INSPIRATIEGIDS
1
Samen zingen met mensen met dementie
www.zingenmetdementie.be
INITIATIEFNEMERS
DRUK INSPIRATIEGIDS
DE STEM VAN ONS GEHEUGEN
Van der Poorten, Kessel-Lo
Expertisecentrum Dementie Vlaanderen vzw Koor&Stem vzw
Beste lezer,
PRODUCTIE CD Multidisc, Antwerpen
PROJECTLEIDER DE STEM VAN ONS GEHEUGEN
MET DE STEUN VAN
Hanne Deneire, House of Music vzw
Provincie Antwerpen
(HoM)
Cera Forum voor Amateurkunsten
PARTNERS Regionaal expertisecentrum dementie Foton, een
FOTO’S
initiatief van Familiezorg West-Vlaanderen vzw
www.onthoumens.be
Met deze gids willen we je inspireren. We willen iedereen die een contactkoor wil opzetten op weg helpen. Tegelijk willen we geen vast parcours opleggen. Het is de bedoeling om met het project De Stem van ons Geheugen en deze brochure de mens (= vrijwilliger, dochter/ zoon van iemand met dementie, medewerker of directie van een zorgcentrum, zanger van een koor …) ideeën aan te reiken om te beginnen zingen met mensen met dementie. De methodiek hebben we beschreven. Hoe jij dit aanpakt, hangt natuurlijk af van de mogelijkheden die je zelf hebt. Voel je dus vrij om hiermee kritisch om te gaan en te experimenteren!
Woon- en zorgcentrum Den Olm Bonheiden Hoewel het opsporen van de bronnen met INSPIRATIEGIDS EN SAMENSTELLING CD
uiterste zorg is geschied, blijft het mogelijk dat
Hanne Deneire
we iemand vergaten. In dat geval bieden wij onze verontschuldigingen aan aan vertalers en
2
ILLUSTRATIES
uitgevers die niet vermeld werden en zijn we
Leerlingen kinder- en jongerenatelier beeldende
bereid om verbeteringen aan te brengen in de
kunsten van de Academies van Berchem en
volgende druk.
Merksem (filiaal Schoten) met dank aan Katrien Liekens, Olivia Van Tricht, Erika Cotteleer en
Het is volstrekt verboden deze tekst over
Anne Verlent.
te schrijven, te fotokopiëren, te drukken of op een andere wijze te verveelvoudigen, op
EINDREDACTIE
straffe van boete en schadevergoeding voor-
Koor&Stem vzw
zien in de auteurswet.
OMSLAGONTWERP EN VORMGEVING
Koor&Stem vzw
Mr. Henry CD House of Music vzw i.s.m. Ruth Verberckmoes (zang), Sam Verlinden (zang), Johan De Lombaert (piano), Timo Carlier (mixing, mastering), Hanne Deneire (opnameleiding) UITGAVE EN DISTRIBUTIE Koor&Stem vzw i.s.m. Expertisecentrum Dementie Vlaanderen vzw
Zirkstraat 36 2000 Antwerpen
Samen zingen met mensen met dementie doet recht aan een behoefte om in deze samenleving nog mee te tellen. Een hernieuwd contact is mogelijk, met de eigen partner, maar ook met vrienden en gelijkgestemden. Op die manier focussen we op de mogelijkheden die er nog zijn ondanks dementie en dat draagt weer bij tot de bespreekbaarheid van de ziekte. Het project De Stem van ons Geheugen is een initiatief van het Expertisecentrum Dementie Vlaanderen vzw en Koor&Stem vzw met medewerking van volgende partners: Regionaal Expertisecentrum Dementie Foton uit Brugge, het Imeldaziekenhuis vzw en het Woonen zorgcentrum Den Olm in Bonheiden. Daarnaast hebben we bij het schrijven van deze gids ook de medewerking gekregen van verschillende voorzieningen in Vlaanderen, thuiszorgdiensten en anderen die direct of indirect betrokken zijn bij het zingen met mensen met dementie. Onze ervaringen, observaties en tips komen dus rechtstreeks uit het veld en zijn getest door diezelfde medewerkers.
