Se što treba da znaete za insulinska pumpa by Stela Prgomelja

Практичен водич за лица со дијабетес кои користат инсулинска пумпа

Се што треба да знаете за инсулинска пумпа

Горан Петровски

Февруари 2010, Скопје

Универзитетска клиника за ендокринологија, дијабетес и метаболички нарушувања во Скопје

Наслов на книгата:

Сe што треба да знаете за инсулинска пумпа

Автор:

Горан Петровски

Рецензенти:

Проф.д-р Милчо Богоев Проф.д-р Чедомир Димитровски Проф.д-р Татјана Миленковиќ

Лектор:

??????

Компјутерска обработка: ?????? Печатено во:

??????

Тираж:

500 примероци

CIP каталогизација во публикација Народна и универзитетска библиотека “Св.Климент Охридски”, Скопје

Министерството за образование и наука на Република Македонија ја поддржува книгата “Сe што треба да знаете за инсулинска пумпа”. Сите права се заштитени. Овој труд не смее да биде преведуван, копиран во целина или негови делови на било кој начин без одобрение на авторот.

ПРЕДГОВОР

Почитувани, Ова издание е наменето за лицата со тип дијабетес и нивните најблиски и претставува практичен прирачник за секојдневното живеење кај лица кои користат и сакаат да користат инсулинска пумпа. Под поимот “Добра гликемиска контрола” се подразбира постигнување и одржување на нормални или блиску до нормалните вредности на шеќерот во крвта кај лицата со дијабетес, при што одржувањето на тие вредности треба да биде сигурно, односно да биде без хипогликемии. Оваа контрола е овозможена со користење на современ пристап на третман на дијабетесот, кој вклучува користење на нови инсулин и технолошки достигнувања како современи глукометри, континуирано мерење на гликозата и инсулинска пумпа. Инсулинската пумпа е мал електронски уред, кој се носи на надворешниот дел од телото и има пластично црево кој преку катетер континуирано 24 часа испорачува инсулин во телото. Потребно е да се нагласи дека терапијата со инсулинска пумпа не е за секого и дека доколку постои добра гликемиска контрола со друг вид на терапија, не е потребно користење на инсулинска пумпа. Во книгата се прикажани практичните аспекти на овој вид на терапија, односно како се користи пумпата, како да броите јаглехидрати, како да се справувате во определени ситуации. Изданието ќе ви овозможи да разберете како може квалитетно и сигурно да се живее со инсулинска пумпа, а воедно да имате флексибилност во вид, количина и време на храна, физичка активност и сл.

Се надевам дека книгата ќе Ви помогне во разбирање на овој современ вид на терапија и ќе Ви овозможи поедноставно и попрактично да се грижите за Вас, како и да имате здрав и среќен живот.

Од авторот

1. ОД РЕЦЕНЗИИТЕ Содржина ПРЕДГОВОР ............................................................................................................................... 3 1. ОД РЕЦЕНЗИИТЕ .............................................................................................................. 4 2. ДОБРА ГЛИКЕМИСКА КОНТРОЛА ............................................................................. 8 Вредности на шеќер во крв................................................................................................................ 8 Живот со строга гликемиска контрола.............................................................................................. 9 Како да се одржува строгата гликемиска контрола ........................................................................ 11 Предности и негативности............................................................................................................... 11 Строгата гликемиска контрола не е за секого ................................................................................ 11 Дали интензивирана инсулина терапија е за вас -строга гликемиска контрола ............................ 12 3. ИНСУЛИНСКА ПУМПА: ДА ИЛИ НЕ?....................................................................... 13 Основи на пумпата ........................................................................................................................... 13 Предности на инсулинската пумпа ................................................................................................. 15 Флексибилност во оброци ........................................................................................................... 15 Спиење покасно ........................................................................................................................... 15 Презицност на пумпата ................................................................................................................ 15 Различни базални дози и привремена базална доза .................................................................... 15 Ниска доза на вкупен инсулин .................................................................................................... 15 Мали болусни дози ...................................................................................................................... 16 Предизвици за инсулинска пумпа ................................................................................................... 16 Поврзување со физички уред....................................................................................................... 16 Спортски активности ................................................................................................................... 16 Поставување на инфузиски сет ................................................................................................... 16 Решавање на проблеми – прекин на испораката на инсулин ..................................................... 17 Загриженост за испорака на инсулин .......................................................................................... 17 Трпеливост и мотивираност ........................................................................................................ 17 Дали сте кандидат за инсулинска пумпа? ....................................................................................... 17 Оптимизирање на инсулинска пумпа .............................................................................................. 19 Одржување на реални очекувања .................................................................................................... 19 Останете доследни-постојани. ......................................................................................................... 20 Влошување на контролата ............................................................................................................... 20 Потенцијални недостатоци на инсулинската пумпа....................................................................... 21 Историја на пумпите ........................................................................................................................ 21 4. ИЗБОР НА ИНСУЛИНСКА ПУМПА ............................................................................ 23 Направете истражување................................................................................................................... 23 Заеднички карактеристики на пумпата ........................................................................................... 23 Одлучувачки фактори ...................................................................................................................... 24 5. ЗАПОЧНУВАЊЕ СО ИНСУЛИНСКА ПУМПА.......................................................... 27 Реални очекувања ............................................................................................................................ 27 Потребни знаења за инсулинска пумпа .......................................................................................... 27 Што треба да се има пред започнување со пумпа .......................................................................... 28 Персонал........................................................................................................................................... 29 Oбука за инсулинска пумпа ............................................................................................................. 30 Пример со физиолошки раствор...................................................................................................... 30 Започнување со инсулин ................................................................................................................. 31 Напредната обука ............................................................................................................................. 31 Упатство пред започнување со инсулинска пумпа......................................................................... 31 6. КАРАКТЕРИСТИКА НА ПУМПАТА ........................................................................... 33 Теорија на инсулинска пумпа .......................................................................................................... 33 4

Избор ................................................................................................................................................ 33 Заеднички опции на пумпите .......................................................................................................... 34 “Smart” Pumps – паметни пумпи.................................................................................................. 34 Подесување на време на активен инсулин .................................................................................. 34 Заклучување на копчињата .......................................................................................................... 34 Аларми и предупредувања........................................................................................................... 35 Подесување на различни базални модели ................................................................................... 35 Специјални болуси ....................................................................................................................... 35 Замена на стара со нова пумпа .................................................................................................... 35 Апликативен софтвер................................................................................................................... 36 Инфузиски сетови и апликатори ................................................................................................. 36 Базални и болусни дози ................................................................................................................... 36 Базални дози ................................................................................................................................. 36 Болусна доза ................................................................................................................................. 37 7. СПЕЦИФИЧНИ АСПЕКТИ НА ПУМПАТА ............................................................... 41 Вид на инфузиски сет ...................................................................................................................... 41 90° инфузиски сет ........................................................................................................................ 42 30° инфузиски сетови................................................................................................................... 42 Должина на канила .......................................................................................................................... 42 Должина на инфузиски сет (црево) ................................................................................................. 42 Места на поставување на инфузискиот сет..................................................................................... 43 Ротирање на местото на поставување на сетот ........................................................................... 43 Каде се носи пумпата ....................................................................................................................... 44 Лепенки ............................................................................................................................................ 45 Краткотрајно отстранување на пумпата ......................................................................................... 46 Воздух во цревото ............................................................................................................................ 46 Заборавање на prime – полнење на канилата .................................................................................. 47 Психолошки аспекти на инсулинска пумпа.................................................................................... 47 Давање на болусен инсулин......................................................................................................... 47 Други психолошки фактори ........................................................................................................ 48 8. МЕРЕЊЕ НА ШЕЌЕРОТ ВО КРВТА............................................................................ 49 Препорачани целни вредности на шеќерот во крвта ...................................................................... 50 Кога да се провери за шеќерот во крвта.......................................................................................... 50 Број на мерење на шеќерот во крвта во текот на денот.................................................................. 51 Водење евиденција и чување на податоците .................................................................................. 51 Фино подесување на базални и болусни дози ................................................................................ 51 Протокол .......................................................................................................................................... 51 Тестирање на базалната доза на инсулин........................................................................................ 52 Тестирање на ноќта ...................................................................................................................... 52 Тестирање на претпладнето ......................................................................................................... 53 Тестирање на попладнето ............................................................................................................ 53 Тестирање на вечерта ................................................................................................................... 54 Тестирање на болус за оброк ........................................................................................................... 54 Тестирање на болусен инсулин ................................................................................................... 55 Тестирање на корекциски болус...................................................................................................... 55 Тестирање на корекциски болус ................................................................................................. 55 9. ЗДРАВА ИСХРАНА И ЈАГЛЕХИДРАТИ ..................................................................... 56 Групи на храна и дијабетес.............................................................................................................. 56 Пирамида на храната ................................................................................................................... 56 Содржина на храната ....................................................................................................................... 57 Колку јаглехидрати треба да се земаат дневно? ............................................................................. 57 Броење на јаглехидрати ................................................................................................................... 58 Што претставува броењето на јаглехидрати? ............................................................................. 58 Зошто е потребно броење на јаглехидрати?................................................................................ 58 5

Како се користи броењето на јаглехидрати?............................................................................... 58 Основно броење на јаглехидрати ................................................................................................ 58 Напреднато броење на јаглехидрати ........................................................................................... 59 Читање на етикети за храна ............................................................................................................. 60 Информации на етикетите кои треба да се земат предвид ......................................................... 60 Пример за етикета ........................................................................................................................ 60 Пример 2 ....................................................................................................................................... 61 Гликемиски индекс .......................................................................................................................... 61 Дали треба да се бројат калории или јаглехидрати? ...................................................................... 61 Дали се бројат протеините и мастите? ............................................................................................ 61 10. ФИЗИЧКА АКТИВНОСТ И СПОРТ ............................................................................. 63 Функции на пумпата поврзани со физичка активност ................................................................... 64 Предупредување .............................................................................................................................. 65 Одржување на гликемиска контрола............................................................................................... 66 Препораки при физичка активност ................................................................................................. 66 11. АКУТНИ СОСТОЈБИ ПРИ ДИЈАБЕТЕСОТ ............................................................... 68 Хипогликемија (низок шеќер во крвта) .......................................................................................... 68 Симптоми на хипогликемија ....................................................................................................... 68 Што предизвикува хипогликемија?............................................................................................. 69 Најчести причини за хипогликемија: .......................................................................................... 69 Што треба да се направи за лесна и умерена хипогликемија ..................................................... 69 Чекор 1 .......................................................................................................................................... 69 Чекор 2 .......................................................................................................................................... 69 Треба да запомните: ..................................................................................................................... 70 Што треба да се направи за тешка хипогликемија ..................................................................... 70 Знаци за тешка хипогликемија се дезориентираност, губење на свест или конвулзии. ........... 70 Подобрување по тешка хипогликемија ....................................................................................... 70 Ноќна хипогликемија ................................................................................................................... 71 Непрепознаена хипогликемија .................................................................................................... 71 Хипергликемија (висок шеќер во крвта) ......................................................................................... 71 Зошто шеќерот во крвта може да биде висок? ............................................................................ 72 Што треба да се направи доколку шеќерот во крвта е над 13,9 mmol/l? ................................... 72 КЕТОАЦИДОЗА И Правила за време на болест ............................................................................ 73 Што е кетоацидоза?...................................................................................................................... 73 Препораки за време на болест ..................................................................................................... 74 Болести и низок шеќер во крвта .................................................................................................. 74 Храна и пијалаци за време на болест .......................................................................................... 74 Протоколи за третман на акутни состојби ...................................................................................... 75 Протокол за хипогликемија: правило 15 ..................................................................................... 75 Протокол за хипергликемија ....................................................................................................... 76 Протокол за ДКА ......................................................................................................................... 76 Протокол за време на болест ....................................................................................................... 77 12. БРЕМЕНОСТ И ИНСУЛИНСКА ПУМПА................................................................... 78 Планирање на бременост ................................................................................................................. 78 Гликемиска контрола за време на бременост ................................................................................. 78 Инсулинска пумпа ........................................................................................................................... 79 Самоконтрола ................................................................................................................................... 80 Инфузиски сетови и места на апликација ....................................................................................... 82 Породувањето и потоа ..................................................................................................................... 82 13. ПАТУВАЊЕ И ИНСУЛИНСКА ПУМПА ..................................................................... 83 Што треба да се земе предвид ......................................................................................................... 83 .......................................................................................................................................................... 83 Потврда и контакти .......................................................................................................................... 83 Лекови .............................................................................................................................................. 84 6

Подготовка во случај на болест....................................................................................................... 84 Прекуокеански патувања и промена на дозата ............................................................................... 84 Отстранување на пумпата за време на одмор ................................................................................. 85 Контрола на аеродром (Ртг скенер)................................................................................................. 85 Материјали ....................................................................................................................................... 85 14. ХОСПИТАЛИЗАЦИЈА И ИНСУЛИНСКА ПУМПА .................................................. 87 Што се очекува од Вас ..................................................................................................................... 87 Што се очекува од здравствениот тим ............................................................................................ 87 15. ПАМЕТНА ПУМПА И КОНТИНУИРАНО МЕРЕЊЕ НА ГЛИКОЗАТА ............... 89 Паметна пумпа: континуирана испорака на инсулин со континуирано мерење на гликоза ........ 90 Едноставен систем за користење ................................................................................................. 90 Податоци за реално време ........................................................................................................... 91 Систем за континуирано мерење на гликозата ............................................................................... 91 Како работи глукозниот сензор ................................................................................................... 92 Започнување со сензорот ............................................................................................................. 93 Карактеристики на глукозен сензор ............................................................................................ 93 Аларми .......................................................................................................................................... 94 16. СЛЕДЕЊЕ НА ДИЈАБЕТЕСОТ И ОДРЖУВАЊЕ НА ПУМПАТА ......................... 96 Препораки за следење на дијабетесот ............................................................................................. 96 Листа на материјали......................................................................................................................... 97 Решавање на проблеми .................................................................................................................... 98 Најчесто поставување прашања во случај на висок шеќер во крвта ............................................. 99 Инфузиски сет .............................................................................................................................. 99 Инсулинска пумпа и/или глукометар .......................................................................................... 99 Варијации во дневните активности ........................................................................................... 100 Кетони во урина ......................................................................................................................... 100 Предупредувања за здравјето ........................................................................................................ 100 Чување на инсулин ........................................................................................................................ 100 Превенција на инфекција ............................................................................................................... 101 Медицински отпад ......................................................................................................................... 101 Елементарна непогода ................................................................................................................... 101 17. CASE STORIES – ИЗЈАВИ ............................................................................................ 103 14 год. девојче со дијабетес 10 години.......................................................................................... 103 39 год. маж со дијабетес 4 години ................................................................................................. 103 27 год. жена со дијабетес 6 години, мајка на едно дете ............................................................... 104 Родители на 5 год. дете, со дијабетес 2 години ............................................................................ 104 18. ПРОВЕРЕТЕ ГО ВАШЕТО ЗНАЕЊЕ ......................................................................... 105 19. INDEX ............................................................................................................................... 109 20. ЛИТЕРАТУРА ................................................................................................................. 112

2. ДОБРА ГЛИКЕМИСКА КОНТРОЛА Вредности на шеќер во крв Живот со строга гликемиска контрола Како да се одржува строгата гликемиска контрола Предности и негативности Строгата гликемиска контрола не е за секого Дали интензивирана инсулина терапија е за вас -строга гликемиска контрола Одржувањето на добра гликемиска контрола претставува постигнување и одржување на нормални вредности на шеќерот во крвта. Добрата гликемиска контрола може да го одложи или спречи развојот на компликациите, а со тоа да се добие квалитетен и здрав живот. Но строгата гликемиска контрола не може да се постигне кај секое лице со дијабетес, и оваа контрола е овозможена само со напорна работа. Што претставува строгата гликемиска контрола?

Вредности на шеќер во крв Добра гликемиска контрола претставува постигнување на нормални или блиску до нормалните вредности на шеќерот во крвта како кај недијабетичната популација, при што одржувањето на тие вредности треба да биде сигурно, односно да биде без хипогликемии. Строгата гликемиска контрола (во идеални услови) претставува: • • •

шеќер во крвта од 4.1 до 6.0 ммол/л пред оброк, шеќерт во крвта помалку од 8 ммол/л, два часа по оброк, гликозилиран хемоглобин под 7%. Целните вредности на гликозилиран хемоглобин може да бидат различни во зависност од апратот.

