαλλία θεµελιωτής της θεωρείται ο Α. Πουαν καρέ, στη Ρωσία, στα χρόνια της αντίδρασης, την προπαγάνδιζε ο µενσεβίκος Π. Γιουσκέβιτς. Ο εµπειριοσυµβολισµός αρνείται την αντικειµενικότητα του εξωτερικού κόσµου και την υλιστική θεωρία της αντανάκλασης (βλ. λ.) και θεωρεί τις παραστάσεις και τις έννοιες όχι εικόνες του υλικού κόσµου, αλλά µονάχα σύµβολα, συµβατικά σηµεία των αισθήσεών µας.

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

Εµπειρισµός (από τη λ. εµπειρία = πείρα) Φιλοσοφική διδασκαλία που θεωρεί πως η αισθησιακή πείρα είναι η µοναδική πηγή των γνώσεών µας. Υπάρχει ο ιδεαλιστικός όπως κι ο υλισ τικός εµπειρισµός. Ο ιδεαλιστικός εµπειρισµός (Μπέρκλεϋ Αβενάριος - Μαχ - Μπογντάνωφ) περιορίζει την πείρα στο σύνολο των αισθηµάτων ή των παραστάσεων κι αρνείται το γεγονός πως στη βάση της πείρας βρίσκεται η υλική φύση. Ο υλιστικός εµπειρισµός (Βάκων Χοµπς Λοκ, Γάλλοι υλιστές του 18ου αιώνα) θεωρεί πως στη βάση της αισθησιακής πείρας βρίσκονται τα αντικείµενα της υλικής φύσης. Ο διαλεχτικός υλισµός απορρίπτει τον ιδεαλιστικό εµπειρισµό και θεωρεί σωστές τις θέσεις απ'όπου ξεκινάει ο υλιστικός εµπειρισµός. Ωστόσο, ο διαλεχτικός υλισµός απορρίπετι τις ακρότητες του µονόπλευρου εµπειρισµού, που είναι διακριτικό γνώρισµα του προµαρξιστικού υλισµού που υποτιµούσε το ρόλο των γενικών θεωριών και των επιστηµονικών αφαιρέσεων. Αναγνωρίζοντας πως στη βάση όλης της γνώσης υπάρχει η πείρα των αισθήσεων, ο διαλεχτικός υλισµός υπογραµµίζει ταυτόχρονα το µεγάλο ρόλο της θεωρίας, των ιδεών, των αντιλήψεων.

Φιλοσοφικό Λεξικό

www.minibook.gr

'Εννοια - Μορφή της ανθρώπινης νόησης που εκφράζει τις γενικές ιδιότητες των πραγµάτων. Η τυπική λογική βλέπει την έννοια τυπικά, δίχως σύνδεση µε την πραγµατικότητα. Αντίθετα, η υλιστική διαλεχτική δεν ξεχωρίζει την έννοια από την πραγµατικότητα, αλλά ξεκινά από το ότι οι σωστές και όχι οι παράλογες έννοιες αντανακλούν την πραγµατικότητα και γενικεύουν τα ουσιαστικά, τα πιο σπουδαία γνωρίσµατα αυτής της πραγµατικότητας.

Ενότητα και πάλη των αντιθέσεων - Η ουσία και ο πυρήνας της υλιστικής διαλεχτικής. Αντίθετα από τη µεταφυσική, η διαλεχτική ξεκινάει από το ότι τα αντικείµενα και τα φαινόµενα της φύσης κλείνουν µέσα τους εσωτερικές αντιθέσεις. Στη φύση όλα κινούνται, αλλάζουν. Πηγή της εξέλιξης είναι οι εσωτερικές αντιθέσεις. Κάθε πράγµα αποτελεί ενότητα αντιθέσεων. 'Ολα έχουν το παρελθόν τους και το µέλλον τους, εκείνο που τελειώνει τη ζωή του κι εκείνο που αναπτύσσεται, την αρνητική και τη θετική τους πλευρά. Γι'αυτό η πορεία της ανάπτυξης από το κατώτερο στο ανώτερο ξετυλίγεται µε το ξεσκέπασµα των αντιθέσεων που βρίσκονται µέσα στα πράγµατα, µε την πάλη των αντίθετων τάσεων. Οι αντιθέσεις αποκλείουν η µια την

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

άλλη και ταυτόχρονα είναι συνδεµένες η µια µε την άλλη. "Η µια πλευρά των αντιθέσεων δε µπορεί να νοηθεί χωρίς την άλλη, όπως δε µπορεί να νοηθεί ότι κρατά κανείς ολόκληρο µήλο στο χέρι, ενώ έχει φάει πρωτύτερα το µισό" ('Ενγκελς). Το προλεταριάτο και η αστική τάξη γεννιούνται από το κεφαλαιοκρατικό σύστηµα παραγωγής. Μέσα στα πλαίσια αυτού του συστήµατος παραγωγής συνδέονται η µια µε το άλλο, ταυτόχρονα όµως αποκλείουν η µια το άλλο, γιατί το προλεταριάτο διεξάγει αδιάλλαχτη πάλη ενάντια στην αστική τάξη. Από το νόµο της ενότητας και της πάλης των αντιθέσεων βγαίνουν πολύ σοβαρά συµπεράσµατα για την πολιτική και την ταχτική του κόµµατος του προλεταριάτου. Αν η εξέλιξη συντελείται µε την πάλη των αντιθέσεων και το ξεπέρασµά τους, τότε "δεν πρέπει να σκεπάζει κανείς τις αντιθέσεις του καπιταλιστικού συστήµατος, µα να τις βγάζει στο φως και να τις εκθέτει, να µην πνίγει την ταξική πάλη µα να τη διεξάγει ως το τέλος. 'Ωστε, για να µη λαθέψει κανείς στην πολιτική πρέπει να εφαρµόζει αδιάλλαχτη ταξική προλεταριακή πολιτική" (Ιστορία του ΚΚΣΕ µπ.). )Βλ. Ανταγωνισµός, ανταγωνιστικές αντιθέσεις).

Φιλοσοφικό Λεξικό

www.minibook.gr

Εξέλιξη και επανάσταση - "... Η κίνηση έχει διπλή µορφή εξελιχτική κι επαναστατική" (Στάλιν). Εξελιχτικά γίνονται ασήµαντες, κρυφές, αδιάκοπες, ποσοτικές αλλαγές. Οι ποιοτικές πάλι αλλαγές γίνονται ξαφνικά, αλµατικά, επαναστατικά. "... Η πραγµατική ιστορία κλείνει µέσα της τις διάφορες αυτές τάσεις, ακριβώς όπως η ζωή και η εξέλιξη στη φύση κλείνουν µέσα τους και την αργή εξέλιξη και τα γρήγορα άλµατα -τις διακοπές της βαθµιαίας πορείας" (Λένιν). Συνεπώς η ανάπτυξη είναι και εξέλιξη και επανάσταση. Η εξέλιξη προετοιµάζει και δίνει έδαφος στην επανάσταση, ενώ η επανάσταση στεφανώνει την εξέλιξη και συνεργεί στην παραπέρα δουλειά της. Ο οπορτουνισµός αντικαθιστά την επαναστατική πάλη µε την πάλη για µεταρρυθµίσεις. "Αντίθετα, για τον επαναστάτη το σπουδαίο είναι η επαναστατική δουλειά κι όχι η µεταρρύθµιση. Γι'αυτόν η µεταρρύθµιση είναι επουσιώδες προϊόν της επανάστασης" (Στάλιν).

"Εξέλιξη του σοσιαλισµού από την ουτοπία στην επιστήµη" - 'Εργο του 'Ενγκελς που βγήκε σε ξεχωριστή έκδοση το 1880.

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

Ο 'Ενγκελς το σύνθεσε για να εκδοθεί στη Γαλλία από τρία κεφάλαια του "Αντι-Ντύρινγκ": από το πρώτο κεφάλαιο της "Εισαγωγής" και από τα δύο πρώτα κεφάλαια του Γ'µέρους "Σοσιαλισµός". Σ'αυτή την εργασία ο 'Ενγκελς δείχνει πώς ο µαρξισµός, όντας στον τοµέα των ιδεών η συνέχιση των καλύτερων κατακτήσεων της ανθρώπινης σκέψης, επεξεργάστηκε τις διδασκαλίες των προδρόµων του και δηµιούργησε µια επιστηµονική επαναστατική κοσµοθεωρία. ∆είχνοντας λαµπρά τις ελλείψεις των προηγούµενων κοινωνικών θεωριών και πρώτ'απ'όλα του ουτοπικού σοσιαλισµού, ο 'Ενγκελς εξηγεί πώς µε τη δηµιουργία της θεωρίας του ιστορικού υλισµού και της θεωρίας της υπεραξίας, ο Μαρξ µετάτρεψε το σοσιαλισµό από ουτοπικό ονειροπόληµα σε επιστήµη, σε επιστηµονικό σοσιαλισµό. Αυτές είναι οι βασικές ιδεές και το περιεχόµενο της εργασίας του 'Ενγκελς.

Εξωτερικός κόσµος - Είναι το σύνολο των υλικών αντικειµένων, των φαινοµένων στις αµοιβαίες τους σχέσεις που υπάρχουν έξω από τον άνθρωπο και ανεξάρτητα απ'αυτόν.

Φιλοσοφικό Λεξικό

www.minibook.gr Για τον υλιστή ο εξωτερικός κόσµος είναι η µοναδική πηγή της ανθρώπινης γνώσης. Για τον ιδεαλιστή ο εξωτερικός κόσµος είναι ή προϊόν δηµιουργίας κάποιου υπερκόσµιου πνευµατικού όντος (αντικειµενικός ιδεαλισµός) ή προϊόν της συνείδησης του κάθε ανθρώπου (υποκειµενικός ιδεαλισµός).

Επαγωγή και απαγωγή - Η επαγωγή είναι τρόπος συλλογισµού από το µερικό στο γενικό, από τα γεγονότα σε γενικεύσεις. Η απαγωγή είναι τρόπος συλλογισµού από το γενικό στο µερικό, από τις γενικές θέσεις σε µερικά συµπεράσµατα. Οι εµπειριστές φιλόσοφοι (Βάκων, Τζων Στούαρτ, Μιλλ) έδιναν εξαιρετική σηµασία στην επαγωγή, υποτάσσοντας σ'αυτή την απαγωγή. Αντίθετα, οι ορθολογιστές φιλόσοφοι (Ντεκάρτ, Σπινόζα, Λάιµπνιτς) έβαζαν σε πρώτη θέση την απαγωγή. Η υλιστική διαλεχτική θεωρεί την επαγωγή και την απαγωγή µόνο ειδικές µορφές της έρευνας, όχι όµως ανεξάρτητες και αποµονωµένες τη µια από την άλλη. Η µια είναι αδύνατη δίχως την άλλη. Κάθε επιστηµονική απαγωγή είναι αποτέλεσµα προηγούµενης επαγωγικής µελέτης του υλικού και βασίζεται σ'αυτή τη µελέτη. Η απαγωγή πάλι είναι τότε µόνο πέρα για πέρα

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

επιστηµονική, όταν η µελέτη των χωριστών µερικών φαινοµένων βασίζεται στη γνώση των γενικών νόµων της εξέλιξης. Πρέπει "να έχει κανείς υπόψη τη µεταξύ τους σχέση, την αµοιβαία συµπλήρωση της µιας από την άλλη" ('Ενγκελς). Ο Μαρξ στο "Κεφάλαιο" ανάλυσε τεράστιο υλικό από γεγονότα και έδωσε σε γενικεύσεις όλη την πορεία της εξέλιξης του κεφαλαιοκρατικού συστήµατος. Για το σκοπό αυτό χρησιµοποίησε ταυτόχρονα και την επαγωγή και την απαγωγή.

Επανάσταση - Σπουδαιότατος σταθµός στην κοινωνική ανάπτυξη, ριζική ανατροπή στη ζωή της κοινωνίας και του κράτους, οπότε γκρεµίζεται το ξεπερασµένο παλιό κοινωνικό σύστηµα και εγκαθιδρύεται στην κοινωνία νέατάξη πραγµάτων. Η επανάσταση ολοκληρώνει µια ορισµένη πορεία (προτσές) της εξέλιξης, την πορεία της βαθµιαίας γέννησης των νέων σχέσεων µέσα στα σπλάχνα της παλιάς κοινωνίας. "Σε ορισµένη βαθµίδα της εξέλιξής τους, λέει ο Μαρξ, οι υλικές παραγωγικές δυνάµεις της κοινωνίας έρχονται σε αντίθεση µε τις υπάρχουσες παραγωγικές σχέσεις, ή, πράγµα που είναι η νοµική τους έκφραση, µε τις σχέσεις ιδιοκτησίας, µέσα στις οποίες

Φιλοσοφικό Λεξικό

www.minibook.gr αναπτύσσονταν ως τώρα. Από µορφές ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάµεων οι σχέσεις αυτές µεταβάλλονται σε δεσµά τους. Τότε έρχεται η εποχή της κοινωνικής επανάστασης" Η επανάσταση εκµηδενίζει αυτή την αντίθεση, ελευθερώνει τις νέες, ωριµασµένες µέσα στα σπλάχνα της προηγούµενης κοινωνίας παραγωγικές δυνάµεις, από τα δεσµά των παλιών παραγωγικών σχέσεων. Στην επανάσταση πραγµατοποιείται η αντικατάσταση ενός κοινωνικο-οικονοµικού σχηµατισµού από άλλον. Βασικό ζήτηµα κάθε επανάστασης είναι το ζήτηµα της εξουσίας. Το πέρασµα της εξουσίας από τα χέρια της κυρίαρχης αντιδραστικής τάξης, που συγκρατεί την ανάπτυξη της κοινωνίας, στα χέρια της επαναστατικής τάξης, γίνεται µε έντονη ταξική πάλη, µε τον εµφύλιο πόλεµο. Οι κοινωνικές επαναστάσεις δεν πραγµατοποιούνται αυτόµατα, µόνες τους. "'Οταν οι νέες παραγωγικές δυνάµεις έχουν ωριµάσει, οι παραγωγικές σχέσεις που υπάρχουν και οι φορείς τους, οι κυρίαρχες τάξεις, µετατρέπονται σε "ανυπέρβλητο" φραγµό, που µπορεί να παραµεριστεί µόνο µε τη συνειδητή δράση των νέων τάξεων, µε τη βίαιη δράση αυτών των τάξεων, µε την επανάσταση. Εδώ φαίνεται µε εξαιρετική διαύγεια ο τεράστιος ρόλος των νέων κοινωνικών ιδεών, των νέων πολιτικών θεσµών, της νέας πολιτικής εξουσίας, που είναι προορισµένοι να καταργήσουν µε τη βία τις παλιές παραγωγικές σχέσεις" (Ιστορία του ΚΚΣΕ µπ.).

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

Οι επαναστάσεις, όπως λέει ο Μαρξ, είναι οι ατµοµηχανές της ιστορία ς. Ανοίγουν καινούργιες εποχές στην ιστορία της ανθρωπότητας. Η µεγάλη σοσιαλιστική επανάσταση του Οχτώβρη άνοιξε την εποχή της καταστροφής του καπιταλισµού. Η σοσιαλιστική επανάσταση είναι η πιο µεγάλη µέσα στις επαναστάσεις που ξέρει η ιστορία, επειδή φέρνει τις πιο βαθιές αλλαγές στη ζωή των λαών. Ενώ όλες οι προηγούµενες επαναστάσεις άλλαξαν µονάχα τη µορφή της εκµετάλλευσης των καταπιεζοµένων τάξεων, η σοσιαλιστική επανάσταση οδηγεί στην πλήρη εξαφάνιση των τάξεων και της εκµετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο. Η νίκη του σοσιαλισµού, η εξαφάνιση των εκµεταλλευτικών τάξεων και της εκµετάλλευσης στη Σοβιετική 'Ενωση, είναι η πρακτική ενσάρκωση αυτού του κοσµοϊστορικού καθήκοντος της προλεταριακής επανάστασης.

Επίκουρος (342 - 270 π.Χ.) - Υλιστής φιλόσοφος "ο µεγαλύτερος έλληνας διαφωτιστής" (Μαρξ), συνεχιστής του ∆ηµόκριτου. Ο κόσµος κατά τον Επίκουρο αποτελείται από άτοµα και κενό. Μέσα στο κενό σχηµατίζεται από τα

Φιλοσοφικό Λεξικό

www.minibook.gr άτοµα το άπειρο πλήθος των κόσµων. Οι θεοί δεν παίρνουν µέρος στη ζωή των κόσµων, µένοντας µακριά στις διάµεσες χώρες των άπειρων κόσµων. Υποστηρίζοντας τις βασικές αρχές της ατοµικής θεωρίας ο Επίκουρος φέρνει ουσιαστικές µεταβολές στη διδασκαλία του ∆ηµόκριτου. Κατά τον Επίκουρο τα άτοµα που κινούνται ευθύγραµµα, από τα πάνω προς τα κάτω, µπορούν να κάνουν "παρεκκλίσεις" από την κάθετη κίνηση. Οι παρεκκλίσεις αυτές γίνονται αυθόρµητα, τυχαία. Μπάζοντας την έννοια του τυχαίου ο Επίκουρος προσπαθούσε να παραµερίσει τη µοιρολατρεία (βλ. λ.), που έβγαινε από τη διδασκαλία του ∆ηµόκριτου. Υπερασπίζοντας την αισθησιαρχία (βλ. λ.) στη θεωρία της γνώσης, ο Επίκουρος στην ηθική υποστήριζε τη λογική χρησιµοποίηση των αισθησιακών απολαύσεων. Αυτό έδωσε αφορµή στους διάφορους εχθρούς του υλισµού να συκοφαντήσουν τον επικουρισµό, σαν φιλοσοφία που δήθεν ενθαρρύνει τη διαφθορά ("ηδέως ζην", αλλά και "φρονίµως και καλώς και δικαίως διάγειν"). Το καθήκον του σοφού, κατά τον Επίκουρο, είναι να φτάσει "στην αταραξία" του πνεύµατος που αποκτάται µε τη γνώση και µε την απαλλαγή από το φόβο µπροστά στους θεούς και το θάνατο. Ο Επίκουρος κι ιδιαίτερα ο οπαδός του Λουκρήτιος επέδρασαν πολύ στην ανάπτυξη του υλισµού του 17ου και 18ου αιώνα.

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

Επιστήµη

'Εν'από τα ιδεολογικά εποικοδοµήµατα, καθορισµένη µορφή της κοινωνικής συνείδησης. "... Σκοπός της επιστήµης είναι να δώσει πιστή... εικόνα του κόσµου" (Λένιν). Η επιστήµη δε ζητεί να δώσει την εικόνα του κόσµου στις φαινοµενικά χαώδικες πολυµορφίες των χωριστών µερών του, προσπαθεί να βρει τους νόµους των φαινοµένων, έχει για σκοπό της να εξηγήσει τα φαινόµενα. Η επιστήµη σε όλους τους τοµείς της γνώσης µας δείχνει την εκδήλωση των βασικών νόµων µέσα στο φαινοµενικό χάος των φαινοµένων. Η επιστήµη εξελίσσεται και κινείται προς τα µπρος µαζί µε την εξέλιξη της κοινωνίας. Η πρόοδος της επιστήµης συνίσταται στο ότι όλο και καλύτερα και βαθύτερα αντανακλά την πραγµατικότητα. Η κατεύθυνση της επιστήµης σε τούτη ή σε κείνη την ιστορική περίοδο καθορίζεται από τις κοινωνικές σχέσεις που κυριαρχούν σ'αυτή. Στην ταξική κοινωνία η επιστήµη έχει ταξικό, κοµµατικό χαρακτήρα. 'Οσο πιο προοδευτικό είναι το κοινωνικό σύστηµα που επικρατεί, τόσο πιο ευνοϊκές είναι οι συνθήκες για την ανάπτυξη της επιστήµης. Η αστική τάξη τα πρώτα χρόνια της ύπαρξής της βοηθούσε

Φιλοσοφικό Λεξικό

www.minibook.gr την ανάπτυξη της επιστήµης. Φτάνοντας όµως στην εξουσία και προσπαθώντας να δυναµώσει την κυριαρχία της στην πάλη ενάντια στο προλεταριάτο, γίνεται αντιδραστική τάξη, που βάζει φραγµό στην κοινωνική εξέλιξη, στην πρόοδο της επιστήµης. Στην κεφαλαιοκρατική κοινωνία µοναδική προοδευτική τάξη είναι το προλεταριάτο. Ιδεολογία του είναι η θεωρία του µαρξισµού λενινισµού. "Η θεωρία του Μαρξ είναι πανίσχυρη γιατί είναι αληθινή, πλήρης και αρµονική και δίνει στους ανθρώπους µια ολοκληρωµένη κοσµοθεωρία ασυµβίβαστη µε κάθε πρόληψη, µε κάθε αντίδραση, µε κάθε υπεράσπιση της αστικής καταπίεσης" (Λένιν). Μόνο στη Σοβιετική 'Ενωση, όπου έχει ανατραπεί η εξουσία του κεφαλαίου, η επιστήµη απολαµβάνει πλήρη ελευθερία. Στη Σοβιετική 'Ενωση η επιστήµη έχει τη δυνατότητα να σπάσει όλες τις παραδόσεις και τις προλήψεις, που εµποδίζουν την ελεύθερη ανάπτυξή της. Υπηρετεί πραγµατικά το λαό. Ο σ. Στάλιν καθόρισε τα καθήκοντα της επιστήµης στη Σοβιετική 'Ενωση µε τα παρακάτω λόγια: "... για την άνθιση της επιστήµης, εκείνης της επιστήµης που δε χωρίζεται από το λαό... αλλά είναι έτοιµη να υπηρετήσει το λαό, έτοιµη να δώσει στο λαό όλες τις κατακτήσεις της, που υπηρετεί το λαό όχι αναγκαστικά, αλλά θεληµατικά και µ'ευχαρίστηση".

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

Επιστηµονική

αφαίρεση

- Είναι η αποµάκρυνση από µη ουσιαστικά, δευτερεύοντα στοιχεία και η νοητική αποµόνωση και γενίκευση των πιο ουσιαστικών ιδιοτήτων που υπάρχουν στη µια ή στην άλλη οµάδα φαινοµένων. 'Ετσι, "...λέξεις όπως "ύλη" και "κίνηση" είναι απλώς συντοµεύσεις, όπου συνοψίζουµε, ανάλογα µε τις γενικές τους ιδιότητες, διάφορα πράγµατα που υποπίπτουν στις αισθήσεις" ('Ενγκελς). Η επιστηµονική αφαίρεση µας δίνει πληρέστερη και βαθύτερη εικόνα της πραγµατικότητας, παρά τα άµεσα αισθήµατα. Π.χ. στην άµεση έρευνα φαίνεται, ότι οι τιµές των εµπορευµάτων στην κεφαλαιοκρατική αγορά προσδιορίζονται, σε τελευταία ανάλυση, από τη ζήτηση και την προσφορά. Πραγµατικά όµως καθορίζονται από την ποσότητα της κοινωνικά αναγκαίας εργασίας, που ξοδεύτηκε για την παραγωγή των εµπορευµάτων, ή αλλιώς από την αξία. Η έννοια της αξίας, όπου ο Μαρξ κατέληξε µε την επιστηµονική αφαίρεση, αντανακλά βαθιά κι αληθινά τις πραγµατικές κοινωνικές σχέσεις της εµπορευµατικής παραγωγής. "... Στην ανάλυση των οικονοµικών µορφών δε µπορεί να χρησιµοποιείται ούτε το µικροσκόπιο, ούτε τα χηµικά αντιδραστήρια. Και το

Φιλοσοφικό Λεξικό

www.minibook.gr ένα και το άλλο πρέπει να τ'αντικαταστήσει η δύναµη της αφαίρεσης" (Μαρξ).

Επιστηµονικός κοµµουνισµός - Η διδασκαλία για τον κοµµουνισµό που ο Μαρξ και ο 'Ενγκελς στήριξαν στην υλιστική αντίληψη της ιστορίας που οι ίδιοι ανακάλυψαν και στη βαθιά µελέτη των νόµων της κεφαλαιοκρατικής κοινωνίας. Αντίθετα από τον ουτοπικό σοσιαλισµό (βλ. λ.), ο Μαρξ κι ο 'Ενγκελς απόδειξαν πως ο σοσιαλισµός είναι το αναγκαίο αποτέλεσµα της εξέλιξης της κεφαλαιοκρατικής κοινωνίας και της ταξικής πάλης του προλεταριάτου. Απόδειξαν επιστηµονικά, πως η εξέλιξη της κεφαλαιοκρατικής κοινωνίας και η ταξική πάλη µέσα σ'αυτή, θα οδηγήσουν αναπόφευκτα στην εξαφάνιση του κεφαλαιοκρατικού συστήµατος, στη νίκη του προλεταριάτου, πως το προλεταριάτο θα κερδίσει τη νίκη του σοσιαλισµού όχι µε ειρηνικά µέσα, αλλά µε το βίαιο επαναστατικό δρόµο, µε το δρόµο της προλεταριακής επανάστασης, πως το πέρασµα από το καφαλαιοκρατικό σύστηµα στον κοµµουνισµό θα 'ναι η περίοδος της δικτατορίας του προλεταριάτου, που πρέπει να τσακίσει την αντίσταση των εκµεταλλευτών και να δηµιουργήσει τη νέα αταξική κοµµουνιστική κοινωνία. Από ουτοπικές

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

ιδέες και όνειρα για τη µελλοντική σοσιαλιστική κοινωνία, ο σοσιαλισµός µετατράπηκε σε στρωτή επιστηµονική κι επαναστατική θεωρία. "Η ακατανίκητη δύναµη έλξης, που τραβά προς αυτή τη θεωρία τους σοσιαλιστές όλων των χωρών, βρίσκεται σε τούτο ακριβώς, ότι συνενώνει µια στρωτή και ανώτερη επιστηµονικότητα (όντας η τελευταία λέξη της κοινωνικής επιστήµης), µε την επαναστατικότητα" (Λένιν). Η διδασκαλία για το σοσιαλισµό συνδέεται αδιάρρηχτα µε το διαλεχτικό υλισµό. Ο διαλεχτικός υλισµός έγινε το θεωρητικό όπλο για τη µετατροπή του σοσιαλισµού από ουτοπία σε επιστήµη. "Ο µαρξισµός δεν είναι µόνο η θεωρία του σοσιαλισµού, είναι πλήρης κοσµοθεωρία, φιλοσοφικό σύστηµα απ'όπου απορρέει λογικά ο προλεταριακός σοσιαλισµός του Μαρξ" (Στάλιν).

Εποικοδόµηµα

Βλέπε:

Βάση

και

εποικοδοµήµατα.

Φιλοσοφικό Λεξικό

www.minibook.gr

Εργαλεία της παραγωγής - Σπουδαιότατο στοιχείο των παραγωγικών δυνάµεων (όργανα, µηχανές, αγροτικά εργαλεία κ λ π.), που µε τη βοήθειά τους ο άνθρωπος επενεργεί πάνω στη φύση µε σκοπό την παραγωγή υλικών αγαθών. Η δηµιουργία και η εφαρµογή των εργαλείων της παραγωγής ήταν αποφασιστικός όρος για το ξεχώρισµα του ανθρώπου από το βασίλειο των ζώων. Πολλές χιλιετηρίδες συνεχίστηκε η εξέλιξη και η τελειοποίηση των εργαλείων και µαζί αναπτύσσονταν ο βαθµός της κυριαρχίας του ανθρώπου πάνω στη φύση. Η τεχνική παίζει τεράστιο ρόλο στην εξέλιξη της ανθρώπινης κοινωνίας. Οι αλλαγές και η εξέλιξη των παραγωγικών δυνάµεων και πρώτ' απ' όλα των εργαλείων, οδηγούν στην αλλαγή των κοινωνικών τρόπων παραγωγής των υλικών αγαθών και σε αλλαγές σ'ολόκληρο το κοινωνικό σύστηµα. Ο Μαρξ καθόρισε τη σηµασία των εργαλείων ως εξής: "Οι οικονοµικές εποχές δε διαφέρουν από το τι παράγεται, αλλ'από το πώς παράγεται, µε τι µέσα παράγεται. Τα µέσα της εργασίας δεν είναι µόνο το µέτρο για την ανάπτυξη της ανθρώπινης εργατικής δύναµης, αλλά και ο δείχτης για τις κοινωνικές σχέσεις, όπου γίνεται η εργασία".

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

100

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

Ζ "Ζήτηµα της διαλεχτικής" - Εργασία του Λένιν, µέρος από τα "Φιλοσοφικά τετράδια" που συµπεριλήφθηκε στην έκδοση των Απάντων στο 13ο τόµο (Υλισµός και Εµπειριοκριτικισµός). ∆ηµοσιεύτηκε για πρώτη φορά στα 1925 (ρωσικά στο "Μπολσεβίκ" τεύχος 5-6, γερµανικά στο: Uuter der Baner des Marxismus τεύχος 2). Ο Λένιν έδωσε σε συµπυκνωµένη µορφή, µια βαθιά ανάλυση των βασικών ζητηµάτων της υλιστικής διαλεχτικής. Σ'αυτό το έργο ο Λένιν αναλύει την αντίθεση ανάµεσα στη διαλεχτική και τη µεταφυσική, δείχνει τη διαφορά ανάµεσα στις δυο βασικές αντιλήψεις για την εξέλιξη: τη διαλεχτική θεωρία της εξέλιξης και τη µεταφυσική θεωρία της εξέλιξης. Σ'αυτή τη σύντοµη µελέτη ο Λένιν κάνει µια µεγαλοφυή ανάλυση των θεωρητικών γνωσιολογικών ριζών του ιδεαλισµού. Ιδιαίτερη αξία έχουν οι παρατηρήσεις του Λένιν για την ενότητα και την πάλη των αντιθέσεων (βλ. λ.) και για την αυτοκίνηση (βλ. λ.).

Φιλοσοφικό Λεξικό

101

www.minibook.gr

"Ζήτηµα εξέλιξης της µονιστικής αντίληψης στην ιστορία" - 'Εργο του Πλεχάνωφ, που το δηµοσίευσε το 1895 (µε το ψευδώνυµο Ν. Μπέλτωφ). Μ'αυτό το βιβλίο "ανατράφηκε µια ολόκληρη γενιά ρώσοι µαρξιστές (Λένιν). Σ'αυτό το έργο ο Πλεχάνωφ, παράλληλα µε την έκθεση της µαρξιστικής φιλοσοφίας, έκανε βαθιά κριτική στις αντιδραστικές απόψεις των ναρόντνικων. Τέσσερα κεφάλαια είναι αφιερωµένα στην ανάλυση της προµαρξιστικής φιλοσοφίας και κοινωνιολογίας. Σ'αυτά ο Πλεχάνωφ κάνει κριτική εξέταση των αντιλήψεων των Γάλλων υλιστών του 18ου αιώνα, των Γάλλων αστών ιστορικών της εποχής της παλινόρθωσης, των ουτοπιστών σοσιαλιστών, των εκπροσώπων της ιδεαλιστικής φιλοσοφίας (Χέγκελ). Ο Πλεχάνωφ δείχνει πως µονάχα ο Μαρξ κι ο 'Ενγκελς δηµιούργησαν µια ως το τέλος συνεπή υλιστική φιλοσοφία, πως µονάχα ο Μαρξ δηµιούργησε την αληθινή επιστήµη για την κοινωνία, ανακαλύπτοντας την υλική βάση της εξέλιξής της. Στο ίδιο έργο ο Πλεχάνωφ κάνει λαµπρή κριτική της αντιδραστικής θεωρίας των ναρόντνικων για "ήρωες" και "όχλο" κι εκθέτει τις µαρξιστικές αντιλήψεις για το ρόλο της προσωπικότητας στην ιστορία και τη νοµοτέλεια της κοινωνικής εξέλιξης.

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

102

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

"Ζητήµατα του λενινισµού - 'Εργο του σ. Στάλιν, γραµµένο το Γενάρη του 1926. Στρέφονταν ενάντια στους εχθρούς του µπολσεβικισµού, στις συµµορίες Τρότσκι - Ζηνόβιεφ, που, µ'επικεφαλής τον Τρότσκι και τους συνεργάτες του (Κάµενεφ, Ζηνόβιεφ και Μπουχάριν), προσπαθούσαν να διασπάσουν το µπολσεβίκικο κόµµα, να το µολύνουν µε τη δυσπιστία για τη νίκη του σοσιαλισµού στη Σοβιετική 'Ενωση και να δηµιουργήσουν ένα άλλο κόµµα, το κόµµα της κεφαλαιοκρατικής παλινόρθωσης. Στο έργο του ο σ. Στάλιν ξεσκεπάζει τις προσπάθειες των τροτσκιστών και των ζηνοβιεφικών ν'αντικαταστήσουν το λενινισµό µε τον τροτσκισµό. Ανατρέποντας την τροτσκιστική διαστροφή ότι ο λενινισµός είναι στενά εθνικό φαινόµενο και ότι τάχα το κύριο στο λενινισµό είναι το αγροτικό ζήτηµα, ο σ. Στάλιν δείχνει πως το κύριο στο λενινισµό είναι το ζήτηµα της δικτατορίας του προλεταριάτου κι πως ο λενινισµός είναι διεθνής θεωρία του προλεταριάτου "κατάλληλη και υποχρεωτική για όλες δίχως εξαίρεση τις χώρες, µαζί και για τις κεφαλαιοκρατικά αναπτυγµένες" (Στάλιν). Ο σ. Στάλιν ξεσκεπάζει τη µενσεβίκικη ουσία της τροτσκιστικής "θεωρίας της διαρκούς επανάστασης"

Φιλοσοφικό Λεξικό

103

www.minibook.gr κι αποδείχνει πως η διδασκαλία του Μαρξ για την αδιάκοπη επανάσταση βρήκε αληθινή ενσάρκωση και παραπέρα ανάπτυξη στη λενινιστική ιδέα της µετεξέλιξης της αστικοδηµοκρατικής επανάστασης σε επανάσταση σοσιαλιστική. Αναλύοντας τα χαρακτηριστικά γνωρίσµατα και το βάθος των καθηκόντων της προλεταριακής επανάστασης σε αντίθεση µε την αστική επανάσταση, ο σ. Στάλιν αποκαλύπτει την ουσία της προλεταριακής δικτατορίας σαν βασικό περιεχόµενο της προλεταριακής επανάστασης, σα συνέχιση της ταξικής πάλης σε καινούργιες µορφές, σαν ιδιαίτερη µορφή της ταξικής συµµαχίας του προλεταριάτου µε την αγροτιά και τ'άλλα µη προλεταριακά στρώµατα των εργαζοµένων. Αναπτύσσοντας τη διδασκαλία του Λένιν για τις τρεις βασικές πλευρές της δικτατορίας του προλεταριάτου, για την ενότητα και τις αµοιβαίες σχέσεις τους στις διάφορες περίοδες της εξέλιξης της δικτατορίας του προλεταριάτου, ο σ. Στάλιν υπογραµµίζει ιδιαίτερα την ανάγκη να διατηρηθούν και να δυναµώσουν τα όργανα της προλεταριακής δικτατορίας µέσα στις συνθήκες του κεφαλαιοκρατικού περιβάλλοντος και του κινδύνου της ξένης επέµβασης. Ο σ. Στάλιν δίνει µεγάλη προσοχή στο ζήτηµα του κοµµουνιστικού κόµµατος και του καθοδηγητικού του ρόλου στο σύστηµα της δικτατορίας του προλεταριάτου και στην ανοικοδόµηση του κοµµουνισµού. Ξεσκεπάζει την προσπάθεια των τροτσκιστών να ταυτίσουν τη δικτατορία του

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

104

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

προλεταριάτου µε τη δικτατορία του κόµµατος και δείχνει πως η συνταύτιση του καθοδηγητικού ρόλου του κόµµατος µε τη δικτατορία του προλεταριάτου, είναι υποκατάσταση της τάξης µε το κόµµα, είναι χοντρή διαστρέβλωση της λενινιστικής διδασκαλίας για την αµοιβαία σχέση πρωτοπορείας και τάξης. Τα ζητήµατα για τη νίκη του σοσιαλισµού στη Σοβιετική 'Ενωση αποτελούν το περιεχόµενο των δυο τελευταίων κεφάλαιων (6ο και 7ο) του έργου. Σ'αυτά ο σ. Στάλιν ξεσκεπάζει την τροτσκιστική και παλινορθωτική άρνηση της δυνατότητας της νίκης του σοσιαλισµού σε µια µόνο χώρα κι αναπτύσσει τη διδασκαλία του Λένιν για τη δυνατότητα της ανοικοδόµησης του σοσιαλισµού µε τις δυνάµεις µιας µονάχα χώρας. Ο σ. Στάλιν απόδειξε πως η τελική νίκη του σοσιαλισµού είναι δυνατή µόνο σαν αποτέλεσµα της νίκης της σοσιαλιστικής επανάστασης σ'όλες ή τουλάχιστο σε µια σειρά χώρες µε πλήρη εξασφάλιση από την επέµβαση και την παλινόρθωση. Υπερασπίζοντας και θεµελιώνοντας τη θεωρία του Λένιν για την ανοικοδόµηση του σοσιαλισµού, ο σ. Στάλιν τσάκισε τις εχθρικές για το λενινισµό θέσεις των τροτσκιστών: την άρνηση της δυνατότητας να δοθεί σοσιαλιστική κατεύθυνση στην εξέλιξη της αγροτιάς, την άρνηση της σοσιαλιστικής φύσης της κρατικής βιοµηχανίας, την εκτίµηση για τη

Φιλοσοφικό Λεξικό

105

www.minibook.gr νέα οικονοµική πολιτική (ΝΕΠ) σαν καπιταλισµό και µόνο, σαν υποχώρηση κλπ. Το έργο του σ. Στάλιν "Ζητήµατα του λενινισµού" έπαιξε τεράστιο ρόλο στο ξεσκέπασµα και στο τσάκισµα του τροτσκισµού, εξόπλισε το κόµµα στον αγώνα του για τη νίκη του σοσιαλισµού µε το οξύ όπλο της µαρξιστικήςλενινιστικής θεωρίας. Σ'αυτό βρίσκεται η µεγάλη θεωρητική και πολιτική σηµασία του έργου αυτού του µαρξισµού - λενινισµού.

Η Ηθική - Κανόνας, µέτρο για τη συµβίωση, τη διαγωγή των ανθρώπων, µια από τις µορφές της κοινωνικής συνείδησης. Οι ιδεαλιστές πιστεύουν πως η ηθική είναι ολότελα ανεξάρτητη από τις υλικές συνθήκες της ζωής της ανθρωπότητας. Ο µαρξισµός-λενινισµός στην αντίληψη της ηθικής και των κανόνων της δεν ξεκινά από γενικούς και αφηρηµένους ορισµούς, αλλ'από τις συγκεκριµένες ιστορικές συνθήκες. Με την αλλαγή των όρων της κοινωνικής συγκρότησης αλλάζει και η ηθική. 'Ετσι µε τη νίκη του αστικού καθεστώτος, η ηθική των φεουδαρχών παραχωρεί τη θέση της στην αστική ηθική. "... όλη η

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

106

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

υπόθεση ανάγεται στην αλλαγή δυο µορφών κοινωνικής οργάνωσης: το σύστηµα της ιδιοποίησης της υπερεργασίας των προσκοληµένων στη γη δουλοπάροικων αγροτών δηµιούργησε την ηθική της δουλοπαροικίας. Το σύστηµα της "ελεύθερης εργασίας" του εργαζόµενου "για ξένο λογαριασµό", για τον κάτοχο των χρηµάτων, προκάλεσε την αντικατάστασή της από την αστική ηθική" (Λένιν). Η νίκη της προλεταριακής επανάστασης έφερε και τη νίκη της νέας ηθικής, της ηθικής της κοµµουνιστικής κοινωνίας. Η δική µας ηθική είναι εξαρτηµένη από τα συµφέροντα της ταξικής πάλης του προλεταριάτου. Από την άποψη της κοµµουνιστικής ηθικής, ηθικό είναι µόνο ό,τι συντελεί στην εξαφάνιση του παλιού κόσµου, της εκµετάλλευσης και της αθλιότητας, ό,τι δυναµώνει το νέο, σοσιαλιστικό καθεστώς. "Στη βάση της κοµµουνιστικής ηθικής βρίσκεται η πάλη για το δυνάµωµα και την ολοκλήρωση του κοµµουνισµού" (Λένιν).

Ηράκλειτος ο Εφέσιος (γύρω στα 554-484 π.Χ.) - Αρχαίος έλληνας φιλόσοφος, υλιστής και διαλεχτικός.

Φιλοσοφικό Λεξικό

107

www.minibook.gr Σε αποσπάσµατα από τα έργα του, που έφτασαν ως εµάς, γίνεται "µια πολύ καλή έκθεση των αρχών του διαλεχτικού υλισµού" (Λένιν). Ο Ηράκλειτος δίδασκε πως ο κόσµος, ένας στην ολότητά του, δε δηµιουργήθηκε από κανένα θεό ή άνθρωπο, αλλά ήταν, είναι και θα είναι αιώνια ζωντανή φωτιά που, σύµφωνα µε ορισµένους νόµους ανάβει και σύµφωνα µε ορισµένους νόµους σβήνει ("κόσµον τόνδε τον αυτόν απάντων ούτε τις θεών ούτε ανθρώπων εποίησεν, αλλ'ην αεί και έτσι και έσται πυρ αείζωον, απτόµενον µέτρα και αποσβενήµενον µέτρα"). Σύµφωνα µε τον Ηράκλειτο στη βάση όλων των πραγµάτων, βρίσκεται µια υλική πρώτη ουσία - η φωτιά (η αιώνια κίνηση και µεταβολή έχει σαν αιτία "την έµφρονα φύσιν της µιας, της αγενήτου και ανωλέθρου ουσίας, του πυρός"). Ο κόσµος βρίσκεται σε διαρκή ροή: όλα κυλούν, όλα διαρκώς αλλάζουν, ("τα πάντα ρει", "µηδέποτε κατά τ'αυτό µένειν"), δε µπορείς δυο φορές να µπεις στο ίδιο ποτάµι ("ποταµώ ουκ έστιν εµβήναι δις"). Η εξέλιξη γίνεται µε την πάλη των αντίθετων αρχών ("εναντιοδροµία"). 'Ολες οι µεταβολές των πραγµάτων εξαρτώνται από µια αυστηρή νοµοτέλεια που ο Ηράκλειτος την ονόµαζε "λόγο" (δηλ. λογικό, νόµο). Ο "λόγος" είναι συµφυής µε την υλική ουσία, τη φωτιά. Σύµφωνα µε τον Ηράκλειτο είναι ο νόµος της ίδιας της φύσης.

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

108

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

Ηρεµία - Βλέπε: Κίνηση και ακινησία.

Θ Θεϊσµός (theismus, theisme, από το ελλ. θεός) - Φιλοσοφικο-θεολογική διδασκαλία, που βασίζεται στην αναγνώριση της ύπαρξης του Θεού σαν λογικού όντος, που δηµιούργησε τον κόσµο και ανακατεύεται στην καθηµερινή ζωή των ανθρώπων. Ο θεϊσµός είναι πολύ κοντά στη συνηθισµένη θεολογία. ∆ιακρίνεται όµως απ'αυτή γιατί δεν παραδέχεται τους προφανείς παραλογισµούς. Βλ. και ντεϊσµός.

Θεοαναζήτηση θεοπλασία Θρησκευτικο-φιλοσοφικό ρεύµα που εµφανίστηκε ανάµεσα στους αστούς και µικροαστούς διανοούµενους της Ρωσίας, ύστερα από την ήττα της επανάστασης του 1905-1907.

Φιλοσοφικό Λεξικό

109

www.minibook.gr "Μέρος από τους διανοούµενους που ξέκοψαν από το µαρξισµό, έφτασε να κυρύσσει την ανάγκη να δηµιουργηθεί µια καινούργια θρησκεία. 'Ηταν οι λεγόµενοι "θεοαναζητητές" και "θεοπλάστες". (Ιστορία του ΚΚΣΕ, µπ.). Οι θεοαναζητητές και οι θεοπλάστες προσπαθούσαν να δηµιουργήσουν ένα είδος καινούργιας "σοσιαλιστικής" θρησκείας και µ'αυτό τον τρόπο να συνενώσουν τη θρησκεία µε το µαρξισµό. "... Κάθε είδος θεοπλασίας, γράφει ο Λένιν, είναι ακριβώς ναρκισσισµός του κουτόµυαλου µικρονοικοκυράκου, του εύθραυστου ανθρωπάκου, του ονειροπόλου "αυτοφτυσίµατος", των φιλισταίων και των µικροαστών, που έχουν απογοητευτεί και κουραστεί". Ο Λένιν έδειξε πως η θεοπλασία του Λουνατσάρσκυ και των άλλων έβγαινε κατ'ευθείαν από τη µαχιστική φιλοσοφία.

Θέση - αντίθεση - σύνθεση - 'Οροι του Χέγκελ για να ονοµάσει τις τρεις στιγµές στις "τριάδες" του (βλ. λ.) που είναι κατά τη γνώµη του οι µορφές της εξέλιξης του παγκόσµιου πνεύµατος, της "απόλυτης ιδέας" (Θεού). Οι τριάδες του Χέγκελ παίρνουν κάποτε πολύ τεχνητό χαρακτήρα, επιβάλλονται στη φύση κι όλα στον κόσµο κατατάσσονται στις τριάδες (έτσι π.χ. για το

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

110

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

Χέγκελ η Αφρική είναι θέση, η Ασία αντίθεση, η Ευρώπη σύνθεση).

Θετικισµός (ή θετική φιλοσοφία ή ποζιτιβισµός. Positivisme, από το λατινικό Positivus = θετικός) - 'Εν'από τα πιο διαδοµένα ιδεαλιστικά ρεύµατα στη σύγχρονη αστική φιλοσοφία. Ο θετικισµός πιστεύει ότι η αξία του συνίσταται στο ότι δε στηρίζεται σε αφηρηµένους συλλογισµούς, αλλ'αποκλειστικά σε θετικά γεγονότα. Εξόν απ'αυτό, ο θετικισµός βεβαιώνει πως βρίσκεται ψηλότερα τόσο από τον υλισµό όσο και από τον ιδεαλισµό και δεν είναι ούτε το ένα ούτε το άλλο. Στην πραγµατικότητα ο θετικισµός παρουσιάζει µια από τις πιο επιφανειακές και χυδαίες ιδιοµορφίες της ιδεαλιστικής µεταφυσικής. Χαρακτηριστικό γνώρισµα του θετικισµού είναι µια απλοποιηµένη ιδεαλιστική αντίληψη του ρόλου της επιστήµης: ο θετικισµός θεωρεί την πείρα σαν σωρό από υποκειµενικά αισθήµατα ή παραστάσεις και περιορίζει το ρόλο της επιστήµης µόνο στην καταγραφή (και όχι στην ερµηνεία) των γεγονότων. Γενάρχης του θετικισµού θεωρείται ο Γάλλος φιλόσοφος του 19ου αιώνα Αύγουστος Κοντ (Comte).

Φιλοσοφικό Λεξικό

111

www.minibook.gr Στο τέλος του 19ου αιώνα και στην αρχή του 20ού, θεωρούσαν τον εαυτό τους θετικιστή όλοι οι φιλόσοφοι που προσπαθούσαν να τοποθετηθούν ανάµεσα στον υλισµό και τον ιδεαλισµό να "ξεπεράσουν" τις αντιθέσεις τους. Οι κλασικοί του µαρξισµού έβλεπαν αυτό το αντιδραστικό φιλοσοφικό ρεύµα µε µεγάλη περιφρόνηση. 'Ετσι π.χ. ο Μαρξ στο γράµµα της 7 Ιούλη 1866 έγραφε στον 'Ενγκελς, ότι ο Κοντ "σε σύγκριση µε το Χέγκελ... κάνει θλιβερή εντύπωση". Ο Λένιν στο έργο του "Υλισµός και εµπειριοκριτισµός", κάνει εκµηδενιστική κριτική στο θετικισµό. Αποκαλεί τους θετικιστές εκφυλισµένους φλύαρους, που αυτοκαλούνται φιλόσοφοι και την επιχειρηµατολογία τους "συµπαγή αστικό τσαρλατανισµό". Οι εκπρόσωποι της µηχανιστικής αναθεώρησης του µαρξισµού στη Σοβιετική 'Ενωση έβαζαν το ζήτηµα της φιλοσοφίας, όπως το βάζουν οι θετικιστές: έδιναν δηλ. σ'αυτή το ρόλο "των τελευταίων συµπερασµάτων των φυσικών επιστηµών ή υπεράσπιζαν το θετικιστικό σύνθηµα: "έξω η φιλοσοφία". Αντίθετα απ'ό,τι ισχυρίζεται ο θετικισµός, η ανάπτυξη των θετικών επιστηµών όχι µόνο δεν αλλάζει την αναγκαιότητα της φιλοσοφίας, µα αυτή ίσα-ίσα η ανάπτυξη είναι δυνατή µόνο πάνω στη βάση µιας ορισµένης φιλοσοφικής διδασκαλίας, του διαλεχτικού υλισµού.