Tel. + 32 3 237 96 43 Fax + 32 3 248 16 05 © 2012 Koor&Stem vzw Antwerpen
De Stem van ons Geheugen wordt ondersteund door de Provincie Antwerpen, Cera en het Forum voor Amateurkunsten. De initiatiefnemers en partners zijn hun bijzonder erkentelijk voor deze steun en betrokkenheid bij het project.
dementie@koorenstem.be ISBN 9789082009606
Hanne Deneire, projectleider De Stem van ons Geheugen, november 2012.
3
INITIATIEFNEMERS
DRUK INSPIRATIEGIDS
DE STEM VAN ONS GEHEUGEN
Van der Poorten, Kessel-Lo
Expertisecentrum Dementie Vlaanderen vzw Koor&Stem vzw
Beste lezer,
PRODUCTIE CD Multidisc, Antwerpen
PROJECTLEIDER DE STEM VAN ONS GEHEUGEN
MET DE STEUN VAN
Hanne Deneire, House of Music vzw
Provincie Antwerpen
(HoM)
Cera Forum voor Amateurkunsten
PARTNERS Regionaal expertisecentrum dementie Foton, een
FOTO’S
initiatief van Familiezorg West-Vlaanderen vzw
www.onthoumens.be
Met deze gids willen we je inspireren. We willen iedereen die een contactkoor wil opzetten op weg helpen. Tegelijk willen we geen vast parcours opleggen. Het is de bedoeling om met het project De Stem van ons Geheugen en deze brochure de mens (= vrijwilliger, dochter/ zoon van iemand met dementie, medewerker of directie van een zorgcentrum, zanger van een koor …) ideeën aan te reiken om te beginnen zingen met mensen met dementie. De methodiek hebben we beschreven. Hoe jij dit aanpakt, hangt natuurlijk af van de mogelijkheden die je zelf hebt. Voel je dus vrij om hiermee kritisch om te gaan en te experimenteren!
Woon- en zorgcentrum Den Olm Bonheiden Hoewel het opsporen van de bronnen met INSPIRATIEGIDS EN SAMENSTELLING CD
uiterste zorg is geschied, blijft het mogelijk dat
Hanne Deneire
we iemand vergaten. In dat geval bieden wij onze verontschuldigingen aan aan vertalers en
2
ILLUSTRATIES
uitgevers die niet vermeld werden en zijn we
Leerlingen kinder- en jongerenatelier beeldende
bereid om verbeteringen aan te brengen in de
kunsten van de Academies van Berchem en
volgende druk.
Merksem (filiaal Schoten) met dank aan Katrien Liekens, Olivia Van Tricht, Erika Cotteleer en
Het is volstrekt verboden deze tekst over
Anne Verlent.
te schrijven, te fotokopiëren, te drukken of op een andere wijze te verveelvoudigen, op
EINDREDACTIE
straffe van boete en schadevergoeding voor-
Koor&Stem vzw
zien in de auteurswet.
OMSLAGONTWERP EN VORMGEVING
Koor&Stem vzw
Mr. Henry CD House of Music vzw i.s.m. Ruth Verberckmoes (zang), Sam Verlinden (zang), Johan De Lombaert (piano), Timo Carlier (mixing, mastering), Hanne Deneire (opnameleiding) UITGAVE EN DISTRIBUTIE Koor&Stem vzw i.s.m. Expertisecentrum Dementie Vlaanderen vzw
Zirkstraat 36 2000 Antwerpen
Samen zingen met mensen met dementie doet recht aan een behoefte om in deze samenleving nog mee te tellen. Een hernieuwd contact is mogelijk, met de eigen partner, maar ook met vrienden en gelijkgestemden. Op die manier focussen we op de mogelijkheden die er nog zijn ondanks dementie en dat draagt weer bij tot de bespreekbaarheid van de ziekte. Het project De Stem van ons Geheugen is een initiatief van het Expertisecentrum Dementie Vlaanderen vzw en Koor&Stem vzw met medewerking van volgende partners: Regionaal Expertisecentrum Dementie Foton uit Brugge, het Imeldaziekenhuis vzw en het Woonen zorgcentrum Den Olm in Bonheiden. Daarnaast hebben we bij het schrijven van deze gids ook de medewerking gekregen van verschillende voorzieningen in Vlaanderen, thuiszorgdiensten en anderen die direct of indirect betrokken zijn bij het zingen met mensen met dementie. Onze ervaringen, observaties en tips komen dus rechtstreeks uit het veld en zijn getest door diezelfde medewerkers.