Табела бр.1 - Нормални и целни вредности на шеќерот во крв Целни вредности Нормално Индивидуално Не бремемени Пред оброк <5.5 2 часа по оброк Пред спиење <6.1 A1c Преконцепција Пред орвок 2 часа по оброк Бременост На гладно 1 час по оброк 2-6 часа по оброк 03-06 наутро A1c Исклучоци: Деца, постари лица, непрепознаена хипогликемија, чести тешки хипогликемии

Целни вредности (капиларна крв) 4.4-6.7 5.5-10.0 5.5-7.8 <7 3.8-5.5 <8.3 3.5-5.0 3.5-5.8 3.5-6.8 3.5-5.5 <61 5.5-11.1

Целните вредности кај лицата со дијабетес може да се разликуваат. Потребно е да разговарате со вашиот доктор за вашите целни вредности. Одржување на нормални вредности на шеќерот во крвта, понекогаш не е многу практично и нема потреба од добри резултати. Постојат определени ситуации кога гликемиската контрола нема да биде добра, и поради тоа потребни се консултации со вашиот доктор за да се најдат причините и заедно да се успее да се постигнат нормални вредности не шеќерот во крвта. Не заборавајте дека строгата гликемиска контрола овозможува одложување и спречување на компликациите од дијабетесот.

Живот со строга гликемиска контрола За одржување на строга гликемиска контрола потребно е да се обрати посебно внимание на исхраната и физичката активност. Мерењето на шеќерот во крвта и инсулинските инјекции треба да бидат неколку пати на ден. Интензивирана терапија претставува примање на инсулин во мали дози и додавање на додатен инсулин при оброк. На овој начин се овозможува имитирање на излачувањето на инсулин од панкреасот. Постојат два начина за т.н. природно ниво на инсулин • •

Мултипни инсулински инјекции Инсулинска пумпа

Овие два начина на терапија се добри и потребно е да разговарате со вашиот доктор за кој вид на терапија да се избере. Графикон бр.1 – Интензивирана инсулинска терапија

Мултипните инсулински инјекции претставуваат примање на инсулин три пати или повеќе во текот на денот. Најчесто, се даваат три инјекции на инсулин со кратко дејство пред секој оброк и една инјекција на инсулин со (средно продолжено) долго дејство навечер.

Слика бр.1 – Инсулинска пумпа

Инсулинската пумпа претставува електронски уред со големина на мобилен телефон која има пластично црево, кое преку пластична игла е закачено за вашето тело. Инсулинската пумпа испорачува инсулин во мали дози континуирано, додека додатен инсулин се испорачува за оброк или за висок шеќер во крв. Табела бр.1 - Справување со дијабетесот кај различни типови Тип 1 дијабетес Тип 2 дијабетес Инсулинска пумпа 2-5 инјекции инсулин на ден Таблети или 1-4 инјекции Поставување на инфузиски Програмирани оброци и инсулин на ден сет на 2-4 дена ужинии Програмирани оброци и Фликсибилни оброци и Планирана физичка ужинии ужини (неврзани со количина актнивност Планирана физичка и време) Проверка на гликемија 2-4 актнивност Спонтана физичка активност пати на ден Проверка на гликемија 1-4 Проверка на гликемија 4-6 пати на ден пати на ден

Проверките на шеќерот во крвта треба да бидат неколку пати во текот на денот. Најчесто проверките се прават пред секој главен оброк, но може да се прават и 2 часа по оброк за да се види дали е доволна количината на инсулин што сте ја земале за определена храна. Постојат и системи за континуирано мерење на шеќерот во крвта каде може да имате целосен увид во вредностите на шеќерот во крвта во период од 5,10 или 20 мин. Инсулинските дози, проверките на шеќерот во крвта, како и исхраната и физичката активност ќе ги научите преку посебни едукативни курсеви со вашиот доктор. Вие ќе добиете посебни препораки колку инсулин ви треба, како да го примате, како и ќе научите како да правите корекции во исхраната и за време на физичка активност. Овие препораки може да се менуваат на определен временски период. За сите промени на препораките за одржување на строга гликемиска контрола консултирајте се со вашиот доктор. Доколку живеете во мал град, размислете ги вашите опции. Строгата гликемиска контрола бара специјалист-дијабетолог кој е посветен на оваа работа.

Како да се одржува строгата гликемиска контрола Започнувањето на строгата гликемиска контрола може да биде возбудливо но и напорно. Еден од начините е да се почне полека, како на пример, почести проверки на шеќерот во крвта во текот на денот. Откако ќе се навикнете на чести проверки, потоа може да се префрлите на мултипни дневни инјекции. Доколку сакате да имате нова физика активност, тоа значи дека е потребна промена на начинот на исхрана. Доколку дијабетесот е дијaгностициран во скоро време, погледнете се и размислете уште еднаш. Може да се јави лутина, депресија и сл. Но погледнете реално и прифатете го дијабетесот. Строгата гликемиска контрoла ќе ви овозможи квалитетен и здрав начин на живот. Одржувањето на целите треба да бидат реални. Без разлика колку се трудите, мерењата на шеќерот во крвта нема да бидат секогаш идеални. Доколку имате чести варијации на шеќерот во крвта, разговарајте со вашиот доктор за промена на планот. Но доколку имате високи или ниски вредности на шеќерот во крвта понекогаш, не треба да се возбудувате, тоа е нормално. Со тек на време, вие ќе добиете искуство и вештина како да се справувате во тие ситуации.

Предности и негативности Една од најголемите причини за одржување на строга гликемиска контрола е превенција на компликациите, како и општото чувство за подобро, бидејќи подесувањето на дозите на инсулин е спрема вашите потреби а не обратно и имате поголема слобода за секојдневните активности, како и не треба да имате иста количина на оброк во исто време секој ден. Строгата гликемиска контрола по секоја цена се препорачува кај бремените жени со дијабетес. Таа може да го намали ризикот за аномалии кај новороденчето. Треба да се земат во предвид и можните негативности •

•

Хипогликемија. Ниските вредности на шеќерот во крвта може да бидат почести кај овој вид на терапија, бидејќи се одржуваат нормални вредности на гликемијата и мали варијации може да доведат до оваа состојба. Потребно е да се научат сопствените симптоми за хипогликемија за да можете веднаш да дејствувате. Треба да се провери шеќерот во крвта пред да возите. Доколку имате чести хипогликемии потребно е да разговарате со вашиот доктор за промена на планот. Телесна тежина. Постои можност за зголемување на телесната тежина поради флексибилниот начин на исхрана. Разговарајте со вашиот доктор на оваа тема.

Исто така треба да се земе во предвид и цената на чинење. Терапијата со инсулински пумпи за лица со тип 1 дијабетес е одобрена од фондот за здравствено осигурување на Македонија за лица кои имаат нерегулиран дијабетес. Земете ги во предвид и траките за гликемија, односно проверка на шеќерот во крвта неколку пати на ден.

Строгата гликемиска контрола не е за секого Строгата гликемиска контрола не е безбедна за секој кој има дијабетес. Постојат препораки кои прикажуваат најразлични податоци за строга гликемиска контрола, започнувајќи од 7 до 13 годишна возраст. Не треба да се заборави фактот дека на децата им треба доволна количина на шеќерот во крвта, која е важна за развој на мозок.

Хипогликемијата кај постарите лица со дијабетес може да предизвика мозочен удар или срцев инфаркт. Целта на строгата гликемиска контрола е одложување на компликациите. Лицата кои имаат компликации (терминална бубрежна болест, малигни болести, стари лица, тешко нарушување на видот) не би требало да имаат строга гликемиска контрола, каде дијабетесот веќе направил оштетување. Исто така оваа контрола не се препорачува за лица кои имаат непрепознаени хипогликемии.

Дали интензивирана инсулина терапија е за вас -строга гликемиска контрола Интензивираната инсулинска терапија се препорачува за лица кои имаат тип 1 дијабетес, како и кај некои лица кои имаат тип 2 дијабетес, но може да се каже дека не е и за секого. Оваа терапија не може да се препорача доколку • • • •

Имате чести и тешки хипогликемични епизоди Кај многу мали деца Кај постари пациенти (тип 2 дијабетес) Тешки дијабетични компликации

Одржување на многу низок просечен хемоглобин (А1ц) под 6% може да доведе до чести хипогликемични епизоди. Кај оваа терапија потребна е посебна едукација за исхрана, физичка активност и броење на јаглехидрати. Одлуката за користење на оваа терапија треба да ја направите заедно со вашиот доктор.

3. ИНСУЛИНСКА ПУМПА: ДА ИЛИ НЕ? Основи на пумпата Предности на инсулинската пумпа Предизвици за инсулинска пумпа Дали сте кандидат за инсулинска пумпа? Оптимизирање на инсулинска пумпа Одржување на реални очекувања Останете доследни-постојани. Влошување на контролата Потенцијални недостатоци на инсулинската пумпа Историја на пумпите

Основи на пумпата Инсулинската пумпа е мал, компјутеризиран уред кој се програмира за континуирана испорака на базална доза на инсулин, како и дозволува испорака на т.н. болусна доза на инсулин за покривање на оброците и ужините. Инсулинските пумпи се користат во секојдневната пракса на многу центри за дијабетес. Тие се со големина на пејџер, односно мобилен телефон. Слика бр.1 – Инсулинска пумпа

Инсулинската пумпа се носи надворешно на телото. Не е потребна хируршка интервенција за овој вид на терапија. Таа содржи резервоар со инсулин кој е поврзан преку инфузиски сет за телото. Инфузискиот сет претставува пластично црево-катетер кој на крајот има т.н. канила која преку посебен апликатор се поставува во поткожното ткиво. Инсулинот преку катетерот, односно канилата навлегува во телото. Канилата е залепена на телото со посебна налепница со големина на мала паричка. 13

Инфузискиот сет најчесто се поставува на предниот дел од стомакот иако тој може да се постави на надворешанта страна на бутот, раката или во бутниот дел. Местата за поставување на инфузискиот сет треба да се менуваат кружно исто како и кај примањето на инсулинските инјекции. Инфузискиот сет заедно со инсулинот и канилата потребно е да се менува на 3-4 дена, но понекогаш и почесто, пред се да се превенира инфекција на местото на поставување, како и да се спречи разградување на инсулинот доколку постојат варијации на надворешната температура. Табела бр.1 - Карактеристики за начин на живот со пумпа Побарувања Корист • Мерење на гликоза во крв 4 • Подобар начин на живот, пати на ден флексибилност и слобода • Зголемена одговорност за • Зголемено чувство на контрола грижа на катетер и пумпа над дијабетесот • Вештина за решавање проблеми • Чувство за намалени флуктуации на гликемијата • Дополнително време и сила за започнување со пумпа • Подобра иднина • Зголемен ризик за ДКА • Решавање на Dawn феномен • Физичка поврзаност со пумпа • Подобрување на непрепознаена хипогликемија • Можна инфекција на местото на катетерот • Подобрување во телесната тежина • Цена на чинење • Подборување за време на физичка активност

Инсулинската пумпа користи инсулин со ултракратко дејство, најчесто инсулински аналог. Таа се програмира да испорачува континуирано мали дози на инсулин за да се одржат нормални вредности на шеќерот во крвта меѓу оброците и поради тоа не е потребно инјекција на инсулин со долго дејство. Инсулинската пумпа испорачува различни дози на инсулин во текот на денот, спрема потребите, а програмирањето се врши од страна на вашиот доктор кој има искуство со терапија со инсулинска пумпа.

Графикон бр.1 –Базални и болусни дози на инсулинска пумпа

Болусните дози на инсулин не се претходно програмирани како што се базалните дози. Болусната доза е базирана на количината на јаглехидрати кои ќе се внесат во организмот. Оваа доза може да биде фино подесена врз база на количината на внесените јаглехидрати и вредноста на шеќерот во крвта. Доколку шеќерот во крвта е повисок, оваа болусна доза може да се зголеми за да се корегира истиот и да се доведе во нормални вредности. 14

Проверките на шеќерот во крвта треба да се прават неколку пати на ден, за да може доколку е потребно да се изврши корекција, најчесто пред секој главен оброк. Доколку овие корекции се чести, тоа значи дека е потребно да се консултирате со вашиот доктор за корекција на базалните дози.

Предности на инсулинската пумпа Флексибилност во оброци Една од предностите на инсулинската пумпа е флексибилност во оброци, спиење, физичка активност и други претходни планови. Лицата кои се на интензивирана терапија и примаат инсулин со долго дејство, најчесто треба имаат оброци во определено време. Доколку сакаат да пропуштат оброк или ужина, постои можност од хипогликемија. Инсулинската пумпа врши континуирана испорака на инсулин во мали дози кои се програмираат спрема вашите потреби и поради тоа нема потреба од строг план за оброци, односно постои можност за т.н. “нерегуларни” оброци (оброци во различни временски периоди). Графикон бр.1 – Споредба на број на инсулински инјекции со инсулинска пумпа

Спиење покасно Младите лица сакаат да поспијат покасно за време на викенди и нема потреба од рано станување за примање на инсулин и избегнување на хипогликемија. Пумпата може да се програмира за време на викендите да испорачува соодветна доза на инсулин (намалена или зголемена) за покасното спиење, со цел одржување на гликемија на нормално ниво. Презицност на пумпата Друга предност на пумпата е нејзината прецизност. Болусните и базалните дози може програмираат со инкремент од 0.01, односно 0.05 ед. за разлика од инсулинските инјекции каде давањето на инсулин е подесено на 1.0, односно на 0.5 ед. Оваа прецизност не може да се направи со инсулинските пенкала. Различни базални дози и привремена базална доза Инсулинската пумпа овозможува испорака на повеќе базални дози во текот на денот, што значи доколку постојат високи вредности во определен период од денот, истата може да се програмира да испорачува поголема доза на инсулин. Од друга страна, постои можност за намалување на базаланата доза во определен временски период кога постојат ниски вредности. За време на физичка активност, пумпата може да се исклучи или да се програмирана на привремена базална доза за испорака на пониска вредност на инсулин. Ниска доза на вкупен инсулин 15

Инсулинската пумпа се препорачува кај лица кои примаат помалку од 20 единици на ден. На овој начин е овозможена попрецизна испорака на инсулинот. Мали болусни дози Инсулинската пумпа испорачува болусен инсулин за покривање на храна, висок шеќер во крв и испуштена базална доза. Овие инсулински дози се многу помали во зависност од претходната терапија со мултипни дневни инјекции со што се избегнува можноста од хипогликемија. Поради овие причини, лицата кои користат инсулинска пумпа може да имаат продобра гликемиска контрола со помалку епизоди на хипогликемија. Некои од лицата кои користат инсулинска пумпа, болусните дози ги даваат на јавно место, бидејќи тие треба да притиснат копче на пумпата за испорака на инсулин. Друга можност е користењето на далечински управувач за користење на болусна испорака на инсулин.

Предизвици за инсулинска пумпа Поврзување со физички уред Една од предизвиците е носењето на пумпата на надворешната страна од телото. Некои лица не сакаат да бидат поврзани со физички уред во текот на 24 часа и да имаат поврзан катетер во стомакот. Некои лица сакаат да имаат приватност во врска со дијабетесот и не сакаат другите лица да знаат за нив, како и не сакаат да обајснуваат. Сето ова треба да се земе во предвид, и не треба овие лица да се форсираат за носење на инсулинска пумпа.

Слика бр.1 – Инсулинска пумпа без црево

Спортски активности Спортистите кои користат инсулинска пумпа најчесто ја отстрануваат пумпата за време на активноста, за потоа повторно да ја приклучат. Се препорачува инсулинската пумпа да биде исклучена максимум до 2 часа во текот на денот, па доколку физичката активност трае подолго, постои можност за поврзување на пумпата за време на активност за да се даде определена количина на инсулин. Поставување на инфузиски сет Поставувањето на инфузискиот сет може да предизвика негодување кај некои лица. Од друг страна треба да се земе во предвид можноста за инфекција на самото место доколку не се следат упатствата за промена на сетот. Нашето искуство покажува дека овие инфекции ги нема или се многу минимални. 16

Решавање на проблеми – прекин на испораката на инсулин Доколку се појави грешка на инсулинска пумпа (иако е многу ретко), постои можност од развивање на дијабетична кетоацидоза кога вредноста на шеќерот во крвта расте многу високо. Причина за ова е недостаток на инсулин. Причина за ова може да биде запушен инфузиски сет, недоволно инсулин во резервоарот, болест, стрес или слично. Доколку пумпата не испорачува инсулин, таа ќе даде звучен сигнал и ќе го предупреди лицето дека не постои испорака на инсулин. Поради ова, потребни се почести мерења на шеќерот во крвта, како и способност за самостојно решавање на проблеми. Знаци за инфекција на местото на апликација се: црвенило, болка на местото, висока вредност на шеќерот во крвта, оток, непријатен мирис и сл. Загриженост за испорака на инсулин Некои од лицата се загрижени дека пумпата испорачува поголема количина на инсулин. Треба да се напомена дека пумпата ќе ја испорача програмираната количина на инсулин и не постои можност од поголема испорака доколку самиот корисник не го направи тоа. Од друга страна, болусните дози се многу помали во споредба со интензивираната инсулинска терапија. Трпеливост и мотивираност Подесувањето на базалните и болусните дози, најчесто бара дополнително време и почести мерења на шеќерот во крвта. Постојат најразлични пристапи за започнување со терапија со инсулинска пупма. Во Македонија се препорачува американскиот протокол, каде пациентот добива персонални податоци за базални дози, однос инсулин и јаглехидрати и корекциски инсулин, а потоа по неколку дена преку чести мерење или носење на сензор за гликемии се врши корекција на дозите. Потоа може да се побара од пациентот да не јаде по неколку часа на ден за да може да се евалуираат базалните дози. Понекокаш потребни се неколку недели и месеци додека се постигнат соодветни базални и болусни дози на инсулин. Финансиски аспект Друг предизвик е цената на чинење. Терапијата со инсулинска пумпа е скапа и истата е покриена преку Фондот за здравствано осигурување на Македонија. Инсулинските пумпи не се препорачуваат кај секого. Инсулинските пумпи се препорачуваат кај лица кај кои не е постигната задоволителна гликорегулација. Инфузиските сетови се покриени со здравственото осигурување, додека трансмитерот и сензорите се на товар на пациентот. Од друга страна, честите мерење на шеќерот во крвта кои треба да се прават со инсулинската пумпа, претставуваат дополнителен трошок, кој треба да се земе во предвид.