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

112

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

Θεωρητικές πηγές του µαρξισµού - Οι πηγές του µαρξισµού είναι η Γερµανική κλασική φιλοσοφία (Χέγκελ και Φόυερµαπχ), η Αγγλική πολιτική οικονοµία (Α. Σµιτ Ρικάρντο) κι ο ουτοπικός σοσιαλισµός (Σαιν-Σιµόν, Φουριέ, 'Οουεν). Η µεγαλύτερη κατάχτηση της γερµανικής κλασικής φιλοσοφίας ήταν η χεγκελιανή διαλεχτική. Η διαλεχτική όµως του Χέγκελ ήταν ιδεαλιστική. Για να µετατραπεί σε πραγµατικά επιστηµονική µέθοδο, χρειάστηκε να ξαναδουλευτεί υλιστικά. "Η διαλεχτική µου µέθοδος -λέει ο Μαρξ- στη βάση της όχι µόνο διαφέρει από τη χεγκελιανή, αλλ'είναι ακριβώς το αντίθετό της. Για το Χέγκελ η πορεία της νόησης, που µε τ'όνοµα ιδέα τη µετατρέπει σε αυθυπόστατο υποκείµενο, είναι ο δηµιουργός του πραγµατικού και το πραγµατικό είναι απλώς το εξωτερικό της φανέρωµα. Για µένα, αντίθετα, το ιδεατό, δεν είναι παρά το υλικό, µεταφερµένο στο ανθρώπινο κεφάλι και µετασχηµατισµένο µέσα σ' αυτό". Στην υλιστική διαλεχτική του Μαρξ και του 'Ενγκελς γενικεύτηκε ό,τι θετικό και προοδευτικό δηµιούργησε η επιστήµη ως το Μαρξ. Η µεγαλύτερη υπηρεσία του Φόυερµπαχ βρίσκεται στην υλιστική κριτική του ιδεαλισµού του Χέγκελ. Αλλ'ο Φόυερµπαχ,

Φιλοσοφικό Λεξικό

113

www.minibook.gr που ήταν υλιστής στην εξήγηση των φαινοµένων της φύσης, έµεινε ιδεαλιστής στην αντίληψη της κοινωνίας. Ο Μαρξ κι ο 'Ενγκελς επέκτειναν µε συνέπεια το φιλοσοφικό υλισµό και στην εξήγηση των κοινωνικών φαινοµένων. "Ο ιδεαλισµός διώχτηκε από το τελευταίο του καταφύγιο από την περιοχή της ιστορίας. Τώρα η αντίληψη της ιστορίας έγινε υλιστική" ('Ενγκελς). - Η αγγλική πολιτική οικονοµία έκανε την αρχή στη θεωρία της αξίας της εργασίας. Αλλ'ο Σµιτ και ο Ρικάρντο δεν µπόρεσαν να καταλάβουν την ιστορική ιδιοµορφία της εµπορευµατικής κεφαλαιοκρατικής οικονοµίας, την εκµετάλλευση της µισθωτής εργασίας σαν πηγή της υπεραξίας. Ο Σµιτ και ο Ρικάρντο έβλεπαν το κεφαλαιοκρατικό σύστηµα σαν αιώνια και φυσική τάξη πραγµάτων της κοινωνίας. Οι νόµοι της εξέλιξης του καπιταλισµού, σαν ιστορικά καθορισµένου κοινωνικο-οικονοµικού συστήµατος, ανακαλύφτηκαν µόνο από το Μαρξ. Ο Μαρξ ανακάλυψε πως η βάση της κεφαλαιο κρατικής εκµετάλ λευσης είναι η υπεραξία. "Η διδασκαλία για την υπεραξία είναι ο ακρογωνιαίος λίθος της οικονοµικής θεωρίας του Μαρξ" (Λένιν). ∆ηµιουργώντας τη θεωρία της υπεραξίας ο Μαρξ έδειξε πως ο καπιταλισµός στηρίζεται στην εκµετάλλευση της µισθωτής εργασίας και στην πορεία της εξέλιξής του θα φτάσει αναπόφευκτα στην καταστροφή. - Η τρίτη πηγή του µαρξισµού είναι ο

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

114

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

ουτοπικός σοσιαλισµός. Ο ουτοπικός σοσιαλισµός έκανε δριµύτατη και θαρραλέα κριτική στις αντιθέσεις του κεφαλαιοκρατικού συστήµατος αντιπαραθέτοντάς του την ιδέα του σοσιαλισµού σαν πιο τελειοποιηµένο κοινωνικό σύστηµα. Οι ουτοπιστές όµως, µε τις περιορισµένες ιστορικές δυνατότητές τους, δε µπόρεσαν να εξηγήσουν την ουσία της µισθωτής δουλείας µέσα στο κεφαλαιοκρατικό σύστηµα, τους νόµους της εξέλιξης του κεφαλαιοκρατικού συστήµατος και τη σηµασία του προλεταριάτου σα δηµιουργού του σοσιαλισµού. Ο Μαρξ κι ο 'Ενγκελς µετέβαλαν τα όνειρα για το σοσιαλισµό σε επιστήµη, σε επιστηµονικό σοσιαλισµό, δείχνοντας πως κινητήρια δύναµη της ιστορίας είναι η πάλη των τάξεων. Ο Μαρξ απόδειξε πως ο µοναδικός δρόµος για το πέρασµα στο σοσιαλισµό είναι ο δρόµος του επαναστατικού κινήµατος του προλεταριάτου, ο δρόµος της προλεταριακής επανάστασης και της δικτατορίας του προλεταριάτου.

Θεωρία της αντανάκλασης - "... Στη βάση της θεωρίας της γνώσης του διαλεχτικού υλισµού βρίσκεται η παραδοχή του εξωτερικού κόσµου και της αντανάκλασής του στο ανθρώπινο µυαλό (Λένιν).

Φιλοσοφικό Λεξικό

115

www.minibook.gr Τα ανθρώπινα αισθήµατα (βλ. λ.) κι οι έννοιες είναι τ'αντίγραφα, τ'αποτυπώµατα, οι αντανακλάσεις από τα πράγµατα και τις πορείες (προτσές) του αντικειµενικού κόσµου. Τα αισθήµατα είναι το πρώτο σκαλοπάτι, η αφετηρία για τη γνώση του κόσµου. Η γνώση αρχίζει από τα αισθήµατα. "...Το αίσθηµα είναι πραγµατικά άµεση σύνδεση της συνείδησης µε τον εξωτερικό κόσµο, είναι η µετατροπή της επίδρασης του εξωτερικού ερεθισµού σε γεγονός της συνείδησης" (Λένιν). Τα αισθήµατα είναι µόνο το πρώτο σκαλοπάτι της γνώσης του ανθρώπου για τη φύση. Το δεύτερο σκαλοπάτι της γνώσης είναι ηγενίκευση των χωριστώνφαινοµένων, η δηµιουργίατων εννοιών, των κατηγοριών, η ανακάλυψη των νόµων, που αντανακλούν τα ουσιαστικά χαρακτηριστικά του αντικειµενικού κόσµου. Οι επιστηµονικές έννοιες αντανακλούν τον κόσµο πιο βαθιά, παρά άµεσα οι αισθήσεις, γιατί µε τη βοήθεια της επιστήµης γίνονται γνωστοί οι νόµοι της εξέλιξης των αντικειµένων και των φαινοµένων. Ο άνθρωπος γνωρίζει το γύρω του κόσµο στην πορεία της πραχτικής του δράσης, της ενεργητικής επίδρασης πάνω στη φύση. "...'Εξω από µας υπάρχουν πράγµατα. Οι παραστάσεις κι οι εποπτείες µας είναι εικόνες τους. Την επαλήθευση αυτών των εικόνων, το χώρισµα των αληθινών από τις ψεύτικες, το κάνει η πράξη" (Λένιν). Η πραχτική επαλήθευση των γνώσεών µας είναι το τρίτο σκαλοπάτι της πορείας της γνώσης της αντανάκλασης

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

116

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

στο ανθρώπινο µυαλό των νόµων του αντικειµενικού κόσµου. Η αντανάκλαση της πραγµατικότητας στη συνείδηση των ανθρώπων στην ταξική κοινωνία έχει ταξικό χαρακτήρα. Η πηγή της καταγωγής των κοινωνικών ιδεών, των κοινωνικών θεωριών των πολιτικών απόψεων, πρέπει ν'αναζητείται, σε τελικό λόγο, στις συνθήκες της υλικής ζωής της κοινωνίας, στο κοινωνικό είναι, που αντανάκλασή του αποτελούν αυτές οι ιδέες, οι θεωρίες, οι απόψεις.

Θεωρία της γνώσης - Βλέπε: Γνωσιολογία.

Θεωρία της γνώσης του µαρξισµού Βλέπε: Θεωρία της αντανάκλασης.

Θεωρία της ιερογλυφικών - Θεωρία που λέει ότι τα αισθήµατα κι οι παραστάσεις του ανθρώπου είναι µονάχα συνθηµατικά σηµεία (ιερογλυφικά).

Φιλοσοφικό Λεξικό

117

www.minibook.gr Οι οπαδοί της θεωρίας των ιερογλυφικών ισχυρίζονται πως η συνείδησή µας δεν είναι τάχα αντανάκλαση των πραγµάτων και των φαινοµένων του αντικειµενικού κόσµου. 'Ετσι προσπαθούν να υπονοµεύσουν την πεποίθηση για τη δυνατότητα γνώσης του κόσµου. "Η απεικόνηση προϋποθέτει απαραίτητα κι αναπόφευκτα την αντικειµενική πραγµατικότητα εκείνου που "αντανακλάται". Το "συνθηµατικό σηµείο, το σύµβολο, το ιερογλυφικό, είναι µια έννοια που µπάζει το ολότελα άχρηστο στοιχείο του αγνωστικισµού" (Λένιν). Η απεικόνιση δε µπορεί ποτέ να ταυτίζεται πέρα για πέρα µε το αντικείµενο που απεικονίζεται, ωστόσο είναι σωστή απεικόνιση αντικειµένου που υπάρχει πραγµατικά και όχι συνθηµατικό σηµείο. Η θεωρία των ιερογλυφικών υποστηριζόταν από µερικούς φυσιοδίφες. 'Ενα διάστηµα τη συµµεριζόταν κι ο Πλεχάνωφ. Ο διαλεχτικός υλισµός αντιπαρατάσσει στη θεωρία των ιερογλυφικών, τη θεωρία της αντανάκλασης (βλ. λ.).

Θεωρία των παραγόντων(ή συντελεστών) - ∆ιαδοµένη αστική θεωρία, που ισχυρίζεται ότι η κοινωνική εξέλιξη είναι αποτέλεσµα της αλληλεπίδρασης των διαφόρων πλευρών και όρων της

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

118

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

κοινωνικής ζωής (γεωγραφικό περιβάλλον, πολιτική επιστήµη, ηθική κλπ.). Κάθε µια απ'αυτές τις πλευρές εξετάζεται σαν συντελεστής (παράγοντας) της κοινωνικής εξέλιξης ανεξάρτητος και αποµονωµένος από τους άλλους. Συνήθως οι θεωρίες των παραγόντων αποδείχνονται εκλεκτικές κι εξηγούν τα πάντα παραπέµποντας στην επίδραση ορισµένων κοινωνικών φαινοµένων πάνω σ'άλλα: η οικονοµική επιδρά στην πολιτική, η πολιτική µε τη σειρά της επιδρά στην οικονοµική κλπ. Ο µαρξισµός, ανακαλύπτοντας πως η υλική παραγωγή είναι η καθοριστική βάση της ζωής και της κοινωνικής εξέλιξης, πρώτος απόδειξε πως όλες οι πλευρές της κοινωνικής ζωής (πολιτικό καθεστώς, µορφές της κοινωνικής συνείδησης, επιστήµη, ηθική κλπ.) εξαρτούνται από την εξέλιξη της υλικής παραγωγής κι αλλάζουν µε την αλλαγή των µέσων της παραγωγής. Αυτό όµως καθόλου δε σηµαίνει, πως ο µαρξισµός αρνείται τη σοβαρή σηµασία των πολιτικών θεσµών, των ιδεών κλπ. στην ιστορική πορεία. Ο µαρξισµός εννοεί την κοινωνία σαν ενιαίο σύνολο σ'όλο τον πλούτο και την αλληλεπίδραση των πλευρών της. Η εξέλιξη όµως της κοινωνίας, στο σύνολό της, όπως κι η εξέλιξη κάθε χωριστού επιπέδου της

Φιλοσοφικό Λεξικό

119

www.minibook.gr κοινωνικής ζωής, καθορίζεται σε τελική ανάλυση, από την ανάπτυξη της υλικής παραγωγής.

Θεωρία και πράξη - Ο µαρξιστικός φιλοσοφικός υλισµός θεωρεί πως η κοινωνική πράξη αποτελεί τη βάση της θεωρίας. Γι'αυτό "η άποψη της ζωής, της πράξης, πρέπει να είναι η πρώτη και βασική άποψη της θεωρίας της γνώσης" (Λένιν). α δεδοµένα της επιστήµης επαληθεύονται πάντοτε µε την πράξη, µε το πείραµα. Η θεωρία που είναι η γενίκευση της πείρας της πραχτικής δίνει στους ανθρώπους την προοπτική για την πραχτική τους δράση. Η µαρξιστική λενινιστική θεωρία είναι η πείρα του εργατικού κινήµατος όλων των χωρών παρµένη στη γενική της µορφή. "Η δύναµη της µαρξιστικής λενινιστικής θεωρίας συνίσταται στο ότι δίνει στο κόµµα τη δυνατότητα να προσανατολίζεται στην κατάσταση, να καταλαβαίνει την εσωτερική σύνδεση των γύρω γεγονότων, να προβλέπει την πορεία των γεγονότων και να διακρίνει όχι µόνο πώς και προς ποια κατεύθυνση εξελίσσονται σήµερα τα γεγονότα αλλά και πώς και προς ποια κατεύθυνση πρέπει να εξελιχθούν στο µέλλον" (Ιστορία του ΚΚΣΕ-µπ.).

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

120

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

Η θεωρία γίνεται χωρίς περιεχόµενο αν δε συνδέεται µε την επαναστατική πράξη κι η πράξη γίνεται τυφλή, αν δε φωτίζει το δρόµο της µε την επαναστατική θεωρία. "... Η θεωρία µπορεί να µετατραπεί στη µεγαλύτερη δύναµη του εργατικού κινήµατος, αν διαµορφώνεται σε αδιάρρηχτη σύνδεση µε την επαναστατική πραχτική" (Στάλιν). Οι οπορτουνιστές της 2ης ∆ιεθνούς δηµιούργησαν ρήγµα ανάµεσα στη θεωρία και στην πράξη. Ευνούχισαν τη ζωντανή επαναστατική ψυχ του µαρξισµού και µετέτρεψαν τη θεωρία, αποσπασµένη από τη ζωντανή επαναστατική πάλη των µαζών, σε οικτρά δόγµατα που ανατρέπονται από την πραχτική της επαναστατικής πάλης. Η ενότητα θεωρίας και πράξης βρίσκει την ανώτερη έκφρασή της στη δράση του κόµµατος των µπολσεβίκων. Οµαρξισµός λενινισµός είναι η πλήρης ενότητα της επαναστατικής θεωρίας και επαναστατικής πράξης. "Το να καταχτήσει κανείς τη µαρξιστική-λενινιστική θεωρία θα πει ν'αφοµοιώσει την ουσία αυτής της θεωρίας και να µάθει να χρησιµοποιεί αυτή τη θεωρία για τη λύση των πραχτικών ζητηµάτων του επαναστατικού κινήµατος στις διάφορες συνθήκες της ταξικής πάλης του προλεταριάτου" (Ιστορία του ΚΚΣΕ-µπ).

Φιλοσοφικό Λεξικό

121

www.minibook.gr

Θρησκεία - "Μια από τις µορφές της πνευµατικής καταπίεσης, που βασίζεται πάντα και παντού πάνω στις λαϊκές µάζες που πνίγονται από την αιώνια δουλειά για τους άλλους, την ανέχεια και τη µόνωση" (Λένιν). Η θρησκεία είναι η διαστρευλωµένη, φανταστική αντανάκλαση στα κεφάλια των ανθρώπων των φυσικών και κοινωνικών δυνάµεων που κυριαρχούν πάνω τους. Η εµφάνιση της θρησκείας στην πρωτόγονη κοινωνία συνδέονταν µε την αδυναµία του ανθρώπου στην πάλη µε τη φύση. Ο πρωτόγονος άνθρωπος, που δεν ήξερε να εξηγεί σωστά τα φαινόµενα της φύσης, έβλεπε σ'αυτά τη δράση ιδιαίτερων πνευµάτων, καλών ή κακών δυνάµεων. Οι ρίζες των συγχρόνων θρησκειών είναι κατ'εξοχήν ταξικές. Η θρησκεία διδάσκει στους εργαζόµενους την ταπείνωση, το σκύψιµο, την υπακοή µπροστά στους εκµεταλλευτές κι επαγγέλλεται ανταµοιβή στον "άλλο κόσµο" για όλες τις στερήσεις που υποφέρουν στη γη. Η θρησκεία ήταν πάντα όπλο των εκµεταλλευτών. Κηρύσσοντας την πίστη στο Θεό και στη µετά θάνατο ζωή, η θρησκεία αποµακρύνει τον άνθρωπο από τη γνώση των νόµων της φύσης και της κοινωνίας. Γι'αυτό

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

122

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

"κάθε θρησκεία είναι το πιο ζωντανό υπόλειµµα του καπιταλισµού στη συνείδηση των ανθρώπων.

Ι Ιδεαλισµός - Η µια από τις δυο βασικές φιλοσοφικές τάσεις. Αντίθετα από τον υλισµό, ο ιδεαλισµός λύνει το πρόβληµα της σχέσης της νόησης µε το είναι, θεωρώντας για πρωτεύον τη συνείδηση, το πνεύµα και αρνείται ότι η συνείδηση είναι προϊόν της ύλης. Ο ιδεαλισµός βλέπει τον κόσµο σαν ενσάρκωση της "απόλυτης ιδέας", του "παγκόσµιου πνεύµατος", της "συνείδησης". Ο ιδεαλισµός ισχυρίζεται "πως µόνο η συνείδησή µας υπάρχει πραγµατικά, πως ο υλικός κόσµος, το είναι, η φύση, υπάρχουν µόνο στη συνείδησή µας, στα αισθήµατα, στις παραστάσεις, στις αντιλήψεις µας" (Ιστορία του ΚΚΣΕ-µπ). Οι ιδεαλιστικές τάσεις στη φιλοσοφία χωρίζονται σε δυο βασικές µορφές: ο υποκειµενικός ιδεαλισµός παίρνει για βάση το αίσθηµα, την παράσταση, τη συνείδηση του χωριστού ατόµου, του υποκειµένου. Ο αντικειµενικός ιδεαλισµός παίρνει για βάση τη συνείδηση γενικά, το παγκόσµιο λογικό, την παγκόσµια

Φιλοσοφικό Λεξικό

123

www.minibook.gr θέληση κλπ. που, κατά τη γνώµη των αντικειµενικών ιδεαλιστών, υπάρχουν αυθυπόστατα, ανεξάρτητα από τον άνθρωπο. Ο ιδεαλισµός είναι στενά συνδεµένος µε τη θρησκεία και οδηγεί κρυφά ή φανερά στην ιδέα του Θεού.∆είχνοντας πως ο ιδεαλισµός είναι παπαδοσύνη, ο Λένιν τονίζει ταυτόχρονα πως ο "φιλοσοφικός ιδεαλισµός είναι ("αληθινός" και "εκτός απ'αυτό") δρόµος προς την παπαδοσύνη διαµέσου µιας από τις αποχρώσεις της ατελεύτητης σύνθετης γνώσης (διαλεχτικής) του ανθρώπου". Ο Λένιν ξεσκεπάζει τις θεωρητικές γνωσιολογικές ρίζες του ιδεαλισµού. Στην ίδια τη γνώση, στην πορεία της γενίκευσης των φαινοµένων, υπάρχει η δυνατότητα διάσπασης, χωρισµού της συνείδησης από την πραγµατικότητα, η δυνατότητα µετατροπής (κι ακόµα µετατροπής ανεπαίσθητης, που δεν την αισθάνεται ο άνθρωπος) των γενικών εννοιών σε απόλυτες, σε αποσπασµένες από την ύλη και θεοποιηµένες έννοιες. Η δυνατότητα αυτή πραγµατοποιείται κάτω από ορισµένες κοινωνικές συνθήκες. Τέτοιες κοινωνικές συνθήκες είναι ο χωρισµός της πνευµατικής εργασίας από τη σωµατική, η εµφάνιση των τάξεων και της εκµετάλλευσης. Την ιδεαλιστική ερµηνεία των φαινοµένων της φύσης την έκαναν, κατά κανόνα, οι ιδεολόγοι των αντιδραστικών τάξεων, ή οι ιδεολόγοι των τάξεων εκείνων που ήρθαν σε συµβιβασµό µε τις αντιδραστικές τάξεις.

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

124

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

Αρχαιότεροι εκπρόσωποι του φιλοσοφικού ιδεαλισµού είναι οι πυθαγόρειοι, που αντιπροσώπευαν την πολιτική οργάνωση της αριστοκρατίας της αρχαιότητας, που πολεµούσε ενεργά τη δηµοκρατία. Στις διδασκαλίες τους αναπτύχθηκε η ιδεαλιστική θεωρία για τους αριθµούς σαν βάση του κόσµου. Ο µεγαλύτερος εκπρόσωπος του αρχαίου ελληνικού ιδεαλισµού ήταν ο Πλάτωνας (428-347 π.Χ.). Ο Πλάτωνας έλεγε ότι αληθινός κόσµος είναι ο πάνω από τις αισθήσεις κόσµος των ιδεών και ότι τα πράγµατα είναι σκιές, ωχρή αντανάκλαση των ιδεών ("τα πάντα µεν είδη (= οι ιδέες) ώσπερ παραδείγµατα εστάναι εν τη φύσει, τα δε άλλα (= τα πράγµατα) τούτοις εοικέναι και είναι οµοιώµατα..."). Στη φεουδαρχική κοινωνία κυριαρχούσε η ιδεαλιστική σχολαστική, που έκανε τη φιλοσοφία υπηρέτη της θεολογίας. Στην περίοδο της αποσύνθεσης της φεουδαρχίας και της ανάπτυξης των αστικών σχέσεων η επαναστατική τάξη των πρωτοπόρων χωρών (Αγγλία, Ολλανδία) βγάζει ολόκληρη σειρά από υλιστές φιλοσόφους (Βάκων, Σπινόζα, Χοµπς κ.ά.). Η αντίδραση ενάντια στον υλισµό την εποχή της επικράτησης των κεφαλαικρατικών σχέσεων στην Αγγλία εκδηλώθηκε µε τον υποκειµενικό ιδεαλισµό του επισκόπου Μπέρκλεϋ (βλ. λ.).

Φιλοσοφικό Λεξικό

125

www.minibook.gr Η γερµανική αστική τάξη του 17ου και των αρχών του 18ου αιώνα, που ήθελε την ανάπτυξη των κεφαλαιοκρατικών σχέσεων, ταυτόχρονα όµως ήταν στενά συνδεµένη µε τη φεουδαρχία και ζητούσε να συµβιβαστεί µαζί της, βγάζει τον ιδεαλιστή φιλόσοφο Λάιµπνιτς (Leibniz, 1646-1716). Στο 18ο αιώνα και το πρώτο µισό του 19ου διαµορφώνεται στη Γερµανία η ιδεαλιστική κλασική φιλοσοφία: Καντ (βλ. λ.), Φίχτε (1762-1814), Σέλλιγκ (1775-1854), Χέγκελ (βλ. λ.). Οι φιλόσοφοι αυτοί διερµηνεύουν το συµβιβαστικό πνεύµα της γερµανικής αστικής τάξης εκείνης της εποχής, από το ένα µέρος τα επαναστατικά της ονειροπολήµατα και από το άλλο την αδυναµία της να πραγµατοποιήσει την αστική επανάσταση εξ αιτίας της µη ανάπτυξης των οικονοµικών σχέσεων και του πολιτικού κατατεµαχισµού της Γερµανίας. Οι εκπρόσωποι του γερµανικού κλασικού ιδεαλισµού όχι µόνο πήραν στα έργα τους πολλά πολύτιµα στοιχεία από την εξέλιξη της επιστήµης, αλλά και εκφράσανε, µε ιδεαλιστική µορφή, µια σειρά µεγαλοφυείς απόψεις, που προοιωνίζονταν τις ανακαλύψεις των φυσικών επιστηµών του 19ου αιώνα (φυσική φιλοσοφία του Καντ, φυσική φιλοσοφία του Σέλλιγκ). Ολοκλήρωση της φιλοσοφίας του γερµανικού ιδεαλισµού ήταν η φιλοσοφία του αντικειµενικού ιδεαλιστή Χέγκελ, που πάνω στη βάση του ιδεαλισµού για πρώτη φορά παρέστησε όλο τον κόσµο σαν πορεία

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

126

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

(προτσές), δηλ. σε αδιάκοπη κίνηση, αλλαγή και εξέλιξη και προσπάθησε να παρακολουθήσει την αµοιβαία εσωτερική σύνδεση αυτής της κίνησης κι εξέλιξης. "Η παραποίηση που έπαθε η διαλεχτική στα χέρια του Χέγκελ δεν εµπόδισε καθόλου το γεγονός ότι ακριβώς ο Χέγκελ πρώτος έδωσε µια εξαντλητική και συνειδητή εικόνα των γενικών µορφών της κίνησής της" (Μαρξ). Ο Χέγκελ ήταν ο τελευταίος εκπρόσωπος της ιδεαλιστικής εκείνης φιλοσοφίας, που δίπλα στον ιδεαλισµό είχε πολύτιµα προοδευτικά στοιχεία. 'Υστερ'από το Μαρξ και τον 'Ενγκελς, που δηµιούργησαν το διαλεχτικό υλισµό, φιλοσοφική κοσµοθεωρία και µέθοδο του επαναστατικού προελεταριάτου, η αστική φιλοσοφία εκφυλίζεται και δανείζεται από τα ιδεαλιστικά συστήµατα του παρελθόντος τις πιο αντιδραστικές, αντεπιστηµονικές και µυστικιστικές ιδέες. Η αστική φιλοσοφία γίνεται σηµαία του ρεβιζιονισµού και του οπορτουνισµού. Υπερασπίζοντας την ιδέα της συνεργασίας των τάξεων, πολεµώντας την ιδέα της προλεταριακής επανάστασης ο ρεβιζιονισµός ευνουχίζει την υλιστική διαλεχτική του µαρξισµού και προσπαθεί να συνενώσει τη διδασκαλία του Μαρξ µε τούτη ή εκείνη την ιδεαλιστική φιλοσοφία. Μόνο στη Σοβιετική 'Ενωση, όπου το σοσιαλιστικό σύστηµα της οικονοµίας έγινε αµέριστα κυρίαρχο, όπου εξαλείφθηκε η αντίθεση ανάµεσα στην πνευµατική και τη

Φιλοσοφικό Λεξικό

127

www.minibook.gr σωµατική εργασία, είναι δυνατή η αδιάκοπη πρόοδος στην εξέλιξη της παραγωγής και της επιστήµης, έχουν δηµιουργηθεί όλοι οι όροι και οι προϋποθέσεις για την τελική εξαφάνιση της ιδεαλιστικο-θρησκευτικής κοσµοθεωρίας. Στην εξήγηση των κοινωνικών φαινοµένων όλοι οι φιλόσοφοι πριν από το Μαρξ και τον 'Ενγκελς, ξεκινούσαν από τον ιδεαλισµό, από την αναγνώριση πως η ιστορία οδηγείται προς την πρόοδο από τις ιδέες και πως βασικοί κινητήρες της ιστορίας είναι οι µορφωµένοι άνθρωποι, οι "ήρωες", που δηµιουργούν την ιστορία χωρίς το λαό. Αυτές τις ιδεαλιστικές θέσεις υποστήριζαν οι ρώσοι ναρόντνικοι (Λάβρωβ, Μιχαηλόφσκυ) κι αυτές τις θέσεις υποστηρίζει ως σήµερα η αστική επιστήµη. Μόνο ο µαρξισµός έδειξε την πραγµατική βάση της κοινωνίας, ανακαλύπτοντας πως στη βάση των ιδεών βρίσκονται οι υλικοί όροι της ζωής. Πρώτος ο µαρξισµός δηµιούργησε συνεπή υλιστική κοσµοθεωρία, ως το τέλος εχθρική µε τον ιδεαλισµό.

Ιδεαλιστική αντίληψη της ιστορίας - Η αντίληψη για την κοινωνική εξέλιξη, που σαν βασική αιτία των ιστορικών γεγονότων βλέπει τις ιδέες, τις θεωρίες, την "ψυχή" κλπ.

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

128

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

Ως το Μαρξ ο ιδεαλισµός στην αντίληψη της ιστορίας ήταν η τάση που κυριαρχούσε. Ακόµα κι οι υλιστές πριν από τον Μαρξ δεν ήξεραν να επεκτείνουν τον υλισµό τους στον τοµέα των κοινωνικών φαινοµένων και στην εξήγησή τους έµεναν στις θέσεις του ιδεαλισµού. 'Ετσι, οι Γάλλοι υλιστές του 18ου αιώνα έφτασαν στο συµπέρασµα ότι η ζωή της κοινωνίας καθορίζεται από τις ιδέες ("οι ιδέες κυβερνούν τον κόσµο"). Οι Γάλλοι υλιστές έβλεπαν τα ιστορικά γεγονότα σαν αποτέλεσµα συρροής από ευτυχείς ή ατυχείς συµπτώσεις και όχι σαν επακόλουθο της νοµοτελειακής εξέλιξης της κοινωνίας, που στη βάση της βρίσκεται η αλλαγή των υλικών όρων της ζωής των ανθρώπων. Η ιδεαλιστική αντίληψη στην ιστορία βρήκε στη φιλοσοφία του Χέγκελ µια ολοκληρωµένη και σαφή µορφή. Για το Χέγκελ, η ιστορία της κοινωνίας είναι µια νοµοτελειακή πορεία εξέλιξης και τελειοποίησης του ανθρώπινου πολιτισµού. Βάση όµως της νοµοτέλειας και πηγή της εξέλιξης της κοινωνίας δεν είναι η ίδια η κοινωνία, αλλά η µυστικιστική "απόλυτη ιδέα". "Η απόλυτη ιδέα" είναι η δηµιουργική αρχή, που διευθύνει τη ζωή των λαών και των κρατών, που κινεί την κοινωνία προς τα µπρος. Οι ουτοπικοί σοσιαλιστές, όπως π.χ. ο Σαιν-Σιµόν ήταν κι αυτοί ιδεαλιστές στην αντίληψη της

Φιλοσοφικό Λεξικό

129

www.minibook.gr ιστορίας. ∆ιατύπωσαν όµως ορισµένες µεγαλοφυείς υποθέσεις για την τεράστια σηµασία της βιοµηχανίας και της τεχνικής στη ζωή της κοινωνίας. Ιδεαλιστικά αντιλαµβάνονταν την ιστορική εξέλιξη και οι ναρόντνικοι, οι εσέροι, οι αναρχικοί. Οι ναρόντνικοι, όπως είναι γνωστό πίστευαν ότι την ιστορία την κάνουν οι "ήρωες", οι εκλεκτές προσωπικότητες. Οι ναρόντνικοι στήριζαν τη δράση τους σε γενικά αποσπασµένα από τη ζωή "ιδανικά" σχέδια και όχι στην επιστηµονική αντίληψη των όρων και των αναγκών της υλικής ζωής της κοινωνίας. Πρώτος ο Μαρξ έδειξε πως η ανάπτυξη της υλικής παραγωγής είναι η βάση της κοινωνικής εξέλιξης. Γι'αυτό η πολιτική του µαρξιστικού-λενινιστικού κόµµατος, σαν επιστηµονική πολιτική, ξεκινάει από τους συγκεκριµένους όρους και ανάγκες της υλικής ζωής της κοινωνίας και της πάλης των τάξεων.

Ιδεολογία - Μορφή της κοινωνικής συνείδησης, σύνολο καθορισµένων απόψεων, ιδεών, αντιλήψεων, παραστάσεων. Μορφές της ιδεολογίας είναι οι πολιτικές ιδέες, η επιστήµη, η ηθική, η τέχνη, η θρησκεία κλπ. 'Ολες οι ιδεολογίες είναι αντανακλάσεις του κοινωνικού είναι.

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

130

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

Στην ταξική κοινωνία η ιδεολογία είναι ταξική, εκφράζει και προασπίζει τα συµφέροντα των αντιµαχοµένων τάξεων. Στην αστική κοινωνία το "ζήτηµα µπαίνει µόνο έτσι: αστική ή σοσιαλιστική ιδεολογία. Μέσος όρος δεν υπάρχει, γιατί η ανθρωπότητα δεν επεξεργάστηκε καµιά "τρίτη" ιδεολογία και γενικά, σε µια κοινωνία που ξεσκίζεται από ταξικές αντιθέσεις, δε µπορεί ποτέ να υπάρξει εξωταξική ή υπερταξική ιδεολογία" (Λένιν). Η ιδεολογία παίζει τεράστιο ρόλο στην κοινωνική ζωή, στην ιστορία της κοινωνίας. Η ιδεολογία που εµφανίζεται σαν αντανάκλαση των όρων της υλικής ζωής της κοινωνίας και των συµφερόντων ορισµένων τάξεων εξασκεί µε τη σειρά της ενεργητική επίδραση πάνω στην εξέλιξη της κοινωνίας. Η πρωτοπόρα ιδεολογία εξυπηρετεί τα συµφέροντα των επαναστατικών δυνάµεων της κοινωνίας. Ιδεολογία της εργατικής τάξης είναι ο µαρξισµός λενινισµός. Ο µαρξισµός-λενινισµός είναι η πιο µεγάλη ιδεολογική δύναµη του κοµµουνιστικού κόµµατος και της εργατικής τάξης για τον επαναστατικό, σοσιαλιστικό µετασχηµατισµό της κοινωνίας. Αντίθετα, η σηµερινή αστική ιδεολογία είναι αντιδραστική δύναµη. Εξυπηρετεί τα συµφέροντα της αστικής τάξης στην πάλη της ενάντια στην εργατική τάξη και το σοσιαλισµό. Παραίτηση από

Φιλοσοφικό Λεξικό

131

www.minibook.gr την επιστήµη, ιδεαλισµός, παπαδοσύνη και αµάθεια, κήρυγµα του σωβινισµού και του φυλετισµού, όλ'αυτά είναι αναπόσπαστα γνωρίσµατα της σύγχρονης αστικής ιδεολογίας. Η νίκη της εργατικής τάξης και ο θρίαµβος του σοσιαλισµού εξαλείφει το έδαφος, που τρέφει την αστική ιδεολογία. Η εξαφάνιση της επίδρασης της αστικής ιδεολογίας πάνω στους ανθρώπους δε γίνεται µόνη της, αυθόρµητα, αλλά µε λυσσώδικη ιδεολογική πάλη εναντίον της.

Ιδιοχτησία - Σύµφωνα µε τη διδασκαλία του µαρξισµού-λενινισµού η ιδιοχτησία καθορίζεται από τις µορφές της παραγωγής, συνεπώς έχει ιστορικό χαρακτήρα. Αντίθετα από τους αστούς επιστήµονες, που υπερασπίζουν το αµετάβλητο της αρχής της ατοµικής ιδιοχτησίας, ο µαρξισµός-λενινισµός αποδείχνει πως η ατοµική ιδιοχτησία εµφανίστηκε µόνο σε ορισµένη βαθµίδα της κοινωνικής εξέλιξης. Στην "Ιστορία του ΚΚΣΕ (µπ)" δείχνεται η αλλαγή των µορφών της ιδιοχτησίας σε κάθε καινούριο ιστορικό σκαλοπάτι της κοινωνικής εξέλιξης. Στο πρωτόγονο κοινοτικό σύστηµα, βάση των παραγωγικών σχέσεων είναι η κοινωνική ιδιοχτησία στα µέσα της

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

132

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

παραγωγής. Στο δουλοχτητικό σύστηµα βάση των παραγωγικών σχέσεων είναι η ιδιοχτησία του δουλοχτήτη στα µέσα της παραγωγής - κι ακόµα και στο δουλευτή της παραγωγής - το δούλο που ο δουλοχτήτης µπορεί να τον πουλήσει, να τον αγοράσει, να τον σκοτώσει σαν κτήνος. Στο φεουδαρχικό σύστηµα βάση των παραγωγικών σχέσεων είναι η ιδοχτησία του φεουδάρχη στα µέσα της παραγωγής και η όχι πλήρης ιδιοχτησία πάνω στο δουλευτή της παραγωγής, το δουλοπάροικο, που ο φεουδάρχης δε µπορεί πια να τον σκοτώσει, µπορεί όµως να τον πουλήσει και να τον αγοράσει. ∆ίπλα στη φεουδαρχική ιδιοχτησία υπάρχει η προσωπική ιδιοχτησία του αγρότη και του χειροτέχνη στα εργαλεία της παραγωγής και στο ατοµικό του νοικοκυριό, που βασίζεται στην προσωπική εργασία. Στο κεφαλαιοκρατικό σύστηµα βάση των παραγωγικών σχέσεων είναι η κεφαλαιοκρατική ιδιοχτησία στα µέσα της παραγωγής δίχως να υπάρχει ιδοχτησία πάνω στους δουλευτές της παραγωγής, τους µισθωτούς εργάτες, που ο κεφαλαιοκράτης, δε µπορεί ούτε να τους σκοτώσει, ούτε να τους πουλήσει, γιατί είναι ελεύθεροι από προσωπική εξάρτηση, στερούνται όµως τα µέσα της παραγωγής και για να µην πεθάνουν από την πείνα, είναι αναγκασµένοι να πουλάν την

Φιλοσοφικό Λεξικό

133

www.minibook.gr εργατική τους δύναµη στον κεφαλαιοκράτη και να υποφέρουν το βαρύ ζυγό της εκµετάλλευσης. Στο σοσιαλιστικό σύστηµα, που πραγµατοποιήθηκε για την ώρα µόνο στη Σοβιετική 'Ενωση βάση των παραγωγικών σχέσεων είναι η κοινωνική ιδιοχτησία στα µέσα της παραγωγής. Εδώ δεν υπάρχουν πια ούτε εκµεταλλευτές, ούτε εκµεταλλευόµενοι. Η νίκη της σοσιαλιστικής ιδιοχτησίας στη Σοβιετική 'Ενωση βρήκε τη νοµοθετική της έκφραση στο σταλινικό σύνταγµα. Η κοινωνική ιδιοχτησία (η κρατική και των συνεταιρισµών - κολχόζ) στα εργαλεία και τα µέσα της παραγωγής είναι η ιερή κι απαραβίαστη βάση του σοσιαλιστικού συστήµατος.

Ιντετερµινισµός - Βλέπε: Ντετερµινισµός και ιντετερµινισµός.

Ισορροπία - Βλέπε: Κίνηση και ακινησία.

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

134

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

Ιστορικός υλισµός (ή υλιστική αντίληψη της ιστορίας) - ∆ιδασκαλία του µαρξισµού - λενινισµού για τους νόµους της εξέλιξης της ανθρώπινης κοινωνίας. Ο ιστορικός υλισµός είναι η συνεπής επέκταση των θέσεων του διαλεχτικού υλισµού στη µελέτη των κοινωνικών φαινοµένων. Πριν από τον Μαρξ στην επιστήµη κυριαρχούσε η ιδεαλιστική αντίληψη της ιστορίας (βλ. λ.). Η δηµιουργία της θεωρίας του ιστορικού υλισµού σχετίζεται µε τη σπουδαιότατη ανακάλυψη, που έκανε ο Μαρξ στον τοµέα της έρευνας της ιστορίας και των ιστορικών γεγονότων. "'Οπως ο Ντάρβιν ανακάλυψε το νόµο της εξέλιξης του οργανικού κόσµου, ο Μαρξ ανακάλυψε το νόµο της εξέλιξης της ανθρώπινης ιστορίας, το απλό εκείνο γεγονός που ως τον τελευταίο καιρό ήταν κρυµµένο κάτω από ιδεολογικά επιστρώµατα, δηλ. ότι η άνθρωποι πρέπει να τρων, να πίνουν, να έχουν στέγη και να ντύνονται πριν να είναι σε θέση ν'ασχολούνται µε την πολιτική, µε την επιστήµη, µε την τέχνη, µε τη θρησκεία κλπ., ότι συνεπώς η παραγωγή των άµεσων υλικών αγαθών της ζωής και κάθε δοσµένη βαθµίδα της οικονοµικής εξέλιξης ενός λαού ή µιας εποχής, αποτελούν τη βάση από όπου αναπτύσσονται οι κρατικοί θεσµοί, οι θεωρίες δικαίου, η τέχνη κι οι θρησκευτικές αντιλήψεις των δοσµένων ανθρώπων και

Φιλοσοφικό Λεξικό

135

www.minibook.gr από όπου για το λόγο αυτό πρέπει να εξηγούνται και όχι αντίστροφα όπως γινόταν µέχρι τώρα" ('Ενγκελς). Στην εξέλιξη των µέσων της παραγωγής των υλικών αγαθών, που είναι απαραίτητα για την ύπαρξη του ανθρώπου, ο ιστορικός υλισµός βλέπει την κυριότερη δύναµη που καθορίζει όλη την κοινωνική ζωή των ανθρώπων και δηµιουργεί τους όρους για τη µετάβαση από το ένα κοινωνικό καθεστώς στο άλλο. Καµιά κοινωνία δε µπορεί να υπάρξει χωρίς να παράγει υλικά αγαθά. Με τη βοήθεια των εργαλείων της δουλειάς, της τεχνικής, ο άνθρωπος στην πορεία της παραγωγής επιδρά πάνω στη φύση και βγάζει τα αναγκαία για τη ζωή του πράγµατα. Από το βαθµό της τελειότητας, από την ανάπτυξη της υλικής παραγωγής, εξαρτάται η πρόοδος της κοινωνίας. Από την εποχή που ο άνθρωπος έφτασε να χρησιµοποιήσει τα εργαλεία και µεταβλήθηκε σε "ζώο που φκιάχνει εργαλεία" αρχίζει η ιστορία της ανθρώπινης κοινωνίας. Η εξέλιξη των παραγωγικών δυνάµεων της κοινωνίας εκφράζει την αύξηση της κυριαρχίας του ανθρώπου πάνω στη φύση. Με την ανάπτυξη όµως των παραγωγικών δυνάµεων αλλάζει και η δεύτερη αναγκαία πλευρά της υλικής παραγωγής, - οι σχέσεις των ανθρώπων στην πορεία της παραγωγής, οι παραγωγικές σχέσεις, αλλάζει η κοινωνικο-οικονοµική τάξη των πραγµάτων. Η αλλαγή των κοινωνικοοικονοµικών σχηµατισµών (βλ. λ.) στην ιστορία (πρωτόγονο κοινοτικό σύστηµα, δουλοχτητικό, φεουδαρχικό, κεφαλαιοκρατικό,

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

136

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

σοσιαλιστικό), είναι πρώτ'απ'όλα η αντικατάσταση ορισµένων παραγωγικών σχέσεων από άλλες, πιο προοδευτικές. Η αλλαγή αυτή είναι πάντα η αναγκαία νοµοτελειακή συνέπεια της εξέλιξης των παραγωγικών δυνάµεων της κοινωνίας. Η επικράτηση των νέων παραγωγικών σχέσεων και της νέας οικονοµικής τάξης πραγµάτων που φέρνει αναγκαστικά στη ζωή η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάµεων, γίνεται συνήθως µε την επαναστατική ανατροπή των παλιών παραγωγικών σχέσεων. 'Ωστε η µεταλύτερη αξία της θεωρίας του ιστορικού υλισµού του Μαρξ είναι ότι πρώτ'απ'όλα πρόσεξε τους αντικειµενικούς όρους της υλικής παραγωγής, τους οικονοµικούς νόµους της ζωής της κοινωνίας, που είναι η βάση όλης της ιστορικής δράσης των ανθρώπων. Χάρη στη θεωρία του Μαρξ "το χάος και η αυθαιρεσία, που βασίλευαν ως τότε στις αντιλήψεις για την ιστορία και την πολιτική, αντικαταστάθηκαν από µια, εκπληκτικά ολοκληρωµένη και στρωτή επιστηµονική θεωρία, που δείχνει πως από τον ένα σχηµατισµό της κοινωνικής ζωής αναπτύσσεται σαν συνέπεια της αύξησης των παραγωγικών δυνάµεων ένα άλλος, ανώτερος, π.χ. από τη δουλοπαροικία ξεφυτρώνει ο καπιταλισµός" (Λένιν). Η ανακάλυψη πως η αληθινή βάση όλης της ζωής και της εξέλιξης της κοινωνίας είναι

Φιλοσοφικό Λεξικό

137

www.minibook.gr η υλική παραγωγή επέτρεψε, για πρώτη φορά, να κατανοηθεί ο µεγάλος δηµιουργικός ρόλος των λαϊκών µαζών, των εργαζοµένων στην ιστορία. Για πρώτη φορά η ιστορία της κοινωνικής εξέλιξης κατανοήθηκε σαν "ιστορία των ιδίων των παραγωγών των υλικών αγαθών, των εργαζόµενων µαζών, που είναι βασικές δυνάµεις της πορείας της παραγωγής και που πραγµατοποιούν την παραγωγή των υλικών αγαθών που είναι απαραίτητα για την ύπαρξη της κοινωνίας. 'Ωστε η ιστορική επιστήµη, αν θέλει να είναι πραγµατική επιστήµη, δε µπορεί πια να περιορίζει την ιστορία της κοινωνικής εξέλιξης στις πράξεις των βασιλιάδων και των στρατηλατών, στις πράξεις των "καταχτητών" και των "υποδουλωτών" κρατών, αλλά πρέπει πρώτ'απ'όλα ν'ασχολείται µε την ιστορία των παραγωγών των υλικών αγαθών, των εργαζοµένων µαζών, µε την ιστορία των λαών" (Ιστορία του ΚΚΣΕ - µπ). Ανάλογα µε τον τρόπο της παραγωγής που υπάρχει, µε το υλικό είναι της κοινωνίας, διαµορφώνεται και ο καθορισµένος ιστορικός χαρακτήρας ολόκληρου του κοινωνικού συστήµατος, των πολιτικών θεσµών, του τρόπου της σκέψης των ανθρώπων, των απόψεων, των ιδεών και των θεωριών τους. Το κοινωνικό είναι καθορίζει την κοινωνική συνείδηση. ∆ε µπορεί κανείς να καταλάβει σωστά την ουσία των πολιτικών θεσµών, των ιδεών, των θεωριών, αν ξεχνάει την υλική βάση της προέλευσής τους, τον

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

138

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

οικονοµικό σχηµατισµό της ζωής της κοινωνίας. ∆ε µπορεί να καταλάβει κανείς γιατί τη µια εποχή εµφανίζονται τούτοι οι θεσµοί κι οι ιδέες, ενώ την άλλη διαφορετικοί, αν ξεκινά απ'αυτούς τους ίδιους κι όχι από τον τρόπο της παραγωγής. Οι µορφές λογουχάρη του εκµεταλλευτικού κράτους (δουλοχτητικού, φεουδαρχικού, κεφαλαιοκρατικού) εξαρτιόταν πάντα από τη διαίρεση της κοινωνίας σε τάξεις (δουλοχτήτες και δούλοι, φεουδάρχες και δουλοπάροικοι, αστική τάξη και προλετάριοι). Επίσης οι µορφές της κοινωνικής συνείδησης (πολιτικές αντιλήψεις, επιστήµη, θρησκεία κλπ.) εξαρτώνται πάντα, σε τελευταία ανάλυση, από τις παραγωγικές σχέσεις που επικρατούν ανάµεσα στους ανθρώπους κι αλλάζουν ριζικά µε τους µετασχηµατισµούς στον τρόπο της παραγωγής, στην οικονοµική τάξη των πραγµάτων. Εξηγώντας την καταγωγή και την εξάρτηση των πολιτικών θεσµών, ιδεών, και θεωριών από τον τρόπο της παραγωγής η θεωρία του ιστορικού υλισµού δεν αρνείται καθόλου τη σοβαρή σηµασία τους στη ζωή της κοινωνίας. Μ'αυτό ο ιστορικός υλισµός διαφέρει ριζικά από τον οικονοµικό υλισµό (βλ. λ.). 'Αµα µια φορά εµφανιστούν οι κοινωνικοί και πολιτικοί θεσµοί και ιδέες, γίνονται οι ίδιοι τους δύναµη, που επιδρά πάνω

Φιλοσοφικό Λεξικό

139

www.minibook.gr στις συνθήκες που τους γέννησαν και ή συγκρατούν την εξέλιξη, σαν αντιδραστικες δυνάµεις που εξυπηρετούν τα γερασµένα στρώµατα και τάξεις της κοινωνίας, ή προωθούν αυτή την εξέλιξη προς τα µπρος, εξυπηρετώντας τις πρωτοπόρες, τις επαναστατικές τάξεις. Ο συνεπής υλισµός και ιστορισµός ενώνονται στενά κι αναπόσπαστα στη θεωρία του ιστορικού υλισµού. Γι'αυτό ακριβώς, µε την ανακάλυψη της θεωρίας του ιστορικού υλισµού η κοινωνική επιστήµη για πρώτη φορά µετατράπηκε σε αληθινή επιστήµη των νόµων της εξέλιξης της ανθρώπινης κοινωνίας.

Κ Καντ

Εµµανουήλ (Kant) 1724-1804) -

Θεµελιωτής του γερµανικού κλασικού ιδεαλισµού. "Το βασικό χαρακτηριστικό της φιλοσοφίας του Καντ είναι η συµφιλίωση του υλισµού µε τον ιδεαλισµό, ο συµβιβασµός ανάµεσα στον ένα και στον άλλον" (Λένιν). Ο Καντ βεβαίωνε από τη µια ότι υπάρχει κάποιο αντικείµενο έξω από τη συνείδησή µας (που τ'ονόµαζε "πράγµα καθ'εαυτό"), από την άλλη όµως ότι το "πράγµα καθ'εαυτό" δεν είναι δυνατό να γίνει γνωστό, είναι πέρα από τη γνώση µας (transzendental, προεµπειρικό). "'όταν

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

140

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

ο Καντ παραδέχεται πως στις παραστάσεις µας αντιστοιχεί κάτι που βρίσκεται έξω από µας, κάποιο "πράγµα καθ'εαυτό", είναι υλιστής. 'Οταν δηλώνει πως αυτό το "πράγµα καθ'εαυτό", δεν είναι δυνατό να το γνωρίσει ο άνθρωπος... ο Καντ παρουσιάζεται σαν Ιδεα λιστής (Λένιν). Υποστηρίζοντας ο Καντ πως δε µπορούµε να γνωρίσουµε το "πράγµα καθ'εαυτό", θεµελίωνε τη θεωρία της γνώσης σε βάση που τον πλησίαζε στον υποκειµενικό ιδεαλισµό. Το "πράγµα καθ'εαυτό" επιδρά κατά τον Καντ, στις αισθήσεις και η ικανότητα αίσθησης του ανθρώπου δηµιουργεί ένα χάος από παραστάσεις, που τακτοποιείται µε τη βοήθεια των υποκειµενικών µορφών, της εποπτείας του χώρου και του χρόνου. 'Ετσι γνωρίζουµε το πράγµα όπως µας φαίνεται, το φαινόµενο ή το αντικείµενο της ικανότητας αίσθησης. Παραπέρα ενεργεί η νόηση, που µε τη βοήθεια των νοητικών τύπων (κατηγοριών της νόησης), που είναι έµφυτες, µεταβάλλει αυτό το αισθησιακό αντικείµενο (φαινόµενο) σε έννοια. Η ανώτερη σφαίρα της ανθρώπινης γνώσης είναι η νόηση, που καθοδηγείται πάλι από τις υποκειµενικές ιδέες της ψυχής σαν ουσίας, του κόσµου σαν ενιαίο σύνολο, του θεού. 'Ετσι ο Καντ θεωρούσε πως ο χώρος, ο χρόνος, η αιτιότητα, οι νόµοι της φύσης, δεν είναι ιδιότητες της

Φιλοσοφικό Λεξικό

141

www.minibook.gr ίδιας της φύσης, αλλά ιδιότητες της ανθρώπινης γνωστικής ικανότητας (κατηγορίες της νόησης). Ο Καντ τα θεωρούσε αυτά προεµπειρικά "απριορικά") και υπερεµπειρικά ("υπερβατικά" transzendent. Απ'εδώ βγαίνει και το όνοµα που έδεινε ο Καντ στη φιλοσοφία του "υπερβατικός ιδεαλισµός", δηλ. ιδεαλισµός που αναγνωρίζει πως οι απριορικές µορφές της συνείδησης προηγούνται από την πείρα και είναι οι όροι της). Ο Καντ έλεγε πως το λογικό υπαγορεύει νόµους στη φύση. 'Ολη την εικόνα της φύσης, όπως αυτή παρουσιάζεται στην ανθρώπινη γνώση, ο Καντ τη θεωρούσε υποκειµενικό δηµιούργηµα του νου. Η ενότητα της φύσης, όπως λέει ο Καντ, δηµιουργείται όχι από την υλικότητα της φύσης αλλ'από την ενότητα του υποκείµενου που γνωρίζει, του "Εγώ". Κατά τον Καντ, κάθε απόπειρα του λογικού να βγει έξω από τα όρια της πείρας, οδηγεί αναπόφευκτα το λογικό σε άλυτες αντιφάσεις. Ο Καντ έδειξε σωστά, πως το λογικό αναπόφευκτα πέφτει σε αντιφάσεις, αλλά την ίδια την αντίφαση την έβλεπε µόνο σαν πλάνη, σαν αυταπάτη κι όχι σαν αντανάκλαση των αληθινών αντιθέσεων της πραγµατικότητας. 'Οπως υπόδειχνε κι ο ίδιος ο Καντ, σκοπός της θεωρίας του για τη γνώση ήταν ένας περιορισµός των δικαιωµάτων του λογικού, που θ'άφηνε τόπο για το θεό πέρα από τα όρια της γνώσης. Στη διδασκαλία του της ηθικής ο Καντ θεωρούσε αναγκαίο, για τη διατήρηση της ηθικότητας, ν'αναγνωρίσουµε την

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

142

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

ύπαρξη του θεού και την αθανασία της ψυχής. Για πρώτη φορά στο 18ο αιώνα ο Καντ έκανε την απόπειρα να εξετάσει τη φύση από την άποψη της εξέλιξής της όταν εµφανίστηκε σαν ένας από τους συνδηµιουργούς της λεγόµενης υπόθεσης του Καντ-Λαπλάς για την καταγωγή του ηλιακού συστήµατος. Η φιλοσοφία του Καντ ήταν ιδεολογία της νεαρής γερµανικής αστικής τάξης, που είχε ανάγκη να κάνει κριτική στις φιλοσοφικές και νοµικές αντιλήψεις της φεουδαρχικής εποχής, αλλά ήταν αδύνατη, ζητούσε συµβιβασµό µε την απολυταρχία και δε µπορούσε να προχωρήσει πέρα από ένα ακίνδυνο φιλελευθερισµό. Ο φιλελεύθερος χαρακτήρας της διδασκαλίας του Καντ καθόρισε την επιτυχία της στο τέλος του 19ου αιώνα ανάµεσα στους λεγόµενους νεοκαντιανούς. Τα κυριότερα έργα του Καντ είναι "Γενική φυσική ιστορία και θεωρία του ουρανού" (1755), "Κριτική του καθαρού λόγου" (1781), "Προλεγόµενα σε κάθε µελλοντική µεταφυσική" (1783), "Κριτική του πρακτικού λόγου" (1788), "Κριτική της δύναµης να κρίνουµε" (1790).