Tel. + 32 3 237 96 43 Fax + 32 3 248 16 05 © 2012 Koor&Stem vzw Antwerpen
De Stem van ons Geheugen wordt ondersteund door de Provincie Antwerpen, Cera en het Forum voor Amateurkunsten. De initiatiefnemers en partners zijn hun bijzonder erkentelijk voor deze steun en betrokkenheid bij het project.
dementie@koorenstem.be ISBN 9789082009606
Hanne Deneire, projectleider De Stem van ons Geheugen, november 2012.
3
Het begrippenkader
Zingen met mensen met dementie krijgt met het project De Stem van ons Geheugen een kwaliteitsvolle 8
ondersteuning.
Graag wil ik van de gelegenheid gebruik maken om iedereen te bedanken die zijn of haar kennis en ervaring ter beschikking heeft gesteld voor de ontwikkeling van het project en de publicatie van de inspiratiegids. In het bijzonder een woordje van dank aan alle leden van de werkgroep: Ilse De Cuyper, Koen Kerremans, Elke Poppe, Jurn Verschraegen en Filip Zutterman. Tenslotte wil ik heel nadrukkelijk Hanne Deneire bedanken. Zij geeft als projectcoördinator een eigen en succesvolle dynamiek aan het project. Wij hopen dat de inspiratiegids De Stem van ons Geheugen een goed werkinstrument zal worden voor iedereen die actief wil zingen met mensen met dementie en dat de gids mensen kan motiveren om in dit project als vrijwilliger aan de slag te gaan. Gewoon... omdat de kleine dingen belangrijk zijn. Koenraad De Meulder, Directeur Koor&Stem
MANTELZORG
Nieuwe initiatieven brengen onvermijdelijk nieuwe concepten met zich mee. Bestaande en vertrouwde woorden hebben hun eigen betekenisveld en blijken vaak ontoereikend om dat nieuwe accuraat uit te drukken. In het geval van dit initiatief kozen we voor enkele nieuwe begrippen en kregen oudere begrippen een nieuwe lading.
De zorg voor chronische zieken, hulpbehoevenden en gehandicapten door vrijwilligers: familieleden, vrienden, kennissen en buren. Kenmerkend is de reeds bestaande band tussen de mantelzorger en wie de zorg ontvangt. Het gaat daarbij steeds om langdurige zorg in het kader van vrijwilligerswerk.
CONTACTKOOR
DEELNEMERS
Het contactkoor maakt de kern uit van deze gids en het project. Met de term contactkoor willen we het samen zingen en het contact beschrijven dat door dit zingen en de muziek ontstaat. De kern van een contactkoor bestaat uit mensen met dementie. Het is een setting waarin mensen met dementie hernieuwd contact krijgen met hun naasten en omgekeerd. In het contactkoor kunnen mensen met dementie weer in contact komen met zichzelf. Tijdens de repetities met het contactkoor kunnen mensen met dementie én hun familie en mantelzorgers in contact komen met lotgenoten. Het begrip ‘geheugenkoor’ wordt niet gebruikt omdat dit begrip de persoon met dementie verengt tot het hebben van een geheugendeficit en het een negatieve connotatie oproept.
Dat zijn de mensen die deelnemen aan een repetitie van het contactkoor, of het nu mensen met dementie zijn, hun naasten, hun verzorgers of gewoon aanwezige geïnteresseerden. SESSIEBEGELEIDER
De sessiebegeleider is de persoon die het hele gebeuren in goede banen leidt. Hij of zij geeft het tempo en de toon aan bij het samen zingen met het contactkoor. MUZIKAAL BEGELEIDER
De muzikaal begeleider kan een pianist zijn, een accordeonist of een gitarist, maar ook een strijkkwartet of een drummer behoren zeker tot de mogelijkheden. Indien er geen muzikaal begeleider aanwezig is, kun je gebruik maken van de begeleidende cd die voor De Stem van ons Geheugen opgenomen werd.
9
Het begrippenkader
Zingen met mensen met dementie krijgt met het project De Stem van ons Geheugen een kwaliteitsvolle 8
ondersteuning.