Дали сте кандидат за инсулинска пумпа? Започнувањето со инсулинска пумпа претставува голем чекор, кој бара време, посветеност и учење на нови вештини. Потребно е да размислите дали сте добар кандидат за инсулинска пумпа и кога е најдоброто време да се започне со терапијата. Исто така, малите деца на возраст од 2-6 години исто така се кандидати за инсулинска пумпа. Разговор во семејството. Пред се потребно е да разговарате со најблиските за користење на инсулинска пумпа. Лицето ќе ја носи пумпата цело време и поради тоа потребно е сите членови на фамилијата да бидат запознаени околу овој вид на терапија. Проценка на моменталниот третман за дијабетес. Потребно е да се земе во предвид моменталниот третман на дијабетесот, пред започнување со инсулинска пумпа. Вашиот доктор ќе процени дали се исцрпени сите претходни начини на терапија со кои не е постигната добра 17

контрола, како што е мултипни инсулински инјекции, броење на јаглехидрати, чести мерења на шеќерот во крвта и сл. Учење за инсулинска пумпа. Пред да се започне со инсулинска пумпа, се препорачува разговор со вашиот доктор, како и разговор со други лица и семејства кои ја користат оваа терапија. Не заборавајте да разговарате за предностите и негативностите на терапијата со инсулинска пумпа. Запознајте се со начинот на функционирање на инсулинската пумпа, како и на вашите обврски. Реални очекувања. Многу лица мислат дека користењето на инсулинска пумпа автоматски ќе ја подобри метаболната контрола, односно дека ќе добијат нормални вредности на шеќерот во крвта. Некои лица мислат дека пумпата е автоматски уред и испорачува инсулин спрема потребите. Но тоа не е така. Затворениот систем на мерење на шеќер во крв и испорака на инсулин спрема потребите се уште не е достапен за секојдневна употреба. Моментално постојат два вида на пумпи • •

Инсулинска пумпа која се програми да испорачува инсулин како базална доза и болусна доза на инсулин спрема потребите Инсулинска пумпа со сензор, која испорачува базална доза и спрема измерената вредност на секои 5 мин предложува која количина на инсулин да ја испорача како болусна доза во зависност до вредноста на шеќерот во крв, внесените јаглехидрати и количината на активен инсулин.

Новите корисници на пумпа треба: – Да го проверуваат шеќерот во крв најмалку 4 пати на ден – Да научат како се бројат лебните замени – Да водат дневник за евиденција за храна, инсулин, шеќер во крв и физичка активност – Да научат како да прават корекции за висок шеќер во крвта, храна, физичка активност, болест и сл. – Редовна комуникација со докторот Инсулинската пумпа најчесто доведува до подобрување на дијабетичната контрола, но треба да се земе во предвид времето за иницијално подесување на базалните и болусните дози. Не треба да се очекува дека веднаш по поставувањето на пумпата ќе добиете идеални вредности на шеќерот во крвта. Новите инсулински пумпи имаат софтвер кој се поврзува преку компјутер за анализа на податоците. Сепак, препораката е да се води дневник за евиденција за секојдневните активности. Инсулинската пумпа не може да го излекува дијабетесот, таа служи само да ја подобро контрола на дијабетесот и претставува нов начин на испорака на инсулин. Посветено време. По започнување со инсулинска пумпа, потребни се почести проверки на шеќерот во крвта. Треба да се земе во предвид и период од година, почеток на учебна година, испити, патување и сл. Родителите најчесто нема да сакаат да почнат со терапија со инсулинска пумпа на нивните деца, доколку постои оптеретен период на работа. Некои лица сакаат да почнат со пумпа биде за време на летни или зимски одмори. Поддршка од најблиските. Потребна е поддршка од целото семејство. Доколку станува збор за дете, во тој случај двата родитела треба да бидат вклучени во едукацијата како што е броење на јаглехидрати, промена на инфузиски сет и сл. Планирање за градинка и училиште. Доколку станува збор за мало дете кое оди во градинка или во училиште, потребно е да се земе во предвид, кој ќе биде одговорен за инсулинската пумпа за тоа време и дали тоа лице ќе сака да научи да брои јаглехидрати и да дава болуси за храна, како и да се грижи за инсулинската пумпа. Разговарајте за физичко поврзување и приватност. Треба да се земе во предвид физичкото поврзување на инсулиснката пумпа со телото. Дали на лицето ќе му смета ова поврзување и како 18

ќе биде навечер додека спие? Каде ќе биде поврзан инфузискиот сет? Каде ќе се носи инсулинската пумпа? Кога ќе се исклучува инсулинската пумпа? Што се случува со интимните односи? Сите овие прашања потребно е да ги разговарате со вашиот доктор. Професионална проценка. Проценката за поставување на пумпа се врши од специјалистдијабетолог кој има искуство во поставување и водење на инсулински пумпи. Во тимот за водење на пациентите се вклучени едуцирана медицинска сестра, диететичар и психолог. Започнувањето со инсулинска пумпа за прави во договор со семејството. Понекогаш, започнувањето може да се одложи од најразлични причини, како неспремност и недоволно знаење за инсулинските пумпи иако е извршена претходна обука. Оваа проценка го прави вашиот доктор. Целта е лицето и неговите најблиски да бидат комплетно подготвени и да ги поседуваат сите потребни вештини за водење со инсулинска пумпа.

Оптимизирање на инсулинска пумпа По започнувањето со терапија со инсулиснка пумпа, по определено време потребно е да се земе во предвид оптимизирање на оваа терапија. Однос родител-дете. Вклучувањето и одржувањето на семејството и најблиските лица во терапијата на деца со инсулинска пумпа претставува важен фактор. Понекогаш, вклучувањето на родителите е помалку доколку кај детето е потребна поголема независност, родителите се истоштени и им треба пауза, децата полесно учат за компјутери од родителите. Инсулинската пумпа претставува дел од лицето со дијабетес, односно детето, а родителите треба да имаат контрола но истата не треба да се претвори во наредби или искривување на фактите за пумпата. Од друга страна, децата се чувствуваат многу посигурно доколку родителите се вклучени во секојдневното живеење со инсулинска пумпа. Претходно планирање. Разговарајте со вашиот доктор што треба да се има доколку се развијат проблеми со инсулинската пумпа, односно што треба да се носи постојано како што е глукометар, гликоза и сл. за третман на хипогликемија. Исто така, треба да се размисли за носење на дополнителни батерии, инфузиски сет, инсулин, доколку станува збор за подоолго отсуство од дома, а не е одмор (еднодневен излет, преспивање на кај пријател и сл.)

Одржување на реални очекувања По започнување со терапијата со инсулинска пумпа, потребно е да се одржат реалните очекувања за тоа што може а што не може пумпата да направи. Најчесто постои подобување на гликемиската контрола во наредните 3-6 месеци, но потоа може да се случи повторно влошување на состојбата. Ова нарушување најчесто се случува поради т.н. опуштање на пациентите во терапијата со инсулинска пумпа, како што се помалку мерења на шеќерот во крвта, недоволно броење на јаглехидрати, заборавање на болус за храна и сл. Поради сите овие причини,, потребни се редовни контроли и повторна обука за терапијата со инсулинска пумпа која се практикува најчесто еднаш годишно. Реални размислувања за инсулинска пумпа • Потребно е време за да се почувствува дека нештата стануваат природни и автоматски • Потребно е време за подесување на пумпата, а нештата може да биде фрустрирачки • Потребни се реални очекувања и цели на пумпата • Не може да се контролира секој фактор кој влијае врз дијабетесот

Останете доследни-постојани. Постојаноста е многу важна за одржување на оптимална контрола со инсулинската пумпа. Основно е броењето на јаглехидрати и чести проверки на шеќерот во крвта. Давањето на болус за храна што содржи јаглехидрати треба да биде постојано, бидејќи доколку не се додаде инсулин, шеќерот во крвта ќе се покачи во наредните неколку часа. Честите мерења на шеќерот во крвта овозможуваат евентуални корекции, а со тоа добивање на нормални вредности на шеќерот во крвта. Превенција на зголемување на телесна тежина. Иако инсулинската пумпа користи помала количина на инсулин во споредба со интензивираната инсулинска терапија, кај некои лица може да дојде до зголемување на телесната тежина. Најчеста причина за оваа проблематика е флексибилноста во оброците, бидејќи лицата може да јадат што сакаат и кога сакаат, односно да не се придржуваат кон фиксен режим на храна. Потребно е да се земе во предвид дека доколку се внесува поголема количина на храна (а со тоа и калории) од вообичаеното, ќе доведе до зголемување на телесната тежина. Подесувањета на пумпата за лични потреби. Лицата кои користат инсулинска пумпа, често пати потребно е да ги менуваат подесувањата на пумпата поради разни состојби, како физичка активност, растење и сл. Ова подесување “самокорекција” се прави со помош на вашиот доктор, каде во домашни услови, самостојно спрема препораките се вршат корекции. Потребно е да се запамти дека инсулинската пумпа не е автоматски уред, кој испорачува инсулин спрема потребите. Базалните дози се подесуваат од страна на вашиот доктор, со можна корекција во домашни услови. Овие базални дози потребно е да се менуваат на определен временски период кој зависи од растот, пубертетот, физичка активност и сл.

Влошување на контролата Инсулинската пумпа не е волшебно стапче, кое може да ги реши сите ситуации. Понекогаш, контролата на дијабетесот може да се влоши од најразлични фактори, при што е потребно да го земете во предвид следново со цел да се подобри контролата. Зголемено влијание на родителот. Дел од децата со дијабетес (училишна возраст, тинејџери) ги превземаат сите активности околу контрола на дијабетесот, како што е полнење на резервоар, замена на сет, пресметување на јаглехидрати и сл. Кај овие лица постои можност од синдром од истоштување, при што лицата се опуштаат во контолата. Во овие случаи може да помогне родителот со зголемување на контролата за дијабетесот. Разговор со тимот за дијабетес. Редовните контроли и разговори со вашиот тим може да помогнат во решавање на секојдневните проблеми со користење на пумпата, како што се зголемување на телесна тежина, заборавање на болусна доза, инфекции на местото на апликација на инфузискиот сет и сл. Најчесто овие проблеми се решаваат за многу краток временски период. Размислете за привремено отстранување на пумпата- “Одмор од пумпа”. Некои лица се чувствуваат изморено по определен временски период од користење на инсулинската пумпа. Овие лица може да ја исклучат пумпата и да се вратат на интензивирана инсулинска терапија со четири дози на инсулин за определен временски период. Ова привремено отстранување може да биде и за време на летен период, односно на море или езеро.

Бидете спремни доколку сакате да ја отстраните пумпата за определено време. Размислете како ќе го додавате кристалниот инсулин и доколку е потребно (за повеќе од 24 часа) инсулин со долго дејство. Подесувањата на пумпата запишете ги во дневник за евиденција. Пред да се превземе овој чекор потребни е да се разговара со вашиот доктор за начинот на префрлување од инсулинска пумпа на интензивирана инсулинска терапија. Не го заборавајте инсулинот со долго дејство, кој покрај инсулинот со кратко дејство е составен дела од терапијата без пумпа. Размислете за комплетно отсранување на пумпата. Кај некои лица, користењето на инсулинска пумпа претставува обврска и огромна посветеност околу справување со пумпата. Во овој случај , потребно е да се разговара со вашиот доктор за целосно отстранување на инсулинската пумпа. Причина за отстранување може да биде истоштување, влошена гликемиска контрола (заборавање на болус), проблеми со инфузиските места, зголемена телесна тежина, континуирано носење на пумпата и сл. Кој е е вистинскиот избор за вас? Инсулинската пумпа е совршен производ на високата технологија, но не може да ја користи секое лице со дијабетес. Доколку размислувате за користење на инсулинска пумпа, разговарајте со вашиот доктор за предностите и негативностите од оваа терапија. Вашиот доктор ќе предложи разговор со лице на слична возраст кој веќе користи терапија со инсулиснка пумпа. Постои можност за привремено користење на инсулинската пумпа, тест период, во кој може да одлучите дали оваа терапија е вистинскит избор за вас.

Потенцијални недостатоци на инсулинската пумпа Инсулинската пумпа не е избор за секое лице со дијабетес, поради следниве причини: •

• • • • • • •

Инсулинската пумпа има потреба од соодветен степен на техничко знаење. Лицата кои не користат компјутери или електронски уреди може да имаат проблем во разбирање на користењето на оваа терапија. Мерење на шеќерот во крвта од 4-6 пати или користење на сензор за конитнуирано мерење Броење на јаглехидрати преку лебни замени или грами за внес на храна Поставување на канила во поткожното ткиво може да биде малку болно, како и промена на местото на неколку дена Носење на пумпата континуирано, кое може да влијае на определени активности Цена на чинење на инсулинска пумпа и инфузиски сетови Реагирање соодветно во определени ситуации на зголемена или намалена испорака на инсулин и самостојно решавање на проблеми Можност од инфекции на местото на апликација на инфузискиот сет

Инсулинската пумпа има потенцијални недостатоци, кои би можеле да се надминат. Иако оваа терапија не се препорачува за секое лице со дијабетес, таа може да помогне во постигнување и одржување на одлична контрола на дијабетесот. Доколку вашата контрола на дијабетесот е задоволителна со интензивирана инсулинска терапија, нема потреба од префрлување на терапија со инсулинска пумпа.

Историја на пумпите Инсулинските пумпи полека но сигурно ги заменуваат инсулинските инјекции кај лицата со дијабетес. Овој вид на терапија претставува главна алтернативана на мануелните инсулински инјекции во последните неколку години. Зошто оваа терапија станува се повеќе популарна во последните неколку години? 21

Првите инсулински пумпи беа поставени во почетокот на 1960 година во Калифорнија, САД. Првиот модел бил голем колку ранец за на грб. Ова бил прво модел на инсулиска пумпа во светот. Биле направени неколку клинички студии кои ја потврдиле потенцијалната можност за овој вид на терапија. Првата инсулинска пумпа била произведена во доцните 1970 години под име “big blue brick”. Оваа пумпа покажала интерес кај голем број на доктори кои ги лекувале лицата со тип 1 дијабетес. Со развојот на технологијата, првата комерцијална инсулинска пумпа се појавува во наредните неколку години како алтернатива на инсулинските инјекции. Најголемиот недостаток на овие пумпи биле проблемите во прецизноста и точноста на испораката на инсулин. Вистионскиот развој на новите инсулински пумпи и масовно користење се јавува во почетокот на 1990 година. Новите технологии овозможиле инсулинските пумпи да бидат технички подобри, помали и лесни за употреба. Инсулинските пумпи во денешно време имаат и додатоци како калкулатор на болус за автоматска испорака на инсулин, како и континуирано следење на шеќерот во крвта со препорака за корекција на гликемијата. Развојот на технологиите ќе овозможи развој на инсулинска пумпа кои ќе се вградува поткожно, контролирана со далечински управувач. Слика бр.1 – Инсулинска пумпа од 1970 год.

Слика бр.1 – Инсулинска пумпа од 1980 год.

4. ИЗБОР НА ИНСУЛИНСКА ПУМПА Направете истражување Заеднички карактеристики на пумпата Одлучувачки фактори

Направете истражување Пред да направите избор која инсулинска пумпа ќе ја користите, не заборавајте дека истата ќе треба да ја носите секојдневно. Направете мало истражување кои инсулински пумпи се достапни во вашата земја. Разгледајте ги техничките спецификации за секоја инсулинска пумпа. Користете интернет за да направите споредба на инсулинските пумпи. Некои производители дозволуваат пробно користење на инсулинската пумпа со воден раствор, наместо инсулин за да видите како би изгледало носењето на пумпата. Коментарите за користење на пумпа од корисници, кои се на поставени на интернет можат само да ви направат забуна. Најчесто се препорачува разговор со корисник на пумпа за да може директно да видите како е задоволството од користење на истата. Слика бр.1 –Различни видови на инсулински пумпи

Заеднички карактеристики на пумпата Сите инсулински пумпи имаа заеднички опции. Тие се мали, користат батерии и испорачуваат базален и болусен инсулин преку инфузиски сет. Тие користат инсулински аналог со кратко дејство (asprat, glulisine, lispro).