"Καταγωγή της οικογένειας, της ατοµικής ιδιοχτησίας και του κράτους" - Το

Φιλοσοφικό Λεξικό

143

www.minibook.gr κλασικό έργο του 'Ενγκελς. Το έγραψε στα 1884. Στηρίχτηκε στο υλικό του έργο "Η αρχαία κοινωνία" (The ancient society) του διάσηµου αµερικανού σοφού Μόργκαν (Henry Morgan, 1818-1881) και σε άλλα νεώτερα επιστηµονικά δεδοµένα για την πρωτόγονη κοινωνία. Ο 'Ενγκελς εξετάζει λεπτοµερώς τα βασικά ιστορικά γνωρίσµατα του κοινωνικού συστήµατος στην αρχαιότητα, στις λεγόµενες περιόδους της αγριότητας και της βαρβαρότητας. Στην αρχή ο 'Ενγκελς δείχνει πώς άλλαξαν οι µορφές του γάµου και της οικογένειας σε σύνδεση µε την οικονιµή πρόοδο της κοινωνίας, που συνδέεται µε την αύξηση της παραγωγής. Κατόπιν αναλύει την πορεία της αποσύνθεσης του πρωτόγονου καθεστώτος των γενών σε τρεις λαούς: τους έλληνες, τους ρωµαίους και τους γερµανούς, δείχνοντας τις οικονοµικές αιτίες της αποσύνθεσης. Στο καθεστώς των γενών δεν υπάρχει ακόµα ατοµική ιδιοχτησία, ούτε τάξεις, ούτε κράτος, αλλά η αύξηση της παραγωγικότητας και ο καταµερισµός της εργασίας οδηγούν στην εµφάνιση της ανταλλαγής, της ατοµικής ιδιοχτησίας, στην καταστροφή του καθεστώτος του γένους και στη διαµόρφωση των τάξεων. Η εµφάνιση των ταξικών αντιθέσεων γέννησε το κράτος, σαν όργανο υπεράσπισης των συµφερόντων της κυρίαρχης τάξης, σαν µηχανή για να κρατά σε υποταγή τις εκµεταλλευόµενες, τις καταπιεζόµενες τάξεις. Το

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

144

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

βιβλίο του 'Ενγκελς είναι εξαιρετικό για το θεωρητικό του πλούτο και είχε τεράστια σηµασία στην πάλη ενάντια στις αστικές θεωρίες. Κατάφερε χτύπηµα σ'όλες τις κάθε είδους αστικές θεωρίες. Απόδειξε: α) ότι η οµική ιδιοχτησία, οι τάξεις και το κράτος δεν υπήρχανπάντα, αλλά εµφανίστηκαν σ'ένα ορισµένο σκαλοπάτι της οικονοµ ικής εξέλιξης. β) ότι το κράτος των εκµεταλλευτριών τάξεων είναι πάντα µόνο όπλο βίας κιακταπίεσης των πλατιών µαζώντου λαού. γ) ότι "οι τάξεις θα εξαφανιστούν τόσο αναπόφευκτα όσο αναπόφευκτα εµφανίστηκα στο παρελθόν. Με την εξαφάνιση των τάξεων θα εξαφανιστεί αναπόφευκτα και το κράτος" ('Ενγκελς). Τέτοιο είναι το γενικό, το τελειωτικό συµπέρασµα του βιβλίου του 'Ενγκελς.

Κατηγορίες - 'Εννοιες που εκφράζουν τις πιο ουσιώδικες σχέσεις και νόµους του πραγµατικού κόσµου. Κατηγορίες (έννοιες) στο διαλεχτικό υλισµό είναι: η ύλη, η κίνηση, ο χώρος, ο χρόνος, η αναγκαιότητα, η αιτιότητα, η ουσία, η ποιότητα , η ποσότητα, η µορφή, το περιεχόµενο κ.ά. Στον ιστορικό υλισµό: ο κοινωνικοοικονοµικός σχηµατισµός, οι παραγωγικές δυνάµεις, οι παραγωγικές σχέσεις, η βάση και τα εποικοδοµήµατα, η

Φιλοσοφικό Λεξικό

145

www.minibook.gr ιδεολογία κλπ. Η πορεία (προτσές) γνώσης της φύσης και της ιστορίας δεν είναι µια απλή µηχανική πράξη αντανάκλασης της πραγµατικότητας στο µυαλό του ανθρώπου. Η γνώση είναι ένα πολύπλοκο προτσές σχηµατισµού κατηγοριών, εννοιών, 'νόµων, που δεν είναι αυθαίρετα δηµιουργήµατα του ανθρώπινου νου, ή βαθµίδες της πραγµατοποίησης κάποιας έξω από τον κόσµο "απόλυτης ιδέας", όπως π.χ. ισχυρίζονται οι ιδεαλιστές. Οι κατηγορίες, οι έννοιες αποτελούν τις γενικεύσεις των προτσές και των φαινοµένων της φύσης, που είναι ανεξάρτητα από τη συνείδηση του ανθρώπου.

Κατηγορούµενο (attribut) - Ουσιαστική, αξεχώριστη ιδιότητα του αντικειµένου. Π.χ. η κίνηση είναι κατηγορούµενο της ύλης.

"Κεφάλαιο" - Κύριο έργο του Κ.Μαρξ, το µεγαλοφυές αθάνατο δηµιούργηµα που έφερε ριζική ανατροπή στις αντιλήψεις για την ανθρώπινη κοινωνία κι έβαλε το σοσιαλισµό σ'επιστηµονική τροχιά. Το "Κεφάλαιο" είναι το µεγαλύτερο πολιτικο-οικονοµικό πνευµατικό δηµιούργηµα του αιώνα µας" (Λένιν). Ο Μαρξ θεωρούσε το "Κεφάλαιο" σαν το έργο της ζωής

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

146

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

του. Τη δουλειά του πάνω στο "Κεφάλαιο" την άρχισε κατά το 1845 και την εξακολούθησε ως το θάνατό του (1883). Ο Α'τόµος του "Κεφαλαίου" βγήκε στα 1867, οι άλλοι τόµοι βγήκαν µετά το θάνατο του Μαρξ κι ετοιµάστηκαν γ ια τύπωµα κι εκδόθηκαν από τον 'Ενγκελς (ο Β'στα 1885, ο Γ'στα 1894). Η πρώτη ρωσική µετάφραση του Α'τόµου καµωµένη από τον Ντανιέλσον, βγήκε στα 1872. Το "Κεφάλαιο" εί ναι ηανάλυση των νόµων της οι κονοµικής εξέλιξης του καπιταλισµού. Σκοπός του "Κεφαλαίου", όπως λέει ο Μαρξ, είναι "η αποκάλυψη των νόµων της οικονοµικής εξέλιξης της σύγχρονης κοινωνίας". Αρχίζοντας την ανάλυσή του από το εµπόρευµα, από την απλή εµπορευµατική οικονοµία, ο Μαρξ δείχνει κατόπιν πώς η οικονοµία αυτή, µε τους συµφυείς της εσωτερικούς νόµους εξέλιξης, µεταβάλλεται σε κεφαλαιοκρατική, γεννάει το κεφαλαιοκρατικό σύστηµα. Παραπέρα ο Μαρξ ξεσκεπάζει την ουσία της κεφαλαιοκρατικής εκµετάλλευσης των µισθωτών εργατών, που είναι οι πραγµατικοί δηµιουργοί όλου του πλούτου της αστικής κοινωνίας. Η ουσία της κεφαλαιοκρατικής εκµετάλλευσης αποκαλύπτεται από το Μαρξ στη διδασκαλία του για την υπεραξία. Ο Λένιν έλεγε πως η διδασκαλία αυτή "είναι ο ακρογωνιαίος λίθος της οικονοµικής θεωρίας του Μαρξ". Ο Μαρξ φανερώνει

Φιλοσοφικό Λεξικό

147

www.minibook.gr µεγαλοφυέστατα όλες τις αντιθέσεις της κεφαλαιοκρατικής οικονοµίας. ∆είχνει πως οι νόµοι της συσσώρευσης του κεφαλαίου οδηγούν αναπόφευκτα στην απόλυτη και σχετική εξαθλίωση της εργατικής τάξης παράλληλα µε την αύξηση του πλούτου και της πολυτέλειας στον αντίθετο πόλο, στην αστική τάξη. Με την πορεία της εξέλιξης του κεφαλαιοκρατικού συστήµατος, µε την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάµεων αρχίζει να ξεσκεπάζεται όλο και πιο έντονα η βασική αντίθεση του συστήµατος. Η αντίθεση ανάµεσα στον κοινωνικό χαρακτήρα της παραγωγής και τον ιδιωτικό χαρακτήρα της ιδιοποίησης όλου του πλούτου από µια χούφτα κεφαλαιούχους. Η αντίθεση αυτή εκδηλώνεται στην αναρχία παραγωγής, στις κρίσεις, στην ανεργία κλπ. Αλλά το κεφαλαιοκρατικό σύστηµα δεν προετοιµάζει µόνο τους όρους της αναπόφευκτης καταστροφής του. Οι όροι αυτοί είναι ταυτόχρονα και οι όροι για τη νίκη της επαναστατικής εργατικής τάξης. Στα σπλάχνα του κεφαλαιοκρατικού συστήµατος δηµιουργούνται οι αντικειµενικές και υποκειµενικές προϋποθέσεις για την καινούρια, σοσιαλιστική κοινωνία: η υλική βάση (σύγχρονη τεχνική, µεγάλη βιοµηχανία, µεταφορές κλπ.) και το επαναστατικό προλεταριάτο, ο νεκροθάφτης του κεφαλαιοκρατικού συστήµατος και ο δηµιουργός της νέας σοσιαλιστικής κοινωνίας. Το "Κεφάλαιο" του Μαρξ δεν είναι µονάχα οικονοµικό έργο. Είναι και µέγιστο ιστορικό και φιλοσοφικό έργο. Σ'αυτό

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

148

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

ο Μαρξ αναπτύσει τις βάσεις της θεωρίας του ιστορικού υλισµού, που την εφαρµόζει πρώτ'απ'όλα στην ολόπλευρη έρευνα ορισµένου κοινωνικο-οικονοµικού σχηµατισµού, του καπιταλισµού. Το "Κεφάλαιο" είναι επίσης ανυπέρβλητο υπόδειγµα επεξεργασίας κι εφαρµογής της υλιστικής διαλεχτικής στη µελέτη της ανθρώπινης κοινωνίας. "...Η διαλεχτική της αστικής κοινωνίας στο Μαρξ είναι µονάχα µια ιδική περίπτωση της διαλεχτικής" (Λένιν). Σε πλήρη αντιστοιχία µε την αληθινή πραγµατικότητα ο Μαρξ εξετάζει στο "Κεφάλαιο" τον κοινωνικό τρόπο της παραγωγής σαν βάση όλης της κοινωνικής ζωής, τον εξετάζει όχι σαν αιώνιο και αµετάβλητο αλλά στην ιστορική του εµφάνιση, στην ανάπτυξή του και στην αναγκαστική προετοιµασία των όρων της πτώσης του. Στο "Κεφάλαιο" συνενώνεται η βαθιά επιστηµονικότητα µε τη µεγαλύτερη κοµµατική αδιαλλαξία. Στο "Κεφάλαιο" ο Μαρξ δεν εξηγεί απλώς την κεφαλαιοκρατική πραγµατικότητα αλλά δείχνει και το δρόµο της επαναστατικής µετατροπής της. Οι µελέτες του Μαρξ για την πολιτική οικονοµία έβγαιναν πέρα για πέρα από τις ανάγκες της επαναστατικής πάλης της εργατικής τάξης. Ο Μαρξ θεωρούσε σαν πρωταρχικό κοµµατικό του καθήκον να δώσει στο προλεταριάτο το

Φιλοσοφικό Λεξικό

149

www.minibook.gr θεωρητικό όπλο για την πάλη του ενάντια στο κεφαλαιοκρατικό σύστηµα. Το "Κεφάλαιο" του Μαρξ έχει τον υπότιτλο: "κριτική της πολιτικής οικον οµίας" που ανταποκρίνεται πέρα για πέρα στο θεωρητικό περιεχόµενο του "Κεφαλαίου". Μαζί µε την έρευνα των νόµων του κεφαλαιοκρατικού συστήµατος στο "Κεφάλαιο" γίνεται κι επιστηµονική κριτική της αστικής πολιτικής οικονοµίας. Από την έκδοση του "Κεφαλαίου", όπου αποδείχτηκε επιστηµονικά το αναπόφευκτο της πτώσης του κεφαλαιοκρατικού συστήµατος και της επαναστατικής αντικατάστασής του από τη σοσιαλιστική κοινωνία, ως τις µέρες µας η αστική επιστήµη διεξάγει αδιάλλαχτο αγώνα ενάντια στο "Κεφάλαιο", διαστρεβλώνοντάς το κακόβουλα. Η αµείλιχτη κριτική των εχθρικών στον κοµµουνισµό θεωριών και η παραπέρα ανάπτυξη της διδασκαλίας του Μαρξ, των ιδεών του αθάνατου δηµιουργήµατός του, του "Κεφαλαίου" βρήκαν την αληθινά δηµιουργική ενσάρκωσή τους στα µεγαλοφυή έργα του Λένιν και του Στάλιν.

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

150

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

Κίνηση και ακινησία - Η κίνηση είναι µια από τις βασικές µορφές της ύπαρξης της ύλης. "'Υλη χωρίς κίνηση είναι τόσο ακατανόητη όσο και κίνηση χωρίς ύλη" ('Ενγκελς). Υπάρχουν διάφορες µορφές κίνησης της ύλης: η µηχανική κίνηση, η θερµότητα, το φως, ο ηλεκτρισµός, η ζωή και, τέλος, η ανώτερη µορφή, η συνείδηση. 'Ολες αυτές οι µορφές κίνησης βρίσκονται σε ενότητα, σε µοιβαία σύνδεση και κάτω από ορισµένες συνθήκες µετατρέπονται η µια στην άλλη. Η µια µορφή κίνησης µεταβάλλεται σε µια άλλη. Η µαρξιστική διαλεχτική, γενικεύοντας όλες τις µορφές της κίνησης που υπάρχουν στη φύση, συνοψίζει στην κίνηση την αλλαγή γενικά. Η µηχανική αντίληψη της κίνησης, που ανάγει κάθε κίνηση σε µετατόπιση του σώµατος στο χώρο, είναι µονόπλευρη, απλοποιεί και παραµορφώνει την πραγµατική πολυµορφία της κίνησης στη φύση. Η µηχανιστική αντίληψη της κίνησης προϋποθέτει εξωτερική ώθηση, κι αυτό οδηγεί σε ιδεαλιστικές ταλαντεύσεις. Η µαρξιστική διαλεχτική έχει για βασικό στήριγµα την αναγνώριση της εσωτερικής πηγής της κίνησης, της αυτοκίνησης (βλ. λ.). Η ακινησία (ηρεµία), η ισορροπία, είναι µόνο στιγµή της κίνησης. Απόλυτη, αιώνια ακινησία δεν υπάρχει στη φύση. Ο σιδηρόδροµος π.χ. κινείται σχετικά µε όλα τα πράγµατα του τόπου, που µένουν ακίνητα.

Φιλοσοφικό Λεξικό

151

www.minibook.gr Ωστόσο κι αυτά τα πράγµατα δε βρίσκονται σ'απόλυτη ακινησία. Μέσα τους γίνεται µια ακατάπαυστη κίνηση, αλλαγή, κάτω από την επίδραση εξωτερικών κι εσωτερικών αιτιών. Εκτός απ'αυτό, όλ'αυτά τα πράγµατα κινούνται γύρω από τον ήλιο µαζί µε τη γήινη σφαίρα. 'Ετσι η ακινησία είναι ταυτόχρονα και κίνηση. Η κίνηση κι η ακινησία βρίσκονται σε αµοιβαία σχέση. "Η µερική κίνηση τείνει στην ισορροπία, ενώ η γενική κίνηση παραβιάζει την ισορροπία" ('Ενγκελς).

Κλασική γερµανική φιλοσοφία - Η γερµανική φιλοσοφία του τέλους του 18ου και του πρώτου µισού του 19ου αιώνα. Θεµελιωτής της ήταν ο Καντ (βλ. λ.) και συνεχιστές ο Φίχτε (Fichte) κι ο Σέλλινγκ (Schelling). Το σύστηµα του Χέγκελ (βλ. λ.) αποτέλεσε την "τελειωτική φάση του φιλοσοφικού κινήµατος από τον καιρό του Καντ ('Ενγκελς). Στην κλασική γερµανική φιλοσοφία βρήκαν την αντανάκλασή τους τα επαναστατικά κινήµατα της Ευρώπης του τέλους του 18ου και της αρχής του 19ου αιώνα. Η αντανάκλαση όµως αυτή διασπάστηκε µέσα της περνώντας από το πρίσµα των καθυστερηµένων κοινωνικο-οικονοµικών συνθηκών της τότε Γερµανίας.

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

152

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

Η αδυναµία, η ασυνέπεια, η εξάρτηση της γερµανικής αστικής τάξης από τους φεουδάρχες, εκδηλώθηκαν και στους φιλοσόφους της και γέννησαν στον Καντ, στο Φίχτε, στο Σέλλινγκ και στο Χέγκελ την εχθρότητα για τον υλισµό, την αφοσίωση στη θρησκεία, το µυστικιστικό ιδεαλιστικό τρόπο σκέψης. Η γερµανική κλασική φιλοσοφία πρόσφερε µια σειρά εκδουλεύσεις. Η βασικότερη είναι η θεµελίωση της διαλεχτικής. "Ο Μαρξ κι ο 'Ενγκελς θεωρούσαν σαν το µεγαλύτερο απόχτηµα της κλασικής γερµανικής φιλοσοφίας, τη χεγκελιανή διαλεχτική, που είναι η πιο ολόπλευρη, η πιο πλούσια σε περιεχόµενο και η πιο βαθιά διδασκαλία για την εξέλιξη" (Λένιν). Η κλασική γερµανική φιλοσοφία, αρχίζοντας από τον Καντ και τελειώνοντας στο Χέγκελ, ανάπτυξε τον ιδεαλισµό. Ωστόσο τελείωσε µε τον υλισµό του Φόυεµπαχ. Ο Μαρξ κι ο 'Ενγκελς επεξεργάστηκαν όλο το απόθεµα των γνώσεων που συσσώρευσε η ανθρωπότητα. Πήραν από τη διαλεχτική του Χέγκελ µονάχα το "λογικό πυρήνα" της, δηλ. την ιδέα της εξέλιξης και της καθολικής σχέσης. Απόρριψαν το ιδεαλιστικό περικάλυµµα και ανάπτυξαν τη διαλεχτική παραπέρα, δίνοντάς της σύγχρονη επιστηµονική µορφή. Ο Μαρξ κι ο 'Ενγκελς χρησιµοποίησαν επίσης το βασικό πυρήνα του υλισµού του Φόυερµπαχ, απορρίπτοντας τα θρησκευτικοηθικά του επιστρώµατα. 'Ετσι, η κλασική

Φιλοσοφικό Λεξικό

153

www.minibook.gr γερµανική φιλοσοφία έγινε µια από τις πηγές του µαρξισµού. Το βιβλίο του 'Ενγκελς "Ο Λουδοβίκος Φόυερµπαχ και το τέλος της κλασικής γερµανικής φιλοσοφίας" είναι µια λαµπρή ανάλυση της κλασικής γερµανικής φιλοσοφίας.

Κοινωνία - Βλέπε: 1) Κοινωνικο-οικονοµικός σχηµατισµός, 2) Κοινωνικές σχέσεις.

Κοινωνικές σχέσεις - ∆ιάφορες σχέσεις µεταξύ των ανθρώπων, που δηµιουργούνται στην πορεία της κοινής τους δράσης. Οι κοινωνικές σχέσεις χωρίζονται σε υλικές και ιδεολογικές. Οι τελευταίες αποτελούν µονάχα ένα εποικοδόµηµα πάνω στις πρώτες. Η παραγωγή των υλικών αγαθών αποτελεί τη βάση για την ύπαρξη και την ανάπτυξη της ανθρώπινης κοινωνίας. Γι'αυτό, οι σπουδαιότερες απ'όλες τις κοινωνικές σχέσεις είναι οι παραγωγικές, οι οικονοµικές σχέσεις. Οι παραγωγικές σχέσεις καθορίζουν το χαρακτήρα όλων των άλλων κοινωνικών σχέσεων (πολιτικών, ηθικών κλπ.). Η αντίληψη ότι όλες οι κοινωνικές σχέσεις εξαρτώνται από

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

154

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

τις παραγωγικές, που είναι οι καθοριστικές, επέτρεψε να ερµηνευθεί για πρώτη φορά κάθε κοινωνικό σύστηµα σαν ενιαίο σύνολο.

Κοινωνικό είναι και κοινωνική συνείδηση - Ο διαλεχτικός υλισµός θεωρεί πρωτεύον το είναι και δευτερεύον τη συνείδηση. Η συνείδηση είναι αντανάκλαση της ύλης, της φύσης, στο µυαλό του ανθρώπου, που κι αυτό είναι το ανώτατο προϊόν της εξέλιξης της ίδιας της φύσης. Με τον ίδιο τρόπο ο ιστορικός υλισµός λύνει το ζήτηµα της σχέσης του κοινωνικού είναι µε την κοινωνική συνείδηση. Το κοινωνικό είναι (ο τρόπος παραγωγής των υλικών αγαθών: τροφή, ρούχα, κατοικία κλπ.) είναι το πρωτεύον. Καθορίζει την κοινωνική συνείδηση, την πνευµατική ζωή της κοινωνίας. Ο Λένιν λέει σχετικά: "ακριβώς όπως η γνώση του ανθρώπου αντανακλά τη φύση που υπάρχει, δηλ. την εξελισσόµενη ύλη, ανεξάρτητα απ'αυτόν, έτσι και η κοινωνική συνείδηση του ανθρώπου (δηλ. οι διάφορες ιδέες κι οι φιλοσοφικές, θρησκευτικές, πολιτικές κλπ. θεωρίες) αντανακλά το οικονοµικό σύστηµα της κοινωνίας".

Φιλοσοφικό Λεξικό

155

www.minibook.gr Ως το Μαρξ κυριαρχούσε η ιδεαλιστική αντίληψη της ιστορίας (βλ. λ.). Οι ιδεαλιστές έβλεπαν στην κοινωνική συνείδηση (ιδέες, θεωρίες, πεποιθήσεις των ανθρώπων) ή στην "απόλυτη ιδέα", στο θεό κλπ., τη βάση, την κινητήρια δύναµη της κοινωνικής εξέλιξης. Ο Μαρξ επεξέτεινε το διαλεχτικό υλισµό στον τοµέα των κοινωνικών φαινοµένων, ανακάλυψε ότι το κοινωνικό είναι, ο τρόπος της παραγωγής των υλικών αγαθών καθορίζει την κοινωνική συνείδηση. Αυτή ήταν µια πολύ µεγάλη ανακάλυψη, που µετέτρεψε την κοινωνική επιστήµη σε πραγµατική επιστήµη. Μαζί µ'αυτό ο µαρξισµός έδειξε τον τεράστιο ρόλο που παίζουν οι κοινωνικές ιδέες στην εξέλιξη της κοινωνίας για το µετασχηµατισµό της, για την κινητοποίηση και την οργάνωση.

Κοινωνικο - οικονοµικός σχηµατισµός (ή κοινωνικο-οικονοµικό σύστηµα ή καθεστώς) Ιστορικά καθορισµένος τρόπος παραγωγής, τρόπος κοινωνικής ζωής των ανθρώπων. "Στην πορεία της παραγωγής των υλικών αγαθών οι άνθρωποι ενώνονται για κοινή παραγωγική δράση. Οι παραγωγικές σχέσεις στο σύνολό τους αποτελούν τις κοινωνικές σχέσεις, (βλ. λ.) την κοινωνία, ακόµα,

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

156

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

αποτελούν µια κοινωνία, που βρίσκεται σε ορισµένη βαθµίδα της ιστορικής εξέλιξης, µια κοινωνία µε τον ιδιόµορφο ξεχωριστό της χαρακτήρα" (Μαρξ). Το πρωτόγονο κοινοτικό, το δουλοχτητικό, το φεουδαρχικό, το κεφαλαιο κρατικό και το κοµµουνιστικό σύστηµα αποτελούν κοινωνικο-οικονοµικούς σχηµατισµούς, προοδευτικές βαθµίδες της εξέλιξης της ανθρώπινης κοινωνίας. Σε κάθε κοινωνία, πάνω στην οικονοµική βάση διαµορφώνεται ένα σύνθεο σύστηµα από εποικοδοµήµατα: καθορισµένο πολιτικό σύστηµα (κράτος) κι αντίστοιχες µορφές κοινωνικής συνείδησης (θρησκεία, επιστήµη, τέχνη, ηθική κλπ.). Κάθε κοινωνικο-οικονοµικός σχηµατισµός έχει τους δικούς του ιδιαίτερους νόµους γέννησης, ανάπτυξης και πτώσης. Η µετάβαση από µια µορφή της κοινωνίας σε άλλη δε γίνεται τυχαία, αλλά µε αυστηρή νοµοτέλεια, µε την ανάπτυξη µέσα στους κόλπους της παλιάς κοινωνίας των αντιθέσεων, που την οδηγούν στην πτώση και δηµιουργούν τη βάση για νέο, πιο προοδευτικό σύστηµα. Στην ταξική κοινωνία η µετάβαση από έναν κοινωνικο-οικονοµικό σχηµατισµό σε άλλον πραγµατοποιείται µε την ταξική πάλη ανάµεσα στις κυρίαρχες και τις καταπιεζόµενες τάξεις, µε την επαναστατική ανατροπή των κυρίαρχων τάξεων από την τάξη των εκµεταλλευοµένων. 'Ετσι, η πάλη της

Φιλοσοφικό Λεξικό

157

www.minibook.gr εργατικής τάξης µε τους κεφαλαιοκράτες ο δηγείστην εξαφάνιση του κεφαλαιοκρατικού συστήµατος και τη δηµιουργία του σοσιαλιστικού.

Κοινωνιολογία (επιστήµη για την κοινωνία) Πριν ακόµα από το Μαρξ έγιναν διάφορες απόπειρες να θεµελιωθεί θεωρητικά η κοινωνιολογία. Ειδικά, στις απόπειρες θεµελίωσης της κοινωνιολογίας σαν γενικής επιστήµης για την κοινωνία, ανήκουν οι απόπειρες των αστών σοφών του 19ου αιώνα Κοντ (Comte) και Σπένσερ (Spencer). Ο ίδιος ο όρος "κοινωνιολογία" (sociologie) έγινε από τον Κοντ. Η κοινωνιολογία χωρίζεται από τον Κοντ: στην κοινωνική στατική, που µελετά τον κοινωνικό οργανισµό σε κατάσταση ηρεµίας και στην κοινωνική δυναµική, που τον εξετάζει σε κατάσταση κίνησης. Κατά τον Κοντ, όλος ο κοινωνικός µηχανισµός βασίζεται στις ιδέες, την κατεύθυνση στην κοινωνική εξέλιξη τη δίνει το ανθρώπινο πνεύµα. Πολύ κοντά στον Κοντ βρίσκεται ο Σπένσερ. Είναι αντιπρόσωπος της λεγόµενης οργανικής σχολής στην κοινωνιολογία. Η σχολή αυτή προσπαθεί να ερευνήσει τη ζωή της κοινωνίας και τη διάρθρωσή της σε αντιστοιχία µε τον ανθρώπινο οργανισµό. Τα µέρη της κοινωνίας

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

158

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

παραβάλλονται µε τις λειτουργίες του οργανισµού. 'Ετσι η γεωργία και η βιοµηχανία εκτελούν τη λειτουργία της θρέψης, το εµπόριο της κυκλοφορίας του αίµατος κλπ. Οι αστοί επιστήµονες δηµιούργησαν πλήθος άλλες γενικές κοινωνιολογικές θεωρίες, όλες όµως είναι ολότελα ανεπαρκείς. 'Ολες χαρακτηρίζονται από τον αφηρηµένο τρόπο εξέτασης και όλες αρχίζουν, όπως το έδειξε ο Λένιν, όχι από την αρχή αλλ'από το τέλος. Η αληθινή επιστήµη δεν αρχίζει από το ερώτηµα "τι είναι κοινωνία γενικά", αλλ'από την µελέτη των συγκεκριµένων φαινοµένων µιας ιστορικά καθορισµένης κοινωνίας. Αυτό το έργο το εκπλήρωσε ο Μαρξ. Μελέτησε λεπτοµερειακά µιαν από τις µορφές της κοινωνίας, την κεφαλαιοκρατική κι έδειξε πως η εξέλιξη της κοινωνίας καθορίζεται όχι από τις ιδέες, αλλ'από τις παραγωγικές σχέσεις, δηλ. τις σχέσεις εκείνες όπου έρχονται οι άνθρωποι µεταξύ τους στην πορεία της υλικής παραγωγής. Με τον τρόπο αυτό απόδειξε την εξάρτηση της πορείας των ιδεών από την πορεία των πραγµάτων. Εξήγησε την εξέλιξη της κοινωνίας υλιστικά. "... η υπόθεση αυτή για πρώτη φορά ανέβασε την κοινωνιολογία στο επίπεδο της επιστήµης" (Λένιν). Αλλά ο Μαρξ δεν περιορίστηκε µόνο σ'αυτό. 'Εδειξε ακόµα ποια διάρθρωση παίρνει η κοινωνία ανάλογα µε τις παραγωγικές σχέσεις, έδειξε δηλ. ποιες τάξεις

Φιλοσοφικό Λεξικό

159

www.minibook.gr αναπτύσσονται πάνω στη βάση τους, ποιο κρατικό σύστηµα και ποιος κύκλος ιδεών. Ο Μαρξ "παντού και πάντα παρακολουθούσε τα ιδεολογικά εποικοδοµήµατα, που αντιστοιχούν σ'αυτές τις παραγωγικές σχέσεις, σκέπαζε το σκελετό µε σάρκα και αίµα" (Λένιν). Αντίθετα από κάθε είδους αφηρηµένες θεωρίες, σαν την κοινωνιολογία του Κοντ και του Σπένσερ, που σβήνουν τα χαρακτηριστικά γνωρίσµατα των διαφόρων περιόδων της ιστορίας, ο Μαρξ έδειξε πως "κάθε ιστορική περίοδος έχει τους δικούς της νόµους" (Λένιν). 'Εδειξε πως σκοπός της επιστηµονικής έρευνας της κοινωνίας είναι "να εξηγήσει εκείνους τους ειδικούς ιστορικούς νόµους, που ρυθµίζουν τη γέννηση, την ύπαρξη, την ανάπτυξη και το θάνατο του δοσµένου κοινωνικού οργανισµού και την αντικατάστασή του από άλλον, ανώτερο οργανισµό" (Λένιν). Στην ουσία της η διδασκαλία του µαρξισµού-λενινισµού για τους νόµους της εξέλιξης της ανθρώπινης κοινωνίας, η θεωρία του ιστορικού υλισµού (βλ. λ.), είναι µια συνεπής υλιστική και αυστηρά ιστορική επιστήµη.

Κοµµατικότητα της επιστήµης και της φιλοσοφίας - Ο διαλεχτικός υλισµός διδάσκει ότι η

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

160

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

φιλοσοφία, όπως και κάθε επιστήµη, είναι ταξική, κοµµατική. "Η νεώτατη φιλοσοφία είναι το ίδιο κοµµατική όπως και πριν δυο χιλιάδες χρόνια" (Λένιν). Πίσω από την πάλη των γνωµών στη φιλοσοφία κρύβεται η πάλη των τάξεων και των κοµµάτων µέσα στην κοινωνία. Ο Λένιν έδειξε πως πίσω από τα λόγια των ιδεαλιστώνµαχιστών "πρέπει να δούµε την πάλη των κοµµάτων στη φιλοσοφία, την πάλη που σε τελευταία ανάλυση εκφράζει τις τάσεις και την ιδεολογία των εχθρικών τάξεων της σύγχρονης κοινωνίας". Στην ταξική κοινωνία δε µπορεί να υπάρξει αταξική, εξωκοµµατική φιλοσοφία. Η φιλοσοφία και η επιστήµη ήταν πάντα, στα χέρια της µιας ή της άλλης τάξης, το πνευµατικό όργανο της ταξικής πάλης. Οι κλασικοί του µαρξισµούλενινισµού υπογράµµισαν τον επαναστατικό χαρακτήρα του διαλεχτικού υλισµού, έδειξαν πως η φιλοσοφία µόνο τότε θα γίνει βαθιά επιστηµονική και ταξική-κοµµατική, όταν θα στρέψει το όπλο της ενάντια στο κεφαλαιοκρατικό σύστηµα, ενάντια σε κάθε µορφή δουλείας και πρόληψης. Η ενότητα της θεωρίας και της πράξης είναι αδιάσπαστα συνδεδεµένη µε τη µαρξιστικήλενινιστική διδασκαλία για την κοµµατικότητα της φιλοσοφίας. Στους µπολσεβίκους ποτέ ο λόγος δεν

Φιλοσοφικό Λεξικό

161

www.minibook.gr ξεχωρίζει από το έργο κι αυτό αποτελεί την ανώτατη αρχή της µπολσεβίκικης κοµµατικότητας.

Κοµµουνισµός - Βλέπε: 1) Επιστηµονικός κοµµουνισµός, 2) Σοσιαλισµός και κοµµουνισµός.

Κοµµουνιστικό µανιφέστο - Βλέπε: λ. "Μανιφέστο του κοµµουνιστικού κόµµατος".

Κράτος - Πολιτική οργάνωση της οικονοµικά κυρίαρχης τάξης που έχει για σκοπό της να προασπίζει το οικονοµικό καθεστώς που υπάρχει και να καταπνίγει την αντίσταση των άλλων τάξεων. Το κράτος "είναι µηχανή για τη διατήρηση της κυριαρχίας µιας τάξης πάνω στις άλλες" (Λένιν). "Μηχανή στα χέρια της κυρίαρχης τάξης για την κατάπνιξη της αντίστασης των ταξικών της αντιπάλων" (Στάλιν). Το κράτος εµφανίστηκε µε το χωρισµό της κοινωνίας σε τάξεις εκµεταλλευτών και

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

162

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

εκµεταλλευοµένων, σαν προϊόν των ανειρήνευτων ταξικών αντιθέσεων. Στην ιστορία υπήρξαν τρεις βασικοί τύποι κράτους των εκµεταλλευτών: το δουλοχτητικό, το φεουδαρχικό και το αστικό. Οι µορφές της πολιτικής κυριαρχίας των εκµεταλλευτών µπορεί να είναι ποικίλες. 'Ετσι, µορφές της πολιτικής κυριαρχίας της αστικής τάξης είναι η αστική µοναρχία, η λαοκρατική δηµοκρατία (republique democratique), η φασιστική δικτατορία. Η ταξική ουσία αυτών των µορφών είναι µια: η δικτατορία του κεφαλαίου. Ακόµα και η πιο προοδευτική πολιτική µορφή του αστικού κράτους, η λαοκρατική δηµοκρατία, µε κοινοβούλιο και µε τυπική αναγνώριση του γενικού εκλογικού δικαιώµατος, µένει όργανο κυριαρχίας του κεφαλαίου "H δύναµη του κεφαλαίου είναι το παν, το χρηµατιστήριο είναι το παν. Η βουλή, οι εκλογές είναι µαριονέτες, κούκλες" (Λένιν). Με τη σοσιαλιστική επανάσταση το προλεταριάτο εξαφανίζει το αστικό κράτος και δηµιουργεί βασικά καινούριο τύπο κράτους, τη δικτατορία του προλεταριάτου (βλ. λ.). Το πέρασµα σε καινούριο σύστηµα γίνεται µε τη βίαιη επαναστατική ανατροπή της κυριαρχίας των εκµεταλλευτών, που είναι η µηδαµινή µειονότητα του πληθυσµού. 'Εργο της δικτατορίας του προλεταριάτου είναι να εκµηδενίσει την εκµετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο, να εξαφανίσει τις τάξεις και να πραγµατοποιήσει την ανοικοδόµηση του

Φιλοσοφικό Λεξικό

163

www.minibook.gr κοµµουνισµού. "Προχωρούµε παραπέρα, προς τα µπρος προς τον κοµµουνισµό. Θα διατηρηθεί άραγε σε µας το κράτος και στην περίοδο του κοµµουνισµού; Μάλιστα θα διατηρηθεί, αν δεν εξαλειφθεί η κεφαλαιοκρατική περικύκλωση, αν δεν εξαφανιστεί ο κίνδυνος των πολεµικών επιθέσεων απ'έξω... 'Οχι, δε θα διατηρηθεί και θα σβήσει, αν η κεφαλαιοκρατική περικύκλωση εξαλειφθεί, αν αντικατασταθεί µε σοσιαλιστική περικύκλωση" (Στάλιν).

"Κράτος και επανάσταση" - Μεγαλοφυές έργο του Λένιν, γραµµένο τον Αύγουστο - Σεπτέµβρη του 1917. Αποτελεί καινούριο σταθµό στην εξέλιξη της µαρξιστικής διδασκαλίας για το κράτος και ταυτόχρονα είναι το µαχητικό πρόγραµµα για την πραχτική δράση του επαναστατικού προλεταριάτου. Στο πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου ο Λένιν δείχνει n πως το κράτος εµφανίστηκε σε µια ορισµένη βαθµίδα της κοινωνικής εξέλιξης σαν προϊόν των ανειρήνευτωνταξικών αντιθέσεων. Το κράτος είναι όργανο βίας της µιας τάξης πάνω στην άλλη. 'Ολα τα κράτη που υπήρξαν ως τώρα ήταν όργανα βίας της µειονότητας, των εκµεταλλευτών πάνω στην πλειονότητα, τους εκµεταλλευοµένους. Οι

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

164

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

σύγχρονες αστικές δηµοκρατίες είναι επίσης µια από τις µορφές της κυριαρχίας των εκµεταλλευτώνκεφαλαιοκρατών πάνω στην πλειονότητα του καταπιεζόµενου πληθυσµού. Ο Λένιν δείχνει πως οι εσέροι κι οι µενσεβίκοι διαστρέβλωναν το µαρξισµό όταν ισχυρίζονταν πως το κράτος είναι όργανο συµφιλίωσης των τάξεων και πως, µε πιο πολύ ακόµα επιτηδειότητα, νόθεψε το µαρξισµό ο Κάουτσκυ που αρνιέται την ανάγκη της εξάλειψης της αστικής κρατικής µηχανής από το προλεταριάτο. Στο δεύτερο, τρίτο και τέταρτο κεφάλαιο ο Λένιν δείχνει πως ο Μαρξ κι ο 'Ενγκελς, γενικεύοντας την πείρα της επανάστασης του 1848-1851 και κυρίως της Κοµµούνας του Παρισιού του 1871, καταλήγουν στο συµπέρασµα πως το προλεταριάτο, εγκαθιδρύοντας τη δικτατορία του, που του είναι απαραίτητη για την καταστολή της αντίστασης των εκµεταλλευτών και για την ανοικοδόµηση του σοσιαλισµού, πρέπει να εξαφανίσει, να σπάσει την παλιά αστική κρατική µηχανή. Ο Λένιν δείχνει πως το σπουδαιότερο στη διδασκαλία του Μαρξ και του 'Ενγκελς είναι η διδασκαλίαγια τη δικτατορία του προλεταριάτου και πως αυτή ακριβώς τη διδασκαλία του µαρξισµού ευνούχισαν οι εχθροί του.

Φιλοσοφικό Λεξικό

165

www.minibook.gr Ο Λένιν υπογραµµίζει επανειληµµένα πως το αστικό κράτος δεν απονεκρώνεται, όπως κήρυσσαν οι οπορτουνιστές, αλλά εκµηδενίζεται από την προλεταριακή επανάσταση. Αργότερα αργοπεθαίνει και το προλεταριακό κράτος. Στο πέµπτο κεφάλαιο ο Λένιν αναλύει τις οικονοµικές βάσεις της απονέκρωσης του προλεταριακού κράτους. Ξεσκεπάζοντας όλη την ψευτιά της αστικής δηµοκρατίας, που έχει για σκοπό την απάτη και την υποδούλωση των µαζών, ο Λένιν εξηγεί πως η δικτατορία του προλεταριάτου, για πρώτη φορά στην ιστορία, δίνει αληθινή δηµοκρατία στο λαό, εκφράζει τασυµφέροντα της τεράστιας πλειοψηφίας. Η δικτατορία του προλεταριάτου έχει για σκοπό της την εξαφάνιση των τάξεων και την ανοικοδόµηση της κοµµουνιστικής κοινωνίας. Χαρακτηρίζοντας την πρώτη φάση του κοµµουνισµού, το σοσιαλισµό, ο Λένιν δείχνει πως βασική αρχή αυτής της φάσης είναι: "από τον καθένα σύµφωνα µε τις ικανότητές του, στον καθένα ανάλογα µε τη δουλειά του". Στην ανώτερη φάση του κοµµουνισµού, όταν, µε τη γιγαντιαία ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάµεων, θα δηµιουργηθεί πλήρης αφθονία των προϊόντων, τα προϊόντα θα µοιράζονται σύµφωνα µε την αρχή: "ο καθένας σύµφωνα µε τις ικανότητές του, στον καθένα σύµφωνα µε τις ανάγκες του". Στο συµπερασµατικό µέρος του έργου του ο Λένιν κάνει συντριπτική κριτική στις απόψεις του αναρχισµού

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

166

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

και των οπορτουνιστικών διαστρεβλώσεων του µαρξισµού στο ζήτηµα του κράτους. Αναλύοντας την πολεµική του Πλεχάνωφ µε τους αναρχικούς, ο Λένιν υπογραµµίζει, ότι ο Πλεχάνωφ προσπέρασε το πιο επίκαιρο, το πιο ουσιαστικό πολιτικά στον αγώνα ενάντια στον αναρχισµό, τη θέση των αναρχικών για το κράτος. Η αναρχική θεωρία για την άµεση κατάργηση του κράτους γενικά (µαζί και η θεωρία του Μπουχάριν για την "ανατίναξη" του κράτους) είναι αντεπαναστατική, γιατί στρέφεται ενάντια στη δικτατορία του προλεταριάτου. Αναλύοντας την ιστορία της προδοσίας του µαρξισµού από τον Κάουτσκυ, ο Λένιν δείχνει πως η συστηµατική παρέκκλιση προς τον οπορτουνισµό φανερώνεται στον Κάουτσκυ ακριβώς στο ζήτηµα του κράτους. Οι οπορτουνιστικές αυτές ταλαντεύσεις του Κάουτσκυ κατάληξαν στο πέρασµά του στις θέσεις των οπορτουνιστών, στην πλήρη απάρνηση της προλεταριακής επανάστασης, της ιδέας της καταστροφής της αστικής κρατικής µηχανής. Ο Λένιν φτάνει στο συµπέρασµα πως η 2η ∆ιεθνής, στη συντριπτική πλειοψηφία των επίσηµων εκπροσώπων της, πέρασε στον οπορτουνισµό. "Ενώ εµείς, έγραφε ο Λένιν, τραβάµε για τη ρήξη µε τους οπορτουνιστές, όλο το συνειδητό προλεταριάτο θα είναι

Φιλοσοφικό Λεξικό

167

www.minibook.gr µαζί µας στον αγώνα... για την ανατροπή της αστικής τάξης, για την καταστροφή του αστικού κοινοβουλευτισµού, για λαοκρατική δηµοκρατία τύπου Κοµµούνας ή δηµοκρατίας των σοβιέτ των εργατών και στρατιωτών βουλευτών, για την επαναστατική δικτατορία του προλεταριάτου". Σ'αυτό το έργο ο Λένιν απόδειξε πως κρατική µορφή της πολιτικής εξουσίας της εργατικής τάξης, δηλαδή η µορφή της δικτατορίας του προλεταριάτου, είναι η εξουσία των σοβιέτ και όχι η δηµοκρατία κοινοβουλευτικού τύπου, όπως νόµιζαν ως τότε οι µαρξιστές.

Λ Λενινισµός - Βλέπε: Μαρξισµός.

Λογική - Βλέπε: 1) Τυπική λογική, 2) ∆ιαλεχτική.

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

168

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

"Λουδοβίκος Φόυερµπαχ και το τέλος της γερµανικής κλασικής φιλοσοφίας"- 'Εργο του 'Ενγκελς, που βγήκε σε χωριστό βιβλίο το 1888. Σ'αυτό ο 'Ενγκελς κάνει βαθιά ανάλυση της φιλοσοφίας του Χέγκελ και του Φόυερµπαχ, δείχνει τη διαφορά αρχών που υπάρχει µεταξύ του διαλεχτικού υλισµού από τη µια και του µηχανικού υλισµού και της ιδεαλιστικής διαλεχτικής του Χέγκελ από την άλλη. Στο πρώτο κεφάλαιο χαρακτηρίζει θαυµάσια τη φιλοσοφία του Χέγκελ, ξεσκεπάζει τις βασικές αντιθέσεις που υπάρχουν ανάµεσα στη διαλεχτική του µέθοδο και το ιδεαλιστικό του σύστηµα. Στο δεύτερο κεφάλαιο εξετάζει το βασικό ζήτηµα της φιλοσοφίας (βλ. λ.), που χωρίζει τους φιλοσόφους σε δυο στρατόπεδα, σε ιδεαλιστές και σε υλιστές. Στο τρίτο και τέταρτο κεφάλαιο ο 'Ενγκελς, δείχνοντας τις υπηρεσίες που πρόσφερε ο Φόυερµπαχ σαν υλιστής, ξεσκεπάζει ότι ο µεταφυσικός, ενδοσκοπικός, άπραγος υλισµός του Φόυερµπαχ έχει περιορισµένο χαρακτήρα και θρησκευτικοηθικά επιστρώµατα στην αντίληψη για την κοινωνία. Στο τέταρτο κεφάλαιο διατυπώνονται και επεξηγούνται λαµπρά οι βασικές θέσεις του ιστορικού υλισµού (βλ. λ.). Το έργο αυτό του 'Ενγκελς είναι σηµαντικότατο φιλοσοφικό έργο του µαρξισµού και

Φιλοσοφικό Λεξικό

169

www.minibook.gr απαραίτητο βοήθηµα για τη µελέτη του διαλεχτικού υλισµού.

Μ "Μανιφέστο κόµµατος"

του

κοµµουνιστικού

("Manifest der kommunistischen Partei") Προγραµµατικό κείµενο του επιστηµονικού σοσιαλισµού, γραµµένο από το Μαρξ και τον 'Ενγκελς. ∆ηµοσιεύτηκε λίγο πριν από την επανάσταση του 1848. "Στο "Μανιφέστο του κοµµουνιστικού κόµµατος" µε µεγαλοφυή σαφήνεια και απλότητα διατυπώνεται η νέα κοσµοθεωρία, ο συνεπής υλισµός, που επεκτείνεται και στον τοµέα της κοινωνικής ζωής, η διαλεχτική σαν η πιο πλήρης και πιο βαθιά διδασκαλία για την εξέλιξη, η θεωρία της ταξικής πάλης και του κοσµοϊστορικού επαναστατικού ρόλου της, του δηµιουργού της νέας κοµµουνιστικής κοινωνίας" (Λένιν). Το "Μανιφέστο του κοµµουνιστικού κόµµατος" αποτελείται από τέσσερα κεφάλαια: α) αστοί και προλετάριοι, β) προλετάριο και κοµµουνιστές, γ) σοσιαλιστική και κοµµουνιστική φιλολογία, δ)σχέση των κοµµουνιστών µε τα διάφορα αντιπολιτευτικά κόµµατα.