Graag wil ik van de gelegenheid gebruik maken om iedereen te bedanken die zijn of haar kennis en ervaring ter beschikking heeft gesteld voor de ontwikkeling van het project en de publicatie van de inspiratiegids. In het bijzonder een woordje van dank aan alle leden van de werkgroep: Ilse De Cuyper, Koen Kerremans, Elke Poppe, Jurn Verschraegen en Filip Zutterman. Tenslotte wil ik heel nadrukkelijk Hanne Deneire bedanken. Zij geeft als projectcoördinator een eigen en succesvolle dynamiek aan het project. Wij hopen dat de inspiratiegids De Stem van ons Geheugen een goed werkinstrument zal worden voor iedereen die actief wil zingen met mensen met dementie en dat de gids mensen kan motiveren om in dit project als vrijwilliger aan de slag te gaan. Gewoon... omdat de kleine dingen belangrijk zijn. Koenraad De Meulder, Directeur Koor&Stem
MANTELZORG
Nieuwe initiatieven brengen onvermijdelijk nieuwe concepten met zich mee. Bestaande en vertrouwde woorden hebben hun eigen betekenisveld en blijken vaak ontoereikend om dat nieuwe accuraat uit te drukken. In het geval van dit initiatief kozen we voor enkele nieuwe begrippen en kregen oudere begrippen een nieuwe lading.
De zorg voor chronische zieken, hulpbehoevenden en gehandicapten door vrijwilligers: familieleden, vrienden, kennissen en buren. Kenmerkend is de reeds bestaande band tussen de mantelzorger en wie de zorg ontvangt. Het gaat daarbij steeds om langdurige zorg in het kader van vrijwilligerswerk.
CONTACTKOOR
DEELNEMERS
Het contactkoor maakt de kern uit van deze gids en het project. Met de term contactkoor willen we het samen zingen en het contact beschrijven dat door dit zingen en de muziek ontstaat. De kern van een contactkoor bestaat uit mensen met dementie. Het is een setting waarin mensen met dementie hernieuwd contact krijgen met hun naasten en omgekeerd. In het contactkoor kunnen mensen met dementie weer in contact komen met zichzelf. Tijdens de repetities met het contactkoor kunnen mensen met dementie én hun familie en mantelzorgers in contact komen met lotgenoten. Het begrip ‘geheugenkoor’ wordt niet gebruikt omdat dit begrip de persoon met dementie verengt tot het hebben van een geheugendeficit en het een negatieve connotatie oproept.
Dat zijn de mensen die deelnemen aan een repetitie van het contactkoor, of het nu mensen met dementie zijn, hun naasten, hun verzorgers of gewoon aanwezige geïnteresseerden. SESSIEBEGELEIDER
De sessiebegeleider is de persoon die het hele gebeuren in goede banen leidt. Hij of zij geeft het tempo en de toon aan bij het samen zingen met het contactkoor. MUZIKAAL BEGELEIDER
De muzikaal begeleider kan een pianist zijn, een accordeonist of een gitarist, maar ook een strijkkwartet of een drummer behoren zeker tot de mogelijkheden. Indien er geen muzikaal begeleider aanwezig is, kun je gebruik maken van de begeleidende cd die voor De Stem van ons Geheugen opgenomen werd.
9
1
Praktische opzet
Waarom zou je een contactkoor oprichten?
Muziek en zang zijn unieke
Zingen geeft mensen met dementie
instrumenten om de levenskwaliteit
letterlijk en figuurlijk een stem.
van mensen met dementie te verhogen.
Samen zingen met mensen met dementie heeft een belangrijk
Samen zingen brengt nieuwe
therapeutisch aspect: het beperkt de
communicatie op gang met
onrust en het spreekt de capaciteiten
familieleden en omgeving.
van personen met dementie aan, in plaats van te focussen op wat ze niet
14
Zingen maakt mensen met dementie
meer kunnen.
‘wakker’, actiever en toegankelijker. Zingen draagt bij tot de Zingen appelleert op een
destigmatisering van het ziektebeeld
positieve manier aan de vermogens
dementie.
van mensen met dementie. Zingen helpt om aangename herinneringen op te halen. Liederen helpen om aan te knopen bij een deel van de eigen levensgeschiedenis.