Цена на чинење. Цената на инсулинската пумпа е околу 3,000-5000 евра во зависност од опциите и производителот. Гаранција и подршка. Инсулинската пумпа најчесто има 4 години гаранција и можност за замена во гарантниот рок. Постои 24часовна линија за поддршка. Замената на пумпата се прави во рок од 48 часа. Заштитна фунцкија. Инсулинската пумпа има сензор за детекција на блокирање на инфузискиот сет, слаби батерии, ниско ниво на инсулин во резвоарот и сл. Инсулинската пумпа може да се “заклучи” за да се превенира случајно програмирање од страна на децатта. Сите инсулински пумпи имаат заштитен систем за прекумерна испорака на инсулин, како и автоматски прекин на испоракта на инсулин во случај на некористење на истата.. Користење на пумпата. Пумпата има кориснични мениа и екран преку кои истата се програмира. Проемната на инфузиски сет со нов резервоар и инсулин е едноставна процедура и не одзема многу време.. Тренинг курс. Пред да се започне со користење на пумпата се организира посебен курс во мали групи за да се научи основното користење на пумпата.. Големина на пумпа. Инсулинската пумпа е мала и лесна со големина и тежина на просечен мобилен телефон. Поврзување со компјутер. Инсулинската пумпа може да се поврзе со компјутер, и да се пренесат податоците во посебна програма за да се направи евалуација на подесувањтата и историја за користење на пумпата. Батерија. Пумпите користат AA или AAA батерии, кои се користат од 2-4 седмици. Некои пумпи користат литиумски или сребрени батерии кои може да се користат подолго. Базал и болус опции. Пумпите може да испорачуваат различни базални дози со инкремент од 0,05 ед или помалку. Постои опција за привремена базална испорака. Пумпата овозможува испорака на комбиниран болус на веднаш и пролонигаарана испорака на инсулин. Светло. Сите пумпи имаа светло на екранот. Потсетник. Пумпата може да има опција за потсетник како аларми за проверка на шеќерот во крвта по оброк. Меморија. Пумпата има меморија за претходните испораки на болусен инсулин, дневна доза на инсулин, аларми и грешки. Калулатор на болусот. Пумпата може да има калкулатор на болусот, како опција која овозмозжува пресметување на количината на инсулин базиран на јаглехидрати, шеќер во крв и активен инсулин. Постојат разлики во овие заеднички опции на разни производители, во зависност од моделот.

Одлучувачки фактори Кои функции се најзначајни во избор на инсулинска пумпа? Изборот на инсулинска пумпата треба да се базира на индивидуалните потреби на корисникот.

Дали инсулинската пумпа содржи доволно инсулин за три дена? Некои пумпи содржат помалку од 176 единици на инсулин, додека другите 300 единици. Бидејќи промената на инфузискиот сет најчесто се прави на 3 дена, треба да се земе во предвид вкупната количина на инсулин која ќе се испорача за овој временски период, и дали таа количина одговара на волуменот на резервоарот. Како да се пресмета оваа количина? Земете ја во предвид просечната дневна доза на инсулин (три инјекции на инсулин со кратко дејство и една инјекција на инсулин со долго дејство) и помножете ја со три. Дали бројките и буквите на екранот одговараат на вашите потреби? Од особена важност е да можете јасно да го гледате екранот и пораките на пумпата. Видете го контрастот на екранот и големината на карактери со и без задно светло. Дали е доволна количината на болус? Земете ја во предвид количината на болус кој треба да ja примате преку инсулинската пумпа. Оваа доза може да биде многу мала и многу голема. Некои пумпи испорачуваат максимална доза од 20 единици, додека минималната доза може да биде 0,1ед или помала. Дали калкулатарот за болус е доволно добар за вас? Новите инсулински пумпи имаат вградена опција за калкулатор на болус. Инсулинската пумпа ќе ве праша за нивото на шеќерот во крвта, како и за грамите на јаглехидрати кои сакате да ги внесете. Врз база на овие податоци, како и активниот инсулин од претходниот болус, инсулинската пумпа ќе предложи определана доза на инсулин. Некои пумпи имаат фиксно подесување за односот на инсулин со јаглехидрати на 2 ед, додека други овозможуваат слободно подесување. Истото се однесува на на времето на активен инсулин. Треба да се земе во предвид и бројот на подесувања на односот на инсулин со јаглехидрати во текот на денот.

Слика бр.1 – калкулатор на болус врз база на шеќер во крв, внесени јаглехидрати и активен инсулин

Дали може да ги слушнете и почуствувате алармите? Инсулинската пумпа дава аларм во вид на вибрација или звучен сигнал, доколку се појави причина за тоа. Алармот може да се јави и при ниско ниво на инсулин во резервоарот, слаби батерии, како и при прекин во испорака на инсулин. Ова момент е многу важен во избор на инсулинска пумпа. Видете дали овој аларм ги задоволува вашите потреби. Дали имате потреба од пумпа која е водоотпорна?Сите инсулински пумпи се отпорни на капки од води, доколку не се потопат во вода. Дел од инсулинските пумпи се водоотпорни, односно 25

може да се потопуваат во вода и да се користат при капење и сл. Размислете дали оваа опција е важна во изборот на пумпа. Дали сакате инсулинска пумпа која може да се поврзе со сензор за континуирано мерење или со глукометар? Иднината на инсулинските пумпи е поврзување со систем за континуирано мерење на шеќерот во крвта. Современите инсулински пумпи овозможуваат поврзување со овој систем, каде моменталната гликемија се прикажува на екранот. Покрај оваа фунцкија, системот овозможува и аларм за висока или ниска вредност на шеќерот во крвта, како и аларм за брзо зголемување или намалување на шеќерот во крвта. На овој начин, можно е водење на дијабетесот во реално време со корекција преку храна и инсулин за одржување на посакуваните вредности на шеќерот во крвта. Дали клипот или футролата на пумпата се соодветни за вас? Клипот и футролата може да бидат клучен момент во изборот на пумпата. Тие го прикажуваат начинот на носење на пумпата. Исто така, овзоможуваат соодветен конфор во носењето. Футролата овозможува носење на пумпата на различно место како на пример, нога, рака, гради и сл. Дали инфузискиот сет одговара на вашите потреби? Инфузискиот сет е исто како гуми на автомобил, кои претставуваат важен момент во изборот на пумпата. Постојат најразновидни инфузиски сетови, направени од пласитка, тефлон и сл. Некои од инфузиските сетови се поставуваат разно под различен агол или преку посебен апликатор. Дали се потребни специфични опции за вас? Инсулинските пумпи имаат заеднички заштитни функции. Сепак, неспецифичните потсетници (како потсетник во определено време) и други сигурносни опции може да бидат пресудни во изборот на пумпата. На пример, потсетник како аларм за пропуштен оброк во определено време или аларм за проверка на шеќерот во крвта по оброк. Дали големината и изгледот на пумпата ви одговараат? За многу лица, големината и изгледот на пумпата не се важни. Изборот на пумпата треба да се однесува дали големината на пумпата е доволна и како ќе се носи. Генерално, колку пумпата е помала, толку полесно се носи. Треба да се земе во предвид, големината на пумпата со големината на резервоарот (најчесто помала пумпа, помал резервоар). Кога не можете да одлучите за кој модел на инсулинска пумпа. Изборот на инсулинска пумпа може да биде збунувачки откако ќе ги видите сите предности и негативности на различни модели. Разговарајте со вашиот доктор за вашите специфични потреби од инсулинската пумпа.

5. ЗАПОЧНУВАЊЕ СО ИНСУЛИНСКА ПУМПА Реални очекувања Потребни знаења за инсулинска пумпа Што треба да се има пред започнување со пумпа Персонал Oбука за инсулинска пумпа Пример со физиолошки раствор Започнување со инсулин Напредната обука Упатство пред започнување со инсулинска пумпа

Реални очекувања Инсулинската пумпа не е магично стапче кое може да ги реши проблемите со дијабетесот. Не постои инсулинска пумпа која го мери шеќерот во крв и спрема тоа да даде определена количина на инсулин. Потребно е да се има реални очекувања од инсулинската пумпа и како може таа да помогне. Земете го во предвид следново: Група 1 • Ќе се чувствувам подобро со пумпа отколку со инјекции • Ќе имам поголема слобода во изборот и времето за оброк • Ќе имам подобра контрола на дијабетесот • Потребни се неколку недели за да добијат подобри резултати Група 2 • Нема да треба да носам различни работи за дијабетесот со мене • Ќе можам да јадам што сакам и кога сакам • Нема да морам да го мерам шеќерот во крвта • Вредностие на шеќерот во крвта ќе бидат подобри веднаш по започнување со пумпата • Нема да имам скокови и падови на шеќерот во крвта Доколку избравте изјави од првата група, тоа значи дека имате реални очекување и може да разговарате за започнување со инсулинска пумпа. Доколку избравте изјави од втората група потребни се дополнителни разговори со вашиот доктор за реалните очекувања од инсулинската пумпа. Инсулинската пумпа содржи резервоар и инфузиски сет кој е поставен во вашето тело. Пумпата треба да биде програмирана пред да се постави, односно пред да почнете да ја користите. Не започнувајте со инсулинска пумпа сами. Инсулинската пумпа користи само инсулин со кратко дејство. Најчесто користени инсулини се aspart, glulisine и lispro.

Потребни знаења за инсулинска пумпа Основно знаење се однесува на механичките делови на инсулиснката пумпа, како и користење на копчињата и движење низ менијата на пумпата. Доколку имате дијабетес од претходно, сепак треба да имате посебна обука за користење на пумпата, која вклучува: 27

• • • • • • • • • • •

Базал-болус концепт Инсулин – дејство, акција и времетраење Броење на јаглехидрати Самомерење на шеќерот во крвта Што предизвикува хипогликемија и хипергликемија Како се третира хипогликемија и хипергликемија Кетони Корекција на доза за време на болест Корекција на доза за време на физичка активност Поставување и менување на инфузиски сет Програмирање на инсулинската пумпа

Иако листата на знаења е голема, не треба да ве плаши. Започнувањето со инсулинска пумпа е процес кој може да трае неколку месеци. Претходното знаење за дијабетес потребно е да се повтори и да се прилагоди спрема инсулинската пумпа. Постојат разлики во третманот на хипергликемијата, исхраната како и други нешта доколку се користи инсулинска пумпа.

Што треба да се има пред започнување со пумпа • • • • • • • • • • •

Инсулинска пумпа Упатство за користење Резервоар, инфузиски сет Лепенки, алкохол и памук Апликатор за инфузиски сет Глукометар и ленти Ленти за кетони Инсулин Таблети за хипогликемија Калкулатор за решавање математички проблеми Персонални податоци за • Базални дози на инсулин • однос инсулин со јаглехидрати (болусен фактор) • однос на инсулин за намалување на шеќерот во крв (корекциски фактор)

Табела бр.1 - План за започнување со инсулинска пумпа Временска рамка Што се очекува да се разбере и Што треба да се прави научи Седмици месец Поврзаност на храна, физичка Броење на јаглехидрати пред започнување активност и болест со нивото на Проверка на шечерот во крва 4-6 со пумпата гликозата пати на ден Дејство на инсулин Водење на дневник за евиденција Напреднато броење на Анализа на дневникот јаглехидрати Една до две недели Механички дел на пумпа Продолжување со горенаведентот, пред започнување Поставување на инфузиски сет и анализа на хипогликемии со пумпа Базал болус концепт поврзани со болусен инсулин Однос инсулин за јаглехидрати Учење на упатството за употреба Инсулинска сензитивност на пумпата Основно решавање на проблеми Практична работа со пумпата Промена на сет Размена на искуство со друг корисник на пумпа Започнување со Кратко упатство за решавање на Почести проверки на шечерот во пумпа проблеми крвта Кога да се проверуваат кетони Водење на дневник за евиденција Кога се прима инсулин со пенкало Како да се побара помош Една до две Решавање на проблеми Евалуација на базални дози седмици по Планирање на проверки на шеќер Континуирана поддршка од страна започнување со во крв поврзано со физичка на доктор (тел, email, skype, FB) пумпа активност Две седмици до Влијание на различна храна на Евалуација на базални дози неколку месеци по шеќерот во крвта Евалуација на болусни дози започнување со Посебни болус пумпа Базални дози во текот на денот

Персонал Тимот за инсулинска пумпа треба да буде едуциран и да има претходно искуство во поставување и водење на овој вид на терапија. Докторот треба да има соодветна лиценца за работа со наведениот модел на инсулинска пумпа. Тимот за инсулинската пумпа го сочинуваат доктор-специјалист за дијабетес, едуцирана медицинска сестра, психолог, како и соодветни заменици. Тимот треба да биде достапен 24часа преку телефонска линија, sms пораки и e-mail. Националниот центар за дијабетес отвори дискусиона група на социјалната мрежа facebook (Diabetes Macedonia), каде пациентите се регистриаат и можат да добијат одговори за прашања кои не им се јасни. Исто така, Националниот центар има посебен линк преку интернет каде податоците од пумпата (базални, болусни дози, гликемии, јаглехидрати и други карактеристики на пумпата ) се пренесуваат на посебен сервер од каде, Центарот може да ги анализира. Оваа метода е значајна пред се поради фактот дека пациентите не треба да доаѓаат во центарот за читање на резултати туку истото може да се направи преку интернет.

Oбука за инсулинска пумпа Инсулинската пумпа е сосема нов вид на терапија и се разликува од претходните видови како штое е конвенционаланта терапија со две или три дози, како и од интензивираната терапија со четири дози на инсулин. Пациентот треба да биде едуциран за техничките карактерисики на пумпата, базал болус концептот, подесување и промена на дата и време, болусни дози, базални дози, персонални карактиристики на пумпата, инфузиски сетови со промена и ротација, влијание на исхрана, физичка активност, користење на сензор за on-line гликемија, заштитни функции со хипогликемија, хипергликемија и кетоазцидоза. Едукацијата се спроведува во националниот центар во група од 2-3 пациенти со слични карактеристики (возраст, потреби и сл.) По завршувањето на едукацијата, пациентот во домашни услови симулира користење на пумпата, за по неколку дена истата биде поставена. Процесот за започнување со инсулинска пумпа се одвива во неколку фази Основната обука се состои од едукација за следниве теми • предности и негативности на пумпата • основни знаења за пумпата на корисникот и неговите најблиски • желба за ново знаење потребно за постигнување на добри резултати • мерење на шеќерот во крвта најмалку 4 пати на ден, како и проверка н кетони • давање болусен инсулин • броење на јаглехидрати и (се препорачува напреднато броење) • користење на корекциски фактор • подесување на базални дози на инсулин • дејство на базален и болусен инсулин За оваа цел се користат примери од секојдневното живеење за да може да се направи евалуација на инсулинската пумпа. Пред започнуваање со оваа терапија се препрачува поставување на континуирано мерење на гликозата со сензор, за да може фино да се подесат базалните дози. Техничка обука се состои од едукација за основните карактеристики на пумпата (копчиња, екран, менија и сл): • давање на o болусен инсулин o базален инсулин o корекциски инсулин • промена на базални дози • промена на инфузуски сет Повторна обука за • хипогликемија и хипергликемија • броење на јаглехидрати Во оваа фаза може да се дадат и персоналните подаци за пумпата (базални дози, однос инсулин за јаглехидрати и корекциски фактор), како и да се симулира секојдневно живеење со пумпа. Инсулинската пумпа е со корисникот во домашни услови но не се користи.

Пример со физиолошки раствор Понекогаш може да се препорача користење на инсулинскта пумпа во домашни услови, каде наместо инсулин се користи физиолошки раствор. Корисникот и понатаму го прима инсулинот по претходниот режим. Корисникот води дневник за евиденција на дијабетесот за исхрана, физичка активност, болусен инсулин и сл. Целта на оваа фаза е корисникот и неговите најблиски да научат 30

како е да се живее со инсулинска пумпа. Исто така се менува инфузискиот сет. Неколку дена потоа, корисникот и докторот прават евалуација на користењето со физиолошки раствор.