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

170

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

Στο πρώτο κεφάλαιο ο Μαρξ κι ο 'Ενγκελς, καθορίζοντας το βασικό νόµο της εξέλιξης για όλες τις ανταγωνιστικές ανθρώπινες κοινωνίες, την πάλη των τάξεων, κάνουν σύντοµη επισκόπηση της ιστορικής αντικατάστασης της δουλοχτητικής κοινωνίας από τη φεουδαρχική και της φεουδαρχικής από την αστική. Κατόπιν αναλύουν τις αιτίες της αναπόφευκτης πτώσης του καπιταλισµού από τις εσωτερικές ανειρήνευτες αντιθέσεις του και καθορίζουν τον τελικό σκοπό της εργατικής τάξης - τον κοµµουνισµό. Η πτώση της αστικής τάξης και η νίκη του προλεταριάτου, γράφουν ο Μαρξ κι ο 'Ενγκελς, είναι "εξίσου αναπόφευκτες". Το δεύτερο κεφάλαιο του "Μανιφέστου" είναι αφιερωµένο βασικά στη διασαφήνιση του ρόλου του κοµµουνιστικού κόµµατος, που είναι αδιάσπαστο κοµµάτι της εργατικής τάξης και πρωτοπόρο απόσπασµά της και στην έκθεση του προγράµατος του κοµµουνιστικού κόµµατος. Η εξάλειψη της ατοµικής ιδιοχτησίας στα µέσα της παραγωγής και η αποκατάσταση της κοινωνικής ιδιοχτησίας, που θα ελευθερώσει όλες τις δυνατότητες για την ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας, την άνθιση του πολιτισµού και της επιστήµης, αυτός είναι ο βασικός προγραµµατικός σκοπός της πάλης των κοµµουνιστών. Μόνο η κοµµουνιστική επανάσταση θα φέρει ριζική

Φιλοσοφικό Λεξικό

171

www.minibook.gr ανατροπή στις κοινωνικο-οικονοµικές σχέσεις, στο κοινωνικό είναι και στη συνείδηση, των ανθρώπων. "Το πρώτο βήµα στην εργατική επανάσταση, γράφουν ο Μαρξ κι ο 'Ενγκελς, είναι η µετατροπή του προλεταριάτου σε κυρίαρχη τάξη". 'Ετσι, στο "Μανιφέστο" διατυπώνεται "µια από τις πιο σηµαντικές και κύριες ιδέες του µαρξισµού για το ζήτηµα του κράτους, η ιδέα ακριβώς της δικτατορίας του προλεταριάτου" (Λένιν). Στο τρίτο κεφάλαιο γίνεται βαθιά κριτική για τα διάφορα µη προλεταριακά σοσιαλιστικά ρεύµατα, που υπήρχαν πριν τη σύνταξη του "Μανιφέστου", ή στην περίοδο της συγγραφής του. Το τελευταίο (τέταρτο) κεφάλαιο του "Μανιφέστου" εκθέτει τις βάσεις της στρατηγικής και ταχτικής του κοµµουνιστικού κόµµατος. Στο "Μανιφέστο" υποδείχνεται πως οι κοµµουνιστές παντού υποστηρίζουν κάθε επαναστατική κίνηση, που στρέφεται ενάντια στο κοινωνικό και πολιτικό καθεστώς που υπάρχει, ακόµα υποστηρίζουν και τον αγώνα κατά της φεουδαρχίας µαζί µε την αστική τάξη. Οι κοµµουνιστές όµως ούτε στιγµή δεν ξεχνάν το βασικό καθήκον: να δηµιουργούν στους εργάτες ξεκάθαρη συνείδηση για την εχθρική αντίθεση ανάµεσα στο προλεταριάτο και την αστική τάξη. Πετυχαίνοντας παντού τη συνένωση και τη συσπείρωση των δηµοκρατικών δυνάµεων όλων των χωρών, οι κοµµουνιστές δηλώνουν ανοιχτά πως οι

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

172

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

σκοποί τους µπορούν να επιτευχθούν µόνο µε τη βίαιη ανατροπή ολόκληρου του καθεστώτος, που υπάρχει. Με την έκκληση, όπου καταλήγει το "Μανιφέστο": "προλετάριοι όλων των χωρών, ενωθείτε", διακηρύσσεται ο διεθνικιστικός χαρακτήρας του κοµµουνιστικού κινήµατος. Η νίκη του σοσιαλισµού στη Σοβιετική 'Ενωση, που κερδίθηκε µε την καθοδήγηση του κόµµατος του Λένιν και του Στάλιν, έφερε µαζί της και το µεγαλειώδη θρίαµβο των ιδεών που ο Μαρξ κι ο 'Ενγκελς εκθέσανε στο αθάνατο "Μανιφέστο του κοµµουνιστικού κόµµατος", αυτό το άσµα ασµάτων της κοµµουνιστικής επανάστασης.

Μαρξισµός - Λενινισµός - Η θεωρία του απελευθερωτικού κινήµατος του προλεταριάτου, η θεωρία και η ταχτική της δικτατορίας του προλεταριάτου, η θεωρία της ανοικοδόµησης της κοµµουνιστικής κοινωνίας. "Η ιστορία της φιλοσοφίας και η ιστορία της σοσιαλιστικής επιστήµης δείχνουν µε πλήρη σαφήνεια πως ο µαρξισµός δεν έχει τίποτα που να µοιάζει µε "σεχταρισµό", µε κάποια κατάκλειστη, αποστεωµένη διδασκαλία, που εµφανίστηκε παράµερα από τη λεωφόρο

Φιλοσοφικό Λεξικό

173

www.minibook.gr της εξέλιξης του παγκόσµιου πολιτισµού. Απεναντίας, όλη η µεγαλοφυία του Μαρξ συνίσταται ακριβώς στο ότι έδωσε απάντηση σε ερωτήµατα που είχε κιόλας θέσει η πρωτοπόρα σκέψη της ανθρωπότητας. Η διδασκαλία του εµφανίστηκε σαν κατ'ευθείαν και άµεση συνέχεια της διδασκαλίας των µεγαλύτερων εκπροσώπων της φιλοσοφίας, της πολιτικής οικονοµίας και του σοσιαλισµού" (Λένιν). Η φιλοσοφία του µαρξισµού, ο διαλεχτικός και ιστορικός υλισµός, αποτελεί το θεωρητικό βάθρο του κοµµουνισµού, τη θεωρητική βάση του µαρξιστικού κόµµατος. Υπερασπίζοντας αποφασιστικά το φιλοσοφικό υλισµό ενάντια σε όλες τις προσπάθειες διαστρέβλωσής του, παλεύοντας ενάντια στις διάφορες µορφές του φιλοσοφικού ιδεαλισµού, ο Μαρξ κι ο 'Ενγκελς δε σταµάτησαν στον υλισµό του 18ου αιώνα, µα προώθησαν τη φιλοσοφία παραπέρα και την πλούτισαν µε τ'αποχτήµατα της γερµανικής κλασικής φιλοσοφίας, ιδιαίτερα του συστήµατος του Χέγκελ, που οδήγησε στον υλισµό του Φόυερµπαχ. Το σπουδαιότερο από τ'αποχτήµατα αυτά είναι η διαλεχτική. Ψυχή του µαρξισµού είναι η υλιστική διαλεχτική, "η θεωρία της εξέλιξης στην πιο πλήρη, βαθιά και ελεύθερη από µονοµέρειες µορφή της, η θεωρία για τη σχετικότητα της ανθρώπινης γνώσης, που µας δίνει την αντανάκλαση της αιώνια εξελισόµενης ύλης" (Λένιν). "Βαθαίνοντας και αναπτύσσοντας το φιλοσοφικό υλισµό ο Μαρξ τον οδήγησε ως το τέλος, επεξέτεινε τον τρόπο γνώσης της

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

174

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

φύσης στη γνώση της ανθρώπινης κοινωνίας. Ο ιστορικός υλισµός του Μαρξ στάθηκε η µεγαλύτερη κατάχτηση της επιστηµονικής σκέψης. Το χάος και η αυθαιρεσία, που βασίλευαν ως τότε στις αντιλήψεις για την ιστορία και την πολιτική, τα αντικατάστησε µια καταπληχτικά ολοκληρωµένη και αρµονική επιστηµονική θεωρία, που δείχνει πως από µια µορφή κοινωνικής ζωής αναπτύσσεται, σα συνέπεια της ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάµεων, µια άλλη ανώτερη, π.χ. από τη δουλοπαροικία αναπτύσσεται ο καπιταλισµός" (Λένιν). Σαν αντίβαρο στις ιδεαλιστικές θεωρίες, που παραδέχονται σα βάση της εξέλιξης της κοινωνίας την ιδέα, το λογικό, ο Μαρξ απόδειξε πως το οικονοµικό σύστηµα, οι υλικοί όροι της παραγωγής και όχι οι ιδέες, είναι η βάση όπου πυργώνεται το πολιτικό και τ'άλλα εποικοδοµήµατα, πως κινητήρια δύναµη της εξέλιξης στις κοινωνίες που χωρίζονται σε ανταγωνιστικές τάξεις, είναι η πάλη των τάξεων. Το κυριότερο έργο του Μαρξ, "Το Κεφάλαιο", είναι αφιερωµένο στη µελέτη του οικονοµικού συστήµατος της κεφαλαιοκρατικής κοινωνίας. Πίσω από τις σχέσεις των αντικειµένων (ανταλλαγή εµπορευµάτων), ο Μαρξ απεκάλυψε κι έδειξε τις πραγµατικές σχέσεις µεταξύ των ανθρώπων. Με τη θεωρία του για την υπεραξία ο Μαρξ αποκάλυψε την

Φιλοσοφικό Λεξικό

175

www.minibook.gr πηγή του πλούτου της τάξης των κεφαλαιοκρατών. "Η θεωρία για την υπεραξία είναι ο ακρογωνιαίος λίθος της οικονοµικής θεωρίας του Μαρξ" (Λένιν). Ερευνώντας τους νόµους της εξέλιξης του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής, ο Μαρξ θεµελίωσε την αντίληψη για την αναπόφευκτη πτώση του και τη νίκη του κοµµουνισµού. Το κεφαλαιοκρατικό σύστηµα, που εµφανίστηκε σαν αντικαταστάτης του φεουδαρχικού, ήταν σύστηµα πιο προοδευτικό. Αντικαταστάθηκε όµως µια µορφή εκµετάλλευσης και καταπίεσης των εργαζοµένων από µιαν άλλη. Σαν αντανάκλαση της κεφαλαιοκρατικής καταπίεσης και σαν διαµαρτυρία εναντίον της, άρχισαν να εµφανίζονται διάφορες σοσιαλιστικέςθεωρίες. Ο αρχικός σοσιαλισµός ήταν ουτοπικός σοσιαλισµός. Κριτικάριζε µε οξύτητα και καταδίκαζε την κεφαλαιοκρατική τάξη πραγµάτων, ονειρευόταν ένα καλύτερο σύστηµα χωρίς εκµετάλλευση, δε µπορούσε όµως να υποδείξει πραγµατική διέξοδο. Ο Μαρξ κι ο 'Ενγκελς πρώτοι αυτοί, µετάτρεψαν το σοσιαλισµό από όνειρο σε επιστήµη. ∆ιασαφήνισαν τον κοσµοϊστορικό ρόλο της εργατικής τάξης σαν νεκροθάφτη του καπιταλισµού, σαν δηµιουργού της σοσιαλιστικής κοινωνίας. Το σπουδαιότερο στο µαρξισµό είναι η διδασκαλία για τη δικτατορία του προλεταριάτου. Ο Μαρξ έγραψε πως "στο ενδιάµεσο της κεφαλαιοκρατικής και της κοµµουνιστικής κοινωνίας

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

176

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

βρίσκεται µια περίοδος επαναστατικού µετασχηµατισµού της πρώτης στη δεύτερη", πως "το κράτος αυτής της περιόδου δε µπορεί να είναι τίποτ'άλλο εκτός από επαναστατική δικτατορία του προλεταριάτου". Ο Μαρξισµός εξόπλισε την εργατική τάξη στην πάλη της κατά της αστικής τάξης µε επαναστατική θεωρία, έδωσε σοσιαλιστική κατεύθυνση στο εργατικό κίνηµα, που ως τότε αναπτύσσονταν αυθόρµητα. Από τις πρώτες κι όλας εκδηλώσεις της επίδρασης των µαρξιστικών ιδεών πάνω στις µάζες, "όλες οι δυνάµεις της γέρικης Ευρώπης συνενώθηκαν για το ιερό κυνήγηµα" του µαρξισµού. Η αστική τάξη πάλεψε και παλεύει µε το µαρξισµό όχι µόνο µε τη βία. "Η διαλεχτική της ιστορίας είναι τέτοια, που η θεωρητική νίκη του µαρξισµού υποχρεώνει τους εχθρούς του να φορέσουν µαρξιστική στολή. Ο εσωτερικά σαπισµένος φιλελευθερισµός προσπαθεί να ζωογονήσει τον εαυτό του µε το σοσιαλιστικό οπορτουνισµό" (Λένιν). "Ο οπορτουνισµός δεν είναι πάντα άµεση άρνηση της µαρξιστικής θεωρίας, ή µερικών θέσεων και συµπερασµάτων της. Εκδηλώνεται κάποτε και στις προσπάθειες ν'αγκιστρωθεί κανείς από τις ιδιαίτερες θέσεις του µαρξισµού, που είναι πια γερασµένες και να τις µετατρέψει σε δόγµατα για να συγκρατήσει έτσι την παραπέρα ανάπτυξη του επαναστατικού κινήµατος του

Φιλοσοφικό Λεξικό

177

www.minibook.gr προλεταριάτου" (Ιστορία του ΚΚΣΕ - µπ.). Ο µαρξισµός είναι επιστήµη δηµιουργική. Οι θεµελιωτές του µαρξισµού έβλεπαν πάντα τη θεωρία τους σα θεωρία επαναστατική, σαν καθοδήγηση για δράση. 'Υστερ'από το θάνατο του 'Ενγκελς, ο µέγιστος θεωρητικός Λένιν κι ύστερα από το θάνατο του Λένιν ο Στάλιν και οι άλλοι µαθητές του Λένιν, ήταν οι µόνοι µαρξιστές, που ξεσκέπασαν αµείλιχτα τους οπορτουνιστές κάθε είδους και υπεράσπισαν το µαρξισµό από τις διαστρεβλώσεις. Ταυτόχρονα όµως προώθησαν γιγάντια τη µαρξιστική θεωρία, την πλούτισαν µε τη νέα πείρα µέσα στις νέες συνθήκες της ταξικής πάλης του προλεταριάτου. Απόδειξαν πραχτικά, µε έργα, την παντοδυναµία του δηµιουργικού µαρξισµού. Ο µαρξισµός - λενινισµός είναι ενιαία, αδιαίρετη, ολοκληρωµένη, επιστηµονική κοσµοθεωρία της εργατικής τάξης. Ο Μαρξ κι ο 'Ενγκελς εργάστηκαν κι αγωνίστηκαν στην περίοδο του βιοµηχανικού καπιταλισµού, που ακόµα αναπτύσσονται σε ανοδική γραµµή, στην περίοδο της προετοιµασίας του προλεταριάτου για την επανάσταση. Ο Λένιν κι ο Στάλιν, οι µεγαλοφυείς µαθητές του Μαρξ και του 'Ενγκελς, έδρασαν στην περίοδο του ιµπεριαλισµού, στην περίοδο του καπιταλισµού που σαπίζει, στην περίοδο των προλεταριακών επαναστάσεων, στην περίοδο που η προλεταριακή επανάσταση νίκησε κιόλας σε µια χώρα κι άνοιξε την εποχή της προλεταριακής δηµοκρατίας, την

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

178

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

εποχή των σοβιέτ, την εποχή της ανοικοδόµησης του σοσιαλισµού. "Να γιατί ο λενινισµός είναι η παραπέρα ανάπτυξη του µαρξισµού" (Λένιν). Ο λενινισµός είναι ο µαρξισµός της εποχής του ιµπεριαλισµού και των προλεταριακών επαναστάσεων. "... ο Λένιν δεν "πρόσθεσε" κανενός είδους "νέες αρχές" στο µαρξισµό, όπως επίσης ο Λένιν δεν άλλαξε ούτε µια από τις "παλιές" αρχές του µαρξισµού" (Στάλιν). Ο Λένιν, στηρίχτηκε πλέρια και ολοκληρωτικά στις αρχές του µαρξισµού κι ανάπτυξε το µαρξισµό σύµφωνα µε τις νέες συνθήκες, µε τη νέα φάση του καπιταλισµού. Ο σ. Στάλιν στη συνοµιλία του µε την πρώτη αµερικανική εργατική αντιπροσωπεία έδειξε το καινούριο που έµπασε ο Λένιν στο θησαυροφυλάκιο του µαρξισµού: πρώτα, επεξεργάστηκε το ζήτηµα του ιµπεριαλισµού, σαν νέας φάσης του καπιταλισµού. "Η υπηρεσία του Λένιν, άρα και το καινούριο στο Λένιν, συνίσταται στο ότι στηρίχτηκε στις βασικές θέσεις του "Κεφαλαίου" κι έδωσε εµπεριστατωµένη µαρξιστική ανάλυση του ιµπεριαλισµού, σαν τελευταίας φάσης του καπιταλισµού, ξεσκέπασε τις πληγές του και τους όρους της αναπόφευχτης πτώσης του. Πάνω στη βάση αυτής της ανάλυσης βρήκε η γνωστή θέση του Λένιν, πως µέσα στις συνθήκες του ιµεπριαλισµού είναι δυνατή η νίκη του σοσιαλισµού σε ξεχωριστές, χωριστά παρµένες,

Φιλοσοφικό Λεξικό

179

www.minibook.gr καπιταλιστικές χώρες" (Στάλιν). Κατόπιν ο Λένιν ανάπτυξε τη µαρξιστική θεωρία για τη δικτατορία του προλεταριάτου κι έδειξε πως η σοβιετική εξουσία είναι η κρατική µορφή της δικτατορίας του προλεταριάτου. Ο Λένιν καθόρισε τη δικτατορία του προλεταριάτου σαν ειδική µορφή της ταξικής συµµαχίας του προλεταριάτου µε τις εκµεταλλευόµενες µάζες των µη πρλεταριακών τάξεων (αγροτιά κ.ά.). 'Εδειξε πως η προλεταριακή δικτατορία είναι ο ανώτατος τύπος δηµοκρατίας στην ταξική κοινωνία. Το κύριο στο λενινισµό είναι η δικτατορία του προλεταριάτου κι αυτό κάνει το λενινισµό διεθνή "θεωρία των προλετάριων όλων των χωρών, ωφέλιµη και υποχρεωτική για όλες δίχως εξαίρεση τις χώρες, µαζί και για τις κεφαλαιοκρατικά αναπτυγµένες χώρες" (Στάλιν). Ο Λένιν στις νέες συνθήκες, στη µεταβατική περίοδο από τον καπιταλισµό, στο σοσιαλισµό, σε µια χώρα τριγυρισµένη από κράτη κεφαλαιοκρατικά, έβαλε κατά νέο τρόπο το ζήτηµα των µορφών και των µέσων για την επιτυχή ανοικοδόµηση του σοσιαλισµού. Ο Λένιν θεµελίωσε τη δυνατότητα της ανοικοδόµησης της σοσιαλιστικής κονωνίας στη χώρα της δικτατορίας του προλεταριάτου, που τριγυρίζεται από κράτη κεφαλαιοκρατικά, µε τον όρο η χώρα αυτή να µην τσακιστεί από πολεµική επέµβαση. Ο Λένιν υπόδειξε τις συγκεκριµένες µορφές και τους δρόµους για την ανοικοδόµηση του σοσιαλισµού,

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

180

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

αποδείχνοντας πως η Σοβιετική 'Ενωση έχει όλα όσα χρειάζονται για τη νίκη του σοσιαλισµού. Παραπέρα ο Λένιν ανάπτυξε την ιδέα του Μαρξ για την ηγεµονία του προλεταριάτου. Την ανάπτυξε "σε αρµονικό σύστηµα της ηγεµονίας του προλεταριάτου, σε στρωτό σύστηµα της καθοδήγησης των εργαζοµένων µαζών της πόλης και του χωριού από το προλεταριάτο όχι µόνο στο έργο της ανατροπής του τσαρισµού και της κεφαλαιοκρατίας µα και στο έργο της σοσιαλιστικής ανοικοδόµησης κάτω από τη δικτατορία του προλεταριάτου" (Στάλιν). Ο Λένιν στηρίχτηκε στις ιδέες του Μαρξ για το εθνικό και αποικιακό ζήτηµα, τις ανάπτυξε προσαρµοσµένα στην καινούρια εποχή, τις ενοποίησε κι έδωσε ένα αρµονικό σύστηµα αντιλήψεων για την εθνικο-αποικιακή επανάσταση στην εποχή του ιµπεριαλισµού. O Λένιν έδειξε πως η λύση του εθνικο-αποικιακού ζητήµατος συνδέεται αναπόσπαστα µε την ανατροπή του ιµπεριαλισµού, "πως το εθνικο-αποικιακό ζήτηµα είναι συστατικό µέρος του γενικού ζητήµατος της παγκόσµιας προλεταριακής επανάστασης" (Στάλιν). Ο Λένιν έδωσε στη Ρωσική και στην παγκόσµια εργατική τάξη αρµονική θεωρία για το κόµµα, τις προγραµµατικές, πολιτικές, ταχτικές και οργανωτικές βάσεις αυτού του κόµµατος, που είναι κόµµα νέου τύπου και διαφέρει ριζικά, πέρα

Φιλοσοφικό Λεξικό

181

www.minibook.gr για πέρα από τα µολυσµένα από τον οπορτουνισµό κόµµατα της 2ης ∆ιεθνούς. Η θεωρία των Μαρξ-'Ενγκελς-Λένιν πήρε την παραπέρα ανάπτυξή της στα έργα του Στάλιν. Ο Στάλιν δεν ξεσκέπασε µόνο αµείλιχτα τους εχθρούς, δεν υπεράσπισε µόνο την ενότητα, τη µονολιθικότητα και την καθαρότητα του κόµµατος από τους εχθρούς, αλλά και ανάπτυξε και προώθησε παραπέρα τη διδασκαλία του Λένιν για το κόµµα. Πάνω στη βάση της διδασκαλίας του Λένιν, ο Στάλιν ανάπτυξε παραπέρα τη θεωρία πως είναι δυνατή η νίκη του σοσιαλισµού αρχικά σε λίγες χώρες ή ακόµα και σε µια µόνη χώρα και πως στις συνθήκες του ιµπεριαλισµού είναι αδύνατη η ταυτόχρονη νίκη του σοσιαλισµού σε όλες τις χώρες. Επίσης ανάπτυξε παραπέρα τη µεγάλη σύλληψη του Λένιν για την εκβιοµηχάνιση της χώρας και την κολλεχτιβοποίηση της αγροτικής οικονοµίας. Ο σ. Στάλιν επεξεργάστηκε επίσης το ζήτηµα του σοσιαλιστικού µετασχηµατισµού του χωριού και της διάλυσης των κουλάκων σαν τάξης πάνω στη βάση της κολλεχτιβοποίησης. Ο σ. Στάλιν επεξεργάστηκε και ανάπτυξε παραπέρα τη διδασκαλία των Μαρξ-'Ενγκελς-Λένιν για το κράτος στο σοσιαλισµό, µέσα στις συνθήκες της κεφαλαιοκρατικής περικύκλωσης. Εξόπλισε το κόµµα και το λαό της Σοβιετικής 'Ενωσης µε τη γνώση των νόµων της ταξικής πάλης στις νέες συνθήκες, έδειξε το ρόλο του

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

182

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

προλεταριακού κράτους στο έργο της υπεράσπισης των καταχτήσεων του κοµµουνισµού. Ο σ. Στάλιν ανάπτυξε παραπέρα τη διδασκαλία των Μαρξ-'Ενγκελς-Λένιν για το σοσιαλισµό και τον κοµµουνισµό. 'Εδειξε πως το σταχανωφικό κίνηµα προετοιµάζει τους όρους για το πέρασµα από το σοσιαλισµό στον κοµµουνισµό. Με την καθοδήγηση του σ. Στάλιν οι βασικές θέσεις του επιστηµονικού πραγµατοποιήθηκαν κι όλας πραχτικά στη Σοβιετική 'Ενωση, το πρώτο στον κόσµο σοσιαλιστικό κράτος. Στο σταλινικό σύνταγµα είναι συγκεντρωµένη η γιγάντια πείρα της ανοικοδόµησης της σοσιαλιστικής κοινωνίας στη Σοβιετική 'Ενωση. Τα δυσκολότατα προβλήµατα της µετάβασης από το σοσιαλισµό στον κοµµουνισµό, τα προβλήµατα για την εξάλειψη της αντίθεσης µεταξύ πόλης και χωριού, καθώς και µεταξύ πνευµατικής και σωµατικής εργασίας, που ο Μαρξ, ο 'Ενγκελς κι ο Λένιν τα είχαν εξετάσει στις γενικές τους γραµµές, τα επεξεργάστηκε ο σ. Στάλιν και µε την καθοδήγησή του λύνονται στην πράξη. Ο σ. Στάλιν διδάσκει πως κεντρικός κρίκος της αλυσίδας των ιστορικών καθηκόντων στην περίοδο του σοσιαλισµού είναι η κατάχτηση της µαρξιστικήςλενινιστικής θεωρίας από τους σοβιετικούς

Φιλοσοφικό Λεξικό

183

www.minibook.gr διανοούµενους. Κατάχτηση όµως του µαρξισµούλενινισµού θα πει να µάθει κανείς να ξεχωρίζει το γράµµα του από το πνεύµα του, να αφοµοιώνει την ουσία του, να µάθει να τον χρησιµοποιεί στις διάφορες συνθήκες της ταξικής πάλης, να ξέρει να τον πλουτίζει, να τον αναπτύσσει και να τον προωθεί παραπέρα ανάλογα µε τη νέα ιστορική κατάσταση και τα νέα καθήκοντα. Ισχυρό όπλο για την κατάχτηση του µαρξισµού-λενινισµού είναι η "Ιστορία του ΚΚΣΕ (µπ)", που συντάχτηκε από την Κεντρική Επιτροπή του κόµµατος µε την προσωπική συµµετοχή του σ. Στάλιν.

Μαρξιστική

διαλεχτική

µέθοδος

Χαρακτηρίζεται από τα παρακάτω βασικά γνωρίσµατα: α) διαλεχτική µέθοδος εξετάζει τη φύση σαν ενιαίο, συνδεµένο σύνολο, όπου τα αντικείµενα και τα φαινόµενα αλληλοεξαρτώνται, αλληλοκαθορίζονται: το παν βρίσκεται σε σύνδεση και αλλη λεπίδραση, βεβαιώνει η διαλεχτική. β) Η διαλεχτική µέθοδος εξετάζει τη φύση σε κατάσταση αδιάκοπης αλλαγής και ανανέωσης, όπου πάντα κάτι γεννιέται και αναπτύσσεται, κάτι καταστρέφεται και τελειώνει τη ζωή του: τα

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

184

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

πάνταβρίσκονται σε κίνηση και αλλαγή, διδάσκει η διαλεχτική. γ) Η διαλεχτική βλέπει την εξέλιξη της φύσης σαν πορεία (προτσές), όπου µε τη συσσώρευση ανεπαίσθητων και βαθµιαίων ποσοτικών αλλαγών συντελείται το αλµατικό πέρασµα σε αλλαγές ριζικές, ποιοτικές: η ποσότητα µετατρέπεται σε ποιότητα, αυτή είναι µια από τις βασικές θέσεις της διαλεχτικής µεθόδου. Σύµφωνα µε τη διαλεχτική, η εξέλιξη δεν είναι απλή επανάληψη του περασµένου, αλλά προχωρητική κίνηση από κατώτερο σκαλοπάτι σε ανώτερο. δ) Η διαλεχτική ξεκινά από την άποψη, ότι µέσα στα αντικείµενα και τα φαινόµενα της φύσης ενυπάρχουν συµφυείς εσωτερικές αντιθέσεις, πως όλα έχουν την αρνητική και τη θετική τους πλευρά, κάτι που τελειώνει τη ζωή του και κάτι που αναπτύσσεται και πως η πάλη ανάµεσα σε κείνο που τελειώνει τη ζωή του και σε κείνο που αναπτύσσεται αποτελεί το εσωτερικό περιεχόµενο της εξέλιξης, της πορείας της µετατροπής των ποσοτικών αλλαγών σε αλλαγές ποιοτικές. Οι αντιθέσεις οδηγούν µπροστά, λέει µια από τις βασικές θέσεις της διαλεχτικής. Οι θέσεις αυτές της διαλεχτικής για την εξέλιξη της φύσης εφαρµόζονται επίσης και στην εξέλιξη της κοινωνίας. Κάθε κοινωνικο-οικονοµικός σχηµατισµός (δουλεία, φεουδαρχία, κεφαλαιοκρατικό σύστηµα,

Φιλοσοφικό Λεξικό

185

www.minibook.gr σοσιαλισµός) αποτελεί ενιαίο σύνολο, όπου οι µερικές πλευρές και τα φαινόµενα (τρόπος παραγωγής των υλικών αγαθών, πολιτική συγκρότηση, πνευµατικά προτσές της ζωής) είναι συνδεµένες µεταξύ τους, βρίσκονται σε αλληλεπίδραση. Οι κοινωνικές ιδέες, οι πολιτικοί θεσµοί που έχουν τις ρίζες τους στις υλικές συνθήκες της ζωής της κοινωνίας, εξασκούν αντίστροφη επίδραση πάνω στο κοινωνικό είναι. Βάση αυτής της αλληλεπίδρασης είναι ο τρόπος παραγωγής των υλικών αγαθών. Το γεγονός ότι στην ιστορία της κοινωνίας ένας κοινωνικο-οικονοµικός σχηµατισµός αντικαταστάθηκε από τους άλλους, σηµαίνει ότι και στην κοινωνική ζωή συντελείται κίνηση, αλλαγή, πτώση του παλιού και γέννηση του νέου. Η αντικατάσταση ενός κοινωνικο-οικονοµικού σχηµατισµού από άλλον είναι αλµατικό, επαναστατικό πέρασµα από µια ποιοτική κατάσταση σε άλλη και γίνεται µε τη συσσώρευση ποσοτικών αλλαγών. 'Ετσι, βαθµιαία συσσώρευση των δυνάµεων του προλεταριάτου (αύξηση του αριθµού του, του βαθµού της οργάνωσής του, της ταξικής του αυτοσυνείδησης, των δεσµών του µε όλους τους εργαζόµενους και εκµεταλλευόµενους) οδηγεί, µε τη νίκη της σοσιαλιστικής επανάστασης, στη µετατροπή του προλεταριάτου από τάξη καταπιεζόµενη και εκµεταλλευόµενη, όπως είναι στο κεφαλαιοκρατικό σύστηµα, σε τάξη που κυριαρχεί και κατευθύνει την

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

186

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

εξέλιξη της κοινωνίας προς τον κοµµουνισµό. Κάθε όµως νέος ιστορικός σχηµατισµός είναι ένα πιο προοδευτικό, ένα ανώτερο σκαλοπάτι σε σχέση µε τον προηγούµενό του κοινωνικό σχηµατισµό. Το κεφαλαιοκρατικό σύστηµα είναι ανώτερο από το φεουδαρχικό. Σε σύγκριση µε το κεφαλαιοκρατικό σύστηµα ο σοσιαλισµός είναι ένα αµέτρητα ψηλότερο σκαλοπάτι. Το εσωτερικό περιεχόµενο αυτής της πορείας της εξέλιξης από ένα κοινωνικο-οικονοµικό σχηµατισµό σε άλλον είναι η πάλη των τάξεων, που γίνεται µέσα σε όλους τους ταξικούς σχηµατισµούς και που εκφράζει τις εσωτερικές αντιθέσεις στον ίδιο τον τρόπο της παραγωγής, ανάµεσα στις παραγωγικές δυνάµεις και τις παραγωγικές σχέσεις. 'Ετσι η ιστορία της κοινωνίας και η ιστορία της φύσης µαρτυρούν πως όλα στον κόσµο γίνονται διαλεχτικά. Η µαρξιστική διδάσκει τη σωστή θεώρηση των φαινοµένων της φύσης και της κοινωνίας. Είναι επιστηµονική µέθοδος µελέτης και γνώσης του κόσµου και χρησιµεύει σαν καθοδήγηση για δράση. Σπουδαιότατη απαίτηση της µαρξιστικής διαλεχτικής µεθόδου είναι να γίνεται µε την πράξη επαλήθευση κάθε αλήθειας που αποχτιέται, να υπολογίζονται όλες οι αλλαγές που συνδέονται µε την πραχτική δράση των ανθρώπων. Από τις θέσεις της µαρξιστικής διαλεχτικής βγαίνουν πολλές σπουδαιότατες καθοδηγητικές αρχές για

Φιλοσοφικό Λεξικό

187

www.minibook.gr την πολιτική και ταχτική, που πάντα ακολούθησε και ακολουθεί το κόµµα του Λένιν και του Στάλιν. Η µαρξιστική-λενινιστική διαλεχτική διδάσκει πως για να ακολουθεί κανείς σωστή πολιτική πρέπει να προσανατολίζεται στα στρώµατα εκείνα της κοινωνίας, που αναπτύσσονται κι έχουν µέλλον, πρέπει να βλέπει µπροστά και όχι πίσω, να είναι επαναστάτης και όχι µεταρρυθµιστής, να εφαρµόζει αδιάλλαχτη ταξική προλεταριακή πολιτική. Ο Λένιν κι ο Στάλιν ονοµάζουν τη διαλεχτική και τη διαλεχτική µέθοδο ψυχή του µαρξισµού. 'Ολη η θεωρητική δράση του Λένιν και του Στάλιν είναι η παραπέρα επεξεργασία και συγκεκριµενοποίηση της διαλεχτικής µεθόδου του Μαρξ και του 'Ενγκελς.

Μαρξιστικός φιλοσοφικός υλισµός - Η ανώτατη µορφή του υλισµού. Ο παλιός υλισµός ήταν µηχανικός, επεξέτεινε τους νόµους της απλής µηχανικής κίνισης σε όλα τα φαινόµενα της φύσης και της κοινωνίας. Ο µαρξιστικός υλισµός στηρίζεται στις καταχτήσεις όλων των επιστηµών, που µελετούν όλες τις µορφές της υλιστικής κίνησης. Ο παλιός υλισµός ήταν µεταφυσικός, δηλ. έβλεπε τον κόσµο σε κατάσταση ακινησίας και αµεταβλητότητας. Ο µαρξιστικός υλισµός

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

188

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

είναι διαλεχτικός, γιατί βλέπει τη φύση και την κοινωνία στην αδιάκοπη εξέλιξη και ανανέωσή τους. Ο παλιός υλισµός δεν µπορούσε να ερµηνεύσει υλιστικά τα κοινωνικά φαινόµενα. Ο µαρξιστικός υλισµός για πρώτη φορά εφάρµοσε τις θέσεις του διαλεχτικού υλισµού στην εξήγηση της κοινωνίας και θεµελίωσε την υλιστική αντίληψη της ιστορίας. Ο παλιός υλισµός ήταν αφηρηµένος, γιατί δεν καταλάβαινε το µετασχηµατιστικό ρόλο της πραχτικής δράσης των ανθρώπων. Οι παλιοί υλιστές "αντιλαµβάνονταν την "ουσία του ανθρώπου" αφηρηµένα και όχι σαν "συσσώρευση" (καθορισµένων συγκεκριµένα ιστορικά) "όλων των κοινωνικών σχέσεων" και γι'αυτό "εξηγούσαν" µονάχα τον κόσµο, ενώ πρόκειται για την αλλαγή του, δηλ. δεν καταλάβαιναν τη σηµασία της επαναστατικής πραχτικής δράσης" (Λένιν). Ο µαρξιστικός φιλοσοφικός υλισµός αποτελεί ισχυρό όπλο γνώσης και µετατροπής του κόσµου. Ο ιστορικός υλισµός είναι ως το τέλος εχθρικός στον ιδεαλισµό, στη θρησκεία, στην παπαδοσύνη. Οι βασικές χαρακτηριστικές θέσεις του µαρξιστικού φιλοσοφικού υλισµού είναι: α) ο κόσµος είναι υλικός, ο κόσµος εξελίσσεται σύµφωνα µε τους νόµους της κίνησης της ύλης, β) η ύλη είναι το πρωτεύον, η αντικειµενική πραγµατικότητα και η συνείδηση το δευτερεύον, γ) ο υλικός κόσµος και οι νόµοι του µπορούν να γίνουν

Φιλοσοφικό Λεξικό

189

www.minibook.gr γνωστοί, υπάρχει αντικειµενική αληθινή επιστηµονική γνώση. Ο µαρξιστικός φιλοσοφικός υλισµός ξεκινά από το ότι ο κόσµος είναι από τη φύση του υλικός, ότι τα φαινόµενα στον κόσµο αποτελούν διάφορες µορφές της κινούµενης ύλης. Ο µαρξιστικός υλισµός αποδείχνει πως όλα τα πολυάριθµα σώµατα της φύσης, από τα µικρότερα κοµµατάκια του ατόµου ως τους γιγάντιους πλανήτες, από τα µικροσκοπικά βακτηρίδια ως τα ανώτατα ζώα, ως τον άνθρωπο, δεν είναι παρά η ύλη σε διάφορες µορφές και σε διάφορα σκαλοπάτια της εξέλιξής της. Αντίθετα από τον ιδεαλισµό, που παραδέχεται δηµιουργία του κόσµου από το θεό (ή "απόλυτη αλήθεια", "κοσµικό πνεύµα", "συνείδηση"), ο µαρξιστικός φιλοσοφικός υλισµός ξεκινά από το ότι η ύλη υπάρχει αιώνια, δε δηµιουργήθηκε από κανένα, ότι ο κόσµος εξελίσσεται σύµφωνα µε τους νόµους της ύλης και δεν έχει ανάγκη από κανένα "παγκόσµιο πνεύµα". Αντίθετα από τον ιδεαλισµό, που ισχυρίζεται πως µόνο η συνείδηση υπάρχει πραγµατικά, πως ο υλικός κόσµος, το είναι, η φύση, υπάρχουν µόνο στη συνείδησή µας, στις αισθήσεις µας, στις παραστάσεις 'µας, ο µαρξιστικός φιλοσοφικός υλισµός ξεκινά από το ότι η ύλη, η φύση, το είναι, αποτελούν αντικειµενική πραγµατικότητα, που υπάρχει έξω και ανεξάρτητα από τη συνείδηση, ότι η ύλη είναι πρωτεύον και η συνείδηση δευτερεύον, παράγωγο, επειδή είναι αντανάκλαση της ύλης, ότι η νόηση είναι προϊόν της ύλης, που στην

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

190

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

εξέλιξή της έχει φτάσει σ'ένα ανώτερο σκαλοπάτι τελειότητας, προϊόν του µυαλού. Ο µαρξιστικός υλισµός, σε πλήρη συµφωνία µε τις φυσικές επιστήµες, παίρνει για πρωταρχικό δεδοµένο την ύλη, θεωρώντας την αίσθηση, τη συνείδηση, δευτερεύον. Ο µαρξιστικός φιλοσοφικός υλισµός λύνει µε συνέπεια και το άλλο µέρος του βασικού προβλήµατος της φιλοσοφίας: είναι η νόησή µας ικανή να γνωρίσει τον πραγµατικό κόσµο; Αντίθετα από τον ιδεαλισµό, που αµφισβητεί τη δυνατότητα να γίνει γνωστός ο κόσµος και οι νόµοι του και δεν πιστεύει στην εγκυρότητα των γνώσεών µας, ο µαρξιστικός φιλοσοφικός υλισµός ξεκινά από το ότι ο κόσµος και οι νόµοι του µπορούν να γίνουν πέρα για πέρα γνωστοί. Ο µαρξιστικός υλισµός βεβαιώνει πως η ανθρώπινη πράξη είναι αποφασιστική απόδειξη της αληθινότητας των γνώσεών µας, πως στον κόσµο δεν υπάρχουν µόνο πράγµατα που δεν έγιναν ακόµα γνωστά και που θ'ανακαλυφθούν και θα γίνουν γνωστά µε τις δυνάµεις της επιστήµης και της πραχτικής. Τεράστια σηµασία έχει η εφαρµογή των θέσεων του µαρξιστικού φιλοσοφικού υλισµού στην ιστορία της κοινωνίας και στην πραχτική δράση του κόµµατος του προλεταριάτου. "Η δύναµη και η ζωντάνια του µαρξισµού-λενινισµού συνίσταται στο ότι στην πραχτική του δράση στηρίζεται ακριβώς στις ανάγκες της εξέλιξης της υλικής ζωής της κοινωνίας, στο

Φιλοσοφικό Λεξικό

191

www.minibook.gr ότι δεν αποσπάται ποτέ από την πραγµατική ζωή της κοινωνίας" (Ιστορία του ΚΚΣΕ - µπ.). Η πραχτική δράση του µαρξιστικού κόµµατος του προλεταριάτου βασίζεται στη µελέτη των νόµων της κοινωνικής εξέλιξης και όχι στις απαιτήσεις του "λογικού", της "γενικής ηθικής" κλπ. "Η φιλοσοφία του Μαρξ είναι άρτιος φιλοσοφικός υλισµός, που έδωσε ένα µεγάλο όργανο γνώσης στην ανθρωπότητα και ειδικά στην εργατική τάξη" (Λένιν).

Μαχ (Ερνέστος Mach, 1838-1916) - Αυστριακός φυσικός και ιδεαλιστής φιλόσοφος. Η αντιδραστική φιλοσοφία του Μαχ αναπτύσσεται στα έργα του: "Ανάλυση των αισθηµάτων" (Die Analyse der Empfindungen, 1885) και "Γνώση και πλάνη" (Erkenntnis und Irrtum, 1905). Σ'αυτά ο Μαχ εξετάζει τα πράγµατα σαν "συµπλέγµατα των στοιχείων της εµπειρίας" που δεν έχουν υλική βάση και την ύλη σαν "φυσική σειρά" φαινοµένων, που παράγονται από την πρωταρχική ψυχική σειρά. Ο Μαχ σαν φυσικός διατύπωσε µια ιδεαλιστική φιλοσοφική διδασκαλία κάτω από την επίδραση της ανικανότητας των αστών σοφών να βγάζουν σωστά συµπεράσµατα από τις νεώτατες ανακαλύψεις της φυσικής και από ταξικές αιτίες, από το αστικό µίσος για

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

192

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

το σοσιαλισµό και την εργατική τάξη. Στις ειδικές έρευνες για τη φυσική ο Μαχ υποστήριζε κάπου-κάπου, παρά το φιλοσοφικό του ιδεαλισµό, τις θέσεις του υλισµού. Η φιλοσοφία του µαχισµού είχε µεγάλη επιτυχία στους "µαρξιστές" της δυτικής Ευρώπης (τύπου Φ.' Αντλερ και 'Οττο Μπάουερ) και στη Ρωσία σε µια µερίδα κοµµατικών διανοουµένων, που θεωρούσαν τον εαυτό τους µαρξιστή, αλλά ποτέ δε στέκονταν γερά στις θέσεις του µαρξισµού" (Ιστορία του ΚΚΣΕ - µπ.), τους Μπογντάνωφ, Λουνατσάρσκυ, Γιουσκέβιτς, Βαλεντίνωφ κ.ά. Το έργο του Λένιν "Υλισµός και εµπειριοκριτικισµός" (βλ. λ.) περιέχει διεξοδική έκθεση και συντριπτική κριτική της διδασκαλίας του Μαχ (Βλ. και Εµπειριοκριτικισµός).

Μαχαϊκισµός - Εχθρική, αντιδραστική στάση απέναντι στους διανοούµενους, ιδιαίτερα απέναντι στους µαρξιστές σοσιαλιστές διανοούµενους. Αυτή η αναρχική, αντιπρολεταριακή στάση απέναντι στους σοσιαλιστές διανοούµενους λέγεται έτσι από το όνοµα του Μαχαίσκυ. Ο Μαχαϊσκυ, στο έργο του "Οι πνευµατικοί εργάτες" που βγήκε το 1898, ισχυρίζονταν πως οι διανούµενοι είναι εκµεταλλευτική παρασιτική τάξη, που µε τα εργαλεία της δουλειάς της (τις γνώσεις) εκµεταλλεύεται την εργατική

Φιλοσοφικό Λεξικό

193

www.minibook.gr τάξη. Οι διανοούµενοι, σύµφωνα µε τον Μαχαϊσκυ, είναι εχθροί του προλεταριάτου, κάτω από οποιεσδήποτε συνθήκες κι οι µαρξιστές διανοούµενοι, που προσπαθούν να δώσουν σοσιαλιστική συνείδηση στην εργατική τάξη, είναι, σύµφωνα πάντα µε τον Μαχαϊσκυ, ο κυριότερος εχθρός του προλεταριάτου. Ο µαχαϊκισµός ήταν µια άλλη µορφή του "οικονοµισµού". Στρεφόταν ενάντια στο σοσιαλισµό, ενάντια στην πολιτική τάξη της εργατικής τάξης και την προλεταριακή επανάσταση. Η καταστρεπτική ενάντια στους διανοούµενους ζύµωση του Μαχαϊσκυ, που έσµιγε µε τον "µαυροεκατονταρχισµό", ήταν ξένη και εχθρική για τους πρωτοπόρους εργάτες, που δεν την υποστήριξαν. Το κόµµα του προλεταριάτου καταπολέµησε πάντα αµείλιχτα το µαχαϊκισµό και τώρα καταπολεµά όλες τις επιβιώσεις του στις σχέσεις µε τους σοβιετικούς διανοούµενους, που είναι εργαζόµενοι βγαλµένοι από το λαό.

Μαχισµός - Βλέπε: Εµπειριοκριτικισµός.

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

194

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

Μεθοδολογία - α) Θεωρία για την µέθοδο. β) Το σύνολο των τρόπων, των µεθόδων έρευνας, που εφαρµόζονται από µια οποιαδήποτε επιστήµη.

"Μενσεβικίζων

ιδεαλισµός"

Αντιµαρξιστική αντικοµµατική ιδεαλιστική διαστρέβλωση του µαρξισµού από την οµάδα του Ντεµπόριν κ.ά. που αγωνίζονταν ενάντια στη γραµµή του µπολσεβίκικου κόµµατος, στη φιλοσοφία και ξανάφερνε στη ζωή το πιο βλαβερό δόγµα της 2ης ∆ιεθνούς, δηλ. την απόσπαση της θεωρίας από την πράξη. Οι µενσεβικίζοντες ιδεαλιστές αρνούνταν το λενινισµό σαν παραπέρα δηµιουργική ανάπτυξη του µαρξισµού, το λενινιστικό στάδιο στην ανάπτυξη της φιλοσοφίας του µαρξισµού, τη µαρξιστική - λενινιστική θεωρία για την κοµµατικότητα της επιστήµης και της φιλοσοφίας και προσπαθούσαν ν'αντικαταστήσουν τη µαρξιστική - λενινιστική υλιστική διαλεχτική µε την ιδεαλιστική διαλεχτική του Χέγκελ. Στην πάλη κατά της γραµµής του κόµµατος πολλοί µενσεβικίζοντες ιδεαλιστές έγιναν άµεσοι εχθροί του λαού, πήραν µέρος σε αντισοβιετικές τροτσκιστικές - µπουχαρινικές συµµορίες. Το κόµµα µε την καθοδήγηση του σ.Στάλιν,

Φιλοσοφικό Λεξικό

195

www.minibook.gr ξεσκέπασε και τσάκισε του µενσεβικίζοντες ιδεαλιστές σαν πράχτορες του εχθρού στο φιλοσοφικό µέτωπο.

Μεταµόρφωση (των ειδών, transformismus, ταυτόσηµο µε τη θεωρία της εξέλιξης). ∆ιδασκαλία για τις µεταβολές ζωντανών όντων, για το πώς τα σύγχρονα φυτικά και ζωικά είδη προήλθαν σαν αποτέλεσµα µιας µακρόχρονης φυσικο - ιστορικής εξέλιξης από λίγα είδη, που υπήρχαν πρωτύτερα και που ήταν διαφορετικά από τα σύγχρονα. Η διδασκαλία για τη µεταµόρφωση στρέφεται ενάντια στη µεταφυσική αντίληψη για το αµετάβλητο των ζωντανών όντων, για την ανυπαρξία γης εξέλιξης στη φύση. Βάση της είναι η θεωρία της εξέλιξης του Ντάρβιν.

Μετατροπή της ποσότητας σε ποιότητα - Βλέπε: Πέρασµα της ποσότητας σε ποιότητα.

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

196

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

Μεταφυσική - Μέθοδος θεώρησης των φαινοµένων της φύσης, µέθοδος έρευνας των φαινοµένων ακριβώς αντίθετη από τη διαλεχτική. Η µεταφυσική µέθοδος ήταν ένα ιστορικά καθορισµένο σκαλοπάτι στην εξέλιξη της ανθρώπινης νόησης. Η ανάλυση της φύσης στα χωριστά µέρη της, η ταξινόµηση των διαφόρων φαινοµένων και αντικειµένων στη φύση σε ορισµένες κλάσεις, αποτέλεσε εξαιρετικά σπουδαίο ρόλο για τις τεράστιες επιτυχίες που είχε η φυσιογνωσία στην περίοδο από το 15ο ως το 18ο αιώνα. Αυτός όµως ο τρόπος της έρευνας µας άφεισε τη συνήθεια να βλέπουµε τ'αντικείµενα και τα φαινόµενα έξω από τη µεταξύ τους σύνδεση, έξω από την εξέλιξη και αλλαγή τους. "Για τη µεταφυσική τα πράγµατα και οι νοητικές τους εικόνες, δηλ. οι έννοιες, είναι χωριστά, αµετάβλητα, παγωµένα, µια για πάντα δοσµένα αντικείµενα, που υπόκεινται σε έρευνα το ένα µετά το άλλο και το ένα ανεξάρτητα από το άλλο" ('Ενγκελς). Οι µεταφυσικοί έβλεπαν τη φύση σαν µια τυχαία συσσώρευση αντικειµώνων, φαινοµένων, που είναι ανεξάρτητα και αποµονωµένα το ένα από το άλλο. 'Εβλεπαν τη φύση σε κατάσταση ηρεµίας και ακινησίας, στασιµότητας και αµεταβλητότητας.