Een contactkoor is in de eerste plaats een sociaal gebeuren. Al zingend worden mensen met dementie uit hun isolement gehaald. Door samen liedjes te zingen krijgen personen met dementie opnieuw contact met hun naaste familie, hun vrienden en uiteraard ook het verzorgend personeel. Bovendien biedt het contactkoor mensen met dementie en hun familie een zinvolle en leuke activiteit. In eerste instantie is het dus de bedoeling dat mensen met dementie en hun familie/mantelzorgers aanwezig zijn op de repetities van het contactkoor en een activiteit op maat aangeboden krijgen. Je kunt de sociale dimensie van je contactkoor nog versterken door senioren uit de buurt of zangers uit het lokale amateurkoor uit te nodigen. Zo worden er weer andere bruggen gebouwd en nieuwe deuren geopend. We denken dat een contactkoor van 30 Ă 40 mensen het maximum is, zodat het voor de sessiebegeleider mogelijk is om met iedere deelnemer contact te maken. Let op dat er bij een kleine groep meer individuele aandacht mogelijk is en dat je minder begeleiders nodig hebt. Een grote groep geeft de mogelijkheid tot het werken in meerdere stemmen en bijvoorbeeld canon zingen. Daar kunnen meer mensen aan deelnemen, maar dan heb je ook meer begeleiding en ondersteuning nodig voor een vlot verloop van je zangsessie.
De prioriteit is het samen zingen, het samen genieten en het leggen van nieuwe contacten.
Voor een contactkoor zijn dat al hoge, verreikende ambities. Uiteraard kan het contactkoor ook optreden in de beslotenheid van het zorgcentrum of het dagverblijf, maar dat mag niet het streefdoel worden. Te hoge artistieke ambities leggen namelijk druk op de groep en dat is zeker niet de bedoeling.
15
Waarom zou je een contactkoor oprichten?
Muziek en zang zijn unieke
Zingen geeft mensen met dementie
instrumenten om de levenskwaliteit
letterlijk en figuurlijk een stem.
van mensen met dementie te verhogen.
Samen zingen met mensen met dementie heeft een belangrijk
Samen zingen brengt nieuwe
therapeutisch aspect: het beperkt de
communicatie op gang met
onrust en het spreekt de capaciteiten
familieleden en omgeving.
van personen met dementie aan, in plaats van te focussen op wat ze niet
14
Zingen maakt mensen met dementie
meer kunnen.
‘wakker’, actiever en toegankelijker. Zingen draagt bij tot de Zingen appelleert op een
destigmatisering van het ziektebeeld
positieve manier aan de vermogens
dementie.
van mensen met dementie. Zingen helpt om aangename herinneringen op te halen. Liederen helpen om aan te knopen bij een deel van de eigen levensgeschiedenis.
Een contactkoor is in de eerste plaats een sociaal gebeuren. Al zingend worden mensen met dementie uit hun isolement gehaald. Door samen liedjes te zingen krijgen personen met dementie opnieuw contact met hun naaste familie, hun vrienden en uiteraard ook het verzorgend personeel. Bovendien biedt het contactkoor mensen met dementie en hun familie een zinvolle en leuke activiteit. In eerste instantie is het dus de bedoeling dat mensen met dementie en hun familie/mantelzorgers aanwezig zijn op de repetities van het contactkoor en een activiteit op maat aangeboden krijgen. Je kunt de sociale dimensie van je contactkoor nog versterken door senioren uit de buurt of zangers uit het lokale amateurkoor uit te nodigen. Zo worden er weer andere bruggen gebouwd en nieuwe deuren geopend. We denken dat een contactkoor van 30 Ă 40 mensen het maximum is, zodat het voor de sessiebegeleider mogelijk is om met iedere deelnemer contact te maken. Let op dat er bij een kleine groep meer individuele aandacht mogelijk is en dat je minder begeleiders nodig hebt. Een grote groep geeft de mogelijkheid tot het werken in meerdere stemmen en bijvoorbeeld canon zingen. Daar kunnen meer mensen aan deelnemen, maar dan heb je ook meer begeleiding en ondersteuning nodig voor een vlot verloop van je zangsessie.
De prioriteit is het samen zingen, het samen genieten en het leggen van nieuwe contacten.
Voor een contactkoor zijn dat al hoge, verreikende ambities. Uiteraard kan het contactkoor ook optreden in de beslotenheid van het zorgcentrum of het dagverblijf, maar dat mag niet het streefdoel worden. Te hoge artistieke ambities leggen namelijk druk op de groep en dat is zeker niet de bedoeling.
15