Започнување со инсулин Оваа фаза означува дека корисникот е спремен со започнување на користење на инсулинската пумпа. Доколку корисникот користел гларгин или детемир се препорачува да се промени со NPH инсулин една вечер пред започнување со пумпата или пак да се промени постепено примањето на инсулин наутро. Инсулинската пумпа се поставува наутро и не е потребна хоспитализација на корисникот. Корисникот и неговите најблиски добиваат псоебни упатства за првите три дена од започнувањето на користење на пумапта. Во почеток потребни се 1-2 дневни телефонски контакти во првите две недели. Визитите се прават на секои 3-5 дена во наредниот месец.

Напредната обука Оваа обука се врши еден месец по започнување со инсулинската пумпа. Корисникот ги запишува сите прашања и проблеми со кои се соочува. Обуката најчесто се однесува на делови кои претходно биле поминати • користење на привремена базална доза • користење на втор базален ритам • проверка на базални дози • проверка на болусна доза • комбиниран болус • инфузиски сет и ротација • посебни опции како заклучување, максимален болусна доза, максимална базална доза, звучен сигнал и вибрации и сл.

Упатство пред започнување со инсулинска пумпа Доколку користите гларгин или детемир • постепено променете го времето на инсулинот од навечер до наутро (во консултација со вашиот доктор) или • променете го инсулинот со NPH инсулин (во консултација со вашиот доктор), последната вечер пред започнување со пумпа Ноќта пред започнување со инсулинска пумпа • Земете ја редовната доза на инсулин со кратко дејство и следете ги упатствата за инсулинот со долго дејство. Земете нормален оброк • Проверете што се треба да земете наредниот ден за клиника (листа) • Повторете ја обуката (на кратко) и погледнете го видеото и/или интерактивноот компјутерски програм. Наутро пред започнување со инсулинска пумпа • Не земајте NPH, glargine или detemir ова утро. • Доколку сте гладни и сакате да јадење земете ја редовната доза на инсулин со кратко дејство и јадете. Земете ги сите потребни материјали (листа) со вас и одете на договорениот состанок на клиника за поставуваање на инсулинската пумпа.

6. КАРАКТЕРИСТИКА НА ПУМПАТА Теорија на инсулинска пумпа Избор Заеднички опции на пумпите “Smart” Pumps – паметни пумпи Подесување на време на активен инсулин Заклучување на копчињата Аларми и предупредувања Подесување на различни базални модели Специјални болуси Апликативен софтвер Инфузиски сетови и апликатори Базални дози Болусна доза

Теорија на инсулинска пумпа Инсулиската пумпа испорачува инсулин во доза која е слична на испораката на инсулин од хуманиот панкреас. Инсулинот е потребен поради три причини 1. инсулин за одржување на нормално функционирање на организмот (базален инсулин) 2. инсулин за храна, односно оброк (болусен инсулин) 3. инсулин за висока гликоза (болусен инсулин) Инсулинската пумпа овозможува покривање на овие потреби на инсулин, со испорака на инсулин со уктракратко дејство на следниов начин 1. Базална доза на инсулин (инсулин во позадина-континуирана испорака) 1. континуирана испорака на инсулин во текот на денот и ноќта за нормално фунцкионирање на организмот без храна 2. Болусна доза на инсулин (испорака на инсулин наеднаш) 1. болус за храна 2. болус за висока гликоза во крв Поради овој вид на испoрака на инсулин, инсулинската пумпа овозможува т.н. непридржување на строгиот план за исхрана и инсулин.

Избор Со појавување на инсулинските пумпи кон крајот на 70 години од минатиот век, изборот се зголемува. Постојат многубројни опции во избор на вистинската пумпа. Неколку компании произведвуваат квалитетни пумпи, како и посебни апликативни програми за поврзување со компјутер. ОД друга страна изборот на инфузиски сетови и апликатори треба да се земе во предвид. Изборот на пумпа претставува тешка задача, при што би требало да се направи претходна анализа за да се дојде до вистинскиот избор. Технологија е основата во развој на нови инсулински пумпи, каде на денешниот пазар се појавуваат на секои 18 месеци (нов модел). 33

Потребно е да направите вистински избор на инсулинска пумпа за вас, односно за вашето дете. Земете го во предвид фактот дека нои производители нидат опција “старо за ново” по поволни услови. Исто така треба да се земе во предив (доколку пумпата ја купувате самостојно) и буџетот со кој располагате. Потребно е да се направи мала анализа и да се разговара со корисниците на инсулински пумпи, како и нивните фамилии за да се слушне нивното мислење и искуство за определен модел на инсулинска пумпа. Прашања на кои треба да одговорите пред да напрвите избор на инсулинска пумпа: 1. Која пумпа има најмногу опции кои ви одговараат на вас, односно вашето дете? 2. Која пумпа ги има потребите за најлесно да ви прилега на начинот на живот и навики во наредните 4 години? 3. Дали дистрибутерот има локална техничка поддршка и какво е искуството на другите корисници? 4. Дали постои посебен апликативен програм за поврзување на пумапта со копмјутер и дали е едноставен за користење? Скоро сите производители на пумпи имаа неколу заеднички опции. Како што беше претходно наведено треба да се земе во предвид и видот на инфузиските сетови, апликатори и апликативен софтер.

Заеднички опции на пумпите “Smart” Pumps – паметни пумпи Паметните пумпи се реалност во денешницата. Миниалната потреба за една пумпа да да биде “паметна” е да има т.н. болусен калкулатор. Оваа пумпа може да даде добри резултати доколку корисникот знае и ги брои јаглехидратите. Болусниот калкулатор ја пресметува количината на инсулин према следниве подесувања и карактеристики 1. Однос инсулин за јаглехидрати (на пр. 1ед инсулин – 15 гр јаглехидрати) 2. Инсулинска сензитивност - корекциски фактор (на пр. 1 ед. Инсулин го намалува нивото на шеќер во крв за 2.5 mmol/L) 3. Целни вредности на шеќерот во крвта (може да бидат различни во текот на денот, како и пред и по оброк) 4. Количина на активен инсулин (претходно дадена доза на болусен инсулин) Подесување на време на активен инсулин Потребно е да се земе во предвид и подесувањето на времето на активен инсулин за да може болусниот калкуатор да функционира правилно. Треба да се напомене дека дел од инсулинските пумпи кои се на пазар ја немаат оваа опција иако истите се нарекуваат паметни пумпи. Активен инсулин претставува количина на инсулин која е дадена како болус и се уште не е искористена целосно. Подесувањето на времето на активен инсулин озвозможува да се добие различна кривина, односно дејство на инсулин кај различни коринисци а со тоа да се потврди и правилното користење на пумпата. Времето на дејството на инсулин може да биде од 3 до 6 часа и е индивидуално. Најчесто корисниците на пумпата претпоставуваат колку време ќе делува дадениот инсулин во форма на болус и што би се случило доколку се даде уште една доза на инсулин пред да се искористи претходната. Оваа фунција овозможува полесно справување со овој проблем, како и избегнување на хипогликемија поради често болусни дози. Проверете за активен инсулин пред спиење. Доколку оваа количина е висока, а шеќерот во крв е ниска, земете дополнителен оброк без инсулин.

Заклучување на копчињата 34

Оваа опција е направена за мали деца и се препорачува да се користи. На овој начин се спречува детотo да не ги допира копчињата на пумпата, како и неговите другарчиња во училиште или градинка. Копчињата за малите деца значат дека треба да се притискаат. Некои од родителите се загрижени дека постои можност од притискање на копчињата за време на спиење и давање на инсулин. Ова не може да се случи доколку опцијата аудио болус не е вклучена, па постои можност за случајно притискање на ова копче и давање на инсулин. Аларми и предупредувања Пумпата има опција за подесување на различни аларми и потсетници. Предупредување претставува знак дека е потребно внимание на корисникот на пумпата. Од друга страна злармот претставува знак дека состојбата е итна и е потребно превземање на определeна акција. Предупредувањата и алармите се многу корисни и потребно е да бидат правилно подесени пред започнување со користење на пумпата. Како на пример, потсетник за болус за ручек за време на работа може да ве потсети дека е потребно да се земе оброк. Потсетник за проверка на шеќер во крв може да ве потсети дека е потребна проверка на гликемијата по оброк. Потсетник може да се подеси и за давање на инсулин по оброк. Постои можност и за пдоесување на предупредување за ниска количина на инсулин во резервоар и со тоа да се избегне целосно празнење на пумпата со инсулин. Слика бр.1 – Предупредување за висок шеќер на “паметна” пумпа

Подесување на различни базални модели Подесувањето на базалните дози претставува една од најважните функции на пумпата. Пумпата овозможува подесување на различни базални дози во текот на денот, со што е супериорнa во однос на базал-болус терапијата. Дополнителна функција е подесување на базални модели, односно различни базални дози кои се однесуваат на определен временски период (на пр. Едни базални дози за прва смена, други базални дози за втора смена или различни базални дози за викенд или празник). Дополнителна опција е привремената базална доза која овозможува зголемување или намалување на препрограмираната базална доза, при што се подесува процент за зголемување или намалување на единици на инсулин , како и временски период. Оваа доза може да се користи за време на физичка активност (намалување од 30-70%), стрес (зголемување за 10-50%) и сл. Специјални болуси Инсулинската пумпа овозможува давање на друг вид болус како што се продолжен и комбиниран болус (видете подоле во текстот). Замена на стара со нова пумпа Дел од компаниите овозможуваат откупување на старата пумпа по определена цена за да се замени со нов модел. На овој начин се овозможува продолжување на гаранцијата, како и добивање на нова пумпа која е понапредна од претходните. 35

Апликативен софтвер Превземањето на податоците од пумпата и пренесување во компјутер преку посебен апликативен програм овозможува: • Корисникот има копија од сите подесувања на пумпата, базални и болусни доси и сл. и овозможува т.н. back up при бришење на податоците од пумпата од различни причини. • Промена на подесувањата во компјутер и повторно враќање на истите во пумпата • Пристап до информациите на пумпата преку компјутер им овозможува на родителите да имаат целосен преглед на состојбата • Софтверот може да ги прикаже податоците на болусен и базален инсулин, како и вредностите на гликемијата. Постојат различни апликативни софтвери. Некои од нив се web базирани и преку посебен usb додаток овозможуваат превземање на податоците на централен сервер. Програмот кој е web базиран овозможува пристап до податоците од било кое место и било кој компјутер. Од друга страна докторот може да ги превземе податоците од пумпата директно од серверот, без пациентот да дојде на клиника. Инфузиски сетови и апликатори Инфузискиот сет е црево кое се поврзува со телото, односно поткожното масно ткиво преку посебна канила. Цревото е поврзано со резервоарот кој се наоѓа во пумпата и овозможува континуирана испорака на инсулин. Промената на инфузискиот сет се прави на 2-3 дена. За подетални информации ве молиме видете подоле во поглавјето специфични аспекти на пумпата.

Базални и болусни дози Базални дози Базална доза е мала количина на инсулин со брзо дејство, која ја испорачува пумпата на период од неколку минути, во текот на 24 часа. Оваа испорака е слична на базалниот инсулин кој го лачи панкреасот и се одвива на секои 5 до 11 минути. Базалната доза се однесува на единици инсулин во период од еден час. Базалните дози на инсулин треба да одржуваат стабилно ниво на шеќерот во крвта во отсуство на храна, физичка активност или додатен инсулин. Терапијата на лица со тип 1 (не со пумпа) се однесува на инсулин со долго дејство – базален инсулин (гларгин или детемир) во комбинација со инсулин со кратко дејство (глулисине, аспарт или лиспро). Базалниот инсулин претставува базална доза на пумпа која се разликува во следново: • Базалниот инсулин во пумпа се испорачува како инсулин со брзо дејство. • Базалниот инсулин (гларгин или детемир) е карактеризиран со една или две базални дози кои се скоро идентични во текот на денот, за разлика од базалниот инсулин на пумпа (инсулин со кратко дејство) кој може да биде различен во текот на денот и да ги задоволи потребите. • Базалната доза на пумпа може да се стопира (пр. физичка активност или хипогликемија) во било кое време од текот на денот. Базалниот инсулин кој недостасува од пумпа која е стопирана, може лесно да се надополни како болусна доза. • Привремената базална доза може да се користи во било кој периодот од денот за да се зголеми или намали базалната доза на инсулин.Потребите за инсулин може да се зголемат при период на стрес, инфекција, менструален циклус, додека истите може да се намалат при физичка активност или хипогликемија. 36

Базални дози на инсулин • Базален ритам програмиран за период од 24 часа • Подесување на повеќе баални дози во текот на денот • Еден активен базален ритам • Привремена базалан доза за определено време Подесување на базални дози Вашиот доктор ги подесува почетните базални дози кои може во наредниот период да се сменат. Подесувањето на базалните дози се калкулираат на различни начини и вашиот доктор ќе го избере начинот кој најмногу ви одговара. Најчесто потребите за инсулин при користење на пумпа се помали за 20-30% од базал-болус терапија, од кои 50% се даваат во форма на базални дози а остатокот од 50% во форма на болусни дози. Некои препорачуваат давање на иста базална доза во текот на 24 часа и потоа корекција каде што е потребно. Основното правило е броење на јаглехидрати и давање на болусен инсулин. Овие базални дози најчесто се менуваат во првите две до три недели од започнување на терапијата со инсулинска пумпа и најчесто се препорачува почесто мерење на шеќерот во крв во претходно определени временски периоди. Некои препорачуваат и фиксни оброци кои се врзани за определено време. Препораките се однесуваат и на проверка на шеќерот во крв, 2-3 пати во текот на ноќта или континуирано носење на сензор. Причини за промена н базални дози Постојат повеќе причини за промена на базалните дози: 1. Промена на базалниот шаблон за корекција на шеќерот во крвта Понекогаш е потребна промена на базална доза која не зависи од определена привремена состојба (ифекција, стрес или сл.). Во овој случај корисникот на пумпа прави повеќе корекции со болусен инсулин од вообичаеното што претставува причина за промена на базалната доза. Најчеста причина за промена е растот кај децата, при што потребите за инсулин се зголемуваат. Основното правило е за секое зголемување на телесна тежина од еден кг, потребно е дополнително една единица инсулин. Не правете самостојно промена на базалните дози. Секогаш консултирајте го вашиот доктор.

2. Подесување на привремена базална доза Привремената базална доза може да се користи за намалена испорака на инсулин за периоди на физичка активност. Оваа физичка активност може да биде како редовна активност во текот на денот. Во овој случај привремената базална доза може да се користи како нормална базална доза за да не мора да се подесува при секое започнување на активноста. Доколку пумпата се подеси на 80%, тоа значи дека испораката на инсулин е намалена за 20%. Доколку пумпата се подеси на 120%, тоа значи дека испораката на инсулин е зголемена за 20%. 3. Дополнителни базални дози Најголемиот дел од пумпите овозможуваат дополнителни модели од 24 часа (pattern A и B), кои се користат кај лица кои работат во смени или за време на викенд, празник и сл.

Болусна доза Болусна доза е инсулин кој се испорачува веднаш и се користи за покривање на внесeните јаглехидрати за оброк или ужина. Основна цел на овој болусен инсулин е да го одржи нивото на шеќер во крв по внес на јаглехидрати. Болусниот инсулин го дава корисникот на пумпата или фамилијата (за мало дете) пред или по внесување на определен оброк. За разлика од болусниот, базалнот инсулин е програмиран и тој се испорачува континуирано. Болусот се дава во три случаи: 37

1. болус за храна 2. болус за корекција на висок шеќер во крвта 3. болус за пропуштен базал (физичка неактивност) Болусна доза на инсулин • Јаглехидрати преку грами за оброк • Однос инсулин за јаглехидрати • Вредност на шеќер во крв • Инсулинска сензитивност • Време на последен болус • Претодна или планирана физичка активност 1. Болус за храна Болусот за храна се зема пред секој оброк. Болусната доза потребно е да се внесе во пумпата од страна на корисникот пред да се земе оброкот. Кај “паметните” пумпи (smart pumps), прво се внесува количина јаглехидрати (грами или лебни замени) и вредноста на шеќер во крв, каде пумпата предложува колку единици инсулин се потребни за покривање на храната и евентуална корекција. По давањето на болусната доза, постои можност да се даде друга болусна доза за дополнителна храна. Оваа можност е уште една предност во споредба со базал-болус терапијата. Количината на инсулин даден како болусната доза се разликува кај лицата со дијабетес. Не правете самостојно промена на односно на инсулин со јаглехидрати и инсулин со шеќер во крв. Секогаш консултирајте го вашиот доктор.