Φιλοσοφικό Λεξικό

197

www.minibook.gr Οι µεταφυσικοί θεωρούσαν την πορεία της εξέλιξης σαν απλή πορεία ποσοτικής ανάπτυξης, όπου οι ποσοτικές αλλαγές δεν οδηγούν σε ποιοτικές. Για τους µεταφυσικούς τα πράγµατα δεν περιέχουν µέσα τους εσωτερικές αντιθέσεις. Πηγή της εξέλιξης είναι η σύγκρουση των εξωτερικών αντίθετων δυνάµεων. Με τη δηµιουργία του διαλεχτικού υλισµού του Μάρξ και του 'Ενγκελς και την ανάπτυξη των φυσικών επιστηµών η µεταφυσική κοσµοθεωρία έπαθε ολοκληρωτική κατάρευση. Εξακολούθησαν όµως και εξακολουθούν να πιάνονται από τη µεταφυσική κάθε λογής αντιδραστικοί, που απεγνωσµένα προσπαθούν να υπερασπίσουν το παλιό, να γυρίσουν πίσω τον τροχό της ιστορίας. Οι αστοί θεωριτικοί δεν κουράζονται "ν'αποδείχνουν" την αιωνιότητα του κεφαλαιοκρατικού συστήµατος. "...Η αστική επιστήµη βλέπει το κεφαλαιοκρατικό σύστηµα όχι σαν ιστορικά περαστικό σκαλοπάτι της εξέλιξης, µα απεναντίας σαν απόλυτη, τελική µορφή της κοινωνικής παραγωγής" (Μαρξ). Οι αστοί θεωρητικοί βλέπουν µεταφυσικά την ιστορική εξέλιξη της ανθρώπινης κοινωνίας σαν επανάληψη των αµετάβλητων χαρακτηριστικών του κεφαλαιοκρατικού συστήµατος. Τις θέσεις της µεταφυσικής υποστήριζαν και οι Ρώσοι ναρόντνικοι που αρνούνταν την αποσύνθεση της κοινότητας, την ανάπτυξη του βιοµηχανικού προλεταριάτου. Τις υποστηρίζουν επίσης

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

198

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

οι ρεβιζιονιστές κι οι οπουρτουνιστές της 2ης ∆ιεθνούς, που δεν παραδέχονται ότι οι ταξικές αντιθέσεις είναι ανειρήνευτες, που λεν πως το πέρασµα από το καπιταλιστικό σύστηµα στο σοσιαλισµό πρέπει να πραγµατοποιηθεί δίχως άλµατα, µε την "ειρηνική ανέλιξη του καπιταλισµού σε σοσιαλισµό", δίχως προλεταριακή επανάσταση. Στην ιστορία της φιλοσοφίας λέγοντας µεταφυσική εννοούσαν το µέρος της φιλοσοφίας που ασχολούνταν µε τα φαινόµενα, που γίνονται έξω από τα όρια της εµπειρίας (θεός, ψυχή, ελευθερία της βούλησης κλπ.).

Μηχανικός (ή µηχανιστικός) υλισµός 'Ενα από τα σκαλοπάτια της εξέλιξης της υλιστικής φιλοσοφίας. Ο µηχανικός υλισµός προσπαθεί να εξηγήσει όλα τα φαινόµενα της φύσης µε τη βοήθεια των νόµων της µηχανικής και ν'αναγάγει όλα τα ποιοτικά ποικιλόµορφα προτσές και φαινόµενα της φύσης (χηµικά, βιολογικά, ψυχικά κλπ.) σε µηχανικά. Βλέπει την κίνηση όχι σαν αλλαγή γενικά, αλλά σα µηχανική µετατόπιση των σωµάτων στο χώρο, που είναι αποτέλεσµα της

Φιλοσοφικό Λεξικό

199

www.minibook.gr εξωτερικής επίδρασης, της σύγκρουσης σώµατος µε σώµα. Ο µηχανικός υλισµός αρνείται την αυτοκίνηση των αντικειµένων, τις ποιοτικές τους αλλαγές, την εξέλιξή τους µε άλµατα, την εξέλιξη από το κατώτερο στο ανώτερο. Σπέρµατα µηχανικού υλισµού υπήρχαν κιόλας στη φιλοσοφία του ∆ηµόκριτου. Η άνθιση του µηχανικού υλισµού γίνεται στο 17ο και στο 18ο αιώνα (Χοµπς, Ντεκάρτ στη φυσική, Σπινόζα, 'Αγγλοι και Γάλλοι υλιστές του 18ου αιώνα). Στους µηχανικούς υλιστές ανήκε ακόµα και ο Φόυερµπαχ. Ο µηχανικός υλισµός στο καιρό του (17ος και 18ος αιώνας) ήταν αναγκαίο και προοδευτικό σκαλοπάτι της εξέλιξης της υλιστικής φιλοσοφίας. Η µορφή αυτή του υλισµού καθορίστηκε από το ότι εκείνο τον καιρό από όλες τις επιστήµες µόνο η µηχανική και τα µαθηµατικά έφτασαν σ'ένα υψηλό επίπεδο ανάπτυξης. Αφότου ο Μαρξ και ο 'Ενγκελς δηµιούργησαν τη σύγχρονη θεωρία του διαλεχτικού υλισµού, ο µηχανικός υλισµός πάλιωσε τελειωτικά. Ο Μαρξ, ο 'Ενγκελς, ο Λένιν και ο Στάλιν διεξήγαγαν την πιο αποφασιστική πάλη ενάντια στους µηχανικούς υλιστές. Στη Σοβιετική 'Ενωση πριν από λίγα χρόνια µια οµαδούλα µηχανιστές ('Αξελροντ, Τιµιριάζεφ, Βαριάς κ.ά.) προσπάθησαν ν'αναθεωρήσουν το διαλεχτικό υλισµό από µηχανική άποψη. Αυτοί όχι µόνο απλοποιούσαν τόσο την επιστήµη ώστε να τη διαστρεωβλώνουν και καταπολεµούσαν τη

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

200

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

µαρξιστική διαλεχτική, αλλά και σε πολλά ζητήµατα (ειδικά στη γνωσιολογία, όπου υπεράσπιζαν τη θεωρία των ιερογλυφικών) έσµιγαν µε τον ιδεαλισµό. Με την καθοδήγηση του κόµµατος η οµαδούλα αυτή ξεσκεπάστηκε σαν αντιµαρξιστική. 'Ενας από τους "στύλους" του µηχανιστικού υλισµού ήταν ο οργανωτής της συµµορίας των δολοφώνων και κατασκόπων, ο µαχητής της κεφαλαιοκρατικής παλινόρθωσης, Μπουχάριν.

Μηχανιστές - Οι οπαδοί του µηχανικού ή µηχανιστικού υλισµού (βλ. λ.).

Μιχαηλόφσκυ

(Ν. κ., 1842-1904) Κοινωνιολόγος και δηµοσιολόγος, θεωρητικός του φιλελεύθερου ναροντνικισµού, συντάχτης των εφηµερίδων "Πατριωτικά σηµειώµατα" και "Ρωσικός πλούτος". Ο Μιχαηλόφσκυ καταπολέµησε λυσσώδικα το µαρξισµό, ήταν ο χειρότερος εχθρός του. Οπαδός της υποκειµενικής µεθόδου στην κοινωνιολογία (βλ. λ.), ο

Φιλοσοφικό Λεξικό

201

www.minibook.gr Μιχαηλόφσκυ έλεγε πως η κοινωνία αποτελεί ένα "όχλο" µε "ηρωική προσωπικότητα" οργανώνει τον "όχλο", του δίνει µια προσωρινή σύνδεση, προσελκύοντάς τον στην πάλη. Η θεωρία του Μιχαηλόφσκυ για "ήρωες" και "όχλο" χρησίµευε για θεµέλιο στην τροµοκρατική ταχτική των ναρόντνικων. Ο Λένιν και ο Πλεχάνωφ έκαναν αµείλιχτη πάλη ενάντια στην ταχτική αυτή των ναρόντνικων και στις αντιδραστικές ιδεαλιστικές τους θεωρίες (Λένιν στο έργος του "Τι είναι οι φίλοι του λαού και πώς πολεµούν τους σοσιαλδηµοκράτες;" και σε άλλα και ο Πλεχάνωφ στο "Ζήτηµα της εξέλιξης της µονιστικής αντίληψης στην ιστορία"). Βασικά έργα του Μιχαηλόφσκυ: "Τι είναι η πρόοδος", 1869, "'Ηρωες και όχλος", 1882.

Μοιρολατρεία (η µοιροκρατία, φαταλισµός, fatalismus, από το λατι. fatum= µοίρα, τύχη) Ιδεαλιστική διδασκαλία που παραδέχεται ότι η ιστορική εξέλιξη προκαθορίζεται από κάποια άγνωστη δύναµη, από κάποια µοίρα, τύχη. Η µοιροκρατία αρνείται τον ενεργητικό δηµιουργικό ρόλο στην ιστορία της προσωπικότητας, των κοµµάτων, των τάξων, θεωρώντας πως ο άνθρωπος δε µπορεί να παίρνει µέρος στην εξέλιξη της κοινωνίας, στα

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

202

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

ιστορικά γεγονότα, πως είναι µονάχα ένα τυφλό παιχνιδάκι στα χέρια αµείλικτων νόµων της ιστορίας. Ο φαταλισµός είναι µια αντιδραστική διδασκαλία, γιατί κηρύσσει την παθητικότητα, την αδράνεια, το αυθόρµητο κι αρνιέται τον επαναστατικό αγώνα. Η διδασκαλία του µαρξισµού - λενινισµού για την νοµοτέλεια της κοινωνικής εξέλιξης και για το ρόλο της προσωπικότητας, των τάξεων του κόµµατος σ'αυτή την εξέλιξη, στέκεται αντίθετη στη µοιροκρατία, όπως και στον υποκειµενισµό που εξηγεί όλη την κοινωνική εξέλιξη µε τη δράση των "ηρώων", των µεγάλων προσωπικοτήτων. Η διδασκαλία του µαρξισµού - λενινισµού για την ιστορική αναγκαιότητα στην κοινωνική εξέλιξη δεν υποτιµά καθόλου το ρόλο της προσωπικότητας στην ιστορία. Ο µαρξισµός - λενινισµός ξεκινά από τη σκέψη, πως οι άνθρωποι µόνοι τους κάνουν την ιστορία, αλλά η δράση τους καθορίζεται από τις υλικές ανάγκες της ζωής της κοινωνίας.

Μοναδικό, ειδικό, γενικό - Στη φύση υπάρχουν µοναδικά φαινόµενα που ενώνονται σε οµάδες,

Φιλοσοφικό Λεξικό

203

www.minibook.gr που έχουν ειδικούς νόµους. Οι οµάδες υπάγονται σε νόµους που έχουν γενική σηµασία. 'Ετσι στη φύση το µοναδικό, το ειδικό και το γενικό είναι αλληλένδετα. "Τα µερικά υπάρχουν µόνο στη σχέση εκείνη που οδηγεί στο γενικό. Το γενικό υπάρχει µόνο στο µερικό, διαµέσου του µερικού" (Λένιν). Η γνώση αντανακλά την αντικειµενική αυτή σχέση. "...Κάθε πραγµατική, εξαντλητική γνώση συνίσταται µόνο στο ότι µε τη σκέψη αποσπούµε το µοναδικό από τη µοναδικότητά του και το περνάµε στην ειδικότητα κι απ'αυτή στη γενικότητα" ('Ενγκελς). Η θέση π.χ. "η τριβή προκαλεί θερµότητα" είναι κρίση µοναδικότητας, γιατί αναφέρεται σ'ένα µοναδικό γεγονός. Η θέση "η µηχανική κίνηση προκαλεί θερµότητα" είναι κρίση ειδικότητας, γιατί αναφέρεται σε µια ειδική µορφή της κίνησης (µηχανική), που χάρη στην τριβή περνά σε άλλη µορφή της κίνησης (θερµότητα). Τέλος η θέση "οποιαδήποτε µορφή της κίνησης µπορεί και πρέπει να µετατραπεί σε οποιαδήποτε άλλη µορφή κίνησης" είναι κρίση γενικότητας.

Μονισµός - Φιλοσοφική θεωρία, που αντίθετα από το δυισµό (βλ. λ.) δέχεται σα βάση µόνο µια αρχή. Υπάρχει υλιστικός και ιδεαλιστικός µονισµός.

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

204

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

Οι υλιστές - µονιστές θεωρούν αρχή του κόσµου την ύλη, σαν µοναδική αιτία των φαινοµένων. Οι ιδεαλιστές - µονιστές θεωρούν σαν µοναδική αρχή όλων των φαινοµένων το πνεύµα (κατά τον Χέγκελ: "απόλυτη ιδέα" ή θεός). Αληθινά µονιστική φιλοσοφία είναι µόνο ο διαλεχτικός υλισµός.

Μορφή και περιεχόµενο - 'Ολα στη φύση, στην κοινωνία και στη νόηση έχουν το περιεχόµενο και τη µορφή τους. Οι παραγωγικές δυνάµεις σαν περιεχόµενο υπάρχουν σε ενότητα µε ορισµένη µορφή παραγωγικών σχέσεων. Στην ενότητα µορφής και περιεχοµένου το αποφασιστικό είναι το περιεχόµενο. "Τα κολχόζ είναι η σοσιαλιστική µορφή της πολιτικής οργάνωσης. Τα κολχόζ όπως και τα σοβιέτ είναι οι µεγαλύτερες καταχτήσεις της εργατικής τάξης. 'Οµως τα κολχόζ και τα σοβιέτ αποτελούν µόνο µορφή της οργάνωσης. 'Ολα εξαρτώνται από το τι λογής περιεχόµενο θα χυθεί µέσα σ'αυτή τη µορφή" (Στάλιν). 'Οταν το περιεχόµενο που αναπτύσσεται έρχεται σε αντίθεση µε τη µορφή, τότε σπάει τη µορφή. 'Ετσι οι παραγωγικές δυνάµεις της κεφαλαιοκρατικής κοινωνίας µε την αναπτυξή τους

Φιλοσοφικό Λεξικό

205

www.minibook.gr έρχονται σε αντίθεση µε τις παραγωγικές σχέσεις, που γίνονται φραγµός στην ανάπτυξή τους. Η προλεταριακή επανάσταση λύνει αυτή την αντίθεση µε την εξάλειψη των παλιών παραγωγικών σχέσεων. Οι καινούργιες παραγωγικές σχέσεις που γεννιούνται πάνω στη βάση των παραγωγικών δυνάµεων, που έχουν εµφανιστεί, εξασκούν µε τη σειρά τους τεράστια επίδραση στην παραπέρα εξέλιξη των παραγωγικών δυνάµεων. Ο Λένιν χαρακτήρισε σύντοµα τη διαλεχτική του περιεχοµένου και της µορφής µε τα παρακάτω λόγια: "πάλη του περιεχοµένου µε τη µορφή και αντίστροφα. Σπάσιµο της µορφής, ξαναχύσιµο του περιεχόµενου".

Μπέλτωφ

Φιλολογικό

ψευδώνυµο

του

Πλεχάνωφ.

Μπέρκλεϋ (Γεώργιος Berkeley, 1684-1753) 'Αγγλος επίσκοπος, φιλόσοφος, υποκειµενικός ιδεαλιστής. 'Εκανε σκληρό αγώνα ενάντια στον υλισµό, σαν φιλοσοφική βάση του αθεϊσµού. Ο Μπέρκλεϋ πίστευε ότι οι ιδιότητες των πραγµάτων είναι µόνο ανθρώπινα αισθήµατα, άρα και τα

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

206

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

υλικά πράγµατα που µας τριγυρίζουν είναι µόνο σύνολο των παραστάσεών µας. Τα αντικείµενα υπάρχουν τόσο µόνο, όσο υποπίπτουν στις αισθήσεις µας. Ο Μπέρκλεϋ έλεγε: "είναι, σηµαίνει παραιστάνεσθαι" (esse est pertipi)."Ξεκινώντας απ'αυτή την προϋπόθεση δε µπορεί κανείς να παραδεχτεί την ύπαρξη άλλων ανθρώπων εκτός από τον ίδιο τον εαυτό του. Αυτό όµως είναι καθαρότατος σολιπσισµός (Λένιν)". Προσπαθώντας να βγει από τους παραλογισµούς του σολιπσισµού (βλ. λ.), ο Μπέρκλεϋ έπεφτε σε µια ασυνέπεια: περνούσε στον αντικειµενικό ιδεαλισµό και αναγνώριζε την αντικειµενική ύπαρξη του Θεού. Ο Μπέρκλεϋ παραχωρεί στο Θεό σηµαντική θέση στη φιλοσοφία του: ο Θεός παράγει στην ψυχή του ανθρώπου τα αισθήµατα ή τις παραστάσεις "δηµιουργώντας" έτσι τη φύση. Η αντιδραστική διδασκαλία του Μπέρκλεϋ βρήκε την παραπέρα ανάπτυξή της στο µαχισµό. Ο Λένιν στον "Υλισµό και εµπειριοκριτικισµό" υπόβαλε σε συντριπτική κριτική τις αντιλήψεις του Μπέρκλεϋ και των οπαδών του. Βασικά έργα του Μπέρκλεϋ: "Πραγµατεία για τους νόµους της ανθρώπινης γνώσης", 1710 και "Τρεις διάλογοι", 1713.

Φιλοσοφικό Λεξικό

207

www.minibook.gr

Μπερνστάιν (Εδουάρδος 1850-1932) Γερµανός ιδεολόγος του αναθεωρητισµού (ρεβιζιονισµού) και του πολιτικού οπορτουνισµού, ένας από τους ηγέτες της ρεφορµιστικής σοσιαλδηµοκρατίας. Στα έργα του υπόβαλε σε πλήρη αναθεώρηση τις βασικές θέσεις του µαρξισµού. Πολέµησε τη µαρξιστική διδασκαλία για την ταξική πάλη, για την αναπόφευκτη πτώση του κεφαλαιοκρατικού συστήµατος, για τη σοσιαλιστική επανάσταση και τη δικτατορία του προλεταριάτου. Ο Μπερνστάιν απαρνήθηκε τον τελικό σκοπό του προλεταριάτου, το σοσιαλισµό και πρόβαλε µια οπορτουνιστική διατύπωση: "Η κίνηση είναι το παν, ο τελικός σκοπός δεν είναι τίποτε". Στη φιλοσοφία ο Μπερνστάιν πολέµησε το διαλεχτικό υλισµό, ονοµάζοντάς τον "προδοτικό στοιχείο" στη διδασκαλία του Μαρξ κι ήταν ένας από τους οπαδούς της συγχώνευσης του µαρξισµού µε τον ιδεαλισµό, µε τον καντιανισµό (βλ. Καντ). Ο Λένιν, σε πολλά έργα του (π.χ. "Ο µαρξισµός και ο ρεβιζιονισµός", "Τι να κάνουµε;", "Κράτος και επανάσταση" κ.ά.) έκανε συντριπτική κριτική στις αναθεωρητικές απόψεις του Μπερνστάιν.

Μπογντάνωφ (Α. Α., ψευδώνυµο του Α. Α. Μαλινόφσκυ, 1873-1928) - Γιατρός, µέλος του ρωσικού

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

208

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

σοσιαλδηµοκρατικού κόµµατος, µπήκε για ένα διάστηµα στις γραµµές των µπολσεβίκων. Πριν ακόµα από την επανάσταση του 1905 άρχισε να εµφανίζεται µε αναθεωρητικές (ρεβιζιονιστικές) απόψεις στον τοµέα της φιλοσοφίας. 'Υστερ'από την επανάσταση του 1905-1907 διαφώνησε οξύτατα µε τους µπολσεβίκους, τόσο στην αντίληψη των καθηκόντων του πολιτικού αγώνα της εργατικής τάξης, όσο και στον θεωρητικό τοµέα. Οργάνωσε τις αντιµπολσεβίκικες οµάδες του "Εµπρός" και των "οτζοβιστών" (οπαδοί της ανάκλησης των σοσιαλδηµοκρατών βουλευτών από τη ∆ούµα). Ο Λένιν έλεγε γι'αυτούς πως είναι "µενσεβίκοι από την ανάποδη, λικβινταριστές νέου τύπου". Τότε επίσης την εποχή δηλ. της αντίδρασης, οργάνωσε αντιµπολσεβίκικη κοµµατική σχολή στο νησί Κάπρι της Ιταλίας. Με το Μπαζάρωφ, το Λουνατσάρσκυ και τους µενσεβίκους Γιουσκέβιτς και Βαλεντίνωφ, ο Μπογντάνωφ έκανε µισοσκεπασµένη "κριτική" των φιλοσοφικο - θεωρητικών βάσεων του µαρξισµού. Ο Μπογντάνωφ ανάπτυξε µια ιδιοµορφία της µαχιστικής φιλοσοφίας, τον εµπειριοµονισµό (βλ. λ.). Στον "Υλισµό και εµπειριοκριτικισµό" (βλ. λ.) ο Λένιν κάνει κριτική των φιλοσοφικών θεωριών του Μπογνάντωφ. Τα κυριότερα έργα του Μπογνάντωφ: "Ο εµπειριοµονισµός" 904-1906, "Η φιλοσοφία της

Φιλοσοφικό Λεξικό

209

www.minibook.gr ζωντανής πείρας" 1923, "Η παγκόσµια επιστήµη της οργάνωσης ή Τεκτολογία" 1922, "Η πάλη για την άµυνα της ζωής" 1927 κλπ.

Ν Νεύτων (Ισαάκ 1643-1727) -Μεγάλος 'Αγγλος φυσικός, αστρονόµος και µαθηµατικός, θεµελιωτής της σύγχρονης µηχανικής. Ανακάλυψε το νόµο της παγκόσµιας έλξης και επεξεργάστηκε τη θεωρία της κίνησης των ουρανίωνσωµάτων. 'Εφτιαξε το πρώτο κατοπτρικό τηλεσκόπιο.'Εδωσε για πρώτη φορά επιστηµονική θεωρία για τα χρώµατα. Ανάλυσε το ηλιακό φως στο ηλιακό φάσµα και πίστευε πως το φως αποτελείται από πολύ µικρά κοµµατάκια που ακτινοβολεί η πηγή του φωτός. Το διάστηµα (χώρος), υπάρχει κατά το Νεύτωνα, ξέχωρα από την ύλη και σαν ένα άδειο κουτί γεµίζει απ'αυτή. Ο Νεύτων πίστευε πως ο θεός έδωσε την πρώτη ώθηση για την κίνηση των πλανητών γύρω από τον ήλιο. Ο 'Ενγκελς έκανε οξύτατη κριτική σ'αυτό και σ'άλλα ιδεαλιστικά λάθη του Νεύτωνα και στο µεταφυσικό χαρακτήρα της κοσµοθεωρίας του. 'Οπως λέει ο 'Ενγκελς, ο Νεύτων ολοκληρώνει τη µηχανιστική και µεταφυσική περίοδο

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

210

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

των φυσικών επιστηµών. Η επίδραση του Νεύτωνα στη φιλοσοφία και ιδιαίτερα στο Γαλλικό υλισµό του 18ου αιώνα ήταν τεράστια. Σήµερα, µια σειρά επιστηµονικές ανακαλύψεις στον τοµέα της φυσικής, ιδιαίτερα, η θεωρία της σχετικότητας του Αϊνστάιν, έκαναν ν'αναθεωρηθούν πολλές θέσεις της φυσικής του Νεύτωνα. Κυριότερα έργα του Νεύτωνα είναι: "Μαθηµατικές αρχές της φυσικής φιλοσοφίας" (Naturalis philosophiae principa mathematica, 1687), "Οπτική" 1704.

Νοµιναλισµός (nominalismus, από το λατινικό nomina = όνοµα, ονοµατοκρατία) - Τάση στη µεσαιωνική σχολαστική φιλοσοφία. Σύµφωνα µ'αυτή, στον έξω κόσµο υπάρχουν µόνο τα επί µέρους πράγµατα µε τις ατοµικές ιδιότητές τους. Οι γενικές έννοιες, που σχηµατίζονται από τη νόησή µας γι'αυτά, δεν υπάρχουν ανεξάρτητα από τα πράγµατα, µήτε αντανακλούν τις ιδιότητές τους. Οι νοµιναλιστές υποστήριζαν ότι: τα πράγµατα προϋπάρχουν από τις γενικές έννοιες" και οι "γενικές έννοιες είναι ονόµατα". Η θετική πλευρά του νοµιναλισµού είναι ότι αναγνώρισε το πράγµα σαν πρωτεύον και την παράστασή του

Φιλοσοφικό Λεξικό

211

www.minibook.gr σανδευτερεύον. Η αντίληψη αυτή ήταν υλιστική. Γι'αυτό ο Μαρξ κι ο 'Ενγκελς θεωρούσαν το νοµιναλισµό σαν την "πρώτη έκφραση του υλισµού" στο µεσαίωνα. Ωστόσο, ο νοµιναλισµός δεν κατάλαβε πως οι γενικές έννοιες αντανακλούν τις πραγµατικές ιδιότητες των πραγµάτων, που υπάρχουν αντικειµενικά και πως τα επιµέρους πράγµατα δεν ξεχωρίζουν από το γένος, αλλά το περιέχουν µέσα τους. Οι πιο διάσηµοι νοµιναλιστές ήταν ο Ροσκελίνος (Roscelinus, 1050-1124), ο Ντουνς Σκώτος (Duns Scotus, 1270-1308), ο Γουλιέλµος από το 'Οκκαµ (Wilhelm von Ockham, 1300-1350).

Νόµοι της διαλεχτικής - Βλέπε: 1) Ενότητα και πάλη των αντιθέσεων, 2) Πέρασµα της ποσότητας σε ποιότητα, 3) 'Αρνηση της άρνησης.

Νόµοι της

τυπικής

λογικής - Βλέπε:

Τυπική λογική.

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

212

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

Νοµοτέλεια, νόµος - "Ο κόσµος είναι νοµοτελειακή κίνηση της ύλης και η γνώση µας, που είναι το ανώτατο προϊόν της φύσης, είναι σε θέση ν'αντανακλά µονάχα αυτή τη νοµοτέλεια" (Λένιν). Ο διαλεχτικός υλισµός βεβαιώνει πως η φύση δεν είναι κάποια τυχαία συσσώρευση αντικειµένων, φαινοµένων, αλλ'ότι στη φύση υπάρχει νοµοτέλεια, αιτιότητα, αναγκαιότητα. Οι οπαδοί του υποκειµενισµού και του αγνωστικισµού στη φιλοσοφία (Χιουµ, Καντ, Μαχ) αρνούνται την αντικειµενικότητα του νόµου και της νοµοτέλειας κι ισχυρίζονται λαθεµένα, πως τάχα "ο άνθρωπος δίνει νόµους στη φύση" πως τάχα η συνείδηση µπάζει τη νοµοτέλεια στο χαώδικο, κατά τη γνώµη τους, κόσµο των φαινοµένων. Στην πραγµατικότητα όµως η γνώση ανακαλύπτει τους αντικειµενικούς νόµους στα διάφορα φαινόµενα της φύσης και της κοινωνίας, την αντικειµενική εσωτερική σύνδεση του κόσµου. Ο νόµος εκφράζει τις πιο γενικές, τις πιο ουσιαστικές πλευρές και σχέσεις της πραγµατικότητας και γι'αυτό ο νόµος εκφράζει βαθύτερα και πληρέστερα την εικόνα του αντικειµενικού κόσµου. Μια πραγµατική επιστηµονική γνώση συνίσταται στην ανακάλυψη των νόµων του αντικειµενικού κόσµου. Στηριζόµενοι στη γνώση των νόµων οι άνθρωποι επιδρούν ενεργητικά πάνω στη φύση και στην πορεία της

Φιλοσοφικό Λεξικό

213

www.minibook.gr κοινωνικής εξέλιξης. Καταχτώντας τη θεωρία του µαρξισµού-λενινισµού αποχτούµε την επιστηµονική γνώση των πιο γενικών νόµων της εξέλιξης της φύσης και των νόµων της κοινωνικής εξέλιξης.

Ντάρβιν (Κάρολος-Ροβέρτος Darwin, 18091882) - Περίφηµος 'Αγγλος επιστήµονας, θεµελιωτής της σύγχρονης θεωρίας της εξέλιξης (βλ. ∆αρβινισµός). "Ο Ντάρβιν έβαλε τέλος στη θεωρία, ότι τα είδη των ζώων και ο άνθρωπος είναι άσχετα µεταξύ τους, τυχαία, "δηµιουργηµένα από το θεό" και αµετάβλητα" (Λένιν). Η θεωρία του Ντάρβιν βρήκε λαµπρό υπερασπιστή και συνεχιστή της στο πρόσωπο του περίφηµου Ρώσου επιστήµονα Κ. Α.Τιµιριάζεφ.

Ντεϊσµός (deismus, deisme, από το λατ. deus = θεός) - ∆ιδασκαλία που αναγνωρίζει την ύπαρξη του θεού, µονάχα σαν απρόσωπης πρωταρχικής αιτίας του κόσµου. Κατά τ'άλλα σύµφωνα µε τον ντεϊσµό, ο κόσµος υπόκειται µόνο στην επίδραση των νόµων της φύσης. Την εποχή της κυριαρχίας της φεουδαρχο-

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

214

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

εκκλησιαστικής κοσµοθεωρίας, ο ντεϊσµός σε πολλές περιπτώσεις ήταν σκεπασµένη µορφή του αθεϊσµού (βλ. λ.). "Ο ντεϊσµός δεν είναι τίποτ'άλλο, τουλάχιστο για τους υλιστές, παρά ένας βολικός και εύκολος τρόπος ν'απαλλαγεί κανείς από τη θρησκεία" (Μαρξ). Αντιπρόσωποι του ντεϊσµού ήταν: στη Γαλλία ο Βολταίρος (1694-1778), ο Ρουσσώ (1712-1778) και στην Αγγλία ο Λοκ (Locke, 1632-1704), ο Τόλαντ (Toland, 1670-1722), ο Σέφτσµπερυ (Shaftesbury, 1671-1713).

Ντετερµινισµός και

ιντετερµινισµός

(determinismus) - Ντετερµινισµός είναι η διδασκαλία για την αναγκαία σύνδεση όλων των γεγονότων και φαινοµένων και τον αιτιώδικο κατ'αρχήν (Prinzipiel) αλληλοκαθαρισµό. 'Ετσι λ.χ. η αναρχία του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής οδηγεί αναπόφευκτα σε οικονοµικές κρίσεις, η ανάπτυξη της ταξικής πάλης οδηγεί αναπόφευκτα στη σοσιαλιστική επανάσταση κλπ. Οι ιδεαλιστές αντιπαραθέτουν στο ντετερµινισµό τον ιντετερµινισµό, που ισχυρίζεται πως η φυσική πορεία των πραγµάτων στον κόσµο δεν εξαρτάται από τη νοµοτέλεια και την αιτιότητα, πως υπάρχει ελεύθερη

Φιλοσοφικό Λεξικό

215

www.minibook.gr βούληση, που δεν εξαρτάται από τίποτε. Στην πραγµατικότητα όµως η βούληση και οι πράξεις του ανθρώπου είναι καθορισµένες, δηλ. καθορίζονται από ορισµένα αίτια. Ο διαλεχτικός υλισµός, αναγνωρίζοντας τον καθορισµό όλων των φαινοµένων της φύσης, αρνείται συνάµα τον απόλυτο µεταφυσικό ντετερµινισµό, που ισχυρίζεται πως η αναγνώριση της αναγκαιότητας οδηγεί στην πλήρη άρνησηόλων των τυχαίων περιστατικών στη φύση και στην κοινωνία και κάνει άχρηστη κάθε ενεργητική δράση του ανθρώπου. Ο τέτοιου είδους ντετερµινισµός στη λογική του ολοκλήρωση, µεταβάλλεται σε µοιρολατρεία (βλ. λ.), δηλ. σε πίστη στη µοίρα και σε κιετισµό (quietisme), δηλ. σε κήρυγµα πλήρους αδράνειας του ανθρώπου. Ο µαρξισµός, αναγνωρίζοντας την αναγκαιότητα στη φύση και στην ιστορία, δεν αρνείται καθόλου το τυχαίο, που είναι κι αυτό µια µορφή εκδήλωσης των αντικειµενικών αιτιακών σχέσεων. Ακόµα ο µαρξισµός δεν αρνείται τη σχετική ελευθερία της ανθρώπινης βούλησης (βλ. Ελευθερία και ανάγκη) και ζητά ενεργητική, δραστήρια συµµετοχή του ανθρώπου στην πορεία των γεγονότων.

Ντιντερό (Ντενί Diderot, 1713-1784) - 'Ενας από τους µεγαλύτερους Γάλλους υλιστές φιλόσοφους του

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

216

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

18ου αιώνα, διαπρεπής συγγραφέας, γιος βιοτέχνηµαχαιρά. Ιδρυτής και συντάχτης της "Εγκυκλοπαιδείας" που διάδιδε τις ιδέες της επαναστατικής γαλλικής αστικής τάξης του 18ου αιώνα. Καταδιώχτηκε για τις ριζοσπαστικές ιδέες του. Ο Ντιντερό είναι υλιστής άθεος. Παραδέχεται την αντικειµενική ύπαρξη της ύλης που µέσα της ενυπάρχει αιώνια κίνηση. Η ύλη συνίσταται από µόρια: σε κάθε µόριο ενυπάρχει εσωτερική πηγή κίνησης (force intime) και σαν εξωτερική της έκφραση είναι η µηχανική µετατόπιση στο χώρο. Η αίσθηση είναι ιδιότητα της ύλης. 'Οµως, κατά τη γνώµη του Ντιντερό, η ιδιότητα αυτή δεν εµφανίζεται σε ορισµένη βαθµίδα ανάπτυξης της ύλης, πράγµα που ισχυρίζεται ο διαλεχτικός υλισµός, αλλά όλη η ύλη κατέχει την ιδιότητα της αίσθησης ("και η πέτρα αισθάνεται"). Επενεργώντας πάνω στα αισθητικά όργανα, η ύλη γεννά τα αισθήµατα. Οι παραστάσεις είναι η πηγή των γνώσεών µας. Το κοινωνικό οικοδόµηµα ο Ντιντερό το εξαρτούσε από την πολιτική οργάνωση της κοινωνίας, που γεννιέται από την υπάρχουσα νοµοθεσία και, σε τελική ανάλυση, από τις ιδέες που κυριαρχούν στην κοινωνία. Στο Ντιντερό υπάρχουν αρκετά στοιχεία διαλεχτικής αντίληψης του κόσµου, ειδικότερα στο

Φιλοσοφικό Λεξικό

217

www.minibook.gr ζήτηµα της εξέλιξης των ζωντανών όντων. Τα κύρια έργα του Ντιντερό είναι: "Σκέψεις για την ερµηνεία της φύσης", 1753, "Συνοµιλία του Νταλαµούρ µε το Ντιντερό", 1769, "Ο ανεψιός Ραµώ" 1762.

Ντύρινγκ (Ευγένιος Duehring, 1833-1921) Γερµανός καθηγητής της µηχανικής, φιλόσοφος και οικονοµολόγος. Στη φιλοσοφία ήταν ασυνεπής υλιστήςµηχανιστής, που παραπλανήθηκε στις θέσεις του ιδεαλισµού. 'Εκανε αγώνα ενάντια στο Χέγκελ και την υλιστική διαλεχτική του Μαρξ και του 'Ενγκελς και υπεράσπισε τη µεταφυσική κοσµοθεωρία. Ο 'Ενγκελς υπόβαλε σε εκµηδενιστική κριτική τις φιλοσοφικές και πολιτικο-οικονοµικές αντιλήψεις του Ντύριγνκ στο έργο του "Η ανατροπή της επιστήµης από τον Ευγ. Ντύρινγκ" (βλ. Αντι-Ντύρινγ).

Ο Οικονοµική βάση - Ο τρόπος παραγωγής όπου στηρίζεται το ένα ή το άλλο κοινωνικό σύστηµα. Η οικονοµική βάση της κοινωνίας καθορίζει όλα τα

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

218

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

κοινωνικά εποικοδοµήµατα: κράτος, πολιτικούς θεσµούς, ιδέες, θεωρίες. Με την αλλαγή της οικονοµικής βάσης της κοινωνίας έρχεται πάντοτε, "νωρίτερα ή αργότερα και η ανατροπή σ'όλο το τεράστιο εποικοδόµηµα" (Μαρξ).

Οικονοµική διάρθρωση της κοινωνίας Η κοινωνική, η ταξική συγκρότηση, το σύνολο των παραγωγικών σχέσεων, που ανταποκρίνεται σε ορισµένο σκαλοπάτι της εξέλιξης των υλικών παραγωγικών δυνάµεων. Η µια µορφή της κοινωνίας (κοινωνικοοικονοµικός σχηµατισµός) διαφέρει από την άλλη πρώτα απ'όλα µε την οικονοµική της διάρθρωση, µε τον τύπο των παραγωγικών σχέσεων που κυριαρχούν σ'αυτή. 'Ετσι, στο κεφαλαιοκρατικό σύστηµα χαρακτηριστικό είναι ότι επικρατούν παραγωγικές σχέσεις, που στηρίζονται στην κεφαλαιοκρατική ατοµική ιδιοχτησία στα µέσα της παραγωγής και στην εκµετάλλευση της εργασίας των µισθωτών εργατών. Οι παραγωγικές σχέσεις της σοσιαλιστικής κοινωνίας είναι σχέσεις κοινωνικής ιδιοχτησίας στα µέσα της παραγωγής και σχέσεις συνεργασίας και αλληλοβοήθειας ανάµεσα σε ανθρώπους που είναι απαλλαγµένοι από εκµετάλλευση.

Φιλοσοφικό Λεξικό

219

www.minibook.gr

Οικονοµική και πολιτική - Από το µαρξισµό εξετάζονται στην αλληλεπίδραση και εξέλιξή τους σαν αδιαίρετο σύνολο. "∆εν πρέπει να χωρίζουµε την πολιτική από την οικονµία. ∆εν µπορούµε να ξεφύγουµε από την οικονοµία, όπως δε µπορούµε να ξεφύγουµε από την πολιτική. Για την ευκολία της µελέτης οι άνθρωποι συνήθως χωρίζουν µεθοδολογικά τα ζητήµατα της οικονοµίας από τα ζητήµατα της πολιτικής. Αυτό όµως γίνεται µεθοδολογικά, τεχνητά, µόνο για την ευκολία της µελέτης. Αντίθετα στη ζωή, στην πραχτική, η πολιτική και η οικονοµία είναι αξεχώριστες. Υπάρχουν µαζί και δρουν µαζί" (Στάλιν). Κάθε κοινωνικό σύστηµα καθορίζεται από ένα ορισµένο συµφυή µ'αυτό τρόπο παραγωγής των υλικών αγαθών (βλ. λ.). Ο τρόπος της παραγωγής περιλαµβάνει τόσο τις παραγωγικές δυνάµεις της κοινωνίας, όσο και τις παραγωγικές σχέσεις των ανθρώπων, που σχηµατίζουν στο σύνολο την οικονοµική διάρθρωση της κοινωνίας - την οικονοµική. Το οικονοµικό σύστηµα της κοινωνίας καθορίζει τα πολιτικά και τα ιδεολογικά εποικοδοµήµατα. "... Η πολιτική είναι συµπυκνωµένη έκφραση της οικονοµικής... Η πολιτική δε µπορεί να'χει τα πρωτεία πάνω στην οικονοµική" (Λένιν).

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

220

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

Στην πολιτική και στον πολιτικό αγώνα βρίσκουν την ανώτερη έκφρασή τους η αντίθεση των τάξεων, το ασυµβίβαστο των συµφερόντων των εκµεταλλευοµένων και των εκµεταλλευτών, των καταπιεζοµένων και των καταπιεστών. Το κεντρικό ζήτηµα της πολιτικής, του πολιτικού αγώνα, είναι το ζήτηµα της εξουσίας. Στον τοµέα της πολιτικής αναφέρονται όλα τα ζητήµατα της κρατικης διοίκησης και οργάνωσης, της καθοδήγησης της ταξικής πάλης, της καθοδήγησης µιας τάξης από άλλη (π.χ. η καθοδήγηση της αγροτιάς από το προλεταριάτο). Στον τοµέα της πολιτικής ανήκει επίσης και ο τοµέας των αµοιβαίων σχέσεων ανάµεσα στους λαούς και τα κράτη η εξωτερική πολιτική, που καθορίζεται από τα συµφέρονται της κυρίαρχης τάξης. Η πολιτική του Κοµµουνιστικού κόµµατος και της κυβέρνησης στη Σοβιετική 'Ενωση βασίζεται στην επιστηµονική πρόβλεψη της κατεύθυνσης της ανάπτυξης της χώρας. Η ανάπτυξη αυτή δε γίνεται αυθόρµητα και στην τύχη, αλλά κατευθύνεται σχεδιασµένα από το κρατικό λαϊκο-οικονοµικό σχέδιο, µε βάση τα συµφέροντα της κοµµουνιστικής ανοικοδόµησης και πραγµατοποιείται µε σκληρή πάλη ενάντια σ'όλα τα στοιχεία που είναι ταξικά εχθρικά προς τη σοσιαλιστική κοινωνία.

Φιλοσοφικό Λεξικό

221

www.minibook.gr

Οικονοµικός υλισµός - Μονόπλευρη, χυδαία αντίληψη της ιστορίας, που θεωρεί πως η οικονοµική είναι η µοναδική δύναµη της κοινωνικής εξέλιξης. Ο οικονοµικός υλισµός αρνείται την ενεργητική σηµασία, στην ιστορική πορεία, της πολιτικής και των πολιτικών θεσµών, ιδεών και θεωριών. Οπαδοί του οικονοµικού υλισµού ήταν στη ∆ύση ο Μπερνστάιν και στη Ρωσία οι "νόµιµοι µαρξιστές", οι "οικονοµιστές", οι µηνσεβίκοι, ο Μ. Ν. Ποκρόφσκυ. Οι οικονοµικοί υλιστές προσπαθούσαν να περάσουν το χυδαίο υλισµό τους σαν µαρξιστική αντίληψη της ιστορίας. Στην πραγµατικότητα, ο ιστορικός υλισµός διαφέρει ριζικά από τον οικονοµικό υλισµό. Βλέποντας την υλική παραγωγή σαν την κύρια κινητήρια δύναµη της εξέλιξης της κοινωνίας κι εξηγώντας την προέλευση των πολιτικών θεσµών, ιδεών και θεωριών µε τις συνθήκες της υλικής ζωής της κοινωνίας, ο ιστορικός υλισµός υπογραµµίζει ταυτόχρονα την τεράστια σηµασία, στην ιστορική εξέλιξη, των πολιτικών θεσµών, ιδεών και θεωριών. ∆ίχως την δικτατορία του προλεταριάτου δε θα ήταν δυνατό να χτιστεί η σοσιαλιστική κοινωνία και δίχως την επαναστατική θεωρία του µαρξισµούλενινισµού, δίχως το οργανωτικό, κινητοποιητικό και

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

222

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

µετασχηµατιστικό της ρόλο δε θα ήταν νοητή η κοσµοϊστορική νίκη της εργατικής τάξης της Σοβιετικής 'Ενωσης.

Ορθολογισµός

(ρασιοναλισµός, rationalismus, από το λατινικό ratio = λόγος) - Η τάση στη θεωρία της γνώσης που παραδέχεται το λογικό σαν µοναδική πηγή της αληθινής γνώσης, αντίθετα µε τον εµπειρισµό, που θεωρεί σαν µοναδική πηγή γνώσης της αλήθειας την αίσθηση. Ο διαλεχτικός υλισµόςξ επέρασε τις µονοµέρειες του ρασιοναλισµού και του εµπειρισµού, έλυσε επιστηµονικά το ζήτηµα των αισθησιακών και των λογικών στιγµών στη γνώση, εξετάζοντάς τες σε οργανική σύνδεση και ενότητα. Η πείρα του αισθήµατος αποτελεί αφετηριακή στιγµή της γνώσης και οι λογικές γνώσεις, δηλ. η ρασιοναλιστική στιγµή, είναι η επεξεργασία των αισθησιακών δεδοµένων στο µυαλό των ανθρώπων. Επιφανείς αντιπρόσωποι του ρασιοναλισµού ήταν ο Ντεκάρτ, ο Σπινόζα, ο Λάιµπνιτς.

Φιλοσοφικό Λεξικό

223

www.minibook.gr

'Οροι της υλικής ζωής της κοινωνίας Οι όροι της υλικής ζωής της κοινωνίας περιλαµβάνουν: α) τη φύση που περιβάλλει την κοινωνία, το γεωγραφικό περιβάλλον, β) τον πληθυσµό και την πυκνότητά του στη χώρα ή στην κοινωνία, γ) την παραγωγή που µ'αυτή οι άνθρωποι δηµιουργούν τα απαραίτητα για τη ζωή τους υλικά αγαθά. Η κοινωνία δε µπορεί να ζήσει έξω από τις φυσικές συνθήκες, δίχως να χρησιµοποιεί τις δυνάµεις και τ'αγαθά της φύσης. Το ίδιο, καµιά κοινωνία ∆ε µπορεί να νοηθεί δίχως ορισµένη πυκνότητα πληθυσµού. Ωστόσο, ούτε οι φυσικοί όροι, ούτε ο πληθυσµός είναι οι κύριοι υλικοί όροι, απ'όπου εξαρτάται ο χαρακτήρας του κοινωνικού συστήµατος, η εξέλιξή του, η µετάβαση από ένα κοινωνικό καθεστώς σ'άλλο. Ο βαθµός της επίδρασης των φυσικών όρων πάνω στην κοινωνία, όπως και η πυκνότητα του πληθυσµού εξαρτώνται από το επίπεδο της υλικής παραγωγής. Η βασική δύναµη, που καθορίζει την εξέλιξη της κοινωνίας, το πέρασµά της από ένα κοινωνικό καθεστώς σε άλλο είναι η υλική παραγωγή, η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάµεων της κοινωνίας (βλ. λ.).

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

224

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

Ουµανισµός - Βλέπε: ανθρωπισµός.

Ουσία (βάση, "υποκείµενον", υπόβαθρο, substratum, substance) - Στην προµαρξιστική φιλοσοφία, η αµετάβλητη βάση για κάθε τι που υπάρχει, σε αντίθεση µε τις µεταβλητές ιδιότητες των πραγµάτων, το αµετάβλητο υποστήριγµα αυτών των ιδιοτήτων. Οι υλιστές θεωρούσαν τέτοια ουσία την ύλη. Οι ιδεαλιστές το πνεύµα, το θεό, την ιδέα. Ο Ντεκάρτ αναγνώριζε δυο ανεξάρτητες ουσίες: την ψυχή και το σώµα. Ο Χοµπς, ο Λοκ, ο Κοντιλιάκ θεωρούσαν πως τα πράγµατα υπάρχουν σαν ερεθισµοί των αισθήσεων και γι'αυτό δε µπορεί να υπάρχει µέσα τους καµιά κρυφή ουσία. Αρνούνταν γενικά την αναγκαιότητα της ύπαρξης της ουσίας. Οι αγνωστικιστές (Χιουµ, Καντ) πίστευαν πως δεν είναι δυνατό να γνωρίσουµε την ουσία των πραγµάτων. Ο διαλεχτικός υλισµός αρνείται την αµετάβλητη ουσία των πραγµάτων. Η έννοια της "ουσίας" συµπίπτει σ'αυτόν µε την έννοια της "ύλης". Για τον µαρξιστικό φιλοσοφικό υλισµό, ουσία, δηλ. βάση των βάσεων του κόσµου, είναι η ύλη.

Φιλοσοφικό Λεξικό

225

www.minibook.gr

Ουσία και φαινόµενο - Η ουσία εκφράζει την εσωτερική σύνδεση στη φύση. Φανερώνεται στα φαινόµενα. 'Ετσι π.χ. η αντίθεση που υπάρχει στο κεφαλαιοκρατικό σύστηµα ανάµεσα στον κοινωνικό χαρακτήρα της παραγωγής και την ατοµική κεφαλαιοκρατική µορφή της ιδιοποίησης, είναι µια ουσία που βρίσκει πολύµορφες εκδηλώσεις: πάλη ανάµεσα στην εργασία και στο κεφάλαιο, οικονοµικές κρίσεις, ανεργία, πόλεµοι κλπ. Η ουσία και το φαινόµενο αποτελούν µια ενότητα. "... Η ουσία γίνεται φαινόµενο, το φαινόµενο γίνεται ουσία" (Λένιν). 'Οµως η ουσία και το φαινόµενο δεν συµπίπτουν άµεσα. 'Ετσι λ.χ. το κέρδος του εµπόρου καπιταλιστή φαίνεται απλή προσθήκη στην αξία του εµπορεύµατος. Στην πραγµατικότητα, η πηγή του κέρδους είναι η εκµετάλλευση των εργατών, που δηµιουργούν την υπεραξία. 'Ετσι η ουσία δε διακρίνεται άµεσα στο φαινόµενο. Πρέπει να την ανακαλύψουµε, να τη γνωρίσουµε. "... Αν η µορφή του φανερώµατος κι η ουσία των πραγµάτων συνέπιπταν άµεσα, τότε κάθε επιστήµη θα ήταν περιττή" (Μαρξ).

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

226

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

Ουτοπικός σοσιαλισµός - Σοσιαλιστικές διδασκαλίες, που, αντίθετα µε τη θεωρία του επιστηµονικού σοσιαλισµού του Μαρξ, κατέστρωναν µεγαλεπίβολα και αφηρηµένα σχέδια ανοικοδόµησης της κοινωνίας, σχέδια αποσπασµένα από την πραγµατική ζωή της κοινωνίας και την ταξική πάλη. Μεγάλοι ουτοπικοί σοσιαλιστές στην αρχή του 19ου αιώνα ήταν: ο ΣαινΣιµόν, ο Σαρλ Φουριέ κι ο Ρόµπερτ 'Οουεν. Ο ουτοπικός σοσιαλισµός εµφανίστηκε τότε που η ταξική πάλη του προλεταριάτου δεν ήταν ακόµα αρκετά αναπτυγµένη. Γι'αυτό το λόγο το σοσιαλιστικό κήρυγµα αναπόφευκτα έπαιρνε ουτοπικό, δηλ. ονειροπόλο εξωπραγµατικό χαρακτήρα. Ο ουτοπικός σοσιαλισµός έκανε βαθιά και δριµύτατη κριτική των αντιθέσεων του κεφαλαιοκρατικού συστήµατος, κήρυττε την αναγκαιότητα της αντικατάστασής του από το σοσιαλισµό, πρόβλεπε την εξαφάνιση της αντίθεσης µεταξύ πόλης και χωριού, της ατοµικής ιδιοχτησίας κ.ά. Ωστόσο, "δε µπόρεσε ούτε να εξηγήσει την ουσία της µισθωτής εργασίας µέσα στο κεφαλαιοκρατικό σύστηµα, ούτε ν'ανακαλύψει τους νόµους της εξέλιξής του, ούτε να βρει την κοινωνική δύναµη που είναι ικανή να γίνει ο δηµιουργός της καινούργιας κοινωνίας" (Λένιν). Στο προλεταριάτο οι ουτοπιστές έβλεπαν µονάχα την καταπιεζόµενη µάζα, που πρέπει να συµπαθούµε και

Φιλοσοφικό Λεξικό

227

www.minibook.gr όχι τη µεγάλη ιστορική δύναµη, που αυτή µονάχα είναι ικανή µε την πάλη της να εξασφαλίσει την εφαρµογή των σοσιαλιστικών ιδεών στη ζωή. Μονάχα ο Μαρξ κι ο 'Ενγκελς µετάτρεψαν το σοσιαλισµό από ουτοπία σ'ε πιστήµη. Αυτοί εξήγησαν πως ο σοσιαλισµός δεν είναι επινόηση ονειροπόλων, ουτοπιστών, αλλ'αναπόφευκτο αποτέλεσµα της εξέλιξης της κεφαλαιοκρατικής κοινωνίας και της ταξικής πάλης του προλεταριάτου, που ιστορικό του καθήκον είναι η εξάλειψη του κεφαλαιοκρατικού συστήµατος και η ανοικοδόµηση του σοσιαλισµού.

