P
LEI000I VOOR DE GELUIDSONTWERPER NADENKEN OVER ELK GELUID JORG
Iedere theatervoorsteLLing verdient een getuidsontwerper, stett Jorg SchetLekens. ALLeen, wat verstaan we daar eigentijk onder? Wat voor functie heeft die getuidsontwerper? In dit artikeL probeert hij een antwoord te vinden zonder geLuids ontwerpers in aLLerLei hokjes te stoppen. ,Van de ‘ontwerpende’ discipUnes in het theater is geWidsontwerp de meest onduideUjke. Van gevat tot gevat is nog we aan te wijzen wat de taken en verantwoordeLijkheden van de geuidsontwerper zijn. Maar wanneer je producties, ontwerpers en definities met ekaar vergehjkt kom je er niet sne uit wat de kenmerken van het vakgebied precies zijn: hebben we het over componisten, musici, geWidstechnici, gerauschmachers of sound designers zoaLs we die uit de ifimwereW kennen? Misschien mede door die onduidelijkheid lijkt getuidsontwerp in ons tand een ondergeschoven kindje. Nederlandse geluidsontwerpers leveren kwalitatief hoogstaand werk af, maar de betrokkenheid van een getuidsontwerper bij een productie is lang niet zo vanzelfsprekend als een licht-, kostuum-, of decorontwerper. Is het dan nodig om bij elke voorstelling een getuidsontwerper te betrekken? Het korte antwoord is: nee. Schrap de kostuums, het decor en het licht en de acteur staat naakt op een donker en leeg toneel. Er is vast een voorstelling te bedenken waarvoor dit een artistiek verantwoord uitgangspunt is, maar meestal zat er toch iets met licht, kostuums en toneelbeeld moeten gebeuren. Hoewel dit lang niet altijd leidt tot samenwerking met een ontwerper zijn theatermakers zich er terdege van bewust dat dit elementen van een voorstelling zijn waarover moet worden nagedacht. De toeschouwer zoekt nu eenmaal achter alles een betekenis. Een leeg toneel gaat net zo goed wat betekenen als een speelvloer die tot op de laatste centimeter is gevuld met een realistisch decor. Voor geluid ligt dat wat anders. Iedereen schijnt probleemloos te accepteren dat er altijd geluid is. Theater speelt zich nu eenmaal niet in een vacuUm af: er is lucht en die is nogal snel in trilling gebracht. Of dat nu opzettelijk gebeurt door middel van een tuidspreker of dat je alleen (bij)geluiden hoort zoals de acteur die over het toneel loopt en die je hoort ademen: in het theater zijn zelfs de stiltes niet echt stil. Maar het besef dat er altijd geluid is en dat het dus altijd zinvol is om erover na te denken is een stuk minder groot dan wanneer het over het toneelbeeld gaat. Er zijn veel minder geluidsontwerpers betrokken bij veel minder producties dan hun collega-vormgevers op visueel gebied.
Geen hokjesdenken Hier valt tegenin te brengen dat geluidsontwerp misschien niet altijd zo genoemd wordt, maar dat bij de meeste voorstellingen wel degelijk een componist, muzikanten of geluidstechnici betrokken zijn. Dan is dit meteen het punt om duidelijk te maken dat een geluidsontwerper iets anders is dan een componist of een geluidstechnicus. Het is een zelfstandige discipline, geen relatief nieuwe, semi-modieuze term om een componist van toegepaste muziek mee aan te duiden. Geluid kent een spectrum aan verschijningsvormen waarvan muziek er één is. Weliswaar een heel belangrijke, maar het zou een ontkenning van de mogelijkheden van geluid zijn om het gelijk te schakelen met muziek. Ook een geluidstechnicus is iets anders dan een geluidsontwerper, zoals een belichter iets anders is dan een lichtontwerper. In de praktijk kunnen die functies geheel of gedeeltelijk samenvallen. Een geluidsontwerper kan ook de geluidstechniek verzorgen of ook de muziek componeren. Het is echter niet noodzakelijk een deel van zijn functie.
Arnott Bronnen (Maden Jongewaard) en Joseph Goebbets (speaker) in Lautsprecher Arnott, een opera voor 1 zanger en 14 groepen luidsprekers van EHk-Ward Geerlings (libretto), Huba de Graaff (muziek) en Bart Visser (speakerinstaltaties). Productiehuis Rotterdam/Nieuw West 2004, Foto Tom Croes
Kijken we naar de praktijk dan lijkt het of we geluidsontwerpers grofweg in twee categorieën kunnen verdelen: een meer technisch geörienteerde groep die zich vooral met de versterking van geluid en met de akoestiek bezighoudt en een meer muzikaal geïnspireerde groep die gericht is op het maken van muziek, geluidseffecten en andere vormen van geluid. Het is verleidelijk om er verder niet al te moeilijk over te doen en op zijn hoogst voor elk van beide soorten een eigen naam te verzinnen. Toch lijkt me dit weinig zinvol. Indelen in hokjes kan zijn nut hebben maar op zulke ‘harde’ regels duiken altijd weer uitzonderingen op. Een onderverdeling heeft zin bij specialisaties. De functie van ‘operator’ is voortgekomen uit die van belichter, de ‘monitormixer’ is een geluidstechnicus met extra vaardigheden op een specifiek gebied. Maar geluidsontwerpers onderverdelen zonder dat duidelijk is wat de kern van deze functie precies is, schept weinig duidelijkheid. Mijn opvatting is daarom breed: een geluidsontwerper is verantwoordelijk voor al het geluid in een voorstelling, wie of wat dit geluid ook maakt. In eerste instantie lijkt dit in de richting te wijzen van de geluidsontwerper die we kennen van de musical en muziektheater: de ontwerper bedenkt voor de muziek van het orkest en de zangpartijen een artistiek verantwoord klankbeeld dat hij uitwerkt in een concreet technisch plan. Het is een voor de hand liggend en dankbaar voorbeeld van geluidsontwerp omdat deze theatervormen per definitie rijk zijn aan muziek en het gesproken woord vaak wordt versterkt. Dan is het helder hoe de geluidsontwerper zich verhoudt tot de componist en de technicus: de componist componeert de muziek, de ontwerper ontwerpt een artistiek verantwoord klankbeeld, de technicus voert het ontwerp uit. Maar ik denk niet dat de essentie van geluidsontwerp per genre verschilt. Vergelijk het met licht: een lichtontwerper voor een danceparty gaat heel anders te werk als voor een Tsjechov, maar de kern van hun werk blijft gelijk.
PROSCENIUM: PLEIDOOI VOOR DE GELUIDSONTWERPER 21