Однос инсулин за јаглехидрати Броењето на јаглехидрати е основа за успешна терапија со инсулинска пумпа. Тренингот за исхрана се спорведува пред започнување со пумпата, каде корисникот и неговите најблиски учат како се бројат јаглехидратите. Се препорачува напредно броење на јаглехидрати (користење на грами). Односот на инсулин за јаглехидрати е клучен фактор за успешна терапија. Овој фактор го определува вашиот доктор врз база на математички модел. Факторот може да се разликува кај различни лица и најчесто се движи 8, 10, 12 додека кај деца може да биде 20, 30 и сл. Овој однос претставува колку грама јаглехидрати се покриени од една инсулинска единица. На пр., односот е 12, што значи дека една инсулинска единица покрива 12 гр јаглехидрати, две инсулински единици покриваат 24 гр јаглехидрати и сл. Пример за пресметување на болус за храна Однос инсулин со јаглехидрати 1:10 Планиран оброк од 45 gr јаглехидрати 45 gr : 10 = 4.5 ед болусен инсулин

Посебни болуси Користењето на посебни болуси се препорачува кај некои лица и тоа исклучиво за определена храна која содржи јаглехидрати комбинирани со масти: • Продолжен болус испорачува инсулин за определен временски период (30мин до 6 часа). • Комбиниран болус испорачува инсулин во две фази. Првата фаза е нормален болус, а втората фаза е инсулин за определен временски период (продолжен болус) Овие два болуса може да се користат за храна како паста, пица, поховано пилешко месо, односно храна која е богата со јаглехидрати и масти.

Комбинираниот болус може да се користи за храна како пица, тестенини, италијанска и мексиканска храна и сл.

Графикон бр.1 – Вид на болус кај инсулинска пумпа

2. Болус за корекција Корекциски болус е инсулин кој се испорачува како нормален болус за корекција на висок шеќер во крвта. Причина за висок шеќер во крвта може да биде грешка во пресметка на јаглехидрати, стрес, стопирана пумпа и сл. Корекциски фактор Корекцискиот фактор го пресметува вашиот доктор врз база на математички модел. Тој преставува за колку mmol ќе се намали шеќерот во крвта по давање на една единица на инсулин. Овој фактор може а биде 2,4,5, а кај деца 10, 15. Тој се користи секогаш кога постои висок шеќер во крв и најчесто 2 часа по земање на храна или давање на болусен инсулин. Корекцискиот фактор не треба да се дава на помало растојание од 2 часа бидејќи постои можност за препокривање на дејството на инсулин и можност за хипогликемија. Новите пумпи овозможуваат внесување на вредност на шеќерот во крвта и врз база на претходни подесувања, пумпата дава определена количина на корекциски болус. Корекциски болус: шеќерот во крв е над граница Инсулинска сензитивност 2.8 Целна вредност 5.6 mmol/L Моментална вредност 12.9 mmol/L (12.9 mmol/L – 5.6 mmol/L = 7.3 mmol/L (7.3 mmol/L : 2.8 mmol/L =2.6 ед инсулин

3. Болус за пропуштен базал Оваа опција се користи во случај на стопирана пумпа како резултат на физичка неактивност (туширање, капење во када), каде е пропуштена потребната базална доза на инсулин. Во овој случај базалната доза на инсулин е потребна, но недостасува како резулат на стопирање на пумпата. Во овој период шеќерот во крвта благо ќе се покачи поради недостаток на базален инсулин. Со повторно вклучување на пумпата, пропуштениот базален инсулин потребно е да се даде во вид на болусен инсулин. Вкупна болусна доза Вкупната болусна доза претставува збир од сите болуси дадени во текот на денот. Вкупната болусна доза не секогаш претставува инсулин за внесени јаглехидрати. Новите модели на пумпи, овозможуваат преглед на болусните инсулини кои се збир од болус за храна, корекциски болус и болус за прошуштен базал. 39

СПЕЦИФИЧНИ АСПЕКТИ НА ПУМПАТА

Вид на инфузиски сет Должина на канила Должина на инфузиски сет (црево) Места на поставување на инфузискиот сет Ротирање на местото на поставување на сетот Каде се носи пумпата Лепенки Краткотрајно отстранување на пумпата Воздух во цревото Заборавање на prime – полнење на канилата Психолошки аспекти на инсулинска пумпа Искуството од користењето на инсулинска пумпа, овозможува учење и решавање на секојдневни проблеми поврзани со пумпата. Како на пример, постојат разлики во содржината на масти распоредени во организмот, начинот на живот, физичката активност и навиките кај различни лица. Овие разлики бараат соодветно ваше внимание, но исто така и специфично решение кое се разликува од едно до друго лице. Овие специфични аспекти се однесуваат на следново: • вид на инфузиски сет • должина на канила • должина на инфузиски сет (црево) • место на поставување на инфузискиот сет • носење на пумпата • користење на лепенки • отстранување на сет • воздух во инфузискиот сет • заборавање на prime/полнење на канилата

Вид на инфузиски сет Изборот на инфузиски сет е од огромна важност. Постојат различни видови на инфузиски сетови и тие се поделени во две големи групи во зависност од аголот на поставување: • 90°, прав агол и • 30° , кос агол Канилата е мал дел на пластично црево, односно катетер кој се поставува во поткожното ткиво, најчесто со посебен апликатор

Слика бр.1 – Инфузиски сетови

90° инфузиски сет Инфузиските сетови кои се поставуваат под прав агол се користат кај лица кои имаа околу 2 cm масно ткиво. Најчесто овие сетови се поставуваат со посебен апликатор, кој е едноставен за употреба. Не е потребен дополнителен притисок врз канилата, доколку се користи апликатор. Канилата може да биде изработена од тефлон или посебна пластика. 30° инфузиски сетови Овие инфузиски сетови се поставуваат под кос агол и се користат кај слаби и тенки лица. Најчесто поставувањето е без апликатор и е потребен притисок од прстите врз канилата за да се постави под агол. Најголемата придобивка од користење на овие сетови е длабочината на поставување на канилата која директно зависи од корисникот на пумпата, каде може да се користат различни места на апликација.

Должина на канила Должината на канилата треба да се земе во предвид и директно зависи од количината на масното ткиво на местото на апликација. Најкратка канила која се поставува под агол од 90° е 6 mm, додека кај оние од 30° е 12 mm. Доколку инфузискиот сет, односно канилата се постави подлабоко во телото, постои можност да го повреди мускулот, како и да предизвика крварење. Доколку оваа појава се случува почесто, разговарајте со вашиот доктор за промена на видот на канилата и инфузискиот сет.

Слика бр.1 – Споредба на пластична канила на инфузиски сет со ингла од инсулински шприц

Должина на инфузиски сет (црево) Должината на инфузискиот сет, односно цревото може да биде од 50 до 110 cm. Изборот на должина не е од битно значење како должината на канилата. При изборот треба да се земат во предвид следниве работи: • Кај лица кои се високи се препорачува користење на подолги црева, поради можност за менување на местото на закачување на пумпата (поставување на инфузиски сет на рака, а носење на пумпата на ремен). 42

При користење на тоалет, должината на цревото треба да биде доволно долго од инфузискиот сет па се до местото на носење на пумпата. • При спиење, пумпата може да се стави на страна, односно да не биде закачена за телото. Доколку одлучите да користие подолги црева, а понекогаш ви требаат пократки, постои можност цревото да се заврти во круг неколку пати и да се залепи со медицинска лента на телото. •

Места на поставување на инфузискиот сет Избор на место за апликација на инфузискиот сет е важен дел од користењето на инсулинската пумпа. Преку ова место, инсулинот се испорачува континуирано во наредните 72 часа. Се препорачува избор на најмалку 12 места за апликации кои треба да се ротираат бидејќи постои можност за создавање на рана. Оваа рана може да заздрави во период од неколку недели до месеци пред да почне да се користи истото место повторно.

Слика бр.1 – Места на поставување на инфузиски сет

Ротирање на местото на поставување на сетот Местата на поставување на инфузискиот сет треба да се менуваат. Постои можност од презачестено користење на местото, а со тоа да се намали и ресорпцијата на инсулин во ткивото. Постојат повеќе техники на т.н. “одморање” на местата на апликација со менување и ротирање. Изборот на ново место на поставување на сетот може да предизвика забуна и негодување кај корисниците пред се поради нивниот комфор од користење на т.н. “сигурни” места на апликација. Секој корисник на инсулинска пумпа треба да има примерок за ротирање на местата., односно шема кој ќе го направи заедно со неговиот доктор. Родителите треба да разговараат со своите деца за местата за апликација. Ротацијата на местото овозможува максимално одморање на местото на апликација се до наредно поставување на ифузискиот сет. Лепливиот дел од канилата понекогаш може да остане на кожата и со тоа да направи определена иритација на кожата. Поради ова, се препорачува чистење на местото со 70% алкохол.

Слика бр.1 – Големина на пластична канила (6mm) кај инфузиски сет

Постојат две групи на лица според поставување на инфузискиот сет: многу слаби и останати. Во групата на многу слаби спаѓаат децата и дел од адолесцентите и возрасните. Кај оваа група, поставување на инфузискиот сет во стомакот може да биде неудобен и болен. Едно од местата кои се препорачуваат е во горниот дел од бутот. Исто така постојат и места кои треба да се избегнуваат како што круг од два прста околу папокот, места каде има лузни, околу ребра и колкови. Секое наредно место треба да биде најмалку 2.5 цм растојание од претходното. Стомакот е едно од најчесто употребуваните места за поставување на инфузиски сетови и тоа во сите делови каде има масно ткиво, па дури и под ребрата. Горниот дел од бутот е исто така сигурно место за поставување на инфузиски сет. Избегнувајте места каде има големи мускули. Ова место е едно од посигурните за малите деца и бебињата, како и горниот дел од задникот. Лицата кои го користат задникот за поставување на инфузиски сет може да користат огледало за поедноставно поставување. Користењето на посебни апликатори, односно инсертери го олеснуваат поставувањето на инфузискиот сет. Горниот дел од надлактицата исто така може да се користи за поставување на инфузиски сет, доколку постои доволна количина на масно ткиво, како и да се внимава на должината на инфузискиот сет. Слика бр.1 – Апликатор на инфузиски сет

Каде се носи пумпата Постојат повеќе начини каде пумпата може да се носи: на ремен, во посеба торбичка, во џеб и сл. На местото на носењето на пумпата влијаат повеќе фактори како возраст на пациентот, вид на физичка активност, работа, комфорт и сл. Доколку станува збор за дете треба да се земат во предвид следниве работи • Дали на детето може да му се верува да притиска на копчињата на пумпата? 44

Дали на другарчињата на детето може да им се верува да не притискаат на копчињата на пумпата? За многу мали деца се препорачува користење на торбичка и далечински управувач за контролирање на пумпата, при што копчињата на пумпата се неактивни. На овој начин се оозможува заштита на копчињата, односно детето не може да игра со пумпата. Кај мали деца кои ја ностат пумпата на ремен, треба да се земе во предив дека доколку сакаат да одат во тоалет (доколку им се брза), треба да внимаваат цревото да не го откачат од канилата. Користење на торбичка може да биде корисна и за возрасни лица и овозможува механичка и козметичка заштита. •

Слика бр.1 – Торбичка за инсулинска пумпа за деца

Други лица и деца ја поставуваат пумпата директно во џеб, при што од внатрешната страна на џебот се прави мал процеп од каде се пренесува цревото до канилата. На оцој начин, пумпата е сигурна и не се гледа. Постојат различни додатоци за носење на пумпата кои може да се порачаат преку различни интернет страници (ремени, торбички и сл). Едно од најчестите прашања е “како ќе спијам со пумпа?”. Лицата кои имаат длабок сон, не им претставува проблем спиењето со пумпа. Кај другите лица, пумпата може да се постави под перница или на страна во креветот. Понекогаш може цревото да ја повлече канилата и таа да се отстрани од телото. За да се избегне овој проблем во близината на канилата може да се постави медицински фластер залепен за телото во текот на ноќта.

Лепенки Еден од најчестите проблеми особено кај млади и динамични лица е одржување на инфузискиот сет во наредните 3-4 дена. Резултатите од користењето на инсулинската пумпа ќе бидат видливи доколку инфузискиот сет се поставува и носи правилно. Тој треба да издржи промени во температура, капење, пливање, менување на облека и сл. Носењето на инфузсикиот сет зависи од лепенката која се наоѓа околу канилата која се поставува на кожата. Видот на лепенката влијае и врз иритаицја на кожата, која е ретка. За да може лепенката да трае подолго постојат посебни средства за чистење на местото на апликација на сетот (70% алкохол и бензоин раствор). Подготовката на местото на апликација е исто така важен елемент. Дозволете доволно време местото да се исуши по чистењето со алкохол или средство. Доколку инфузискиот сет го 45

поставите на влажна кожа, сетот може да се откачи. Користењето на различни козметички масла и креми исто така влијае врз долгострајноста на инфузискиот сет. Друг можен проблем е отстранувањето на инфузискиот сет, кој може да биде малку болен кај малите деца. Постојат посебни раствори за отстранување како што се унисол и детахол (базирани на алкохол), кои овозможуваат полесно отстранување на сетот. Лицата кои се физички активни, потребно е поставување на медицински фластер на крајниот дел од инфузискиот сет. На овој начин се избегнува откачување на инфузискиот сет при физичка активност.

Краткотрајно отстранување на пумпата Остранување на пумпата од телото за кратко време е секојдневна процедура за лицата кои користат инсулинска пумпа. Ова не значи дека се остранува целиот инфузиски сет. Промената на инфузискиот сет (заедно со инсулин и резервоар) потребно е да се прави на 2-4 дена. Остранувањето на пумпата за кратко време се однесува за туширање, капење, контактни спортови и сл. Инсулинската пумпа заедно со инфузискиот сет се отстранува, но останува канилата на местото на апликација. Треба да се земат во предвид следново: • Потребно е да се постави заштитно капаче на канилата за заштита од инфекција • Инсулинската пумпа треба да биде стопирана за да не продолжи истекувањето на инсулин • Треба да се земе во предвид времето на исклучување на пумпата за евентуално додавање на болусен инсулин за пропуштен базал При кратко остранување на пумпата (капење, туширање и сл.) кое трае околу 15минути најчесто не е потребно додавање на инсулин за пропуштениот базал. Во зависност од физичката активност, се препорачува отстранување на пумпата за контактни спортови, физичко воспитување и гиманстика и сл. Во овој случај треба да се земе во предвид времетрањето и видот на физичката активност. Кај некои лица може да биде потребно и додавање на храна (јаглехидрати) за да се спречи хипогликемија за време и по завршување на активноста, додека пак кај други лица е потребно дополнителен инсулин за спречување на хипергликемијата. Причина за овие разлика е различното излачување на хормони како адреналин и сл. кај различни лица, кои влијаат врз зголемување на шеќерот во крв. Разговарајте со вашиот доктор што се е потребно да се превземе за видот и времетраењето на физичката активност. Се препорачува отстранување на пумпата да биде еден до два часа во текот на денот. Доколку сакате пумпата да биде остранета повеќе часови, може да го направите тоа со додавање на определена количина на инсулин (базален и болусен инсулин) со вклучување на пумпата на секој половина час. Од друга страна може да се даде инјекција на инсулин со долго дејство за да се покријат базалните потреби во текот на денот и да се дава инсулин само за храната. Ова е честа појава кај лица кои користат водени паркови, плажа во текот на целиот ден. Потребно е да се внимава да не се изгуби контрола врз вредностите на шеќерот во крвта, бидејќи дадената инјекција со инсулин со долго дејство не може да се менува.

Воздух во цревото Воздухот во цревото може да создаде т.н. “мртов простор”, односно простор без инсулин. Инсулинската пумпа не може да знае дали има воздух или инсулин во цревото и постои можност за хипергликемија. Поставување на инфузискиот сет (воздухот во цревото) не може да го повредат и да влијаат на масното ткиво и кожата. За да се избегне хипергликемијата поради воздух во цревото, корисникот на пумпата потребно да го прегледува цревото за меурчиња воздух во текот на денот (пр. наутро и навечер). Големината на воздухот во цревото влијае врз нивото на шеќерот во крвта. Причини за појавување на воздух можат да бидат различни: 46

•

• •

Честа причина е користење на инсулин директно од фрижидер без истиот да постигне собна температура. Се препрачува вадење на инсулинот од фрижидер еден до два часа пред промената на сетот. Доколку промената треба да се изврши многу побрзо, инсулинот може да се држи во рака 10-15 минути за да може да постигне нормална температура. Инсулинот не смее да се загрева. Брзо извлекување на инсулинот од флаконот или пенкалото за да се постави во резервоарот е исто така причина за содавање на меурчиња, кое треба да биде бавно и без тресење на рацете. Кај лица кои се многу физички активни може да се содаваат меручиња Понекогаш не може да се најде причината за меурчињата

Запоменете дека 0.5 единици инсулин одговара на 2.5cm од цревото. Тоа значи дека доколку има 10 cm воздух во цревото потребно е да се испушти инсулин 2 ед. Внимавајте!!! Испуштањето на инсулин за воздух треб да се прави со опцијата prime или fill tubing и потребно е инфузискиот сет да биде отстранет од телото. Доколку ова не го направите постои можност дел од инсулинот да навлезе во организмот и да предизвика хипогликемија. По завршување на оваа опција, инфузискиот сет потребно е повторно да се закачи на канилата.