Π Πάλη των τάξεων - Βλέπε: Ταξική πάλη.

Πανθεϊσµός - Φιλοσοφική διδασκαλία, που παραδέχεται πως η θεότητα σαν απρόσωπη πνευµατική αρχή δε βρίσκεται έξω από τη φύση, αλλά µέσα στην ίδια τη φύση, είναι διάχυτη στα πράγµατα της φύσης, καθορίζοντας την κίνηση και την εξέλιξή τους.

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

228

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

Ο πανθεϊσµός στην ιστορία της φιλοσοφίας του 16ου και 17ου αιώνα (π.χ. στο Τζιορτάνο Μπρούνο) έπαιξε θετικό ρόλο και χρησίµευσε σαν προθάλαµος για τον αθεϊσµό και τον υλισµό.

Παραγωγικές δυνάµεις της κοινωνίας Τα εργαλεία της παραγωγής, που µ'αυτά παράγονται τα υλικά αγαθά, οι άνθρωποι, που βάζουν σε κίνηση τα εργαλεία και πραγµατοποιούν την παραγωγή των υλικών αγαθών, χάρη σε ορισµένη πείρα και συνήθειες εργασίας. Οι παραγωγικές δυνάµεις, δηλ. τα µέσα της παραγωγής (όργανα µηχανές, πρώτες ύλες κλπ.), η εργατική δύναµη του ανθρώπου, του εργαζόµενου, είναι πάντα ολότελα απαραίτητα στοιχεία στην υλική παραγωγή. Η κοινωνική παραγωγικότητα της εργασίας, ο βαθµός της κυριαρχίας του ανθρώπου πάνω στη φύση εξαρτάται από το ιστορικό επίπεδο της ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάµεων και της παραγωγικής πείρας και των συνηθειών των ανθρώπων στην εργασία. Απ'αυτό φαίνεται η σηµασία των παραγωγικών δυνάµεων και της ανάπτυξής τους για την κοινωνία. Σε κάθε δοσµένη ιστορική στιγµή η ζωή της κοινωνίας εξαρτάται από τις παραγωγικές δυνάµεις που

Φιλοσοφικό Λεξικό

229

www.minibook.gr διαθέτει. ∆ε µπορεί να νοηθεί ύπαρξη αγρίων χωρίς τόξα, βέλη, πέτρινο τσεκούρι κλπ., όπως δε µπορεί να νοηθεί ύπαρξη του σύγχρονου κεφαλαιοκρατικού συστήµατος δίχως τις µηχανές και τους εργάτες, που αποτελούν τη βασική παραγωγική δύναµη της κοινωνίας. Η εξέλιξη των παραγωγικών δυνάµεων και πρώτ'απ'όλα η εξέλιξη των εργαλείων της παραγωγής, βρίσκεται στη βάση της αλλαγής και της εξέλιξης των τρόπων παραγωγής (βλ. λ.). Η αλλαγή των τρόπων παραγωγής οδηγεί στην αλλαγή όλου του κοινωνικού συστήµατος. Π.χ. το πέρασµα από τη χειροτεχνική παραγωγή της µανιφακτούρας στη µηχανική βιοµηχανία προκάλεσε ριζικές αλλαγές στο κοινωνικό σύστηµα, προκαθόρισε το πέρασµα από το φεουδαρχικό στο κεφαλαιοκρατικό σύστηµα. Η εξέλιξη των παραγωγικών δυνάµεων στις διάφορες κοινωνίες γίνεται µε διαφορετικούς τρόπους. Στο κεφαλαιοκρατικό σύστηµα η εξέλιξη αυτή πραγµατοποιείται µε ανταγωνιστικό τρόπο, σαν αποτέλεσµα της αντίθεσης ανάµεσα στον κοινωνικό χαρακτήρα της παραγωγής και τον ατοµικό κεφαλαιοκρατικό τρόπο της ιδιοποίησης. Στη σοσιαλιστική κοινωνία, στη Σοβιετική 'Ενωση, οι παραγωγικές δυνάµεις αναπτύσσονται σύµφωνα µε το σχέδιο, που εξυπηρετεί την αύξηση του κοινωνικού πλούτου, τη σταθερή άνοδο του υλικού και εκπολιτιστικού επιπέδου των εργαζοµένων, τη στερέωση

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

230

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

της ανεξαρτησίας της Σοβιετικής 'Ενωσης και το δυνάµωµα της αµυντικής της ικανότητας.

Παραγωγικές σχέσεις των ανθρώπων Οι αµοιβαίες σχέσεις που δηµιουργούνται ανάµεσα στους ανθρώπους στην πορεία της παραγωγής των υλικών αγαθών. Οι άνθρωποι µπορούν να παραγάγουν τα υλικά αγαθά όχι ένας-ένας, αποµονωµένοι, αλλ'από κοινού, άµα συνενωθούν κατά ένα ορισµένο τρόπο για την κοινή δράση και για την αµοιβαία ανταλλαγή των προϊόντων αυτής της δράσης. Η παραγωγή είναι πάντα και κάτω από οποιεσδήποτε συνθήκες κοινωνική. Υπάρχουν διάφοροι τύποι παραγωγικών σχέσεων (βλ. λ.). Το βασικό στις παραγωγικές σχέσεις είναι η σχέση µε τα µέσα παραγωγής, δηλ. σε τίνος κατοχή και διάθεση βρίσκονται τα µέσα παραγωγής. Αυτό καθορίζει όλο το σύστηµα της κοινωνικής ζωής. Στην ταξική ανταγωνιστική κοινωνία οι παραγωγικές σχέσεις εκφράζονται στις σχέσεις µεταξύ των τάξεων - σχέσεις κυριαρχίας και υποταγής. Στο σοσιαλισµό, µε την επικράτηση της κοινωνικής ιδιοχτησίας στα µέσα της παραγωγής, οι παραγωγικές σχέσεις είναι σχέσεις συνεργασίας και αλληλοβοήθειας ανθρώπων

Φιλοσοφικό Λεξικό

231

www.minibook.gr απαλλαγµένων από την εκµετάλλευση. Η αλλαγή των παραγωγικών σχέσεων των ανθρώπων γίνεται σε εξάρτηση µε την αλλαγή και την εξέλιξη των παραγωγικών δυνάµεων. Οι παραγωγικές όµως σχέσεις δεν είναι το παθητικό αποτέλεσµα της εξέλιξης των παραγωγικών δυνάµεων. Επιδρούν κι αυτές πάνω στις παραγωγικές δυνάµεις, επιταχύνοντας ή επιβραδύνοντας την εξέλιξή τους. Στη σύγχρονη αστική κοινωνία η ατοµική κεφαλαιοκρατική ιδιοχτησία στα µέσα της παραγωγής βρίσκεται σε ανειρήνευτη αντίθεση µε τον κοινωνικό χαρακτήρα της πορείας της παραγωγής. Οι παραγωγικές σχέσεις του καπιταλισµού παρεµποδίζουν την εξέλιξη των παραγωγικών δυνάµεων της κοινωνίας. Αυτή η αντίθεση ανάµεσα στις παραγωγικές δυνάµεις και στις παραγωγικές σχέσεις του καπιταλισµού αποτελεί την οικονοµική βάση της σοσιαλιστικής επανάστασης. Παράδειγµα για την πλήρη αντιστοιχία των παραγωγικών σχέσεων µε τις παραγωγικές δυνάµεις, είναι η Σοβιετική 'Ενωση όπου η κοινωνική ιδιοχτησία στα µέσα της παραγωγής βρίσκεται σε πλήρη ανταπόκριση µε τον κοινωνικό χαρακτήρα της πορείας της πηγή ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάµεων.

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

232

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

Πέρασµα της ποσότητας σε ποιότητα Η µαρξιστική διαλεχτική βλέπει την εξέλιξη σαν πέρασµα από ασήµαντες και κρυφές ποσοστικές αλλαγές σε αλλαγές ριζικές, φανερές, σε ποιοτικές αλλαγές. Οι ποιοτικές αλλαγές επέρχονται ξαφνικά, αλµατικά, όπως π.χ. η µεταβολή του νερού σε ατµό. Κάθε επαναστατική µετατροπή δίνει ένα ξεκάθαρο παράδειγµα για το άλµα από µια κατάσταση της κοινωνίας σε άλλη. Η στροφή της σοβιετικής εξουσίας το 1929 από την πολιτική του περιορισµού και της αποµάκρυνσης στην πολιτική της εξαφάνισης των κουλάκων σαν τάξης, ήταν "µια βαθύτατη επαναστατική µετατροπή, ένα άλµα από την παλιά ποιοτική κατάσταση της κοινωνίας σε νέα ποιοτική κατάσταση, που σχετικά µε τις συνέπειές της έχει την ίδια σηµασία µε την επαναστατική µετατροπή του Οκτώβρη του 1917" (Ιστορία του ΚΚΣΕ - µπ.). Η µεταφυσική βλέπει την εξέλιξη σαν απλή πορεία ποσοτικής αύξησης, όπου οι ποσοτικές αλλαγές δεν οδηγούν σε ποιοτικές αλλαγές, όπου το παλιό δεν παραχωρεί τη θέση του στο καινούριο. Η διαλεχτική πάλι βλέπει την εξέλιξη όχι σαν κίνηση κυκλική, σαν απλή επανάληψη του περασµένου, αλλά σαν κίνηση σε ανοδική γραµµή. Από το διαλεχτικό νόµο του περάσµατος της ποσότητας σε ποιότητα βγαίνουν σπουδαιότατα συµπεράσµατα για την πραχτική δράση

Φιλοσοφικό Λεξικό

233

www.minibook.gr του κόµµατος του προλεταριάτου. Αν η εξέλιξη έχει χαρακτήρα αλµατικής αλλαγής των φαινοµένων, τότε και το πέρασµα από το κεφαλαιοκρατικό σύστηµα στο σοσιαλισµό και η απελευθέρωση της εργατικής τάξης από τον κεφαλαιοκρατικό ζυγό δε µπορεί να πραγµατοποιηθεί µε αργές αλλαγές (µεταρρυθµίσεις), αλλά µόνο µε την ποιοτική αλλαγή του κεφαλαιοκρατικού συστήµατος (επανάσταση). "... Για να µη λαθέψει κανείς στην πολιτική πρέπει να είναι επαναστάτης και όχι ρεφορµιστής" (Ιστορία ΚΚΣΕ - µπ.). Η νέα ποιότητα δίνει νέα ποσότητα. ∆εν περνά µόνο η ποσότητα σε ποιότητα, µα και η ποιότητα περνά σε ποσότητα. 'Ετσι, π.χ. το κολχόζ, που είναι µια νέα ποιότητα σε σύγκριση µε το ατοµικό νοικοκυριό, ανεβάζει πάρα πολύ την παραγωγικότητα της εργασίας. "... Ο αγρότης έχει τώρα τη δυνατότητα, χάρη στην ένωση στα κολχόζ, να παράγει πολύ περισσότερο από πριν µε το ίδιο ξόδεµα εργασίας" (Στάλιν).

Περιουσιακές σχέσεις - Σχέσεις ιδιοχτησίας (βλ. λ.), η νοµική έκφραση των παραγωγικών σχέσεων (βλ. Παραγωγικές σχέσεις των ανθρώπων)-

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

234

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

Πλάτωνας (427-347 π.Χ.) - Αρχαίος έλληνας φιλόσοφος, αντικειµενικός ιδεαλιστής, ιδεολόγος της δουλοχτητικής αριστοκρατίας. Ο Πλάτωνας είναι ο δηµιουργός ενός φιλοσοφικού συστήµατος αντικειµενικού ιδεαλισµού, που παραδέχεται ότι δίπλα στον κόσµο των αισθητών πραγµάτων (όχι αληθινό κόσµο), υπάρχει ο αλήθινός κόσµος των ειδών (=ιδεών), που είναι απρόσιτος στις αισθήσεις µας και τον φτάνουµε µε το νου. Σύµφωνα µε τον Πλάτωνα, εκτός από τα αληθινά άλογα, υπάρχει η ιδέα του αλόγου, εκτός από το τραπέζι η ιδέα του τραπεζιού κλπ., τα πράγµατα είναι µόνο οι σκιές (τα είδωλα) των ιδεών. Οι ιδέες είναι αιώνιες και τα πράγµατα διαβατικά. Τα πράγµατα γίνονται γνωστά στον άνθρωπο µε µονωµένες παραστάσεις, ενώ οι ιδέες µε γενικές έννοιες. 'Ετσι την αληθινή γνώση της ουσίας των πραγµάτων δε µας τη δίνουν οι αισθήσεις, αλλά µόνο ο νους, οι έννοιες. Η ιδεαλιστική φιλοσοφία του Πλάτωνα έπαιξε τεράστιο ρόλο στην επεξεργασία της διδασκαλίας του χριστιανισµού για την αθανασία της ψυχής και το αµαρτωλό της σάρκας, δηλ. της ύλης.

Φιλοσοφικό Λεξικό

235

www.minibook.gr

Πλεχάνωφ (Γ. Β., 1856-1918) - 'Ενας από τους µεγαλύτερους Ρώσους µαρξιστές. Στην αρχή ο Πλεχάνωφ ήταν ναρόντνικος. Κατόπιν (1880) ξέκοψε από τους ναρόντνικους και το 1883 οργάνωσε στο εξωτερικό την πρώτη ρωσική µαρξιστική οµάδα "Απελευθέρωση της δουλειάς" (µέλη της οµάδας µετέφρασαν στα ρωσικά έργα του Μαρξ και του 'Ενγκελς, τα τύπωσαν στο εξωτερικό και τα διέδωσαν παράνοµα στη Ρωσία). Τα φιλοσοφικά έργα του Πλεχάνωφ αυτής της περιόδου βοήθησαν πολύ στην υπεράσπιση και τη θεµελίωση του διαλεχτικού υλισµού. Ιδιαίτερα µεγάλη είναι η υπηρεσία του Πλεχάνωφ στον αγώνα για το φιλοσοφικό υλισµό, ενάντια στον ιδεαλισµό, ενάντια στις πολυάριθµες απόπειρες νόθευσης του µαρξισµού µε τον καντιανισµό. Με τα έργα του ο Πλεχάνωφ έδωσε αποφασιστικό χτύπηµα στους ναρόντνικους, που το τελειωτικό ιδεολογικό τους τσάκισµα το πραγµατοποίησε ο Λένιν. Ο Πλεχάνωφ έκανε οξύτατη κριτική στο ρεβιζιονισµό του Μπερνστάιν. "Για είκοσι χρόνια (18831903) έδωσε πολλά εξαιρετικά έργα, ιδιαίτερα ενάντια στους οπορτουνιστές, τους µαχιστές, τους ναρόντνικους" (Λένιν). Μετά το 2ο συνέδριο του σοσιαλδηµοκρατικού εργατικού κόµµατος, ο Πλεχάνωφ έκλινε προς του

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

236

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

µενσεβίκους. Τα φιλοσοφικά έργα του Πλεχάνωφ ο Λένιν τα εκτιµούσε σαν "τα καλύτερα µέσα σ'όλη την παγκόσµια φιλολογία του µαρξισµού". Ωστόσο στα φιλοσοφικά έργα του Πλεχάνωφ υπάρχουν και πολύ µεγάλες ελλείψεις, που τις έκρινε ο Λένιν σε διάφορα έργα του. 'Εκανε π.χ. ο Πλεχάνωφ ένα πολύ µεγάλο λάθος στο ζήτηµα της θεωρίας των ιερογλυφικών (βλ. λ.), ξεχώριζε τη γνωσιολογία από τη διαλεχτική, µη καταλαβαίνοντας πως η διαλεχτική είναι και γνωσιολογία του µαρξισµού, δεν ξεκαθάριζε τη διαφορά µεταξύ υλιστικής και ιδεαλιστικής αντίληψης της εµπειρίας, δίνοντας έτσι καταφύγιο στον ιδεαλισµό κι έκανε ακόµα ορισµένα άλλα σοβαρά φιλοσοφικά λάθη. Τα σπουδαιότερα έργα του Πλεχάνωφ είναι: "Ο σοσιαλισµός και η πολιτική πάλη" 1883, "Οι διαφωνίες µας" 1885, "Το ζήτηµα της εξέλιξης της µονιστικής αντίληψης στην ιστορία" 1895, "Το ζήτηµα του ρόλου της προσωπικότητας στην ιστορία" 1896, "Η υλιστική αντίληψη της ιστορίας" 1897.

"Πράγµα καθ'εαυτό" και "πράγµα για µας" - Ο όρος "πράγµα καθ'εαυτό" στη φιλοσοφία του Καντ σηµαίνει εκείνο που υπάρχει ανεξάρτητα από τη

Φιλοσοφικό Λεξικό

237

www.minibook.gr συνείδηση, αλλ'αποκλείεται απόλυτα να γίνει γνωστό (∆ε µπορεί να γίνει "πράγµα για µας", δηλ. να γίνει γνωστό). Σύµφωνα µε τον Καντ, δε µπορούµε να έχουµε καµιά αντίληψη για το τι λογής είναι τα "πράγµατα καθ'εαυτά". Σύµφωνα µε τη διδασκαλία του διαλεχτικού υλισµού δεν υπάρχουν στον κόσµο "πράγµατα καθ'εαυτά" που δε µπορούν να γίνουν γνωστά. Υπάρχει µόνο διαφορά ανάµεσα σ'εκείνο που έγινε κιόλας γνωστό ("πράγµα για µας") και σ'εκείνο που δεν είναι ακόµα γνωστό ("πράγµα καθ'εαυτό"). Πράγµα καθ'εαυτό σηµαίνει το πράγµα στη µορφή που υπάρχει αυτό καθ'εαυτό δηλ. ανεξάρτητα από την ανθρώπινη συνείδηση. Κι όταν γνωρίσουµε το πράγµα καθ'εαυτό τότε γίνεται πράγµα για µας. "Στην πραγµατικότητα, ο κάθε άνθρωπος παρατηρούσε εκατοµµύρια φορές την απλή κι ολοφάνερη µετατροπή του "πράγµατος καθ'εαυτό" σε φαινόµενο "σε πράγµα για µας". Αυτή ακριβώς η µετατροπή είναι η γνώση" (Λένιν). Ο χυµός του καουτσουκόδεντρου ήταν "πράγµα καθ'εαυτό" ως ότου η χηµεία έµαθε να χρησιµοποιεί το ελαστικό για τις ανάγκες της βιοµηχανίας, µεταβάλλοντάς το έτσι από άγνωστο ακόµα για µας "πράγµα καθ'εαυτό" σε πράγµα για µας". Με την ανάπτυξη της επιστήµης και της τεχνικής τα πράγµατα καθ'εαυτά που δεν είναι γνωστά γίνονται συνεχώς λιγότερα.

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

238

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

Πραγµατισµός - Αντιδραστική ιδεαλιστική τάση στη σύγχρονη αστική φιλοσοφία, που αρνείται την αντικειµενικότητα της αλήθειας και ισχυρίζεται ότι η αξία µιας επιστηµονικής θεωρίας δεν καθορίζεται από το κατά πόσο αντανακλά σωστά την πραγµατικότητα, αλλ'αποκλειστικά από το όφελος ή το κέρδος που η θεωρία αυτή δίνει στη µια ή στην άλλη συγκεκριµένη περίπτωση. Ξεκινώντας απ'αυτήν την προϋπόθεση ο πραγµατισµός θεωρεί τις "αλήθειες" της θρησκείας (π.χ. τους µύθους για την άσπορη σύλληψη του Ιησού, για την ύπαρξη θεού, άδη, παράδεισου κλπ.) τόσο ξιόπιστες όσο και τις αλήθειες της επιστήµης. Μαζί µ'αυτό ο πραγµατισµός παραδέχεται τις µαθηµατικές και φυσικοεπιστηµονικές θεωρίες όχι σαν σωστές αντανακλάσεις των αντικειµενικών νόµων της φύσης, αλλά σαν υποκειµενικές, θεληµατικά φκιαγµένες, υποθέσεις των επιστηµόνων, που µ'αυτές µπορούν να λύνουν, µε περισσότερη ή λιγότερη άνεση, τούτα ή εκείνα τα πραχτικά καθήκοντα. Η αντιδραστική ουσία του πραγµατισµού είναι ολοφάνερη. Ο πραγµατισµός σα φιλοσοφική διδασκαλία διαµορφώθηκε στο τέλος του 19ου αιώνα και διαδόθηκε

Φιλοσοφικό Λεξικό

239

www.minibook.gr το περισσότερο στην Αµερική και στην Αγγλία, όπου εκπρόσωποί του ήταν ο Τζαίηµς (James W., 1842-1910), ο Ντιου (Dewey, 1869-), κ.ά.

Πράξη, πραχτική - Βλέπε: Θεωρία και πράξη.

Προσωπικότητα στην ιστορία - Συχνά οι αστοί θεωρητικοί ή ανάγουν όλη την ιστορία στην συνειδητή δράση των µεγάλων προσωπικοτήτων (βασιλιάδων, στρατηλατών κλπ.), µη βλέποντας καµιά νοµοτέλεια σ'αυτή, ή εκµηδενίζουν τη δράση των ανθρώπων, θεωρώντας τον άνθρωπο σαν όργανο της τυφλής αναγκαιότητας, της θείας βούλησης, της άγνωστης µοίρας. Στην πρώτη περίπτωση, η ιστορία εξετάζεται σαν περιοχή, όπου όλα γίνονται σύµφωνα µε την αυθαιρεσία, τις επιθυµίες και τα ιδανικά των διανοουµένων που "σκέπτονται κριτικά" ή των "ηρώων". Τετοια π.χ. είναι η θεωρία των ναρόντνικων για "ήρωες" και "όχλο". Στη δεύτερη περίπτωση, η ιστορία παίρνει µοιραίο χαρακτήρα: όλα είναι προκαθορισµένα και γίνονται ανεξάρτητα από τη δράση των ανθρώπων. Σε

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

240

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

τέτοια αντίληψη της ιστορίας οδηγεί ιδιαίτερα η άποψη των χυδαίων οικονοµικών υλιστών, όπως έγινε µε τους "οικονοµιστές", τους µενσεβίκους κ.ά. Η ουσία της χυδαίας οικονοµικής αντίληψης της ιστορίας είναι η µείωση της σηµασίας της ενεργού δράσης του επαναστατικού κόµµατος, η εµµονή στο αυθόρµητο, η άρνηση του µεγάλου ρόλου της πρωτοπόρας θεωρίας, των ιδεών. Και µε τη µια και µε την άλλη άποψη είναι αδύνατη η πρόβλεψη των γεγονότων, συνεπώς και η επιστηµονική πολιτική. Ο µαρξισµός-λενινισµός διδάσκει πως οι άνθρωποι δηµιουργούν µόνοι τους την ιστορία τους, πάντα όµως µέσα σε ιστορικά καθορισµένες υλικές συνθήκες. Η επίδραση, που εξασκεί στην πορεία των γεγονότων η διαλεχτή προσωπικότητα είναι τόσο µεγαλύτερη όσο καλύτερα αυτή κατανοεί την αντικειµενική νοµοτέλεια και την κατεύθυνση της εξέλιξης. "... Η ιδέα της ιστορικής αναγκαιότητας καθόλου δεν υποσκάπτει το ρόλο της προσωπικότητας στην ιστορία" (Λένιν). Η πορεία της ιστορίας καθορίζεται από τις συνθήκες της υλικής ζωής της κοινωνίας. Η προσωπικότητα όµως, που κατανοεί τις ανάγκες της οικονοµικής εξέλιξης της κοινωνίας, τις ανάγκες της πρωτοπόρας τάξης, µπορεί να µπει επί κεφαλής στα γεγονότα και συσπειρώνοντας γύρω της τους ανθρώπους, να προωθήσει τα γεγονότα αυτά προς

Φιλοσοφικό Λεξικό

241

www.minibook.gr τα µπρος. Αυτή είναι η αληθινή σηµασία της προσωπικότητας, το κύρος της, ο ρόλος της στην κοινωνική ζωή. Ο µαρξισµός-λενινισµός λύνει το ζήτηµα του ρόλου της προσωπικότητας στην ιστορία σε στενή σύνδεση µε το ζήτηµα του ρόλου των µαζών. Ο "ακρογωνιαίος" λίθος του µαρξισµού είναι η µάζα, και η απελευθέρωση της µάζας είναι για το µαρξισµό ο κυριότερος όρος για την απελευθέρωση της προσωπικότητας. Σύµφωνα δηλ. µε το µαρξισµό, είναι αδύνατο ν'απελευθερωθεί η προσωπικότητα όσο δεν απελευθερώνεται η µάζα. Γι'αυτό και το σύνθηµά του είναι: "όλα για τις µάζες" (Στάλιν). Η προλεταριακή επανάσταση και η νίκη του σοσιαλισµού απελευθέρωσαν εκατοµµύρια εργαζόµενους από την καταπίεση και την εκµετάλλευση και δηµιούργησαν πρωτόφαντες δυνατότητες για την ανάπτυξη της ανθρώπινης προσωπικότητας.

Πρωτεύουσες και δευτερεύουσες ιδιότητες των πραγµάτων - Μερικοί υλιστές της προµαρξιστικής περιόδου (π.χ. ο Λοκ) ονόµαζαν πρωτεύουσες ιδιότητες των πραγµάτων την έκταση, την κίνηση, τη µορφή, τον όγκο κλπ. και δευτερεύουσες ιδιότητες το χρώµα, τον ήχο, τη µυρουδιά, τη γεύση κλπ.

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

242

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

Πίστευαν πως οι πρωτεύουσες ιδιότητες είναι αντικειµενικές, γιατί διατηρούνται σε κάθε αλλαγή του αντικειµένου, ενώ οι δευτερεύουσες ιδιότητες είναι υποκειµενικές γιατί αποδίδονται στο αντικείµενο από το υποκείµενο που γνωρίζει. Ο χωρισµός αυτός έδωσε αφορµή στον ιδεαλιστή Μπέρκλεϋ να θεωρήσει υποκειµενικές όχι µόνον τις δευτερεύουσες ιδιότητες, αλλά και τις πρωτεύουσες και ν'αρνηθεί έτσι ολότελα την αντικειµενική ύπαρξη των πραγµάτων. Ο διαλεχτικός υλισµός δεν παραδέχεται το χωρισµό των ιδιοτήτων σε πρωτεύουσες και δευτερεύουσες, υποστηρίζοντας πως οι ιδιότητες των πραγµάτων είναι συµφυείς µε τα ίδια τα πράγµατα, άρα είναι αντικειµενικές. Ο διαλεχτικός υλισµός παραδέχεται πως η ορθότητα της αντανάκλασης των ιδιοτήτων των πραγµάτων στην ανθρώπινη συνείδηση επαληθεύεται µε την πραχτική, την πείρα, την πρόοδο της ανθρώπινης γνώσης.

Φιλοσοφικό Λεξικό

243

www.minibook.gr

Ρ Ρασιοναλισµός - Βλέπε: ορθολογισµός.

Ρεαλισµός µεσαιωνικός (realismus, από το λατιν. res = πράγµα) - Τάση στη µεσαιωνική σχολαστική, που ισχυρίζονταν ότι οι γενικές έννοιες (γένη, universalia) έχουν δική τους πραγµατική και αντικειµενική ύπαρξη (realia). Οι ρεαλιστές υποστήριζαν δύο θέσεις: α) οι γενικές έννοιες υπάρχουν πριν από τα πράγµατα και β) οι γενικές έννοιες είναι η ουσία των πραγµάτων. 'Ετσι, ο µεσαιωνικός ρεαλισµός στέκονταν στην ιδεαλιστική θέση του αρχαίου 'Ελληνα φιλόσοφου Πλάτωνα, που δίδασκε πως ο πολύµορφος κόσµος των ιδεών είναι πραγµατικός και η αντικειµενική πραγµατικότητα είναι µόνο µια ωχρή αποµίµηση του κόσµου των ιδεών. Ο µεσαιωνικός ρεαλισµός ήταν η φιλοσοφική βάση του καθολικισµού. Επιφανείς εκπρόσωποί του ήταν ο Ανσέλµος ο Κανταβρυγίας (Anselmus, 1033-1109) και ο Γουλιέλµος από το Σαµπώ

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

244

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

(Guillaume de Champeaux, 1070-1121). Ενάντια στο ρεαλισµό έκαναν επίµονο αγώνα οι εκπρόσωποι της νοµιναλιστικής τάσης στη σχολαστική (Βλ. Νοµιναλισµός).

Ρεβιζιονισµός

φιλοσοφικός

(revisionismus, αναθεωρητικισµός, από το revision = αναθεώρηση) - Εχθρική προς το µαρξισµό τάση, που έκανε την πρώτη εµφάνισή της ενάντια στο διαλεχτικό υλισµό στο τέλος του 1890, κάτω από τη σηµαία της "αναθεώρησης" και της "διόρθωσης" της φιλοσοφικής βάσης του µαρξισµού. Γενάρχης του ρεβιζιονισµού θεωρείται ο Μπερνστάιν (βλ. λ.). Τη διαλεχτική, δηλ. τη διδασκαλία για την εξέλιξη πάνω στη βάση εσωτερικών αντιθέσεων και αλµάτων, οι ρεβιζιονιστές την αντικατέστησαν µ'ένα χυδαίο εξελικτικισµό, που βλέπει την κίνηση σαν απλή πορεία ανάπτυξης, σαν αργή και βαθµιαία εξέλιξη. Ξεκινώντας απ'αυτό οι ρεβιζιονιστές αρνιόνταν τη δικτατορία του προλεταριάτου, αντιπαρατάσσοντας σ'αυτή την ειρηνική ανέλιξη του καπιταλισµού σε σοσιαλισµό. Προπαγάνδιζαν τη συνεργασία µε την αστική τάξη, τη διδασκαλία για αρµονία των ταξικών συµφερόντων κλπ.

Φιλοσοφικό Λεξικό

245

www.minibook.gr Μαζί µε τον καντιανό ρεβιζιονισµό του Μπερνστάιν και των άλλων εµφανίστηκαν οι ρεβιζιονιστές της µαρξιστικής ερµηνείας: ο Φ. 'Αντλερ στην Αυστρία, ο Μπογντάνωφ, ο Λουνατσάρσκυ, ο Γιουσκέβιτς κ.ά. στη Ρωσία. Οι ρεβιζιονιστές µαχιστές προσπαθούσαν ν' αντικαταστήσουν το διαλεχτικό και ιστορικό υλισµό µε την αντιδραστική φιλοσοφία τουΜαχ . Τυπικοί ρεβιζιονιστές στον τοµέα της φιλοσοφίας ήταν ο Κάουτσκυ και οι άλλοι θεωρητικοί της 2ης ∆ιεθνούς. Ο φιλοσοφικός τους ρεβιζιονισµός ήταν η βάση του πολιτικού τους οπορτουνισµού και της προδοσίας της υπόθεσης της προλεταριακής επανάστασης. Μόνο ο Λένιν και ο Στάλιν εξόρµησαν ενάντια στην αναθέωρηση των φιλοσοφικών και των επιστηµονικο-ιστορικών βάσεων του µαρξισµού και υπεράσπισαν αυτές τις βάσεις. Στη Σοβιετική 'Ενωση αντιµαρξιστικά, ρεβιζιονιστικά ρεύµατα στη φιλοσοφία ήταν ο µηχανικός υλισµός (βλ. λ.) και ο µενσεβικίζων ιδεαλισµός (βλ. λ.).

Ρελατιβισµός (σχετικότητα, relativismus, από το λατινικό relativus = σχετικός) - Θεωρία για την υποκειµενικότητα και την εξάρτηση της ανθρώπινης γνώσης από όρους. Με το να παραδέχεται ο ρελατιβισµός

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

246

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

τη σχετικότητα της γνώσης αρνείται την αντικειµενικότητά της, υποστηρίζει πως οι γνώσεις µας δεν αντανακλούν τις ιδιότητες του αντικειµενικού κόσµου. "Ο ρελατιβισµός, σα βάση της θεωρίας της γνώσης, δεν είναι µόνο η αναγνώριση της σχετικότητας των γνώσεών µας, αλλά και η άρνηση οποιουδήποτε αντικειµενικού µέτρου ή προτύπου, που υπάρχει ανεξάρτητα από τον άνθρωπο και που το πλησιάζει η σχετική µας γνώση" (Λένιν). 'Οταν η επιστήµη απόδειξε πως οι γνώσεις µας για τη σύνθεση της ύλης είναι σχετικές, κατά προσέγγιση ακριβείς και πως το άτοµο διασπάται σε ηλεκτρόνια (που κι αυτό δεν αποτελεί το όριο των γνώσεών µας για την ύλη), οι ρελατιβιστές φυσικοί άρχισαν ν'αρνιούνται την πραγµατικότητα του ατόµου και της ύλης. Ο ρελατιβισµός, που υποστηρίζει την απόλυτη σχετικότητα των γνώσεών µας, δηλ. την πλήρη εξάρτησή τους από ορισµένους όρους, την υποκειµενικότητα, τον αυθορµητισµό, οδηγεί στον υποκειµενικό ιδεαλισµό. Ο διαλεχτικός υλισµός, που παραδέχεται τη σχετικότητα της γνώσης, πιστεύει πως η γνώση είναι σχετική µόνο µε την έννοια, της πληρότητας των γνώσεων που έχουµε αποχτήσει, έχει όµως τη σηµασία αντικειµενικής αλήθειας (βλ. λ.), γιατί είναι η

Φιλοσοφικό Λεξικό

247

www.minibook.gr αντανάκλαση στη νόησή µας του κόσµου που υπάρχει πραγµατικά.

Σ Σολιπσισµός (Solipsismus, από το λατ. Solus ipse = ο ίδιος µονάχα) - Σύµφωνα µε τη φιλοσοφική αυτή άποψη µονάχα εγώ υπάρχω, εγώ µόνος ή µόνο η συνείδησή µου υπάρχει, όλος ο άλλος κόσµος και οι άνθρωποι δεν έχουν πραγµατική ύπαρξη, αλλά είναι δηµιουργήµατα της συνείδησης, της φαντασίας µου. Ο υποκειµενικός ιδεαλιστής καταλήγει αναπόφευκτα στο σολιπσισµό, γιατί βεβαιώνοντας πως ο κόσµος είναι αίσθηση ή παράστασή του, είναι αναγκασµένος να παραδεχτεί πως οι άλλοι άνθρωποι είναι µονάχα αίσθησή του και πως στην πραγµατικότητα υπάρχει µόνον αυτός. Ο παραλογισµός του σολιπσισµού είναι ολοφάνερος κι ανατρέπεται από την επιστήµη και την πείρα.

Σοσιαλ - δαρβινισµός - Λαθεµένη µεταφορά του δαρβινισµού (βλ. λ.), δηλ. του νόµου που ανακάλυψε

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

248

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

ο Ντάρβιν σχετικά µε τον αγώνα για την ύπαρξη των ζώων και των φυτών, στον τοµέα των κοινωνικών σχέσεων, στον τοµέα της ταξικής πάλης. Οι σοσιαλδαρβινιστές ισχυρίζονται πως οι κυρίαρχες εκµεταλλευτικές τάξεις αποτελούνται δήθεν από τους ανθρώπους µε τα περισσότερα φυσικά χαρίσµατα, από τους νικητές στον αγώνα για την ύπαρξη. Η αστική τάξη χρησιµοποιεί τέτοιου είδους "θεωρία" για να δικαιολογήσει τους αρπαχτικούς ιµπεριαλιστικούς πολέµους, την εκµετάλλευση των αποικιακών λαών, την υποδαύλιση του φυλετικού µίσους, την κοινωνική ανισότητα των ανθρώπων στην κεφαλαιοκρατική κοινωνία. Ο σοσιαλδαρβινισµός δεν έχει τίποτε το κοινό µε την επιστήµη. Ο µαρξισµός θεωρεί σφαλερή κι "αδύνατη την απλή µεταφορά των νόµων από την κοινωνία των ζώων στην κοινωνία των ανθρώπων" ('Ενγκελς). Η εξέλιξη της ανθρώπινης κοινωνίας γίνεται µε ιδιαίτερους δικούς της νόµους, τους νόµους της εξέλιξης της υλικής παραγωγής, που διαφέρουν ριζικά από τους βιολογικούς νόµους της εξέλιξης του οργανικού κόσµου.

Φιλοσοφικό Λεξικό

249

www.minibook.gr

Σοσιαλισµός και κοµµουνισµός - ∆ύο φάσεις, δύο βαθµίδες της εξέλιξης της κοµµουνιστικής κοινωνίας. Ο σοσιαλισµός είναι η πρώτη, η χαµηλότερη βαθµίδα της κοµµουνιστικής κοινωνίας. Η ατοµική ιδιοχτησία στα µέσα της παραγωγής έχει καταργηθεί. Οικονοµική βάση της κοινωνίας είναι το σοσιαλιστικό σύστηµα της οικονοµίας και η σοσιαλιστική ιδιοχτησία στα εργαλεία και τα µέσα της παραγωγής. Οι τάξεις των εκµεταλλευτών έχουν καταργηθεί, η εκµετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο εξαφανίστηκε. Η σοσιαλιστική κοινωνία στη Σοβιετική 'Ενωση αποτελείται από τους εργαζόµενους της πόλης και του χωριού, από την εργατική τάξη, την αγροτιά και από τους διανοούµενους. Οι ταξικές διακρίσεις ανάµεσά τους σιγά-σιγά ξεκαθαρίζονται. Η οικονοµική ζωή της κοινωνίας καθορίζεται και διευθύνεται από το κρατικό λαϊκο-οικονοµικό σχέδιο. Το δικαίωµα της εργασίας, της ανάπαυσης και της µόρφωσης εξασφαλίζεται σ'όλους τους εργαζόµενους. Η εργασία είναι υποχρέωση και ζήτηµα τιµής για τον καθένα. Αρχή του σοσιαλισµού είναι: όποιος δενεργάζεται δεν τρώγει. Ο καθένας εργάζεται σύµφωνα µε τις ικανότητές του και αµοίβεται σύµφωνα την εργασία του. Η σοσιαλιστική κοινωνία, εξασφαλίζει τόση µεγάλη ανάπτυξη της παραγωγικότητας της εργασίας, της τεχνικής, της επιστήµης, του πολιτισµού, ώστε

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

250

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

δηµιουργεί όλες τις προϋποθέσεις για το βαθµιαίο πέρασµα στην ανώτερη φάση, στον κοµµουνισµό. Στη δεύτερη, την ανώτερη φάση, ανάµεσα στους ανθρώπους δεν θα υπάρχουν ταξικές διακρίσεις. 'Ολα τα υπολείµµατα του κεφαλαιοκρατικού συστήµατος στη συνείδηση των ανθρώπων θα εξαλειφθούν. Τελειωτικά θα εξαφανισθεί η αντίθεση µεταξύ πόλης και χωριού, µεταξύ πνευµατικής και σωµατικής εργασίας. Αποφασιστικός όρος για το πέρασµα στην ανώτερη φάση, στον κοµµουνισµό, είναι να φτάσει η παραγωγικότητα της δουλειάς σε τέτοιο επίπεδο ώστε να είναι δυνατή η πραγµατοποίηση της βασικής αρχής του κοµµουνισµού: "από τον καθένα σύµφωνα µε τις ικανότητές του, στον καθένα σύµφωνα µε τις ανάγκες του". Σήµερα που στη Σοβιετική 'Ενωση έχει βασικά ανοικοδοµηθεί η σοσιαλιστική κοινωνία "... η 'Ενωση Σοβιετικών Σοσιαλιστικών ∆ηµοκρατιών µπήκε σε νέα τροχιά εξέλιξης, στην τροχιά της αποτελείωσης της ανοικοδόµησης της σοσιαλιστικής κοινωνίας και του βαθµιαίου περάσµατος στην κοµµουνιστική κοινωνία" (Ιστορία ΚΚΣΕ - µπ.).

Φιλοσοφικό Λεξικό

251

www.minibook.gr

Σοφιστική - Εφαρµογή στις συζητήσεις ή στις αποδείξεις λαθεµένων επιχειρηµάτων. Προσφυγή σε κάθε είδους τεχνάσµατα που παίρνουν εξωτερική, τυπική ορθότητα µε το λεγόµενο σόφισµα. Χαρακτηριστική εφαρµογή της σοφιστικής είναι "η έξαρση της εξωτερικής οµοιότητας των περιστατικών χωρίς σύνδεση ανάµεσα στα γεγονότα" (Λένιν). 'Ετσι π.χ. ο Πλεχάνωφ στον πρώτο παγκόσµιο ιµπεριαλιστικό πόλεµο δικαιολογούσε το σοσιαλπατριωτισµό του µ'ένα σόφισµα, παρουσιάζοντας τον ιµπεριαλιστικό πόλεµο σαν εθνικο-απελευθερωτικό κι έτσι προσπαθούσε να εφαρµόσει στον ιµπεριαλιστικό πόλεµο τα λόγια του Μαρξ για την υποστήριξη του εθνικο-απελευθερωτικού πολέµου. Ο σοφιστής αρπάζεται από την "εξωτερική οµοιότητα των περιστατικών και προσπαθεί να εφαρµόσει τις ιδιότητες ή τους νόµους µιας κατηγορίας φαινοµένων σ'εντελώς διαφορετικά φαινόµενα".

Σπινόζα (Βαρούχ-Βενέδικτος, 1632-1677) ∆ιάσηµος ολλανδός υλιστής φιλόσοφος. Ο Σπινόζα δεν παραδέχονταν το θεό σαν δηµιουργό της φύσης, θεωρώντας πως η ίδια η φύση είναι θεός. 'Ετσι έλεγε πως η φύση είναι η αιτία του ίδιου του εαυτού της που κλείνει

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

252

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

η ίδια µέσα της την αιτία της δικής της ύπαρξης, όπως και της ύπαρξης όλων των πραγµάτων. Αντίθετα µε το δυϊσµό (βλ. λ. ) του Ντεκάρτ, ο Σπινόζα δηµιούργησε µονιστικό σύστηµα, όπου η νόηση και η έκταση (etenbue, extention) θεωρούνται κατηγορούµενα (ουσιαστικές ιδιότητες) µιας ενιαίας ουσίας φύσης. Ο Σπινόζα θεωρούσε την κίνιση σαν µηχανική µετατόπιση του σώµατος στο χώρο και όχι σαν κατηγορούµενο της ουσίας και την απόδινε µόνο στα επί µέρους πράγµατα. Γι'αυτό από τη φιλοσοφία του Σπινόζα έβγαινε πως αλλάζουν µόνο τα επί µέρους πράγµατα, ενώ η φύση στην ολότητά της µένει πάντα αµετάβλητη. Στη θεωρία της γνώσης ο Σπινόζα ήταν συνεχιστής του ορθολογισµού του Ντεκάρτ και θεωρούσε πως η αληθινή γνώση αποχτάται από το λογικό, χωρίς τη βοήθεια των αισθήσεων. Καµιά φορά θεωρούν κατά λάθος το Σπινόζα πανθεϊστή (βλ. λ.). Στην πραγµατικότητα όµως ήταν άθεος κι έκανε δριµύτατη κριτική στη θρησκεία. Γι'αυτό το 1656 τον αφόρισαν και τον έδιωξαν από την εβραϊκή κοινότητα. Στις πολιτικές του πεποιθήσεις ο Σπινόζα ήταν οπαδός της αστικής δηµοκρατίας. Ο υλισµός του Σπινόζα είχε µεγάλη επίδραση στους Γάλλους υλιστές και στο γερµανικό διαφωτισµό του 18ου αιώνα. Τα βασικά του έργα είναι: "Η ηθικη" 1675, "Πραγµατεία για την τελειοποίηση του

Φιλοσοφικό Λεξικό

253

www.minibook.gr λογικού" 1662, "Θεολογική πολιτική πραγµατεία" 1670, "Αλληλογραφία" 1677.

Συγκεκριµένη αλήθεια - Ο µαρξισµόςλενινισµός βεβαιώνει πως η αλήθεια είναι πάντα συγκεκριµένη, γιατί όλα εξαρτώνται από τις συνθήκες, από τον τόπο και το χρόνο. Ο µαρξισµός αρνείται την ύπαρξη αφηρηµένων αληθειών, που ισχύουν δήθεν για όλες τις εποχές και απαιτεί συγκεκριµένη ιστορική τοποθέτηση στην εξήγηση των φαινοµένων. 'Ετσι π.χ. το αίτηµα αστική λαοκρατική δηµοκρατία στις συνθήκες του τσαρισµού στα 1905 στη Ρωσία ήταν επαναστατικό, ενώ στις συνθήκες της Σοβιετικής 'Ενωσης είναι ακατανόητο και αντεπαναστατικό, γιατί η αστική δηµοκρατία σε σύγκριση µε τη σοβιετική είναι ένα βήµα προς τα πίσω. Κάθε έννοια, αν την πάρουµε αφηρηµένα, δηλ. έξω από κάθε σύνδεση και σχέση, είναι δίχως περιεχόµενο και ακατανόητη. Τέτοιες είναι π.χ. οι αφηρηµένες έννοιες "ισότητα", "καλό", "δηµοκρατία" κλπ. Η έννοια της "ισότητας" αποχτά νόηµα µονάχα όταν την εξετάσουµε συγκεκριµένα: ισότητα τίνος, µε ποιον και σε τι; Επίσης δεν υπάρχει "δηµοκρατία", αλλ'υπάρχει αστική δηµοκρατία και δηµοκρατία

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

254

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

προλεταριακή, σοσιαλιστική. Ο µαρξισµός διδάσκει πως δεν υπάρχει αφηρηµένη αλήθεια, η αλήθεια είναι πάντα συγκεκριµένη.

Σύµπλεγµα αισθηµάτων - 'Ορος στην ιδεαλιστική φιλοσοφική διδασκαλία του Μαχ και του Αβενάριου. Σύµφωνα µ'αυτόν, τα αντικείµενα γίνονται γνωστά µονάχα σαν αθροίσµατα (συµπλέγµατα) των αισθηµάτων µας (χρώµα, σχήµα, βάρος, όγκος κλπ.). Την άποψη ότι το πράγµα είναι σύµπλεγµα αισθηµάτων δίχως υλική βάση, ο Μαχ και ο Αβενάριος την πήραν από τον υποκειµενικό ιδεαλιστή Μπέρκλεϋ. Ο υλισµός θεωρεί τα αισθήµατα σαν αντανακλάσεις, σαν εικόνες των αντικειµένων του εξωτερικού κόσµου, που υπάρχουν ανεξάρτητα από τη συνείδηση του ανθρώπου.

Σύνθεση - Βλέπε: Θέση-αντίθεση-σύνθεση.

Φιλοσοφικό Λεξικό

255

www.minibook.gr

Σχετική αλήθεια - Η πορεία της γνώσης του κόσµου και των νόµων του δεν έχει τέλος, όπως και η εξέλιξη της φύσης και της κοινωνίας. Οι γνώσεις µας, σε κάθε βαθµίδα της εξέλιξης, είναι σχετικά έγκυρες και αποχτούν όλο και περισσότερο βάθος και ακρίβεια, όσο αναπτύσσεται η επιστήµη. 'Ετσι, το άτοµο θεωρούνταν αδιαίρετο ως τις αρχές του 20ού αιώνα, οπότε αποδείχτηκε πως κι αυτό αποτελείται από ηλεκτρόνια. Η άποψη αυτή βαθαίνει και πλαταίνει τις γνώσεις µας για τη φύση. Αλλά ό,τι γνωρίζει τώρα η επιστήµη σχετικά µε τη σύνθεση της ύλης δεν είναι η τελευταία και οριστική αλήθεια. "... Ο διαλεχτικός υλισµός επιµένει ότι όλ'αυτά τα όρια στη γνώση της φύσης, είναι για την ανθρώπινη επιστήµη που προοδεύει πρόσκαιρα, σχετικά, κατά προσέγγιση. Το ηλεκτρόνιο είναι τόσο αδιαίρετο, όσο και το άτοµο. Η φύση δεν έχει τέλος" (Λένιν). Ο διαλεχτικός υλισµός ενώ δέχεται ότι η γνώση µας είναι σχετική, ταυτόχρονα πιστεύει πως κάθε σχετική αλήθεια σηµαίνει πλησίασµα στην απόλυτη αλήθεια, πως κάθε βήµα της επιστηµονικής γνώσης περιέχει και στοιχεία απόλυτης, δηλ. πλήρους αλήθειας.

Σχολαστική (από το λατινικό schola = σχολείο) - Η ονοµασία αυτή επικράτησε για όλη τη φιλοσοφία του

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

256

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

µεσαίωνα, γιατί ήταν διασπασµένη σε πολλές σχολές και τάσεις, που καταπολεµούσαν η µια την άλλη κι ακόµα γιατί η φιλοσοφική σκέψη του µεσαίωνα είχε ιδιαίτερο χαρακτήρα. Η φιλοσοφία του µεσαίωνα βρισκόταν ολότελα στην υπηρεσία της εκκλησιαστικής δογµατικής, ήταν "υπηρέτρια της θεολογίας" (ancilla theologiae) και γι'αυτό δεν ερευνούσε τη φύση και τη γύρω πραγµατικότητα, αλλά προσπαθούσε να βγάλει από τα γενικά δόγµατα της εκκλησίας συγκεκριµένα συµπεράσµατα και κανόνες για τη συµπεριφορά του ανθρώπου. Γι'αυτό ονοµάζουµε "σχολαστική" κάθε αποσπασµένο από τη ζωή άγονο λογισµό, την προσήλωση στο γράµµα, το άκαρπο διάβασµα, το να ενεργούµε µόνο µε έννοιες και συλλογισµούς, χωρίς να προσφεύγουµε στα γεγονότα και στην πράξη. Οι κυριότερες κατευθύνσεις στη σχολαστική ήταν ο ρεαλισµός (βλ. λ.). ('Ανσελµος ο Κανταβρυγίας, Θωµάς ο Ακινάτης 1225-1274) και ο νοµιναλισµός (βλ. λ.) (Ντουνς Σκότους, Γουλιέλµος από το 'Οκκαµ). Η πρώτη αστική φιλοσοφία αναπτύχθηκε στον αγώνα ενάντια στη σχολαστική.

Φιλοσοφικό Λεξικό

257

www.minibook.gr

Τ Tάξεις (κοινωνικές)- "Τάξεις ονοµάζονται µεγάλες οµάδες ανθρώπων, που διαφέρουν µεταξύ τους από τη θέση που έχουν σ'ένα ιστορικά καθορισµένο σύστηµα κοινωνικής παραγωγής, από τη σχέση τους µε τα µέσα της παραγωγής (που τις περισσότερες φορές είναι νοµικά κατοχυρωµένη), από το ρόλο τους στην κοινωνική οργάνωση της εργασίας και, συνεπώς, από το πώς και πόσο µερίδιο παίρνουν από τον κοινωνικό πλούτο που τους αναλογεί. Οι τάξεις είναι τέτοιες οµάδες ανθρώπων που η µια µπορεί να οικειοποιείται τη δουλειά της άλλης χάρη στη διαφορά της θέσης τους σ'ένα ορισµένο σύστηµα της κοινωνικής οικονοµίας"(Λένιν). Η εµφάνιση των τάξεων συνδέεται ιστορικά µε την ενφάνιση και την ανάπτυξη του κοινωνικού καταµερισµού της εργασίας και της ατοµικής ιδιοχτησίας στα µέσα της παραγωγής. ∆ουλοχτήτες και δούλοι είναι οι βασικές τάξεις της δουλοχτητικής κοινωνίας. Οι φεουδάρχες, που οικειοποιήθηκαν τη γη και οι υποταγµένοι σ'αυτούς και εκµεταλλευόµενοι δουλοπάροικοι αγρότες, είναι οι βασικές τάξεις της φεουδαρχικής κοινωνίας.