Заборавање на prime – полнење на канилата Една од честите грешки е заборавање на опцијата prime, која претставува полнење на цревото по поставување на инфузискиот сет. Prime претставува количина на инсулин која не се внесува во телото и претставува дополнување на цревото до почетокот на масното ткиво. Опцијата prime се користи по поставување на инфузискиот сет на телото, по отстранување на иглата-водич за канила. Доколку не се користи оваа опција, на телото ке му недостасува определена количина на инсулин во зависност од должината на канилата (од 0.3 до 0.8 ед), при што постои можност за благо зголемување на шеќерот во крвта по промена на инфузискиот сет.

Психолошки аспекти на инсулинска пумпа Пред да се започне со користење на инсулинска пумпа треба да се земат во предвид и психолошктие аспекти од носењето на пумпата. Носењето на инсулинска пумпа бара континуирана посветеност и грижа. Мотивацијата и желбата за користење на инсулинска пумпа е битен фактор. Од друга страна треба да се земат во предвид и реалните очекувања од користење на пумпата. Таа е не волшебно стапче која ќе ги реши сите проблеми поврзани со дијабетесот. Лицата кои не сакаат да користат инсулинска пумпа, во никој случај не би требало да се форсираат за поставување на пумпа. Вклучувањето на фамилијата и најблиските во секојдневието со пумпата е исто така важен фактор за постигнување на добри резултати. Инсулинската пумпа овозможува флексибилност и слобода, но потребно е да се научи како може да се користат правилно.

Давање на болусен инсулин Заборавање на давање на болусен инсулин, најчесто доведува до лоша гликемиска контрола. Најчестиот одговор кај младите корисници на инсулинска пумпа е “едноставно заборавив да дадам инсулин за јадењето”. 47

Заборавањето за болус може да биде како резултат на несоздавање на нова навика за давање на инсулин за оброк или ужина. Исто така може да биде и резултат на психолошки и невролошки проблеми како депресија, отпор или сл. Создавањето на нова навика за давање на инсулин претставува основа и превенција на оваа можна појава. Инсулинската пумпа има можност за подесување на потсетник, односно аларм за болус во определен временски период. Инсулинот може да се даде пред и по оброк. Понекогаш давањето на инсулин по оброк може да биде пресудно за да се заборави да се даде инсулин. За да се создаде навика, најчесто се започнува со давање на инсулин а потоа оброк.

Други психолошки фактори Постојат и други важни фактори кои влијаат врз лицата за да не се започне со инсулинската пумпа. Најчеста е следнава изјава “Не сакам да имам закачено апарат постојано за мене.” Други лица може да бидат загрижени за исклучување на пумпата за време на спорт или друга физичка активност, бидејќи во тој период не постои испорака на инсулин. Понекогаш се препорачува и т.н. “pump off”, односно исклучување на пумпата на неколку дена и користење на интензивирана инсулинска терапија со неколку дневни инјекции (базал-болус терапија). Не заборавајте дека повторно користење на пумпата треба да се направи по 24 часа од користење на инсулинот со долго дејство (гларгин или детемир). Друг фактор може да биде криење дека некој има дијабетес, како и да се чувствува различен од другите. Дијабетесот не треба да биде табу тема, без разлика дали се користи или не се користи инсулинска пумпа. Инсулинската пумпа не треба да се крие намерно. Некои лица не се чувствуваат пријатно кога другите гледаат во пумпата. Најчести аспекти за водење на нормален живот кај адолесценти со дијабетес се следниве: • Не сакаат да бидат третирани поинаку од другите • Сакаат да водат нормален живот • Сакаат да разберат како функционира нивниот организам • Сакаат да се грижат самостојно за себе Поддршката од фамилијата и најблиските, како и од тимот за дијабетес е исто така важен фактор во справување со дијабетесот. Друга можна карактеристика кај корисниците на пумпа e да имаат преголема доверба во самите себе. Понекогаш може да се развие погрешно чувство за сигурност, како на пример давање на инсулин без да се провери шеќерот во крв, бидејќи го “чувствуваат” истиот, како и промена на базалните дози пред да се направат потребните проверки. Дијабетесот е хронична состојба, која никогаш не треба да биде разбрана дека е лесна состојба. Позитивен фактор од користење на инсулинска пумпа се следниве изјави “се чувствувам многу подобро” или “имам повеќе сила”. Овие изјави се најчесто резултат на подобрена гликемиска контрола, како и правилно користење на инсулинот и јаглехидратите. Бројот на мерење на шеќерот во крвта најчесто се зголемува со започнување со инсулинска пумпа. Потребно е да се нагласи и да се убеди пациенот дека вложениот труд на почетокот ќе биде корисен на подолг пат. Предноста од користење на пумпата е можно поврзување со систем за континуирано мерење на гликозата, каде на екранот се прикажува моменталната вредност на гликозата. Овој систем овозможува и заштитни функции како аларми за висок или низок шеќер во крвта, аларм за предвидување за зголемување или намалување на шеќерот во крвта и сл. 48

8. МЕРЕЊЕ НА ШЕЌЕРОТ ВО КРВТА Препорачани целни вредности на шеќерот во крвта Кога да се провери за шеќерот во крвта Број на мерење на шеќерот во крвта во текот на денот Водење евиденција и чување на податоците Фино подесување на базални и болусни дози Тестирање на базалната доза на инсулин Тестирање на ноќта Тестирање на претпладнето Тестирање на попладнето Тестирање на вечерта Тестирање на болус за оброк Тестирање на болусен инсулин Тестирање на корекциски болус Тестирање на корекциски болус

Мерењето на шеќерот во крвта претставува основна компонента за “нормален” дијабетес. Доколку се корити пумпа, проверките на шеќерот во крвта треба да бидат почести. Од друга страна може да се користи континуирано мерење на гликозата со користење на трансмитер и сензор.

Причини за проверка на шеќерот во крвта • Превенција и рано откривање на варијациите на шеќерот во крвта • Подобрување нa метаболната контрола • Фино подесување на инсулинските потрeби • Подобри вредности за време на болест • Разбирање за ефектите на различна храна, инсулин, физичка активност или стрес • Превенција на брзо намалување на шеќерот во крвта • Чувство на контрола • Индикација за проверка на кетони во урина Проверката на шеќерот во крвта со користење на глукометар претставува втората генерација на контрола на шеќерот. Првата генерација е проверка на шеќерот во урина. Во последните неколку години, се почесто се користат апарати од третата генерација, односно апарати за континуирано мерење на шеќерот, кои ја прикажуваат вредноста во поткожното ткиво на секои 5, 10 или 15 минути. Овие системи се широко достапни и може да бидат дел од користењето на инсулинската пумпа. Зошто треба да се проверува шеќерот во крв? • Превенција на висок шеќер во крв • Подобрување на метаболната контрола • Информации за подесувања на инсулин за оброк • Справување со болест • Разбирање на ефектот на определена храна, физичка активност или стрес • Превенција на низок шеќер во крвта • Чувство на контрола • Потврда за проверка на кетони во крв или урина

Препорачани целни вредности на шеќерот во крвта Целните вредности за различни возрасни групи се различни. Се препорачува малку повисоки вредности на шеќерот во крвта кај деца отколку кај адолесценти и возрасни. Целните вредности на шеќерот во крвта ги определува вашиот доктор. Препорачани целни вредности Возраст (год) На гладно или 2 часа по Пред спиење и за време на ноќта оброк (mmol/L) (mmol/L) Под 5 4.5-11.4 > 8.3* (4.5**) 5-11 3.9-10.0 > 7.3* (3.9**) Над 12 3.9-8.3 > 7.3* (3.3**) * доколку вредноста е пониска, се препорачува земање на храна како млеко или храна која содржи протеини и јаглехидрати ** доколку вредноста е пониска, шеќерот о крвта треба да се провери за 10-30 минути по земање на соодветен оброк за хипогликемија. Доколку се добијат ниски вредности најмалку еднаш до два пати неделно, потребна е корекција на вечерниот базален инсулин.

Кога да се провери за шеќерот во крвта Честите мерење на шеќерот во крвта се препорачуваат во првите две до четири недели од започнување со терапијата со инсулинска пумпа. Препорачани мерења се • Пред секој оброк • Пред спиење • 2 часа по оброк • Во текот на ноќта (03ч) • 2 часа по корекција на доза • Пред возење • Секогаш кога имате симптоми за низок шеќерот во крвта • Секогаш кома имате симптоми за висок шеќер во крвта • Секогаш по промената на инфузискиот сет • Секогаш кога системот за континуирано мерење ќе даде сигнал за низок или висок шеќер Овие мерења се препорачуваат да бидат од 7-8 пати во текот на денот во првата недела од поставување на пумпата. Овие мерења може да се намалат во текот на втората и третата недела на пет мерења во текот на денот, а потоа најмалку 4 мерења во текот на денот. Од друга страна, со почестите мерења на шеќерот во крвта, можно е да се постигне подобра метаболна контрола, односно да се добијат подобри и понормални вредности на шеќерот во крвта, пред се поради корекциите со инсулин кои поедноставно се даваат преку пумпа. Честите мерења на шеќерот во крвта по оброк, може да ви даде слика за храната која ја земате и дали се потребни корекции за специфична храна. Највисока вредност на шеќерот во крвта се очекува по 60 минути од оброкот. Препорачаните вредности на шеќерот во крвта по оброк е под 10 mmol/l (американската дијабетолошка асоцијација). Користење на потсетник, односно аларм за проверка на шеќерот во крвта по оброк, како опција на пумпата може да ви помогне во зголемување на бројот на проверки со глукометар.

Број на мерење на шеќерот во крвта во текот на денот Проверката на шеќерот во крвта во крвта треба да биде најмалку 4 пати на ден. Поради овој факт, кандидатите кои сакаат да користат инсулинска пумпа (и ги исполнуваат критериумите), треба да се обврзат за проверка на шеќерот во крвта најмалку 4 пати на ден. Бројот на мерења шеќерот во крвта не треба да биде помалку од 4 пати во текот на денот.

Водење евиденција и чување на податоците Водењето на евиденција е исто така битен фактор во одржување на добра метаболна контрола. Постојат посебни интернет апликации каде може да се води евиденција, која ќе му овозможи на вашиот доктор полесно да ги разбере резултатите и евентуално да препорача корекција на базалните, односно болусните дози на инсулин. Од друга страна, вредностите за храна и шеќерот во крвта може да се внесуваат во пумпата и потоа тие податоци преку компјутер и интернет да ги препратат на својот доктор. Докторот преку посебен програм може да направи анализа на податоците и да предложи определени промени.

Фино подесување на базални и болусни дози Финото подесувања овозможува да се тесираат подесувањта на пумпата, а со тоа и да се добие максимумот од пумпата во постигнување на добра гликемиска контрола. Финото подесување на пумпата потребно е да се прави под супервизија на вашиот доктор. Не правете подесувања на пумпата самостојно. Консултирајте го вашиот доктор за промена на подесувањата на пумпата. Овие подесувања се однесуваат на вашите персонални потреби со кои може да се подобри гликемиската контрола и тоа на следниве начини: • • •

Подесување на базалните дози спрема потребите на инсулин без храна Подесување на вистинска доза на инсулин за определена количина на храна-јаглехидрати Подесување на корекциска доза, односно за колку ммол/л се намалува гликозата во крв по примање на една единица на инсулин

Протокол Не се препорачува тестирање за подесување на базалните дозите доколку: • • •

Гликозата е покачена како резултат на инфекција или болест Постои зголемена физичка активност (силна) во последните 24 часа Постои умерена хипогликемија пред тестирањето

Се препорачува прекин на тестирањето доколку: •

•

Гликозата во крв се намали под o 4 mmol/L за време на денот o 5.6 mmol/L пред спиење o 5 mmol/L преку ноќта Гликозата во крв се зголеми над o 14 mmol/L

Третирајте ја хипогликемијата и хипергликемијта според дадените упатства и секогаш консулитрајте го вашиот доктор за кое и да било прашање. 51

Тестирање на базалната доза на инсулин Тестирањето на базалните дози овозможува подесување на базална доза на инсулин која најмногу ви одговара и му дава преглед на вашиот доктор дали е потребна определена корекција. Базаланата доза е различна во текот на денот и се препорачува да има најмалку 4-5 базални дози во текот на 24 часа. Базалните дози ги подесува и менува вашиот доктор. Тестирањето на базалните дози се врши во четири различни денови и тоа 1. 2. 3. 4.

Прв ден – тестирање на ноќта Втор ден – тестирање на претпладнето со прескокнување на појадокот (има ручек и вечера) Трет ден – тестирање на попладнето со прескокнување на ручекот (има појадок и вечера) Четврти ден – тестирање на вечерта со прескокнување на вечерата (има појадок и ручек и доцна ужина)

За да се изведе тестирањето на базалните дози потребно е да се прескокне еден од главните оброци во текот на денот за да може да се види како дејствува базалниот инсулин. Ве молиме придржувајте се на следниве препораки при тестирање на базалните дози • • •

• •

Следете го горенаведениот протокол (за гликозата во крв) Започнете со тестирање на базалните дози доколку првата назначена вредност за гликоза во крв е во целните вредности. Користете храна за која точна знаете колку јаглехидрати содржи. Не користете храна како пица, брза храна за време на тестирањето. Дадете ја точната количина на инсулин спрема вашиот однос инсулин-јаглехидрати. Тестирањето направете го најмалку по два пати за секој период Разговарајте со вашиот доктор евентуална корекција

Доколку користите една базална доза на инсулин, најверојатно е потребна корекција на дозата, односно воведување на уште неколку базални дози кои ќе бидат повисоки или пониски. Промената на базалните дози ја врши вашиот доктор. Тестирање на ноќта Гликоза во крв Дата 1

Дата 2

ПРЕД СПИЕЊЕ (23h-00h) Доколку е под 5.6 mmol/L прекинете го тестирањето. Направете го наредниот ден со евентуална корекција на болусниот инсулин за вечера. Доколку е над 13.9 mmol/L прекинете го тестирањето. Следете го протоколот за хипергликемија. Повторете следниот ден. ПРЕКУ НОЌ (02h-03h) Доколку е под 5 mmol/L, прекинете го тестирањето и земете оброк. Контактирајте го вашиот доктор за корекција на базалниот инсулин. Доколку е над 13.9 mmol/L прекинете го тестирањето. Следете го протоколот за хипергликемија. Повторете следниот ден. ПРЕД ПОЈАДОК (07h-09h) Појадувајте и продолжете со секојдневните обврски.

Тестирање на претпладнето Гликоза во крв Дата 1

Дата 2

ПРЕД ПОЈАДОК (07h-09h) (Не појадувајте) Доколку е под 3.9 mmol/L прекинете го тестирањето и следете го протоколот за хипогликемијата. Повторете следниот ден. Доколку е над 13.9 mmol/L прекинете го тестирањето. Следете го протоколот за хипергликемија. Повторете следниот ден. 2 ЧАСА ПО ПОЈАДОК Следете ги истите препораки како за пред појадок 4 ЧАСА ПО ПОЈАДОК Следете ги истите препораки како за пред појадок 6 ЧАСА ПО ПОЈАДОК Следете ги истите препораки како за пред појадок ПРЕД РУЧЕК (Ручајте) Ручајте и продолжете со секојдневните обврски.

Тестирање на попладнето Гликоза во крв Дата 1

Дата 2

ПРЕД РУЧЕК (13-16h) (Не ручајте) Појадокот е задолжителен. Доколку е под 3.9 mmol/L прекинете го тестирањето и следете го протоколот за хипогликемијата. Повторете следниот ден. Доколку е над 13.9 mmol/L прекинете го тестирањето. Следете го протоколот за хипергликемија. Повторете следниот ден. 2 ЧАСА ПО РУЧЕК Следете ги истите препораки како за пред ручек 4 ЧАСА ПО РУЧЕК Следете ги истите препораки како за пред ручек 6 ЧАСА ПО РУЧЕК Следете ги истите препораки како за пред ручек ПРЕД ВЕЧЕРА (Вечерајте) Вечерајте и продолжете со секојдневните обврски.

Тестирање на вечерта Гликоза во крв Дата 1

Дата 2

ПРЕД ВЕЧЕРА (19-21h) (Не вечерајте) Појадокот и ручекот се задолжителни. Доколку е под 3.9 mmol/L прекинете го тестирањето и следете го протоколот за хипогликемијата. Повторете следниот ден. Доколку е над 13.9 mmol/L прекинете го тестирањето. Следете го протоколот за хипергликемија. Повторете следниот ден. 2 ЧАСА ПО ВЕЧЕРА Следете ги истите препораки како за пред вечера 4 ЧАСА ПО ВЕЧЕРА Следете ги истите препораки како за пред вечера 6 ЧАСА ПО ВЕЧЕРА Следете ги истите препораки како за пред вечера ПРЕД СПИЕЊЕ (23h-00h) Доколку е под 5.6 mmol/L прекинете го тестирањето. Повторете следниот ден со евентуална корекција на болусниот инсулин за вечера. Доколку е над 13.9 mmol/L прекинете го тестирањето. Следете го протоколот за хипергликемија. Повторете следниот ден.