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

258

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

Oι εφαλαιοκράτες ιδιοχτήτες των εργοστασίων και οι προλετάριοι, που δουλεύουν στις κεφαλαιοκρατικές φάµπρικες και στα εργοστάσια, είναι οι βασικές τάξεις της κεφαλαιοκρατικής κοινωνίας. Οι εκµεταλλευόµενες τάξεις δηµιουργούν µε την εργασία τους όλο τον κοινωνικό πλούτο, που απ'αυτόν οι εκµεταλλευτές οικειοποιούνται το µερίδιο του λέοντος. Ο εργαζόµενος παίρνει ένα µηδαµινό µερίδιο από τον πλούτο που δηµιουργεί ο ίδιος µε τη δουλειά του. Οι αντιθέσεις ανάµεσα στις τάξεις οδηγούν αναπόφευκτα στην ταξική πάλη των εκµεταλλευοµένων µε τους εκµεταλλευτές. Στην ιστορία της ταξικής κοινωνίας και της ταξικής πάλης το προλεταριάτο κατέχει µια ιδιαίτερη θέση. Η πάλη των δούλων ενάντια στους δουλοχτήτες, των δουλοπάροικων ενάντια στους φεουδάρχες, οδήγησε µόνο στην αντικατάσταση µιας µορφής εκµετάλλευσης από την άλλη. Η προλεταριακή επανάσταση, γκρεµίζοντας το κεφαλαιοκρατικό καθεστώς και δηµιουργώντας το σοσιαλιστικό, καταργεί την ατοµική ιδιοχτησία στα µέσα της παραγωγής, οδηγεί στην εξαφάνιση των τάξεων και θάβει για πάντα στην εκµετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο.

Φιλοσοφικό Λεξικό

259

www.minibook.gr

Τάξεις στη Σοβιετική 'Ενωση - Η νίκη του σοσιαλισµού άλλαξε ριζικά την ταξική διάρθρωση στη Σοβιετική 'Ενωση. Στα χρόνια του εµφυλίου πολέµου εκµηδενίστηκε η τάξη των τσιφλικάδων, απαλλοτριώθηκε η µεγάλη αστική τάξη. Είναι όµως αδύνατο να εκµηδενιστούν µονοµιάς οι τάξεις. 'Εµειναν ακόµη διάφοροι τρόποι παραγωγής. Μη τη νίκη της οχτωβριανής επανάστασης άλλαξαν οι αµοιβαίες σχέσεις µεταξύ των τάξεων. Το προλεταριάτο και η αγροτιά έγιναν βασικές τάξεις. Υπήρχαν όµως εκτός απ'αυτές, η αστική τάξη των πόλεων και οι "κουλάκοι" στο χωριό. Αφού εκµηδένισε τον καπιταλισµό πολιτικά στα 1917 η εργατική τάξη, σε συµµαχία µε την αγροτιά, έβαλε για καθήκον της να τσακίσει τον καπιταλισµό και οικονοµικά, να ξερριζώσει τις οικονοµικές ρίζες που τρέφουν τον καπιταλισµό. Η εκβιοµηχάνιση της χώρας, η κολλεχτιβοποίηση της αγροτικής οικονοµίας, η εκµηδένιση των "κουλάκων" σαν τάξη, οδήγησαν στη νίκη του σοσιαλισµού.Οι εκµεταλλευτικές τάξεις εξαφανίστηκαν. Η εργατική τάξη έπαψε να είναι προλεταριάτο µε την πρώτη σηµασία της λέξης και µεταβλήθηκε σε µια νέα, απαλλαγµένη από εκµετάλλευση, τάξη που "κατάργησε το κεφαλαιοκρατικό οικονοµικό σύστηµα και εγκαθίδρυσε τη σοσιαλιστική ιδιοχτησία στα εργαλεία και στα µέσα της παραγωγής και

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

260

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

που κατευθύνει τη σοβιετική κοινωνία στο δρόµο του κοµµουνισµού" (Στάλιν). Η αγροτιά επίσης στη Σοβιετική 'Ενωση άλλαξε ριζικά. Αντί τα εκατοµµύρια σκόρπια µικρά και µεσαία νοικοκυριά µε την πρωτόγονη και καθυστερηµένη τεχνική, "τώρα στη Σοβιετική 'Ενωση αναπτύχτηκε ολότελα καινούργια αγροτιά. ∆εν υπάρχουν πια τσιφλικάδες και κουλάκοι, έµποροι και τοκογλύφοι, που θα µπορούσαν να εκµεταλλεύονται την αγροτιά. Η τεράστια πλειοψηφία των αγροτικών νοικοκυριών µπήκε στα κοχλόζ,που βάση τους δεν είναι η ατοµική ιδιοχτησία στα µέσα παραγωγής, αλλά η κολλεχτιβιστική ιδιοχτησία, που στηρίζεται στην κολλεχτιβιστική εργασία. Αυτός είναι καινούργιος τύπος αγροτιάς, απαλλαγµένης από κάθε εκµετάλλευση. Η ιστορία της ανθρωπότητας δε γνώρισε ακόµα τέτοια αγροτιά" (Ιστορία του ΚΚΣΕ - µπ.). Στην προεπαναστατική περίοδο οι διανοούµενοι προέρχονταν κυρίως από τους ευγενείς και την αστική τάξη. Οι τωρινοί σοβιετικοί διανοούµενοι, στην πλειοψηφία τους, βγήκαν µέσα από τους εργαζόµενους. 80-90% των σοβιετικών διανοουµένων είναι χθεσινοί εργάτες και αγρότες ή παιδιά εργατών και αγροτών. Είναι τα στελέχη του κόµµατος, των νεολαιών, των κρατικών, οικονοµικών, συνεταιριστικών, εµπορικών,

Φιλοσοφικό Λεξικό

261

www.minibook.gr συνδικαλιστικών, αγροτικών, µορφωτικών και στρατιωτικών οργανώσεων, που µε τη βοήθειά τους η εργατική τάξη και η αγροτιά κυβερνούν τη σοβιετική χώρα. Οι παλιοί διανοούµενοι προσπαθούν να τοποθετούν τον εαυτό τους πάνω από τις τάξεις, ενώ στην πραγµατικότητα ήταν στην υπηρεσία της κεφαλαιοκρατίας. Οι σοβιετικοί διανοούµενοι είναι πέρα για πέρα λαϊκοί διανοούµενοι. Είναι ισότιµα µέλη της σοβιετικής κοινωνίας κι υπηρετούν το σοσιαλισµό. Στην πορεία της ολοκλήρωσης της ανοικοδόµησης της αταξικής κοινωνίας και µε το βαθµιαίο πέρασµα στον κοµµουνισµό θα σβηστούν ολότελα τα διαχωριστικά όρια κι οι διαφορές µεταξύ εργατών, αγροτών και διανοούµενων. "...Η δική µας κοινωνία αποτελείται τώρα από δυο φιλικές µεταξύ τους τάξεις, τους εργάτες και τους αγρότες, που τους ενώνει ένας κοινός σκοπός: ο σκοπός της ανοικοδοµησης του κοµµουνισµού... Τα όρια ανάµεσα στις δυο τάξεις των εργαζοµένων της Σοβιετικής 'Ενωσης όλο και σβήνουν, όπως επίσης εξαφανίζονται βαθµιαία και τα όρια ανάµεσα σ'αυτές τις τάξεις και τους διανοούµενους, που ασχολούνται µε την πνευµατική δουλειά για όφελος της σοβιετικής κοινωνίας" (Μόλοτωφ).

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

262

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

Τάξη "καθ'εαυτήν" και τάξη "για τον εαυτό της" - Ο Μαρξ κι ο 'Ενγκελς στο "Κοµµουνιστικό µανιφέστο" µιλούν για την εξέλιξη του προλεταριάτου από τάξη "καυ'εαυτήν" σε τάξη "για τον εαυτό της". Οι έννοιες "καθ'εαυτήν" και "για τον εαυτό της" αποδίδουν τις διάφορες βαθµίδες ωριµότητες του προλεταριάτου, την ανάπτυξη της αυτοσυνείδησής του σαν αυθυπόστατης πολιτικής δύναµης. Χρειάστηκαν πολλοί ιστορικοί σταθµοί για να µπορέσει το προλεταριάτο να συνειδητοποιήσει τα συµφέροντά του, που βρίσκονται σε ανειρήνευτη αντίθεση µε το κεφάλαιο. Παραδείγµατα από την ιστορία όπως λ.χ. το κίνηµα των χαρτιστών στην Αγγλία, όπου οι εργάτες, αγανακτισµένοι από την σκληρή εκµετάλλευση, έσπαζαν τις µηχανές γιατί δεν ήξεραν να ξεχωρίσουν τη µηχανή από την κεφαλαιοκρατική χρησιµοποίησή της σαν µέσο για εκµετάλλευση, δείχνουν πως το προλεταριάτο δεν έγινε αµέσως ταξικά συνειδητό. "Στην αρχή ο αγώνας, διεξάγεται από χωριστούς εργάτες, ύστερα από τους εργάτες µιας φάµπρικας, ύστερα από τους εργάτες ενός κλάδου, σ'έναν τόπο, ενάντια σ'ένα χωριστό αστό, που τους εκµεταλλεύται άµεσα" (Μαρξ). Σ'αυτή τη βαθµίδα οι εργάτες δεν αγωνίζονται ακόµα ενάντια στους κεφαλαιούχους σαν τάξη. Το προλεταριάτο δεν ανυψώθηκε ακόµα ως την κατανόηση των γενικών

Φιλοσοφικό Λεξικό

263

www.minibook.gr ταξικών καθηκόντων του, αποτελεί ακόµα τάξη "καθ'εαυτήν". "Σ'αυτή τη βαθµίδα οι εργάτες σχηµατίζουν µια µάζα, διασπαρµένη σ'όλη τη χώρα και κοµµατιασµένη από το συναγωνισµό" (Μαρξ). Το πέρασµα του προλεταριάτου στην επόµενη πιο υψηλή βαθµίδα ταξικής αυτοσυνείδησης γίνεται µε την εξέλιξη του ίδιου του κεφαλαιοκρατικού συστήµατος. 'Οσο αναπτύσσονται οι φάµπρικες και τα εργοστάσια, αυξάνει ο αριθµός του προλεταριάτου, η οργάνωση, η συνοχή, η πείρα της ταξικής πάλης του. Από τον αγώνα ενάντια στο χωριστό κεφαλαιο κράτη που είναι το άµεσό τους αφεντικό, οι εργάτες περνούν στον αγώνα ενάντια στην τάξη των κεφαλαιο κρατών σαν σύνολο κι ενάντια στο κράτος της. Η ανάπτυξη της αυτοσυνείδησης του προλεταριάτου γίνεται στην πορεία της πραχτικής πάλης µε τους κεφαλαιοκράτες και βρίσκει την ανώτερή της έκφραση στην οργάνωση του πολιτικού κόµµατος του προλεταριάτου, του κοµµουνιστικού κόµµατος, της µαχητικής πρωτοπορείας των µαζών. Το προλεταριάτο συνειδητοποιεί την ιστορική του αποστολή και γίνεται τάξη "για τον εαυτό της".

Ταξική πάλη - Είναι η πάλη ανάµεσα στους εκµεταλλευτές κι εκµεταλλευόµενους, η εκδήλωση του

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

264

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

ασυµβίβαστου των συµφερόντων ανάµεσα στις τάξεις. Η ιστορία όλων των κοινωνιών, αν εξαιρέσουµε το πρωτόγονο κοινοτικό σύστηµα ήταν ιστορία της πάλης των τάξεων. Στην ταξική κοινωνία η ταξική πάλη είναι η κινητήρια δύναµη της ιστορικής εξέλιξης. Η αστική επανάσταση κατάργησε το φεουδαρχικό σύστηµα κι η προλεταριακή επανάσταση κατάργησε στο ένα έκτο της γης και θα καταργήσει σ'όλο τον κόσµο το κεφαλαιοκρατικό σύστηµα. Η ταξική πάλη διαποτίζει την οικονοµική ζωή, την πολιτική, την ιδεολογία. Οι µορφές της ταξικής πάλης είναι διάφορες. Οι βασικές µορφές της ταξικής πάλης του προλεταριάτου είναι η οικονοµική, η πολιτική και η θεωρητική. Απ'αυτές την πρωταρχική σηµασία έχει ο πολιτικός αγώνας του προλεταριάτου, δηλ. ο αγώνας για την πολιτική εξουσία και την εγκαθίδρυση της δικτατορίας του προλεταριάτου. Ο πολιτικός αγώνας και η εγκαθίδρυση της δικτατορίας του προλεταριάτου είναι η αποφασιστική προϋπόθεση για την απελευθέρωση της εργατικής τάξης κι ολόκληρης της κοινωνίας από την εκµετάλλευση. Η οικονοµική και η θεωρητική µορφή της πάλης υποτάσσονται στους σκοπούς του πολιτικού αγώνα. Με την εγκαθίδρυση της δικτατορίας του προλεταριάτου η ταξική πάλη δεν τελειώνει, αλλά παίρνει καινούργιες

Φιλοσοφικό Λεξικό

265

www.minibook.gr µορφές. Οι εκµεταλλευτικές τάξεις εκµηδενίζονται µέσα στη σκληρή ταξική πάλη, που διεξάγει το προλεταριάτο. Στη Σοβιετική 'Ενωση οι εκµεταλλευτικές τάξεις εκµηδενίστηκαν, δε συντρίφτηκαν όµως ακόµα τα υπολείµµατά τους. Υπάρχει επίσης η κεφαλαιοκρατική περικύκλωση. Γι'αυτό "τα υπολείµµατα των συντριµµένων τάξεων στη Σοβιετική 'Ενωση δεν είναι µόνα τους. 'Εχουν άµεση υποστήριξη από τους εχθρούς µας, που είναι έξω από τα σύνορα της Σοβιετικής 'Ενωσης. Θα ήταν λάθος να φανταζόµαστε πως η σφαίρα της ταξικής πάλης δρα µέσα στα πλαίσια της Σοβιετικής 'Ενωσης, αν η µια άκρη ταξικής πάλης δρα µέσα στα όρια της Σοβιετικής 'Ενωσης, η άλλη άκρη εκτείνεται στα όρια των αστικών κρατών, που µας περιβάλλουν" (Στάλιν). Αυτό το γεγονός καθορίζει το καθήκον της στερέωσης του σοσιαλιστικού κράτους των εργατών και των αγροτών µε όλα τα µέσα, της αύξησης της οικονοµικής, της πολιτικής και της στρατιωτικής δύναµής του.

Τελεολογία (από το τέλος = σκοπός και λόγος) - Ιδεαλιστική διδασκαλία που υποστηρίζει ότι όλα στη φύση είναι σκόπιµα. Μερικοί από τους οπαδούς της τελεολογίας πιστεύουν πως όλα στον κόσµο έχουν

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

266

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

δηµιουργηθεί από το θεό έτσι που το ένα πράγµα χρησιµεύει σαν σκοπός στο άλλο. Ο 'Ενγκελς σατίριζε τους τελεολόγους που έλεγαν πως "οι γάτες δηµιουργήθηκαν για να τρώνε τα ποντίκια και τα ποντίκια για να τρώγονται από τις γάτες και η φύση όλη για να αποδειχθεί η σοφία του δηµιουργού της". 'Αλλοι υπερασπιστές της τελεολογίας (Αριστοτέλης, Χέγκελ) ισχυρίζονται πως στην κατασκευή των οργανισµών υπάρχει εσωτερικός σκοπός (ψυχή), που προκαθορίζει την κατεύθυνση στην ανάπτυξη των φυτών και των ζώων και πως ο σκοπός αυτός είναι δοσµένος από το θεό. Ο διαλεχτικός υλισµός διδάσκει, πως η σκοπιµότητα χαρακτηρίζει µόνο τη δράση του ανθρώπου. Και η δράση του ανθρώπου καθορίζεται από τους αντικειµενικούς όρους της ύπαρξής του και πρώτ'απ'όλα του υλικούς όρους της ζωής της κοινωνίας. Η σκοπιµότητα, που παρατηρείται στον οργανικό κόσµο, στα όργανα και στις λειτουργίες των οργανισµών, είναι αποτέλεσµα της φυσικής επιλογής. Βλ. ∆αρβινισµός.

Τέχνη (λογοτεχνία, αρχιτεκτονική, γλυπτική, ζωγραφική, µουσική, θέατρο, κινηµατογράφος) - Μια από τις µορφές της κοινωνικής συνείδησης.

Φιλοσοφικό Λεξικό

267

www.minibook.gr Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της είναι ότι εξυπηρετεί τη γνώση, αναπαράγοντας την πραγµατι κότητα µε αισθητικές εικόνες. Η τέχνη, όπως και κάθε ιδεολογία, καθορίζεται, σε τελική ανάλυση, από τους υλιστικούς όρους της ζωής της κοινωνίας. Στην ταξική κοινωνία η τέχνη εκφράζει τα συµφέροντα των διαφόρων τάξεων και χρησιµοποιείται σαν ιδεολογικό όπλο στην ταξική πάλη. Η ανάπτυξη της τέχνης στην ταξική ανταγωνιστική κοινωνία γίνεται µε µεγάλες αντιφάσεις και ανισοµέρειες. Η αστική κοινωνία, που βρίσκεται σε ψηλότερο επίπεδο ανάπτυξης της παραγωγής π.χ. από την αρχαία κοινωνία, ανάπτυξε την τέχνη πολύ λιγότερο από την αρχαία κοινωνία. "Η κεφαλαιοκρατική παραγωγή, γράφει ο Μαρξ, είναι εχθρική για ορισµένους τοµείς της πνευµατικής παραγωγής, όπως η τέχνη και η ποίηση". Γι'αυτό στο κεφαλαιοκρατικό σύστηµα η τέχνη µπορεί ν'αναπτυχθεί µόνον αν έρθει σιγά - σιγά, µε τη µία ή την άλλη µορφή, σε αντίθεση µε τις κυρίαρχες τάξεις. Οι περισσότεροι µεγάλοι καλλιτέχνες από τους κύκλους της αντιδραστικής τάξης, που προσπαθούν να δώσουν τίµια και σωστή απεικόνιση της πραγµατικότητας, στη δηµιουργία τους έρχονται σε αντίθεση µε τα ιδανικά και τα συµφέροντα της τάξης τους (Πούσκιν, Γκόγκολ, Τολστόι, κ.ά.). Μερικοί απ'αυτούς περνούν στις θέσεις των πρωτοπόρων και καταπιεζοµένων τάξεων. Με την εξόρµηση του επαναστατικού προλεταριάτου στον ιστορικό στίβο η

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

268

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

αστική τέχνη γίνεται όλο και περισσότερο κίβδηλη και διπλοπρόσωπη. Η αστική τέχνη παθαίνει τελειωτική εκφύλιση στην περίοδο του ιµπεριαλισµού. Στην πάλη ενάντια στην αντιδραστική αστική ιδεολογία, µέσα στα σπλάχνα ακόµα του παλιού συστήµατος, αναπτύσσεται η προλεταριακή τέχνη (Γκόρκυ). Η τέχνη φτάνει στην άνθισή της στις συνθήκες της δικταρορίας του προλεταριάτου είναι ανοιχτά ταξική και κοµµατική τέχνη, δηµιουργείται µέσα στην πάλη για την κοµµουνιστική κοινωνία. Είναι µαζί και πέρα για πέρα λαϊκή τέχνη, γιατί δηµιουργείται από το λαό, εξυπηρετεί τη λαϊκή υπόθεση και τρέφεται από τις σκέψεις της και τα αισθήµατά της. Η σοσιαλιστική τέχνη, που είναι ένα καινούργιο σκαλοπάτι στην ιστορική εξέλιξη της τέχνης,µπορεί ν'αναπτυχθεί µόνο αφοµοιώνοντας κριτικά και χρησιµοποιώντας ό,τι πολύτιµο δηµιούργησε ο ανθρώπινος πολιτισµός στη µακραίωνη πορεία του. Βασική µέθοδος της σοβιετικής τέχνης είναι ο σοσιαλιστικός ρεαλισµός. Η µέθοδος αυτή δίνει τη δυνατότητα στην τέχνη ν'απεικονίζει βαθιά και αληθινά την κοινωνική ζωή, να κάνει συνείδησή της τα σοσιαλιστικά καθήκοντα του προλεταριάτου, να γίνει ισχυρό µέσο για την κοµµουνιστική διαπαιδαγώγηση των εργαζοµένων.

Φιλοσοφικό Λεξικό

269

www.minibook.gr

"Τι είναι "φίλοι του λαού" και πώς πολεµούν τους σοσιαλδηµοκράτες"- 'Ενα από τα εξαιρετικά έργα του µαρξισµού - λενινισµού. Το έγραψε ο Λένιν την άνοιξη και το καλοκαίρι του 1894. Βγήκε στον πολύγραφο τον ίδιο χρόνο σε τρία τεύχη (το δεύτερο τεύχος χάθηκε). Σ'αυτό το έργο "ο Λένιν ξεσκέπασε πέρα για πέρα το αληθινό πρόσωπο των ναρόντνικων σαν ψεύτικων "φίλων του λαού" που στην πραγµατικότητα πάνε ενάντια στο λαό" (Ιστορία του ΚΚΣΕ - µπ.). Το κίνηµα των ναρόντνικων ήταν το βασικό, το κύριο ιδεολογικό εµπόδιο στο δρόµο του σοσιαλ - δηµοκρατικού κινήµατος και της διάδοσης του µαρξισµού στη Ρωσία. Γι'αυτό, για τη νίκη του µαρξισµού στη Ρωσία, χρειάστηκε να συντριβεί ολότελα το κίνηµα των ναρόντνικων, να ξεσκεπαστεί η αντιδραστική ουσία της ιδεολογίας αυτού του κινήµατος. Την εργασία αυτή την άρχισε ο Πλεχάνωφ και η οµάδα του "Απελευθέρωση της δουλειάς". Ο Πλεχάνωφ όµως δε µπόρεσε ν'αποτελειώσει το ιδεολογικό τσάκισµα των ναρόντνικων. Το έργο αυτό το αποτελείωσε ο Λένιν. Στην πάλη ενάντια στους ναρόντνικους ο Λένιν όχι µόνο υπεράσπισε το µαρξισµό, τσακίζοντας τις οιχτρές απόπειρες των ναρόντνικων να τον διαστρεβλώσουν, αλλά και τον ανάπτυξε, πλουτίζοντας τη θεωρία του

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

270

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

διαλεχτικού και του ιστορικού υλισµού. Ο Λένιν εφάρµοσε το µαρξισµό στις συγκεκριµένες συνθήκες της ρωσικής πραγµατικότητας και φώτισε τα τρέχοντα καθήκοντα των ρώσων µαρξιστών. Στο έργο του αυτό ο Λένιν έριξε πρώτος την ιδέα της επαναστατικής συµµαχίας της εργατικής τάξης και της αγροτιάς, σαν κύριο µέσο για την ανατροπή της κυριαρχίας του τσαρισµού, των τσιφλικάδων, της αστικής τάξης. Ο Λένιν θεωρούσε βασικό καθήκον των ρώσων µαρξιστών την οργάνωση ενός ενιαίου σοσιαλιστικού επαναστατικού κόµµατος από τις σκόρπιες µαρξιστικές οµάδες. "Ο Λένιν έδειξε έπειτα πως ίσα - ίσα η εργατική τάξη της Ρωσίας, σε συµµαχία µε την αγροτιά, θ'ανατρέψει την τσαρική απολυταρχία κι έπειτα απ'αυτό το ρωσικό προλεταριάτο, σε συµµαχία µε τις εργαζόµενες κι εκµεταλλευόµενες µάζες, µαζί µε το προλεταριάτο των άλλων χωρών, θα τραβήξει ολόισια στον ανοιχτό πολιτιό αγώνα, για την νικηφόρα κοµµουνιστική επανάσταση" (Ιστορία του ΚΚΣΕ - µπ.).

Τριάδα - Τριπλή υπόσταση. Κατά τον Χέγκελ κάθε πορεία της εξέλιξης περνάει από τρεις βαθµίδες: α) τη θέση, που την αρνείται η

Φιλοσοφικό Λεξικό

271

www.minibook.gr β) βαθµίδα, η αντίθεση, που πάλι την αρνείται η γ) βαθµίδα, η σύνθεση, που όχι µονάχα αναιρεί την προηγούµενη, αλλά και συνενώνει µέσα της, µ'ένα καινούργιο τρόπο, τα χαρακτηριστικά από τα προηγούµενα σκαλοπάτια της εξέλιξης. Η τριάδα του Χέγκελ είναι ένα σχήµα, που µέσα του χύνεται τεχνητά η πραγµατικότητα. "Κατά τον Χέγκελ, η εξέλιξη της ιδέας, σύκφωνα µε τους διαλεχτικούς νόµους της τριάδας, καθορίζει την εξέλιξη της πραγµατικότητας" (Λένιν). Ο Ντύρινγκ κι ο Μιχαηλόφσκυ προσπαθούσαν ν'αποδώσουν στο µαρξισµό τη χεγκελιανή τριάδα. Ισχυρίζονταν πως ο Μαρξ απόδειχνε το αναπόφευκτο του ερχοµού του σοσιαλισµού, καθοδηγούµενος όχι από πραγµατικές έρευνες πάνω στους νόµους της κοινωνικής εξέλιξης, αλλ'από την τριάδα, από την εκ των προτέρων σκέψη πως εφόσον η κεφαλαιοκρατική ατοµική ιδιοχτησία είναι η τελευταία άρνηση κι αντίθεση της κοινωνικής ιδιοχτησίας, η κοινωνική σοσιαλιστική ιδιοχτησία θα πρέπει αναπόφευκτα να καταργήσει την κεφαλαιοκρατική ιδιοχτησία. Στην πραγµατικότητα όµως ο Μαρξ θεµελίωσε το αναπόφευκτο του σοσιαλισµού πάνω στην αντικειµενική µελέτη των οικονοµικών αντιθέσεων που κυριαρχούν στο κεφαλαιοκρατικό σύστηµα. Η µαρξιστική διαλεχτική απαιτεί πάντοτε να µελετιέται η ζωή σ'όλη την πληρότητά της, στις αντιθέσεις και στις µετατροπές της, ζητάει να µην την περιορίζουµε µε

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

272

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

τεχνητό τρόπο σε αφηρηµένα σχήµατα. Στη χεγκελιανή τριάδα υπάρχει ο "λογικός πυρήνας", που διατηρεί το διαλεχτικό νόµο της άρνησης της άρνησης (βλ.λ.). Αυτός ο "λογικός πυρήνας" συνίσταται στο ότι η χεγκελιανή τριάδα εκφράζει την εξέλιξη, το πέρασµα από το κατώτερο στο ανώτερο όπου η ανωτέρη βαθµίδα διατηρεί τα θετικά χαρακτηριστικά από τις κατώτερες. 'Οσο για την τριπλή "υπόσταση", αυτή δεν είναι παρά η εξωτερική, η επιφανειακή πλευρά της διαλεχτικής.

Τρόπος παραγωγής υλικών αγαθών Ο τρόπος της απόχτησης των µέσων της ζωής (τροφών, ρούχων, κατοικίας, εργαλείων της παραγωγής κλπ.), που είναι απαραίτητα για την ύπαρξη των ανθρώπων, για την ύπαρξη και την ανάπτυξη της κοινωνίας. Η µια πλευρά του τρόπου της παραγωγής είναι οι παραγωγικές δυνάµεις της κοινωνίας (βλ.λ.). Σ'αυτές εκφράζεται η σχέση του ανθρώπου µε τα αντικείµενα και τις δυνάµεις της φύσης, που χρησιµοποιούνται για τη δηµιουργία των απαραίτητων για τη ζωή υλικών αγαθών. Η άλλη πλευρά είναι οι παραγωγικές σχέσεις των ανθρώπων (βλ.λ.). Οι σχέσεις µεταξύ των ανθρώπων

Φιλοσοφικό Λεξικό

273

www.minibook.gr στην πορεία της υλικής παραγωγής, σχέσεις που απαντούν στο ερώτηµα: σε ποιανού κατοχή είναι τα µέσα της παραγωγής; Κάθε ιστορικά καθορισµένος τρόπος παραγωγής (ο πρωτόγονος κοινοτικός, ο δουλοχτητικός, ο φεουδαρχικός κλπ.) είναι η ενότητα των παραγωγικών δυνάµεων και των αντίστοιχών τους παραγωγικών σχέσεων. Ο τρόπος της παραγωγής βρίσκεται στη βάση και καθορίζει τον χαρακτήρα του κοινωνικού καθεστώτος των ανθρώπων. Κάθε καινούργιος τρόπος παραγωγής σηµαίνει µια καινούργια, ανώτερη βαθµίδα στην ιστορία της ανθρωπότητας. "Αυτό σηµαίνει πως η ιστορία της εξέλιξης της κοινωνίας είναι πρώτ'απ'όλα ιστορία της εξέλιξης της παραγωγής, ιστορία των τρόπων της παραγωγής, που αντικαθιστούν ο ένας τον άλλο στο διάβα των αιώνων, ιστορία της εξέλιξης των παραγωγικών δυνάµεων και των παραγωγικών σχέσεων των ανθρώπων" (Ιστορία του ΚΚΣΕ - µπ.).

Τσερνισέφσκυ (Ν: Γ:, 1828-1889) - "Μεγάλος Ρώσος χεγκελιανός και υλιστής" (Λένιν). Πολύπλευρος επιστήµονας, συγγραφέας, φιλολογικός κριτικός, ουτοπικός σοσιαλιστής, ηγέτης και ιδεολογικός εµπνευστής του επαναστατικού δηµοκρατικού κινήµατος

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

274

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

του 1860 - 1870, ο πιο επιφανής Ρώσος επαναστάτης διαφωτιστής. Ο Τσερνισέφσκυ προπαγάνδιζε την "ιδέα της αγροτικής επανάστασης, την ιδέα των αγώνων των µαζών για την ανατροπή όλων των παλιών εξουσιών" (Λένιν). Στη φιλοσοφία ο Τσερνισέφσκυ ήταν υλιστής, οπαδός του Φόυερµπαχ. Ανάπτυξε το λεγόµενο ανθρωπολογικόυ λισµό, δηλ. ξεκινούσε από τον πραγµατικό (φυσικό) άνθρωπο παίρνοντάς τον βιολογικά και όχι κοινωνικο ιστορικά. Η υπεροχή του Τσερνισέφσκυ σε σύγκριση µε τον Φόυερµπαχ ήταν ότι ένιωσε τη σηµασία της χεγκελιανής διαλεχτικής κι εφάρµοσε πολύ επιδέξια τη διαλεχτική µέθοδο στη θεµελίωση των σοσιαλιστικών του αντιλήψεων. Αλλά, µόλο που πλησίασε στο διαλεχτικό υλισµό, ο Τσερνισέφσκυ δε µπόρεσε να γίνει διαλεχτικός υλιστής, γιατί δεν καταλάβαινε την υλική βάση της κοινωνίας. Αυτό οφειλόταν στην καθυστέρηση των συνθηκών της τότε ρωσικής ζωής και στο ότι ο Τσερνισέφσκυ δεν ήξερε το µαρξισµό. Η τσαρική κυβέρνηση εκδικήθηκε σκληρά τον Τσερνισέφσκυ. Τον καταδίκασε σε θάνατο, αλλά η ποινή του µετατράπηκε σε κάτεργα και ειρκτή, όπου πέρασε 20 χρόνια. Τα κυριότερα φιλοσοφικά του έργα: "Η ανθρωπολογική αρχή στη φιλοσοφία" 1885, "Κριτική των φιλοσοφικών προκαταλήψεων για την κοινοτική κατοχή

Φιλοσοφικό Λεξικό

275

www.minibook.gr της γης" 1858, "Σκίτσα από τη ρωσική λογοτεχνία της περιόδου Γκόγκολ" 1856.

Τυπική λογική - ∆ιδασκαλία για τους νόµους της ανθρώπινης νόησης, που χωρίζει την έρευνα αυτών των νόµων από τη φύση. Η λογική αυτή δεν ενδιαφέρεται για την αντικειµενική αλήθεια (για τη σωστή αντανάκλαση των φαινοµένων της φύσης στη νόηση), αλλά για την τυπική αλήθεια (για τη συµφωνία µε τους κανόνες της λογικής). Απ'εδώ βγαίνει και η ονοµασία της "τυπική λογική". Η τυπική λογική δίνει µεγάλη σηµασία στην έρευνα των διάφορων µορφών κρίσεων και συλλογισµών, επειδή ενδιαφέρεται µόνο αν η κατασκευή µιας κρίσης ή ενός συλλογισµού ανταποκρίνεται στους κανόνες της λογικής ή όχι. Η λογική αυτή είναι η βάση της µεταφυσικής µεθόδου. Η διαλεχτική, δηλ. η υλιστική λογική, ξεκινάει από τη θέση πως το περιοχόµενο της νόησης, όπως κι οι νόµοι της λογικής, πρέπει να συµφωνούν µε την ύλη, µε τη φύση και µε τους νόµους της. Οι νόµοι της τυπικής λογικής είναι αντίθετοι µε τους νόµους της διαλεχτικής λογικής. Ο πρώτος νόµος της τυπικής λογικής εκφράζεται µε τον τύπο: Α = Α (νόµος ταυτότητας). Αυτό σηµαίνει

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

276

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

πως το κάθε πράγµα και η κάθε έννοια είναι πάντοτε ίσα µε τον εαυτό τους. Σύµφωνα µ'αυτό το νόµο, κάθε φαινόµενο είναι κάτι αµετάβλητο και παγωµένο. Η υλιστική διαλεχτική δείχνει την ανεπάρκεια µιας τέτοιας αντίληψης. Γι'αυτή κάθε πράγµα είναι συνάµα ταυτόσηµο και µη ταυτόσηµο µε τον εαυτό του, γιατί το κάθε πράγµα βρίσκεται στην πορεία (προτσές) της αλλαγής, της εξέλιξης: "Το ζώο, το φυτό, το κάθε κύτταρο, σε κάθε στιγµή της ζωής τους, είναι ταυτόσηµα µε τον εαυτό τους, χάρη στην αφοµοίωση και έκκριση των ουσιών, χάρη στην αναπνοή, χάρη στην ανάπλαση και στο θάνατο των κυττάρων... Αλλά στην ενόργανη φύση η ταυτότητα σαν τέτοια δεν υπάρχει στην πραγµατικότητα" ('Ενγκελς). Ο δεύτερος νόµος της τυπικής λογικής λέει: "Το Α δεν µπορεί να είναι µαζί µε Α και µη Α" (νόµος αντίθεσης), δηλ. πάλι έχουµε µπροστά µας τη βεβαίωση πως το πράγµα πάντοτε κατέχει µια µονάχα ταυτόσηµη ιδιότητα και δε µπορεί να έχει αντίθετες ιδιότητες, που η µια ν'αποκλείει την άλλη. Κι αυτός ο νόµος της τυπικής λογικής έχει µεταφυσικό χαρακτήρα, εφόσον δεν παίρνει υπόψη πως κάθε εξέλιξη προϋποθέτει την αντίθεση. "Κάθε συγκεκριµένο πράγµα, κάθε συγκεκριµένο "κάτι", βρίσκεται σε διάφορες και συχνά αντιφατικές σχέσεις µε όλα τ'άλλα... είναι ο ίδιος ο εαυτός του και κάτι άλλο"

Φιλοσοφικό Λεξικό

277

www.minibook.gr (Λένιν). 'Ετσι η αντίθεση είναι η πραγµατική βάση του κάθε φαινόµενου και του λογισµού. Ο τρίτος νόµος της τυπικής λογικής λέει: "Το κάτι είναι η Α ή µη Α, κάθε τρίτο αποκλείεται" (νόµος της του τρίτου αποκλείσεως). Ο τύπος αυτού του νόµου "ή-ή", στη µορφή που του δίνει η τυπική λογική, είναι µεταφυσικός, αφηρηµένος δίχως περιεχόµενο. Η διαλεχτική δεν αρνείται πως για κάθε φαινόµενο µπορεί κανείς και πρέπει να λέει "ή-ή". "Είµαστε πίσω 50-100 χρόνια από τις προοδευµένες χώρες, έλεγε ο σ.Στάλιν. Πρέπει να διατρέξουµε αυτή την απόσταση σε 10 χρόνια. 'Η θα το κάνουµε αυτό, ή θα µας τσακίσουν" Η διαφορά σχετικά µ'αυτό, της διαλεχτικής µεθόδου από την τυπική λογική, είναι ότι η διαλεχτική δεν παραδέχεται το αµετάβλητο των φαινοµένων, που τα εξετάζει στην εξέλιξη και στις µεταβολές τους σαν φαινόµενα αντιφατικά. Γι'αυτό η σωστή λύση του ενός ή του άλλου ζητήµατος βγαίνει πάντοτε από την εκτίµηση των συγκεκριµένων συνθηκών, από την εκτίµηση της εξέλιξης της πραγµατικότητας. Αντίθετα, βάση της τυπικής λογικής είναι η αναγνώριση της αµετάβλητότητας, η άρνηση των εσωτερικών αντιθέσεων των πραγµάτων.

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

278

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

Τύποι παραγωγικών σχέσεων - Η ιστορία αναφέρει πέντε βασικούς τύπους παραγωγικών σχέσεων. Στο πρωτόγωνο κοινοτικό σύστηµα ο άνθρωπος ήταν ανίσχυρος στην πάλη του µε τη φύση. Τ'ανεπεξέργαστα πέτρινα εργαλεία, το τόξο και τα βέλη, έκαναν τους ανθρώπους να εργάζονται από κοινού, οµαδικά. Απ'αυτό έβγαινε και η κοινή ιδιοχτησία στα µέσα της παραγωγής και στα προϊόντα. 'Ελλειπαν οι τάξεις και η εκµετάλλευση. Με το πέρασµα στα µετάλλινα εργαλεία, µε την εµφάνιση των σιδερένιων τσεκουριών, µε το άροτρο µε σιδερένιο υνί, οι νοµαδικές φυλές περνούν σε µόνιµη εγκατάσταση κι αρχίζουν ν'ασχολούνται µε τη γεωργία, την κτηνοτροφία και τη χειροτεχνία. Η αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας οδήγησε στην εµφάνιση της ατοµικής ιδιοχτησίας, στην ανταλλαγή και στη συσσώρευση στου πλούτου στα χέρια λίγων, στην εµφάνιση των τάξεων, των δούλων και των δουλοχτητών. Στο δουλοχτητικό καθεστώς ο δουλοχτήτης ήταν κύριος των µέσων παραγωγής και του ίδιου του δούλου. Η ελεύθερη από εκµετάλλευση εργασία των ανθρώπων της πρωτόγονης κοινότητας αντικαταστάθηκε από τη δουλειά των εκµεταλλευοµένων δούλων. Στη φεουδαρχική κοινωνία βάση των παραγωγικών σχέσεων ήταν η ιδιοχτησία του φεουδάρχη

Φιλοσοφικό Λεξικό

279

www.minibook.gr (τσιφλικά) στα µέσα της παραγωγής και η όχι πλήρης ιδιοχτησία πάνω στους δουλευτές της παραγωγής. Η ιδιοχτησία αυτή βασιζόταν στην προσωπική εργασία του χειροτέχνη και του δουλοπάροικου. Ο φεουδάρχης προτιµούσε από τον δούλο τον δουλοπάροικο γιατί ενδιαφερόταν περισσότερο για τη δουλειά. Ο δουλοπάροικος πλήρωνε τις οφειλές του στο φεουδάρχη σε "είδος" (µέρος από τη σοδειά, διάφορες "αγγαρείες" κλπ.) ή µε χρήµατα, όταν η χρηµατική οικονοµία αναπτύχθηκε πολύ (δοσίµατα). Η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάµεων, το άπλωµα του εµπορίου στους κόλπους της φεουδαρχίας, οδήγησαν στην εµφάνιση της καπισταλιστικής µανιφακτούρας - µεγάλου εργαστηρίου, όπου δούλευαν για τον καπιταλιστή δεκάδες κι εκατοντάδες εργάτες - χειροτέχνες. Η εισαγωγή µηχανών µετέβαλε τη χειρονακτική παραγωγή της µανιφακτούρας σε µεγάλη βιοµηχανία και προκάλεσε ριζικές αλλαγές στις παραγωγικές σχέσεις. Την κυριαρχία της µεγάλης φεουδαρχικής γαιοχτησίας και της µικρής ιδιοχτησίας αντικατάστησε η κυριαρχία της µεγάλης βιοµηχανίας και της εµπορικής κεφαλαιοκρατικής ιδιοχτησίας. Η τάξη των κεφαλαιοκρατών, που κατέχει τα µέσα της παραγωγής κι οι µισθωτοί εργάτες που στερούνται τα µέσα της παραγωγής και τους εκµεταλλεύονται οι κεφαλαιοκράτες, αυτές είναι οι βασικές τάξεις στην αστική κοινωνία.

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

280

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

Με την ανάπτυξη του καπιταλισµού όλο και περισσότερο οξύνονται οι αντιθέσεις του. Ο κοινωνικός χαρακτήρας της παραγωγής στα µεγάλη βιοµηχανία έρχεται σε αντίθεση µε τη µορφή της ιδιοποίησης των προϊόντων της κοινωνικής παραγωγής. Ο ανταγωνισµός, η αναρχία στην παραγωγή, η έλλειψη σχεδίου στην ανάπτυξη της οικονοµίας, οδηγούν στις κρίσεις υπερπαραγωγής, που καταστρέφουν τις παραγωγικές δυνάµεις και καταδικάζουν την εργατική τάξη στην ανεργία, την πείνα και την αθλιότητα. Ιδιαίτερη οξύτητα αποχτούν οι αντιθέσεις του καπιταλισµού στο τελευταίο στάδιο της εξέλιξής του, στην εποχή του ιµπεριαλισµού. Η προλεταριακή επανάσταση εξαφανίζει τις αστικές παραγωγικές σχέσεις που µονάχα αυτές αντιστοιχούν στις ισχυρές παραγωγικές δυνάµεις του αναπτύχθηκαν στους κόλπους του κεφαλαιοκρατικού συστήµατος. Στο σοσιαλιστικό σύστηµα, που πραγµατοποιήθηκε ως τώρα µονάχα στη Σοβιετική 'Ενωση, βάση των παραγωγικών σχέσεων είναι η κοινωνική ιδιοχτησία στα µέσα της παραγωγής, ιδιοχτησία κρατική και συνεταιριστική - κολχόνζικη. Οι εκµεταλλευτικές τάξεις, όπως κι η ίδια η εκµετάλλευση, έχουν εξαλειφθεί. Τα προϊόντα διανέµονται ανάλογα µε τη δουλειά του καθενός,

Φιλοσοφικό Λεξικό

281

www.minibook.gr σύµφωνα µε την αρχή: "όποιος δεν δουλεύει δεν τρώει" (βλ. Σοσιαλισµός και κοµµουνισµός).

Υ 'Υλη (λατ. Materia) - Ο κόσµος είναι από τη φύση του υλικός. Η ποικιλοµορφία που παρατηρείται στα φαινόµενα της φύσης δεν είναι παρά διαφορετικές µορφές της κινούµενης ύλης. Ο διαλεχτικός υλισµός ξεχωρίζει τη φιλοσοφική από τη φυσική έννοια της ύλης. Η φυσική έννοια καθορίζεται από τις επιστηµονικές µας γνώσεις για την κατασκευή της ύλης και τις ιδιότητές της και δε µπορεί παρά ν'αλλάξει µε την ανάπτυξη των επιστηµονικών γνώσεων γι'αυτή. 'Ετσι, µε τις νέες επιτυχίες της επιστήµης στο τέλος του 19ου αιώνα και τις αρχές του 20ού, οι γνώσεις µας για την κατασκευή (Structure) της ύλης άλλαξαν, πλουτίστηκαν µε νέες ανακαλύψεις (ραδιοενέργειας, θεωρία των ηλεκτρονίων κλπ.). Η φιλοσοφική έννοια της ύλης είναι στενά συνδεµένη µε τη φυσική. ∆ίνει στην ύλη τέτοιον ορισµό,

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

282

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

που εκφράζει την αντικειµενική ύπαρξή της, έξω από τη συνείδηση του ανθρώπου. "Η ύλη, έγραψε ο Λένιν, είναι φιλοσοφική κατηγορία, που υποδηλώνει την αντικειµενική πραγµατικότητα, που είναι δοσµένη στον άνθρωπο από τις αισθήσεις του, που αντιγράφεται, φωτογραφίζεται, αντανακλάται από τις αισθήσεις µας, αφού υπάρχει ανεξάρτητα απ'αυτές". Η ύλη έχει πολλές ουσιαστικές ιδιότητες. Σπουδαιότερή τους είναι η κίνηση. Η ύλη υπάρχει στο χώρο και στο χρόνο - µορφές του είναι της ύλης - αδιάρρηχτα δεµένες µαζί της.

'Υλη και αίσθηµα - Ο υλισµός θεωρεί την ύλη πρωτεύον και τη συνείδηση, το αίσθηµα, δευτερεύον παράγωγο. Ο υποκειµενικός ιδεαλισµός θεωρεί πρωτεύον το αίσθηµα και βλέπει το αντικείµενο σαν σύµπλεγµα αισθηµάτων (βλ. λ.). Ο µεταφυσικός υλισµός ισχυρίζονταν σωστά πως δεν υπάρχει αίσθηση και νόηση έξω από την ύλη. 'Εκανε όµως τη λαθεµένη υπόθεση πως η αίσθηση και η νόηση ενυπάρχουν σε όλη την ύλη και πως η διαφορά µεταξύ οργανικής και ανόργανης ύλης είναι καθαρά ποσοτική, διαφέρουν δηλ. µόνο στο βαθµό της αισθητικότητας και της συνειδητότητας.

Φιλοσοφικό Λεξικό

283

www.minibook.gr Ο διαλεχτικός υλισµός υποστηρίζει ότι το πέρασµα από την ύλη στην αίσθηση αποτελεί ποιοτικό άλµα. Η αίσθηση, στην πιο ξεκάθαρη µορφή, συνδέεται µόνο µε την οργανική ύλη, ενώ στην ανόργανη ύλη υπάρχουν µόνο οι προϋποθέσεις για ν'αποχτήσει µε την εξέλιξή της, την ικανότητα της αίσθησης και της νόησης. "... σαν θεµέλιο για το ίδιο το οικοδόµηµα της ύλης µπορεί µόνο να προϋποτεθεί η ύπαρξη µιας ικανότητας όµοιας µε την αίσθηση" (Λένιν).

Υλισµός (µατεριαλισµός, Materialismus) - Η µια από τις δυο τάσεις στη φιλοσοφία, που δίνει τη µόνη σωστή απάντηση στο βασικό ζήτηµα της φιλοσοφίας για τη σχέση της νόησης µε το είναι. Αντίθετα από τον ιδεαλισµό ο υλισµός παραδέχεται την ύλη σαν πρωτεύον και τη νόηση σαν δευτερεύον. Ανώτατη µορφή του υλισµού είναι ο µαρξιστικός φιλοσοφικός υλισµός, που ξεπερνάει όλες τις ελλείψεις και τις αδυναµίες των προηγουµένων υλιστικών θεωριών. Στην ανάπτυξή του ο υλισµός στηρίχτηκε στην επιστήµη, ιδιαίτερα στις φυσικές επιστήµες. Στην ιστορία της φιλοσοφίας, ο φιλοσοφικός υλισµός αποδείχτηκε, κατά κανόνα, η κοσµοθεωρία των πρωτοπόρων

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

284

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

κοινωνικών τάξεων, που παλεύουν για την πρόοδο, που έχουν συµφέρον για την ανάπτυξη της επιστήµης. Ο υλισµός γεννήθηκε στις αποικίες της αρχαίας Ελλάδας - την Ιωνία (τέλος του 7ου και αρχές του 6ου αιώνα π.Χ.), στην εποχή της δηµιουργίας των αρχαίων ελληνικών πόλεων - κρατών, της εντατικής ανάπτυξης σ'αυτές της χειροτεχνίας και του εµπορίου. Η υλιστική κοσµοθεωρία των πρώτων αρχαίων ελλήνων διανοητών είναι στενά συνδεδεµένη µε τα πρώτα βήµατα της επιστήµης. Οι αρχαίοι έλληνες φιλόσοφοι (6ος αιώνας), οι εκπρόσωποι της λεγόµενης ιωνικής φιλοσοφίας (Θαλής, Αναξίµανδρος, Αναξιµένης, Ηράκλειτος), ανάπτυξαν µια φυσική υλιστική και απλοϊκή διαλεχτική κοσµοθεωρία. "Η υλιστική κοσµοθεωρία ήταν πρωταρχικά για τους έλληνες φιλόσοφους κάτι το αυτονόητο" ('Ενγκελς). Βασικό πρόβληµα της φιλοσοφίας τους ήταν το πρόβληµα της πρώτης αρχής, της πρώτης ουσίας. Ο Θαλής θεωρούσε σαν πρώτη αρχή όλων των πραγµάτων το νερό, ο Αναξίµανδρος µια ακαθόριστη ουσία, το άπειρο, ο Αναξιµένης τον αέρα, ο Ηράκλειτος τη φωτιά. Χαρακτηρίζοντας ο 'Ενγκελς τη φιλοσοφία των ιωνικών έγραψε: "... έχουµε µπροστά µας έναν ολότελα πρωταρχικό φυσικό υλισµό, που, µόλις εµφανίστηκε, θεωρεί φυσική µια αυτονόητη ενότητα στην ατέλειωτη πολυµορφία των φαινοµένων της φύσης

Φιλοσοφικό Λεξικό

285

www.minibook.gr και αναζητεί αυτή την ενότητα σ'ένα ορισµένο σώµα, σε κάτι το ειδικό, όπως ο Θαλής στο νερό". Οι υλιστές της Ιωνίας παραδέχονταν σαν βάση του κόσµου διάφορες υλικές ουσίες και θεωρούσαν τον κόσµο σαν ενιαίο σύνολο, σαν ατελεύτητη πορεία αλλαγών και µετασχηµατισµών αυτών των πρώτων ουσιών. 'Ολοι τους ήταν γεννηµένοι διαλεχτικοί. Η γενική σύνδεση των φαινοµένων του κόσµου ήταν γι'αυτούς αποτέλεσµα της άµεσης εποπτείας. Αυτή την απλοϊκή, µα στην ουσία σωστή αντίληψη του κόσµου την εξέφρασε πιο ξεκάθαρα από όλους ο Ηράκλειτος (βλ. λ.). Η παραπέρα ανάπτυξη του υλισµού συνδέεται κυρίως µε τα ονόµατα του Αναξίµανδρου (γύρω στα 611545 π.Χ., του Εµπεδοκλή γύρω στα 483-425 π.Χ.) και ιδιαίτερα του ∆ηµόκριτου (βλ. λ.), του Επίκουρου (βλ. λ.) και του Λουκρήτιου (99-55 π.Χ.). Ο ∆ηµόκριτος, ο Επίκουρος κι ο Λουκρήτιος ήτανεκπρόσωποι της θεωρίας των ατόµων. Θεωρούσαν σαν βάση του παντός τα άτοµα (άτµητα-αδιαχώριστα, µικρότατα υλικά σωµατίδια, που κινούνται στο άπειρο κενό). Από τη συνένωση των ατόµων, που έχουν διαφορετική µορφή, σχηµατίζονται όλα τα ποικίλα φαινόµενα της φύσης. Υπάρχει άπειρο πλήθος κόσµων, που προήλθαν από την σαν στρόβιλο κίνηση των ατόµων. Ορισµένοι κόσµοι γεννιούνται, άλλοι εξαφανίζονται. Η υλιστική θεωρία των ατόµων του ∆ηµόκριτου, του Επίκουρου και του Λουκρήτιου στρεφόταν εναντίον της ιδέας της ανάµιξης των θεών

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

286

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

στις τύχες του κόσµου και γενικά εναντίον των θρησκευτικών προλήψεων. Οι φιλόσοφοι αυτοί πίστευαν πως η ψυχή είναι υλική, καµωµένη από ελαφρότατα άτοµα και αρνιόνταν την αθανασία της ψυχής. Στο µεσαίωνα κυριαρχούσε ο ιδεαλισµός και η σχολαστική. Η φιλοσοφία µετατράπηκε σε "υπηρέτρια της θεολογίας". Υλιστικές τάσεις στη σχολαστική εµφάνισαν οι νοµιναλιστές (Ντουνς Σκώτος, Γουλιέλµος από το 'Οκκαµ), που ισχυρίζονταν πως οι γενικές έννοιες δεν υπάρχουν πριν από τα πράγµατα, όπως δίδασκαν οι ρεαλιστές, αλλ'είναι µόνο η ένδειξη των µοναδικών, συγκεκριµένων πραγµάτων. Η ανάπτυξη των επιστηµών και η γέννηση του υλισµού συνδέεται µε την αποσύνθεση της φεουδαρχικής κοινωνίας και τη διαµόρφωση του νέου κεφαλαιοκρατικού τρόπου της παραγωγής. Οι µεγάλες γεωγραφικές ανακαλύψεις (τέλος του 15ου και αρχές του 16ου αιώνα - ανακάλυψη Αµερικής, θαλασσινού δρόµου των Ινδιών, περίπλους της γης) απόδειξαν ότι η γη έχει σχήµα σφαίρας. Ο Κοπέρνικος (1473-1543) ανάτρεψε την αντίληψη που υποστήριζε η εκκλησία, ότι η γη είναι ακίνητη και βρίσκεται στο κέντρο του κόσµου και εισήγαγε το ηλιοκεντρικό σύστηµα, δίνοντας συντριπτικό χτύπηµα στην εκκλησιαστική κοσµοθεωρία του µεσαίωνα.

Φιλοσοφικό Λεξικό

287

www.minibook.gr Οι εργασίες του Κέπλερ (1571-1630) και του Γαλιλαίου (1564-1642) επιβεβαίωσαν ότι το ηλιοκεντρικό σύστηµα του κόσµου είναι το µόνο επιστηµονικό, παρά την απαγόρευση αυτής της θεωρίας από την εκκλησία και την άγρια καταδίωξη των υπερασπιστών της. Η νέα υλιστική φιλοσοφία, γενικεύοντας τις καταχτήσεις της φιλοσοφικής σκέψης, καταπολεµάει τη σχολαστική, την εκκλησιαστική αυθεντία, βλέπει το πείραµα σαν αληθινό δάσκαλο και τη φύση σαν γνήσιο αντικείµενο της φιλοσοφίας. Γενάρχης του υλισµού των νέων χρόνων υπήρξε ο άγγλος φιλόσοφος Βάκων (Bacon, Μπέϊκον, 1561-1626), που αγωνίστηκε εναντίον της σχολαστικής, υπερασπίζοντας την πειραµατική γνώση, θεωρώντας τις αισθήσεις, το πείραµα, σαν την πηγή των γνώσεών µας. Ο υλισµός του Βάκωνα έκλεινε µέσα του µηχανιστικές τάσεις, δεν έχει όµως µονόπλευρο µηχανιστικό χαρακτήρα. Με το Χοµπς (Hobbes, 1588-1679), που συστηµατοποίησε τον υλισµό του Βάκωνα, ο υλισµός πήρε ξεκάθαρα υλιστικο χαρακτήρα. "Η αίσθηση χάνει την καθαρή της µορφή και µεταβάλλεται στην αφηρηµένη αίσθηση του γεωµέτρη.Η φυσική κίνηση θυσιάζεται στη µηχανιστική ή µαθηµατική κίνηση" (Μαρξ). Ο γάλλος φιλόσοφος Ντεκάρτ (Descartes 15961650) αναπτύσσει το µηχανιστικό υλισµό στη φυσική του, ενώ στη µεταφυσική του παραµένει στις θέσεις του ιδεαλισµού. Ο Γκασσέντι (Gassendi, 1592-1655)

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

288

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

ξαναφέρνει στη ζωή την υλιστική ατοµική θεωρία του Επίκουρου και καταπολεµά την ιδεαλιστική µεταφυσική του Ντεκάρτ. Ο µεγάλος ολλανδός φιλόσοφος Σπινόζα (1632-1677) ξεπερνάει το δυϊσµό του Ντεκάρτ, παίρνοντας για βάση µια µοναδική ουσία substance και θεωρώντας την έκταση και τη νόηση σαν αναγκαίες και αξεχώριστες ιδιότητες (κατηγορούµενα) της µοναδικής αυτής ουσίας. Η τάση κατανόησης της ενότητας και εξήγησης τουκόσµου εκδηλώνεται στο Σπινόζα µε τη θεωρία του για την ουσία σαν αρχή του ίδιου του εαυτού της. Αν και έχει πολλές αδύνατες πλευρές, η φιλοσοφία του Σπινόζα αποτελεί µεγαλειώδική σύνθεση των γνώσεων εκείνου του καιρού. Η φιλοσοφία του Λοκ (Locke, 1632-1704) δεν είναι απαλλαγµένη από τον ιδεαλισµό και αγνωστικισµό. Επειδή όµως αναπτύσσει την υλιστική θέση ότι πηγή της γνώσης είναι η αίσθηση, οι προσλήψεις των αισθητηρίων µας οργάνων από τον εξωτερικό κόσµο, εξάσκησε επίδραση στους γάλλους υλιστές του 18ου αιώνα. Ο γαλλικός υλισµός (ΛαµετρίLametrie, 1709-1751, Χόλµπαχ-Holbach, 1723/1789, Ντιντερό-Diderot,1713-1784, Ελβέτιος-Helvetius, 11751771 κ.ά.), που γενίκευσε τις επιτυχίες των φυσικών επιστηµών του 17ου και 18ου αιώνα και που στις παραµονές της Γαλλικής επανάστασης του 1789 στάθηκε το θεωρητικό όπλο πάλης της επαναστατικής αστικής

Φιλοσοφικό Λεξικό

289

www.minibook.gr τάξης εναντίον της φεουδαρχικής ιδεολογίας, είχε ιδιαίτερα µαχητικό προοδευτικό χαρακτήρα. Οι Γάλλοι υλιστές εξόρµησαν σαν µαχητές της επιστηµονικής προόδου, εναντίον της θρησκευτικής αµάθειας και της ιδεαλιστικής µεταφυσικής του 17ου αιώνα. Ωστόσο ο Γαλλικός υλισµός δεν ξέφυγε από τα πλαίσια του µεταφυσικού υλισµού, της µηχανικης αντίληψης της κίνησης. Οι Γάλλοι υλιστές ήταν ιδεαλιστές στην εξήγηση των κοινωνικών φαινοµένων. Τελευταίος µεγάλος εκπρόσωπος του προµαρξικού υλισµού είναι ο Γερµανός φιλόσοφος Λουδοβίκος Φόυερµπαχ Feuerbach, 1804-1872). Καταπολεµώντας τον ιδεαλισµό του Χέγκελ, ο Φόυερµπαχ βεβαίωνε πως η φύση υπάρχει ανεξάρτητα από τη συνείδηση, πως ο άνθρωπος είναι προϊόν της φύσης. Ωστόσο, έβλεπε τον άνθρωπο αφηρηµένα, µόνο σαν άνθρωπο γενικά και όχι σαν συγκεκριµένο κοινωνικό άνθρωπο, που αλλάζει τον κόσµο που τον περιβάλλει. Ο Φόυερµπαχ, µη καταλαβαίνοντας τη σηµασία της κοινωνικής πραχτικής, έµεινε στις θέσεις του αφηρηµένου υλισµού και στην εξήγηση των κοινωνικών φαινοµένων ήταν ιδεαλιστής. 'Εκανε οξεία κριτική της θρησκείας, ωστόσο δεν ήταν σε θέση ν'ανακαλύψει τις κοινωνικές ρίζες της θρησκείας κι έφτασε να υποστηρίζει µια νέα θρησκεία, θρησκεία της καρδιάς, θρησκεία της αγάπης. Απορρίπτοντας ο Φόυερµπαχ τον ιδεαλισµό του Χέγκελ απόρριψε και τη διαλεχτική του κι έµεινε στις θέσεις του µεταφυσικού

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

290

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

υλισµού. Μόνον ο Μαρξ κι ο 'Ενγκελς, οι εκπρόσωποι της ιδεολογίας της µόνης συνεπούς επαναστατικης τάξης, του προλεταριάτου, ξαναδουλεύοντας ό,τι πολύτιµο είχε δώσει η προηγούµενη επιστηµονική και φυσιογνωστική σκέψη, δηµιούργησαν την ανώτερη µορφή του υλισµού, το διαλεχτικό υλισµό.Ο Μαρξ κι ο 'Ενγκελς για πρώτη φορά επεξέτειναν τον υλισµό στη γνώση της κοινωνίας, δηµιουργώντας τον ιστορικό υλισµό. 'Υστερ'από το Μαρξ και τον 'Ενγκελς η αστική φιλοσοφία και οι αστικές θεωρίες προσπάθησαν ν'αναστήσουν τις περασµένες µορφές του υλισµού, δίνοντάς του απλοποιηµένο και χυδαίο χαρακτήρα (χυδαίοι υλιστές, Μπύχνερ-Buchner, Φοχτ-Vogt, Μολεσχότ-Moleschot, που φάνηκαν στη Γερµανία στα 1850-1860). Ο Μαρξ κι ο 'Ενγκελς καταπολέµησαν αυτό το ρηχό, χυδαίο υλισµό. Ο διαλεχτικός υλισµός, που µε τα έργα του Λένιν και του Στάλιν αναπτύχθηκε παραπέρα, είναι η φιλοσοφική κοσµοθεωρία του µπολσεβίκικου κόµµατος.

"Υλισµός και εµπειριοκριτικισµός" Μεγαλοφυές έργο του Λένιν, που η έκδοσή του σήµανε

Φιλοσοφικό Λεξικό

291

www.minibook.gr καινούρια εποχή στην εξέλιξη της φιλοσοφίας του διαλεχτικού υλισµού. Το βιβλίο αυτό στάθηκε η θεωρητική προετοιµασία του µαρξιστικού κόµµατος νέου τύπου. Ο Λένιν τό έγραψε στα 1908 (εκδόθηκε το Μάη του 1909). Η ανάγκη να ξεσκεπαστούν οι Ρώσοι οπαδοί του Μαχ, που στα χρόνια της αντίδρασης εξόρµησαν ενάντια στη µαρξιστική φιλοσοφία µε τη σηµαία της "υπεράσπισης" του µαρξισµού ήταν η άµεση αιτίαγια να γράψει ο Λένιν το φιλοσοφικό αυτό έργο. Ωστόσο, το έργο του Λένιν ξεπέρασε πολύ τα πλαίσια αυτού του καθήκοντος. Ο Λένιν δεν ξεσκέπασε µόνο τη διπροσωπεία των οπαδών του Μαχ, αλλά υποστήριξε και ανάπτυξε τις θεωρητικές βάσεις του κόµµατος νέου τύπου και έδωσε µεγαλοφυή γενίκευση σε ό,τι ουσιαστικά είχε αποχτήσει η επαναστατική πείρα κι επιστήµη σε όλη την ιστορική περίοδο από τον 'Ενγκελς ως τον Λένιν. Ο Λένιν ξεσκέπασε τον αντιδραστικό χαρακτήρα της θεωρίας των εµπειριοκριτικιστών κι έδειξε, πως αυτοί ανασταίνουν την παλιά ιδεαλιστική σαβούρα, τη θεωρία του επισκόπου Μπέρκλεϋ και τον αγνωστικισµό του Χιουµ και του Καντ, πως κυλάνε στην παπαδοσύνη, στην υπεράσπιση της θρησκείας. Ο Λένιν ανάπτυξε µε συνέπεια την άποψη του µαρξισµού σαν την µοναδικά σωστή και βασισµένη σε επιστηµονικά δεδοµένα. Υπερασπίζοντας το µαρξισµό ο Λένιν ανάπτυξε τη θεωρία της αντανάκλασης (βλ. λ.)

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

292

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

δείχνοντας, πως στη βάση της γνωσιολογίας του διαλεχτικού υλισµού βρίσκεται η αναγνώριση του αντικειµενικού κόσµου και της αντανάκλασής του στο ανθρώπινο µυαλό. Ιδιαίτερη σηµασία έχει το πέµπτο κεφάλαιο, όπου ο Λένιν ανάλυσε τις νεώτερες επαναστατικές ανακαλύψεις στις φυσικές επιστήµες, αποκάλυψε ολόπλευρα τις αιτίες της κρίσης της αστικής επιστήµης και απόδειξε πως η κρίση στις φυσικές επιστήµες µπορεί να ξεπεραστεί µόνο µε τη βοήθεια του διαλεχτικού υλισµού. Στον "Υλισµό και εµπειριοκριτικισµό" φωτίζονται όλα τα βασικά ζητήµατα της µεθοδολογίας και της κοσµοθεωρίας του µπολσεβίκικου κόµµατος. Είναι διαποτισµένος από την αρχή ως το τέλος από βαθιά εµµονή στις αρχές, από µπολσεβίκικη κοµµατικότητα και µαχητική αδιαλλαξία για κάθε υποχώρηση, από τον επαναστατικό µαρξισµό.

Υλισµός ιστορικός, φυσικός, χυδαίος Βλέπε: Ιστορικός υλισµός, φυσικός, χυδαίος.

Φιλοσοφικό Λεξικό

293

www.minibook.gr

Υλιστική αντίληψη της ιστορίας - Βλέπε: Ιστορικός υλισµός.

Υλοζωισµός - Η αντίληψη ότι η ζωή, συνεπώς και η ικανότητα για αίσθηση, υπάρχει σ'όλα τα πράγµατα της φύσης. Υλοζωιστές ήταν οι πρώτοι 'Ελληνες υλιστές, µερικοί Γάλλοι υλιστές (Ροµπινέ-Robinet, 1735-1820) κ.ά. Η διδασκαλία αυτή δεν είναι σωστή, γιατί τα αισθήµατα και η νόηση είναι ιδιότητες της ύλης µόνο όταν είναι αναπτυγµένη σε ανώτερο βαθµό.

Υποκειµενική µέθοδος στην κοινωνιολογία - Ιδεαλιστικός τρόπος κατανόησης της κοινωνίας. Εκπρόσωποι και προπαγανδιστές του στη Ρωσία ήταν οι ναρόντνικοι Π. Λ. Λαβρώφ και Ν. Κ. Μιχαηλόφσκυ. Σύµφωνα µ'αυτούς, η εξέλιξη της κοινωνίας καθορίζεται όχι από τους νόµους της εξέλιξης της υλικής παραγωγής, αλλ'από τη συνείδηση, τις ιδέες και τις επιθυµίες των επιφανών προσωπικοτήτων, των "ηρώων". "... Οι ναρόντνικοι είχαν µια λαθεµένη και βλαβερή αντίληψη για όλη την πορεία της ιστορίας της

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

294

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

ανθρωπότητας. ∆εν ήξεραν και δεν καταλάβαιναν τους νόµους της οικονοµικής και της πολιτικής εξέλιξης της κοινωνίας. Απ'αυτή την άποψη ήταν εντελώς καθυστερηµένοι άνθρωποι. Σύµφωνα µ'αυτούς, την ιστορία δεν τη δηµιουργούν οι τάξεις κι η πάλη των τάξεων, αλλά µονάχα οι εξαιρετικές προσωπικότητες"ήρωες", που πίσω απ'αυτούς τυφλά βαδίζουν οι µάζες, ο "όχλος", ο λαός, οι τάξεις" (Ιστορία του ΚΚΣΕ - µπ.). Η τέτοια αντίληψη για την ιστορία οδήγησε τους ναρόντνικους στην ταχτική της ατοµικής τροµοκρατίας. Το να βλέπει κανείς την προσωπικότητα (το υποκείµενο) και τις ιδέες της σαν τη βασική κινητήρια δύναµη της κοινωνικής εξέλιξης, θα πει πως στέκεται στην άποψη της υποκειµενικής ιδεαλιστικής µεθόδου στην κοινωνική επιστήµη. "... Η περίφηµη "υποκειµενική µέθοδος στην κοινωνιολογία" δεν εκφράζει τίποτα άλλο από καλή θέληση και κακή κατανόηση" (Λένιν).

Υποκειµενικός ιδεαλισµός - Μία από τις βασικές ιδιοµορφίες του ιδεαλισµού (βλ. λ.).

Φιλοσοφικό Λεξικό

295

www.minibook.gr

Υποκείµενο και αντικείµενο - Στη φιλοσοφία η έννοια "υποκείµενο" σηµαίνει ένα ον προικισµένο µε συνείδηση και βούληση που γνωρίζει και δρα ανάλογα µε τους σκοπούς του. Στο υποκείµενο αντιπαραθέτεται το αντικείµενο σαν εξωτερικό πράγµα, που πάνω του κατευθύνεται η συνείδηση, και η δράση του υποκειµένου. Η ιδεαλιστική φιλοσοφία λέει: "∆εν υπάρχει αντικείµενο χωρίς υποκείµενο". ∆ηλ. ο εξωτερικός κόσµος δεν υπάρχει έξω από τη συνείδηση κι ανεξάρτητα απ'αυτή. Αντίθετα, ο διαλεχτικός υλισµός πιστεύει πως "το αντικείµενο υπάρχει ανεξάρτητα από το υποκείµενο". Συνεπώς, χωρίς το υλικό είναι δεν υπάρχει και δε µπορεί να υπάρχει καµιά συνείδηση. Ταυτόχρονα ο διαλεχτικός υλισµός αναγνωρίζει πως το υποκείµενο δεν παρατηρεί παθητικά τον αντικειµενικό κόσµο, αλλά επιδρά πάνω του κι αλλάζοντάς τον, αλλάζει µαζί και τον εαυτό του. Ο διαλεχτικός υλισµός πιστοποιεί την αµοιβαία σχέση και την αλληλεπίδραση υποκειµένου και αντικειµένου, αναγνωρίζοντας την προτεραιότητα στο αντικείµενο.

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

296

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

Φ Φετιχισµός (fetichismus, από το φετίχ = φυλαχτό, πράγµα που έχει µαγικές ιδιότητες) Θεοποίηση πραγµάτων και αντικειµένων, απόδοση σ' αυτά µυστικής υπερφυσικής δύναµης, ανέφικτης στην ανθρώπινη αντίληψη. Στην κατώτερη, την πρώτη βαθµίδα της θρησκευτικής εξέλιξης, φετίχ είναι το αντικείµενο της λατρείας των πιστών (είδωλο). Αλλά και κάθε θρησκεία, µε τον ένα ή τον άλλο τρόπο, έχει φετιχισµό, δηλ. κάνει χονδροειδή θεοποίηση πραγµάτων. Στο κεφαλαιοκρατικό καθεστώς αποδίδονται φετιχιστικές ιδιότητες στο εµπόρευµα, στο χρήµα και στο κεφάλαιο σαν υλικά αντικείµενα (όπως π.χ. η ιδιότητα να ανταλλάσσονται και να δίνουν κέρδος στον κεφαλαιούχο), που στην πραγµατικότητα δεν είναι οι φυσικές τους ιδιότητες, αλλά µόνο η έκφραση των κεφαλαιοκρατικών παραγωγικών σχέσεων. Στο κεφαλαιοκρατικό σύστηµα "η σχέση των προσώπων εµφανίζεται... σαν των πραγµάτων" ('Ενγκελς). 'Ετσι δηµιουργείται ο εµπορευµατικός φετιχισµός, που εξαφανίζεται στο σοσιαλισµό.

Φιλοσοφικό Λεξικό

297

www.minibook.gr

Φιλοσοφία - Στο διαλεχτικό υλισµό, η επιστήµη για τους γενικούς νόµους της φύσης, της ανθρώπινης κοινωνίας και της νόησης. Το βασικό ζήτηµα της φιλοσοφίας είναι το πρόβληµα των σχέσεων µεταξύ είναι και νόησης. Ανάλογα µε τη λύση που δίνουν σ'αυτό το ζήτηµα, όλες οι φιλοσοφικές τάσεις διαιρούνται σε δυο στρατόπεδα: το υλιστικό (βλ. Υλισµός) και το ιδεαλιστικό (βλ. ιδεαλισµός). Και στους αρχαιότατους ακόµα χρόνους υπήρχε φιλοσοφία στην Κίνα και στις Ινδίες. Στην Ευρώπη εµφανίστηκε στον 6ο αιώνα π.Χ. στην αρχαία Ελλάδα, όπου έφτασε σε λαµπρή ανάπτυξη. Στο µεσαίωνα η φιλοσοφία δεν υπήρχε σαν ανεξάρτητη επιστήµη, ήταν τµήµα της θεολογίας. Με την αρχή της ανάπτυξης της αστικής επιστήµης 17ο-18ο αιώνα, ανθίζει η κλασική αστική φιλοσοφία (η λεγόµενη νέα φιλοσοφία). 'Υστερ'από το γερµανικό κλασικό ιδεαλισµό (Καντ, Χέγκελ - τέλος του 18ου και αρχές του 19ου αιώνα) η αστική φιλοσοφία αρχίζει να εκφυλίζεται στα µίζερα αντιδραστικά ιδεαλιστικά συστηµατάκια, που δεν έχουν καµιά επιστηµονική σηµασία. Η µόνη επιστηµονικη και προοδευτική φιλοσοφία από τον καιρό του Μαρξ και του 'Ενγκελς είναι ο διαλεχτικός υλισµός, η φιλοσοφία του προλεταριάτου.

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

298

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

Για ένα µεγάλο χρονικό διάστηµα, εξ αιτίας της καθυστέρησης των διαφόρων επιστηµών, η φιλοσοφία έπαιζε το ρόλο µιας ιδιόµορφης "επιστήµης των επιστηµών", που έκλεινε µέσα της όλους τους τοµείς της ανθρώπινης γνώσης. Η ανάπτυξη στα µέσα του 19ου αιώνα των φυσικών και των κοινωνικών επιστηµών, που ξεχώρισαν από τη φιλοσοφία, έβαλε τέλος σ'αυτή την κατάσταση. Στο διαλεχτικό υλισµό η φιλοσοφία παρουσιάζεται σαν επιστήµη για τους γενικούς νόµους της πραγµατικότητας. Η µαρξιστική διαλεχτική µέθοδος δίνει τον τρόπο για τη µελέτη της γνώσης της φύσης. Ο µαρξιστικος φιλοσοφικός υλισµός δίνει την υλιστική ερµηνεία της φύσης και των νόµων της. Η θεωρία του υλισµού είναι η εφαρµογή του διαλεχτικού υλισµού στα φαινόµενα της ανθρώπινης κοινωνίας. Ο διαλεχτικός κι ο ιστορικός υλισµός είναι η θεωρητική, φιλοσοφική βάση του κοµµουνισµού, το αναπόσπαστο συστατικό µέρος της µαρξιστικής-λενινιστικής θεωρίας.

"Φιλοσοφικά τετράδια" - Τετράδια του Λένιν µε σηµειώσεις για τη φιλοσοφία. Είναι περιλήψεις από τα έργα των µεγαλυτέρων φιλοσόφων (Αριστοτέλη,

Φιλοσοφικό Λεξικό

299

www.minibook.gr Χέγκελ, Φόυερµπαχ κ.ά.). Γράφτηκαν στην περίοδο 1914 - 1916. Το κεντρικό τους θέµα είναι το ζήτηµα της διαλεχτικής. Εξαιρετική σηµασία έχουν οι περιλήψεις του Λένιν από το έργο του Χέγκελ "Η επιστήµη της λογικής" ("Wissenschaft der loyik", 1-2, 1812-6), αποτελούν κλασικό υπόδειγµα για την υλιστική επεξεργασία της χεγκελιανής διαλεχτικής. Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει το σηµείωµα του Λένιν "Πάνω στο ζήτηµα της διαλεχτικής", όπου φωτίζει σύντοµα τις βασικές θέσεις της µαρξιστικής διαλεχτικής (βλ. "Ζήτηµα της διαλεχτικής").

Φιλοσοφική έννοια της ύλης - Βλ. 'Υλη.

Φιντεϊσµός (από το λατιν. Fides = πίστη) ∆ιδασκαλία, που στη θέση της γνώσης βάζει την πίστη ή γενικά αποδίνει ορισµένη σηµασία στην πίστη. Ο Λένιν ονοµάζει το φιλοσοφικό ιδεαλισµό "λιγότερο ή περισσότερο αδυνατισµένο, αραιωµένο φιντεϊσµό".

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

300

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

Φόυερµπαχ (Λουδοβίκος Feuerbach, 18041872) - 'Ενας από τους µεγαλύτερους υλιστές που διεκήρυξε και υπεράσπισε τον υλισµό και τον αθεϊσµό στη Γερµανία το 1830-1840. Είχε µεγάλη επίδραση στους θεµελιωτές του µαρξισµού. Ο Φόυερµπαχ ήταν µεταφυσικός υλιστής. Απόρριψε τον ιδεαλισµό του Χέγκελ, µαζί µ'αυτόν όµως και τη χεγκελιανή διαλεχτική. ∆ε µπόρεσε να ξεχωρίσει απ'αυτή το "λογικο της πυρήνα". Ο Φόυερµπαχ έµεινε ιδεαλιστής στην έρευνα των κοινωνικών φαινοµένων. Μη βλέποντας την υλική βάση της κοινωνίας, ξεχώριζε τις εποχές της εξέλιξης της ανθρωπότητας αποκλειστικά από τις µορφές της συνείδησης, από τις θρησκείες που αντικαταστούσαν η µια την άλλη. Αναζητώντας τη δηµιουργία νέας κοινωνίας, ελεύθερης από το χριστιανισµό, ανύψωσε σε θρησκεία την αγάπη ανάµεσα στους ανθρώπους, πιστεύοντας πως αυτή αποτελεί τη βάση της κοινωνίας. Ο Φόυερµπαχ δεν καταλάβαινε τη σηµασία της επαναστατικής πραχτικής δράσης, δεν καταλάβαινε τη διαλεχτική αλληλεπίδραση µεταξύ ανθρώπου και φύσης, όπως δεν καταλάβαινε και την αλλαγή του ίδιου του ανθρώπου στην πορεία της παραγωγής. Ο υλισµός του Φόυερµπαχ επέδρασε στο Μαρξ και στον 'Ενγκελς στην

Φιλοσοφικό Λεξικό

301

www.minibook.gr περίοδο διαµόρφωσης των φιλοσοφικών τους αντιλήψεων, "αυτό όµως δε θα πει πως ο υλισµός του Μαρξ ταυτίζεται µε τον υλισµο του Φόυερµπαχ. Στην πραγµατικότητα ο Μαρξ κι ο 'Ενγκελς πήραν από τον υλισµό του Φόυερµπαχ το "βασικό του πυρήνα", αναπτύσσοντάς τον παραπέρα σε επιστηµονικήφιλοσοφική θεωρία του υλισµού και απορρίπτοντας τα ιδεαλιστικά και θρησκευτικο-ηθικά επιστρώµατα" (Ιστορία του ΚΚΣΕ - µπ.). Ο Φόυερµπαχ ήταν ο ιδεολόγος της επαναστατικής δηµοκρατικής αστικής τάξης. Βασικά έργα του: "Κριτική της χεγκελιανής φιλοσοφίας" 1839, "Η ουσία του χριστιανισµού" 1841, "Προκαταρκτικές θέσεις για τη µεταρρύθµιση της φιλοσοφίας" 1842, "Οι βάσεις για τη φιλοσοφία του µέλλοντος" 1843.

Φυλή - Βιολογική οµάδα ανθρώπων, που συγκροτήθηκε στις πρώτες βαθµίδες εξέλιξης της ανθρωπότητας. Από µια σειρά γνωρίσµατα (χρώµα του δέρµατος, σχήµα και χρώµα µαλλιών, χαρακτηριστικά του προσώπου, κατασκευή του σώµατος κ.ά.) διακρίνονται τρεις βασικές φυλές: µαύροι (νέγροι, µαύρη επιδερµίδα και σγουρά µαλλιά), κίτρινοι (κινέζοι, γιαπωνέζοι,

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

302

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

µογγόλοι κ.ά., κιτρινωπή επιδερµίδα και ίσια µαύρα µαλλιά), λευκοί (ανοιχτόχρωµη επιδερµίδα και µαλλιά µε το ένα ή τον άλλο χρωµατισµό). Στην ιστορία της ανθρωπότητας γίνονταν και γίνεται επιµιξία των φυλών. 'Ετσι τα γνωρίσµατα αυτά είναι συµβατικά και ασταθή. ∆εν επιτρέπεται να κάνουµε σύγχυση της φυλής µε το λαό και το έθνος, που αποτελούν φαινόµενα κοινωνικά, αποτέλεσµα µακρόχρονης ιστορικής εξέλιξης της κοινωνίας. "'Εθνος είναι µια, ιστορικά συγκροτηµένη, µόνιµη κοινότητα γλώσσας, εδάφους, οικονοµικής ζωής και ψυχοσύνθεσης, που φανερώνεται στην κοινότητα του πολιτισµού. Είναι αυτονόητο πως το έθνος, όπως και κάθε ιστορικό φαινόµενο, υπόκειται στο νόµο αλλαγής έχει την ιστορία του, µια αρχή και ένα τέλος" (Στάλιν). Η φυλετική "θεωρία" που διαιρεί τους ανθρώπους σε "ανώτερες" φυλές, προορισµένες να κυριαρχούν και σε "κατώτερες", καταδικασµένες σε υποταγή, "είναι τόσο µακριά από την επιστήµη, όσο ο ουρανός από τη γη" (Στάλιν). Μ'αυτή τη "θεωρία" οι ιµπεριαλιστές δικαιολογούν την αντιδραστική τους πολιτική και έχθρα τους για τους ανθρώπους. Ο µαρξισµός θεωρεί όλες τις φυλές ισάξιες. Η νίκη του σοσιαλισµού στη Σοβιετική 'Ενωση απόδειξε αδιάψευστα, πως όλα τα έθνη και οι λαοί ανεξάρτητα από φυλετικά γνωρίσµατα, όταν

Φιλοσοφικό Λεξικό

303

www.minibook.gr απελευθερωθούν από την εκµετάλλευση και, µαζί µ'αυτήν, από την αµοιβαία έχθρα, είναι το ίδιο ικανοί ν'αφοµοιώνουν και να προωθούν τον πολιτισµό.

Φυσικός υλισµός - Κοινή, ασυνείδητη υλιστική άποψη για τη φύση. Φυσικοί υλιστές στην ιστορία της φιλοσοφίας ήταν οι αρχαίοι 'Ελληνες υλιστές. Την ίδια αντίληψη έχουν οι περισσότεροι άνθρωποι στην πραχτική τους δράση. Οι περισσότεροι φυσιοδίφες, κι αν ακόµη στη φιλοσοφία αρνιούνται τον υλισµό, στις επιστηµονικές τους έρευνες στέκουν αυθόρµητα στις θέσεις του υλισµού, ενός όµως υλισµού δίχως συνέπεια, δειλού, που δεν τα λέει όλα (φυσικοιστορικός υλισµός). "Η πεποίθηση των απλοϊκών ρεαλιστών (δηλ. όλης της ανθρωπότητας), πως τα αισθήµατά µας είναι εικόνες του αντικειµενικά πραγµατικού εξωτερικού κόσµου, είναι πεποίθηση της µάζας των φυσιοδιφών, πεποίθηση που διαρκώς αυξάνει και δυναµώνει" (Λένιν). (Βλ. Απλοϊκός ρεαλισµός).

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

304

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

Χ Χέγκελ (ή 'Εγελος, Γεώργιος-ΓουλιέλµοςΦρειδερίκος Hegel, 1770-1831) - Μεγάλος Γερµανός ιδεαλιστής και διαλεχτικός φιλόσοφος. Σύµφωνα µε το σύστηµα του ιδεαλισµού του Χέγκελ, βάση του κόσµου είναι µια αντικειµενική "απόλυτη ιδέα", που υπήρχε πριν εµφανιστεί η φύση κι ο άνθρωπος. Από τη φύση της η "απόλυτη ιδέα" είναι δρώσα αρχή, αν και η δράση της µπορεί να εκφραστεί µόνο στη νόηση, στην αυτογνωσία. 'Ωθηση για δράση και αυτογνωσία της ιδέας είναι η διαλεχτική της φύση. "Η απόλυτη ιδέα" είναι µέσα της αντιφατική, κινείται και αλλάζει, αρνείται τον ίδιο τον εαυτό της και περνά στην ίδια την αντίθεσή της. Στη διαλεχτική πορεία της αυτοεξέλιξης, "η απόλυτη ιδέα" περνά από τρία στάδια: το πρώτο στάδιο της εξέλιξης, της "απόλυτης ιδέας" είναι λογικό, όταν η "απόλυτη ιδέα" δρα ακόµα στο "προκοσµικό", "προφυσικό" της είναι στο "στοιχείο του καθαρού λογισµού". Σ'αυτό το στάδιο η "απόλυτη ιδέα" εµφανίζεται σαν σύστηµα λογικών εννοιών-κατηγοριών, σα σύστηµα λογικής.

Φιλοσοφικό Λεξικό

305

www.minibook.gr Στο δεύτερο στάδιο η "απόλυτη ιδέα" µεταβάλλεται σε φύση, που είναι το "άλλο είναι της απόλυτης ιδέας". Για το Χέγκελ η φύση δεν εξελίσσεται στο χρόνο, αλλά µόνο διαφοροποιείται αιώνια στο χώρο. Ο ανώτερος βαθµός στην αυτοεξέλιξη της ιδέας είναι το "απόλυτο πνεύµα". Σ'αυτό το τρίτο στάδιο η "απόλυτη ιδέα" αρνιέται τη φύση και ξαναγυρίζει στον ίδιο τον εαυτό της. Η εξέλιξη γίνεται πάλι στην περιοχή της νόησης, τώρα πια όµως της ανθρώπινης νόησης. Σ'αυτό το στάδιο ο Χέγκελ τοποθετεί τη βαθµίδα, της ατοµικής συνείδησης εκείνης της κοινωνικής συνείδησης και την ανώτατη βαθµίδα, όπου η ιδέα µε τη µορφή της θρησκείας, της τέχνης και της φιλοσοφίας φτάνει στο τέλος της αυτόγνωσής της. Ο Χέγκελ κηρύσσει τη φιλοσοφία γενικά σαν "απόλυτη γνώση" και τη δική του φιλοσοφία τη θεωρεί σαν την τελευταία βαθµίδα στην αυτοεξέλιξη της ιδέας. Αυτό είναι το ιδεαλιστικό φιλοσοφικό σύστηµα του Χέγκελ. Πολύτιµο στοιχείο στη χεγκελιανή ιδεαλιστική φιλοσοφία ήταν η διαλεχτική µέθοδος, που τη διαποτίζει η βεβαίωση, πως η ιδέα εξελίσσεται πάνω στη βάση διαλεκτικών αντιθέσεων, πως µέσα στην εξέλιξη γίνεται η µετατροπή των ποσοτικών αλλαγών σε ποιοτικές, πως η αλήθεια είναι συγκεκριµένη, πως η πορεία της εξέλιξης της ανθρώπινης κοινωνίας γίνεται µε νοµοτέλεια και όχι µε την αυθαίρετη θέληση των ατόµων.

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

306

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

Ωστόσο, η διαλεχτική του Χέγκελ δεν ξεχωρίζει από το ιδεαλιστικό του σύστηµα, παρά είναι στενά συνδεµένη µ'αυτό. Γι'αυτό στη χεγκελιανή φιλοσοφία παρουσιάστηκε µια βαθιά αντίφαση ανάµεσα στη µέθοδο και στο σύστηµα, αντίφαση που ξεσχίζει αυτή τη φιλοσοφία. Η διαλεχτική µέθοδος έλεγε πως η πορεία της εξέλιξης της γνώσης δεν έχει τέλος, ενώ το ιδεαλιστικό σύστηµα οδήγησε το Χέγκελ στο να κηρύξει πως η φιλοσοφία του τότε προοδευτική από τα προβληµατα που έµπαιναν µπροστά της, αλλά δειλή κι ασυνεπής, συµβιβαστική. Για το λόγο αυτό, ως ένα σηµείο, ο µεγαλοφυής διαλεχτικός Χέγκελ σερνόταν δειλά στα πόδια της πρωσσικής φεουδαρχικής µοναρχίας και την ανακήρυσσε τελευταίο και ανώτερο στάδιο στην εξέλιξη της ανθρώπινης κοινωνίας, στο πείσµα όλης της διαλεχτικής του. Η χεγκελιανή διαλεχτική, εξ αιτίας της σχέσης της µε τον ιδεαλισµό, είναι σε σηµαντικό βαθµό παραµορφωµένη, διαστρεβλωµένη, σκεπασµένη µε ιδεαλιστικό περίβληµα, µε το "χεγκελιανισµό". 'Οταν ο Μαρξ κι ο 'Ενγκελς δηµιουργούσαν τη φιλοσοφική τους διδασκαλία, το διαλεχτικό υλισµό, δε µπορούσαν να πάρουν τη χεγκελιανή διαλεχτική όπως είναι στον ίδιο το

Φιλοσοφικό Λεξικό

307

www.minibook.gr Χέγκελ, αλλά την επεξεργάστηκαν "την έστησαν στα πόδια της". Ο Μαρξ κι ο 'Ενγκελς χαρακτηρίζοντας τη διαλεχτική τους µέθοδο, αναφέρονται συνήθως στο Χέγκελ σαν το φιλόσοφο που διατύπωσε τα βασικά χαρακτηριστικά της διαλεχτικής. Αυτό όµως δε σηµαίνει πως η διαλεχτική του Μαρξ και του 'Ενγκελς ταυτίζεται µε τη διαλεχτική του Χέγκελ. Στην πραγµατικότητα, ο Μαρξ κι ο 'Ενγκελς πήραν από τη διαλεχτική του Χέγκελ µονάχα το "λογικό της πηρύνα", απορρίπτοντας το χεγκελιανό ιδεαλιστικό περικάλυµµα και αναπτύσσοντας τη διαλεχτική παραπέρα έτσι που της έδωσαν τη σύγχρονη επιστηµονική όψη. "Η διαλεχτική µου µέθοδος - λέει ο Μαρξ - στη βάση της όχι µονάχα διαφέρει από τη χεγκελιανή µα είναι ακριβώς το αντίθετό της. Για τον Χέγκελ η πορεία της νόησης, που µε το όνοµα "ιδέα" τη µετατρέπει σε αυθυπόστατο υποκείµενο, είναι ο δηµιουργός του πραγµατικού και το πραγµατικό είναι απλώς το εξωτερικό της φανέρωµα. Για µένα αντίθετα το ιδεατό δεν είναι παρά το υλικό, µεταφερµένο στο ανθρώπινο κεφάλι και µετασχηµατισµένο µέσα σ'αυτό" (Ιστορία του ΚΚΣΕ - µπ., τόµ. Α', σ. 113). Κυριότερα έργα του Χέγκελ: "Φαινοµενολογία του πνεύµατος" 1807, "Η επιστήµη της λογικής" 1812-1816, "∆ιαλέξεις γύρω στην ιστορία της Φιλοσοφίας" 1833-1836, "Εγκυκλοπαιδεία των φιλοσοφικών επιστηµών" 1817, "Μικρή λογική", "Φιλοσοφία της φύσης", "Φιλοσοφία

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

308

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

του πνεύµατος" 1817, "Φιλοσοφία του δικαίου" 1821, "Φιλοσοφία της ιστορίας" 1837, "Αισθηµατική" 18361838.

Χέλµχολτς (Χέρµαν Helmholz, 1821-1894) ∆ιάσηµος γερµανός φυσικός και φυσιολόγος. Στο έργο του "Για τη διατήρηση της δύναµης" (1847) διατύπωσε το νόµο της διατήρησης της ενέργειας, που ανακαλύφτηκε από το Μάγιερ στα 1842. Οι φιλοσοφικές πεποιθήσεις του Χέλµχολτς παρουσιάζουν ασυνέπεια, ταλαντεύονται µεταξύ υλισµού και καντιανισµού. Κατακρίνοντας τον Καντ για τον ιδεαλισµό και τον υποκειµενισµό του, ο Χέλµχολτς αρνιόταν τη δυνατότητα να γνωρίσουµε τα πράγµατα καθ' εαυτά, θεωρώντας τα αισθήµατά µας σαν σηµεία, σαν σύµβολα, όχι όµως και σαν εικόνες των πραγµάτων. Ο 'Ενγκελς κι ο Λένιν έκαναν δριµύτατη κριτική στα φιλοσοφικά λάθη του Χέλµχολτς.

Χιουµ (∆αυίδ Hume, 1611-1776) - Σκώτος αστός φιλόσοφος, ιστορικός και οικονοµολόγος.

Φιλοσοφικό Λεξικό

309

www.minibook.gr Στη φιλοσοφία ο Χιουµ είναι αγνωστικιστής. Υποστηρίζει πως δε µπορεί να λυθεί το ζήτηµα αν υπάρχει ή όχι αντικειµενική πραγµατικότητα και βεβαιώνει πως δεν ξέρουµε όχι µόνο πώς είναι τα πράγµατα καθ'εαυτά, αλλά κι αν ακόµα υπάρχουν. "Ο Χιουµ δε θέλει να ξέρει τίποτα για το "πράγµα καθ'εαυτό" και την ίδια τη σκέψη γι'αυτό τη θεωρεί απαράδεχτη" (Λένιν). Σ'αυτό βρίσκεται η διαφορά µεταξύ του συνεπέστερου αγνωστικισµού του Χιουµ και του αγνωστικισµού του Καντ, που δέχονταν την ύπαρξη του "πράγµατος καθ'εαυτό". Για το Χιουµ η αιτιώδικη σχέση δεν είναι νόµος της φύσης αλλά συνήθεια, που καλλιεργήθηκε από την παρατήρηση της αλληλοδιαδοχής των φαινοµένων και που δεν έχει βάση ούτε στην ίδια τη φύση, ούτε και στις ανθρώπινες παραστάσεις. Ο Χιουµ, που αρνείται την υλική βάση των πραγµάτων και την αιτιότητα, φτάνει στο συµπέρασµα πως στην ανθρώπινη συνείδηση υπάρχει µόνο ένας χείµαρρος από ψυχικές εντυπώσεις κι η επιστήµη δεν είναι παρά η απλή περιγραφή αυτού του χείµαρρου, χωρίς να έχει τη δυνατότητα να καταβάλλει οποιουσδήποτε νόµους. Ο αγνωστικισµός κι ο υποκειµενισµός του Χιουµ ανατρέπονται από την πραχτική δράση του ανθρώπου. Επιδρώντας στη φύση και αλλάζοντάς την ο άνθρωπος αποδείχνει την αντικειµενικότητα του κόσµου και τη δυνατότητα να τον

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

310

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

γνωρίσουµε. Η φιλοσοφία του Χιουµ επέδρασε πολύ στον Καντ και στο µαχισµό. Ο Λένιν έδωσε µια λαµπρή κριτική του Χιουµ στο έργο του "Υλισµός κι εµπειριοκριτικισµός". Βασικά φιλοσοφικά έργα του Χιουµ: "Πραγµατεία για την ανθρώπινη φύση" (τρεις τόµοι 1739-1740), "'Ερευνα για το ανθρώπινο λογικό" (1748).

Χιουµισµός - Η διδασκαλία του 'Αγγλου φιλόσοφου Χιουµ και των οπαδών του.

Χόλµπαχ (ή Ολµπάκ, Πωλ Ανρύ, βαρώνος d'Holbach, 1723-1789) - Γάλλος υλιστής φιλόσοφος, ο µεγαλύτερος ιδεολόγος της επαναστατικής αστικής τάξης του 18ου αιώνα. Ο Χόλµπαχ αναγνώριζε την ύπαρξη της ύλης ανεξάρτητα από τη συνείδηση του ανθρώπου, τη θεωρούσε αιώνια και αδηµιούργητη και πως αποτελείται από άτοµα. Η ύλη έχει συµφυή εσωτερική κίνηση, που γεννιέται χάρη σε µηχανικές κινήσεις και συγκρούσεις των µορίων.

Φιλοσοφικό Λεξικό

311

www.minibook.gr Ο Χόλµπαχ παραδεχόταν µόνο τη µηχανική κίνηση και αρνιόταν την αυτοκίνηση. Θεωρούσε την ψυχή και τη συνείδηση σαν ιδιόµορφη εµφάνιση της οργανωµένης ύλης. 'Ηταν άθεος και θεωρούσε τη θρησκεία σαν αποτέλεσµα της αµάθειας και της καθυστέρησης του ανθρώπου. Στα έργα του, τα αφιερωµένα στην ανθρώπινη κοινωνία, ο Χόλµπαχ ανάπτυξε την ιδέα πως ο άνθρωπος καθοδηγείται από το συµφέρον. Η κατεύθυνση των συµφερόντων του ανθρώπου, καθορίζεται από το περιβάλλον και το περιβάλλον δηµιουργείται από τη νοµοθεσία. Ο νοµοθέτης πάλι καθοδηγείται από τις ιδέες. Μ'αυτό τον τρόπο ο Χόλµπαχ κατάληξε στο ιδεαλιστικό συµπέρασµα πως "οι ιδέες κυβερνούν τον κόσµο". Αναγνωρίζοντας την ανάγκη της κατάργησης του φεουδαρχικού καθεστώτος, ο Χόλµπαχ έριξε την ιδέα της επιστροφής στο "φυσικό καθεστώς", που στην πραγµατικότητα δεν ήταν παρά κεφαλαιοκρατικό. Τα κυριότερα έργα του: "Το σύστηµα της φύσης, ή οι νόµοι του φυσικού και του ηθικού κόσµου" 1770, "Το κοινωνικό σύστηµα" 1773, "Ο ξεσκεπασµένος χριστιανισµός" 1761, "Η υγιής σκέψη" 1772.

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

312

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr

Χρόνος και Χώρος - Ο µαρξιστικός φιλοσοφικός υλισµός διδάσκει πως στον κόσµο δεν υπάρχει τίποτε άλλο εκτός από την κινούµενη ύλη, που µπορεί να κινείται µόνο στο χώρο και στο χρόνο. Συνεπώς, ο χώρος και ο χρόνος αποτελούν αντικειµενικές µορφές της ύπαρξης και της ύλης. Ο χώρος κι ο χρόνος είναι αναπόσπαστοι από την ύλη και η ύλη αναπόσπαστη απ'αυτούς. Αντίθετα µε τον αντικειµενικό ιδεαλισµό, που θεωρεί το χρόνο και το χώρο µονάχα προϊόντα της ανθρώπινης σκέψης και τα αποσπά από την ύλη, ο υλισµός βεβαιώνει πως ο χρόνος και ο χώρος δίχως την ύλη στερούνται από κάθε περιεχόµενο. "... Και οι δυο µορφές ύπαρξης της ύλης, χωρίς αυτή την ύλη, δεν αποτελούν τίποτα, µονάχα µια κενή παράσταση, µια αφαίρεση που υπάρχει µόνο στο κεφάλι µας" ('Ενγκελς). Οι αντιλήψεις και έννοιες των φυσικών επιστηµών για το χώρο και για το χρόνο αλλάζουν και εξελίσσονται. ∆εν αλλάζει όµως το γεγονός πως η φύση υπάρχει µόνο στο χρόνο και στο χώρο. "... οι εξελισσόµενες έννοιες για το χρόνο και το χώρο αντανακλούν αντικειµενικά - πραγµατικά το χρόνο και το χώρο" (Λένιν).

Φιλοσοφικό Λεξικό

313

www.minibook.gr

Χυδαίος υλισµός - Φιλοσοφική τάση, που πρωτοφάνηκε στη Γερµανία στα 1850-1860 ανάµεσα στους γιατρούς και τους φυσιοδίφες. Τους κυριότερους εκπροσώπους αυτής της τάσης (Μπύχνερ, Φοχτ, Μόλεσχοτ), ο 'Ενγκελς τους ονόµαζε πλανόδιους έµπορους του "φτηνού υλισµού" και "περιπλανώµενους κήρυκες" του χυδαίου υλισµού. Αναγνωρίζοντας την ύλη για µοναδική πραγµατικότητα και υπερασπίζοντας τον αθεϊσµό, οι χυδαίοι υλιστές έφτασαν στο συµπέρασµα πως δήθεν το µυαλό εκκρίνει τη σκέψη όπως το σηκώτι εκκρίνει τη χολή, δηλ. εξηγούσαν τη νόηση µε χυδαίο υλιστικό τρόπο. Η άποψη αυτή ήταν ένα βήµα προς τα πίσω όχι µόνο σε σύγκριση µε το διαλεχτικό υλισµό, αλλά και µε το Γαλλικό υλισµό του 18ου αιώνα. Το χυδαίο υλισµό τον χαρακτηρίζει η απόλυτη άγνοια της διαλεχτικής, η υπεράσπιση της απαρχαιωµένης για την εποχή του µηχανιστικής αντίληψης για τους νόµους της κίνησης στη φύση και ο ιδεαλισµός στην αντίληψη της κοινωνίας.

ΤΕΛΟΣ

www.insitu.gr Παροχή Ολοκληρωµένων λύσεων σε συστήµατα µηχανοργάνωσης & εξοπλισµού γραφείου. Τηλ.: 010.93.18.500

314

Μ. Ροζενταλ – Π. Γιουντίν www.minibook.gr