Тестирање на болус за оброк Болусниот инсулин за оброк се пресметува према вашите индивидуални потребни, односно колку една единица инсулин покрива јаглехидрати. Ова тестирање може да му помогне на вашиот доктор дали факторот инсулин –јаглехидрати кој што е претходно пресметан одговара или пак е потребна негова корекција. Не го менувајте овој фактор самостојно. Секогаш консултирајте се со вашиот доктор доколку имате прашања. Финото подесување овозможува да се подобрат вредностите на гликозата по оброк за да може базалниот инсулин да одржи нормални вредности на гликозата. Ве молиме придржувајте се на следниве препораки при тестирање на болусот за оброк • • •

• •

Следете го горенаведениот протокол (за гликозата во крв) Започнете со тестирање доколку вредноста на гликоза во крв е во целните вредности. Користете храна за која точна знаете колку јаглехидрати содржи. Не користете храна како пица, брза храна за време на тестирањето. Дадете ја точната количина на инсулин спрема вашиот однос инсулин-јаглехидрати. Тестирањето направете го најмалку по два пати Разговарајте со вашиот доктор евентуална корекција

Односот на инсулин со јаглехидрати би требало да биде ист во текот на целиот ден, иако може да биде различен во различни временски периоди.

Тестирање на болусен инсулин Гликоза во крв Дата 1

Дата 2

ПРЕД ПОЈАДОК Земете храна која знаете точно да ја пресметате. Јаглехидрати =______ gr Болусен инсулин =______ ед 2 ЧАСА ПО ОБРОК 3 ЧАСА ПО ОБРОК 4 ЧАСА ПО ОБРОК

Тестирање на корекциски болус Корекцискиот болусен инсулин е базиран на вашите индивидуални подесувања и претставува за колку mmol/l ќе се намали гликозата во крв по давање на една единица инсулин. Финото подесување на корекцискиот болус овозможува полесно и побрзо справување во ситуации каде гликозата во крв е висока, со цел постигнување на подобри вредности. Ве молиме придржувајте се на следниве препораки при тестирање на корекцискиот болус

Направете го тестирањето доколку гликозата во крв е најмалку 2.8 mmol/L над целната вредност во текот на денот. Направете го тестирањето доколку немате земено оброк и болусен инсулин најмалку 4 часа претходно и доколку нема да земате храна и инсулин во наредните 4 часа Тестирањето направете го најмалку по два пати Разговарајте со вашиот доктор евентуална корекција

Корекцискиот фактор би требало да биде ист во текот на целиот ден. Доколку постои една базална доза на инсулин, потребно е претходна корекција на базалните дози, а потоа тестирање и промена на корекцискиот болус. Тестирање на корекциски болус Гликоза во крв Дата 1

Дата 2

ПРЕД ЗАПОЧНУВАЊЕ Корекциски болус од _______ ед 1 ЧАС 2 ЧАСА 3 ЧАСА 4 ЧАСА

9. ЗДРАВА ИСХРАНА И ЈАГЛЕХИДРАТИ Групи на храна и дијабетес Пирамида на храната Содржина на храната Колку јаглехидрати треба да се земаат дневно? Броење на јаглехидрати Што претставува броењето на јаглехидрати? Зошто е потребно броење на јаглехидрати? Како се користи броењето на јаглехидрати? Основно броење на јаглехидрати Напреднато броење на јаглехидрати Читање на етикети за храна Информации на етикетите кои треба да се земат предвид Гликемиски индекс Дали треба да се бројат калории или јаглехидрати? Дали се бројат протеините и мастите?

Групи на храна и дијабетес Пирамида на храната Оваа пирамида ја категоризира храната врз база на количината на јаглехидрати. Сирењето и млечните производи се вклучени во групата на месо, додека групата на млеко и јогурт содржи јаглехидрати и се одделува. Скробните и нескробните зеленчуци се во посебна група. Порцијата содржи 15гр на јаглехидрати. Пирамидата им овозможува на луѓето со дијабетес да ја препознаваат храната која содржи јаглехидрати и колку таа има ефект врз шеќерот во крвта. Исто така може да помогне и за големината на порцијата на различна храна. Сепак треба да се напомене дека исхраната треба да биде индивидуална. Вид на храна

Содржи

Пример

Леб, житни производи или скробни зеленчуци (15 g јаглехидрати)

Јаглехидрати (шеќери, скроб и растителни влакна), витамин Б, минерали

Леб, паста, житни рпоизводи, пченка, грав грашок

Зеленчук (1/2 шолја варен или една шолја свеж зеленчук)

Витамини, минерали и мала количина на шеќери

Порции на ден 5-8

3-5 Брокули, зелена салата, спанаќ, домати

Овошје (80-100 гр)

Јаглехидрати (шеќери, скроб и растителни влакна), витамини, минерали

Јаболко, портокал, круша

2-4

Млеко (250мл)

Јаглехидрати, калциум, минерали витамин Д, протеини

Млеко, јогурт, соино млеко, сладолед

2–3

Протеини, железо, витамини, минерали

Говедско, пилешко, 150-200гр свинско, риба, сирење

Сатурирани и несатурирани масти

Путер, растително масло

Месо, месни замени (200 гр) Масти, масло и (5 g масти)

Повремено

Содржина на храната Основните состојки на храната се: Јаглехидрати: тие се најважниот извор на енергија.Од сите состојки само јаглехидратите влијаат директно на шеќерот во крвта. Потребно е да се знае дека е важна количината и видот на јаглехидрати кои се внесуваат во организмот. Протеини: се важни состојки на храната и служат како основно градиво на организмот. Важни се за нормален раст и развој. Масти: Мастите и маслата се исто така важни за раст и развој, а исто така можат да служат како извор на енергија. Определена количина од мастите е добра за здравјето, но внесување на поголеми количини може штетно да влијае врз организмот. Витамини и минерали: Тие се важни за нормално функционирање на организмот. Најдобриот начин за балансиран внес на минерали и витамини претставува избор на различна здрава храна, особено овошје и зеленчук. Растителни влакна: определена количина на влакна е важна за варењето на храната, како и за цревата. Вода: Водата е најчестата состојка на организмот. Внесувањето на вода и течности е важно за општото здравје. Во летниот период се препорачува внесување на поголеми количини вода. Истото се однесува и при зголемена физичка активност и висок шеќер во крвта.

Колку јаглехидрати треба да се земаат дневно? Количината на јаглехидрати треба да биде приближно иста секој ден и треба да биде распоредена подеднакво во оброци и ужини. Количината на јаглехидрати зависи од повеќе фактори како: • • • • • • •

тежина/висина физичка активност целни вредности на телесна тежина возраст ниво на холестерол, триглицериди, микроалбуминурија и гликозилиран хемоглобин други здравствени проблеми начин на живот.

Броење на јаглехидрати Што претставува броењето на јаглехидрати? Калориите во храната се добиваат од три вида извори: јаглехидрати, протеини и масти. Секоја од овие состојки има различно влијание на шеќерот во крвта. Јаглехидратите влијаат директно на шеќерот во крвта. Броењето на јаглехидрати се заснова на две карактеристики: 1. Јадењето приближно иста количина јаглехидрати во секој оброк ќе има исто или слично влијание на шеќерот во крвта. 2. Јаглехидратите се основната состојка која директно влијае врз шеќерот во крвта. Протеините и мастите имаат помал ефект врз шеќерот во крвта. Количината на јаглехидрати што се внесува влијае директно на нивото на шеќерот во крвта. Зошто е потребно броење на јаглехидрати? 1. 2. 3. 4.

Полесно е да се научат лебните замени или порциите. Овозможува различен избор на храна. Овозможува да се процени какво влијание ќе има храната врз нивото на шеќерот во крвта. Постои информација за количината на јаглехидратите на етикетите за храна на секој производ. 5. Постои можност за замена на храна со многу јаглехидрати со храна која содржи помалку јаглехидрати. Како се користи броењето на јаглехидрати? Во основа постојат два вида броење на јаглехидрати: основно и напреднато. Основно броење на јаглехидрати Ова претставува едноставна метода како можат да се бројат јаглехидратите на секој оброк или ужина. Една лебна единица или замена содржи меѓу 12-15 грама чисти јаглехидрати. Зеленчукот има мало влијание врз шеќерот во крвта. Вашиот доктор и тим ќе ви препорача колкава количина на јаглехидрати или лебни замени е потребно да внесувате во вашиот организам секојдневно посебно за секој оброк или ужина. На пример, доколку треба да земате 75 гр. јаглехидрати (односно 5 лебни замени) за појадок, можете да правите разновидни комбинации на млеко, житаркии, овошје, леб и сл. На пример, кифла, односно печиво кое тежи 90 гр. има приближно 3 лебни замени, односно 36 гр. на чисти шеќери.

Пример за појадок Појадок Избор 1 Храна

Количина лебни замени Гр на јаглехидрати

Житарки, 1.5 шолја

2 лебни единици

Млеко, 1 шолја

1 лебна единица

Јаболко

1 лебна единица

Овошен јогурт, 1 шолја 1 лебна единица

Вкупно

5 ЛЕ

Појадок избор 2

Кифла 120 гр

4 ЛЕ

Салама, 40 гр

0 ЛЕ

Млеко 1 шолја

1 ЛЕ

Вкупно

5 ЛЕ

Напреднато броење на јаглехидрати Напреднато броење на јаглехидрати се препорачува кај лица кои се на интензивирана инсулинска терапија, односно примаат четири инсулински инјекции на ден или користат инсулинска пумпа. Со овој начин се пресметуваат грамите на јаглехидрати и лицата со дијабетес треба да имаат посебна едукација поврзана со оваа метода. Лицата треба да знаат како да ги читаат етикетите за храна. Постојат разлики во етикетите за храна во различни земји. За секој пациент се битни два фактори: •

•

Однос на инсулин со јаглехидрати,- претставува колку грама на јаглехидрати покрива една инсулинска единица. Оваа вредност е индивидуална и може да се движи од 3 до 30, а во некои случаи и многу поразлично. Вашиот доктор ќе го пресмета овој однос. Инсулинска сензитивност, претставува за колку mmol/l ќе се намали шеќерот во крвта од една инсулинска единица. Овој фактор е варијабилен и се движи од 0.5 до 10, но во некои случаи може да биде и поразличен.

Табела бр.1 - Споредба на мерења за храна Житарки Паста и ориз Големина на шака ½ шолја Големина на тупаница 1 шолја Големина на глувче за 1 среден компир компјутер Овошје 1 мало парче овошје Големина на тениско топче ½ шолја конзервирано Големина на бејзбол топче овошје 1 грозд Големина на сијалица Млеко 250 мл Голема шолја за кафе, или шолја за чај Зеленчук 1 ½ шолја варен или 3 Големина на три сијалици шолји неварен зеленчук

Читање на етикети за храна Читањето на етикета за храна Ви овозможува полесно броење на јаглехидратите, како и поголем избор на различна храна. Производите содржат различна количина јаглехидрати, масти и протеини и поради тоа имаат различен ефект врз шеќерот во крвта. При читањето на етикетите потребно е да земете предвид две работи: • •

Вкупната количина на јаглехидрати и Количината и видот на масти.

Стандардите за етикети на храната се различни во земјите и потребно е да се внимава при читањето за да не се направи грешка. Дел од европските земји, САД, Австралија и Нов зеланд имаат посебен вид етикета на кои количината на храната е поделена спрема порција (serving) и количината на состојките е дадена посебно за секоја порција. Во другите земји количината на состојките е дадена на 100 гр. или 100 мл. (вклучувајќи ја и Македонија и другите балкански земји). Информации на етикетите кои треба да се земат предвид • • • •

Количина на порција доколку ја има: видете дали одговара големината на порцијата со количината на јаглехидрати која треба да се внесе. Масти : избегнувајте сатурирани масти. Користете храна која содржи помалку од 5 гр. на порција или помалку од 10 гр. на 100 гр. производ. Вкупна количина на јаглехидрати: не заборавајте да ги земете предвид сите видови јаглехидрати, како лактоза (млечен шеќер или фруктоза-овошен шеќер). Други состојки: Видете ги и другите состојки како минерали и витамини.

Пример за етикета Пример 1 Reduced Fat Fruit Yoghurt 300 g Nutrition information Servings per package: 2 Per 150g Serving size: 150 g Energy

120 Cal

Protein

7.4 g

Fat

1.2 g

Carbohydrate (total)

19 g

Sodium

70 mg

Potassium

223 mg

Ingredients: Concentrated skim milk, whole milk, skim milk, fruit, live acidophilus bifidus, culture, halal gelatine, thickener (1442).

Производот содржи вкупно 300 гр., и се пресметува како две порции. Секоја порција содржи 19 гр. јаглехидрати, односно вкупно 38 гр. јаглехидрати во целото пакување.

Пример 2 Овошен сок од вишна Просечна вредност производ

во

Енергетска вредност

37 Кал.

Протеини

0.1 гр.

Масти

0 гр.

Јаглехидрати

8 гр.

100ml

Во овој производ е дадена количината 8 гр. јаглехидрати на 100 мл. производ. Доколку сакате да се напиете 200мл., односно една чаша потребно е да пресметате вкупно 16 гр. на јаглехидрати.

Научете како да користите лебни замени. Доколку јадете надвор и немате пристап до етикети, користете го вашето искуство. Ставете помалку инсулин и проверете го шеќерот во крвта за два часа и направете корекција доколку е потребно.

Гликемиски индекс Гликемискиот индекс претставува реакција на определена храна врз шеќерот во крвта во споредба со обичниот шеќер. Тука влијаат многу фактори како возраст, физичка активност, количина на растителни влакна, комбинација на јаглехидрати, протеини и масти, начин на приготвување и сл. Запомнете дека храната со растителни влакна има низок гликемиски индекс и има мал ефект на шеќерот во крвта. Обичниот шеќер има помал ефект на шеќерот во крвта во споредба со компирите. При пресметување на количината на јаглехидрати треба да се земе предвид и гликемискиот индекс, пред сè поради можност за брзо зголемување на шеќерот во крвта.

Дали треба да се бројат калории или јаглехидрати? Броењето на калории не претставува ефикасен начин за да се добијат стабилни вредности на шеќерот во крвта, бидејќи калориите од јаглехидратите имаат поголем и побрз ефект на зголемување на шеќерот во крвта отколку калориите од мастите и протеините. Броењето на калориите може да има ефект при намалување или зголемување на телесната тежина. Се препорачува броење на јаглехидрати за контрола на дијабетесот и давање на соодветна количина инсулин, но треба да се земе предвид и количината на калории, пред сè заради одржување на нормална телесна тежина. Во врска со ова прашање разговарајте со вашиот доктор.

Дали се бројат протеините и мастите? Протеините и мастите не го зголемуваат шеќерот во крвта за разлика од јаглехидратите. Потребно е да запомните дека доколку се внесуваат протеини и масти заедно со јаглехидрати, шеќерот во крвта нема да се зголеми брзо. Некои лица внесуваат повеќе протеини и масти од нивните реални потреби. Потребите се различни во различни возрасни групи и изнесуваат: • Тинејџери, момчиња 170-200 гр. на ден. • Тинејџери, девојчиња 140-170 гр. на ден. • Деца, 80-120 гр. на ден. Консумирање на повеќе храна со протеини и масти може да го зголеми ризикот за срцеви заболувања и да ја зголеми телесната тежина. Потребно е да го ограничите внесувањето сосови и кремови, путер, маргарин и пржена храна. 61

Запомнете: • • • • • •

Фокусирајте се на јаглехидрати, но мастите и протеините се исто така важни. Потребно е да постои баланс меѓу храната и инсулинот. Зголемете го изборот на храна. Воведете флексибилност во време на оброк и количина доколку имате инсулинска пумпа. Подобра гликемиска контрола. Поквалитетен начин на живот.

Броењето на јаглехидрати овозможува флексибилност во оброците. Потребно е да се внесува приближно иста количина на јаглехидрати преку различни видови храна. На тој начин ќе се задржи балансот меѓу инсулинот и јаглехидратите и би можеле да имате нормални вредности на шеќерот во крвта.

10. ФИЗИЧКА АКТИВНОСТ И СПОРТ Функции на пумпата поврзани со физичка активност Предупредување Одржување на гликемиска контрола Препораки при физичка активност

Физичката активност се препорачува за сите лица, без разлика дали имаат или немаат дијабетес. Сепак, доколку се користи инсулинска потребно е да се земат во предвид некои работи за одржување на нормални вредности на шеќерот во крвта. Лицата кои се активни и користат инсулин потребно е да прават чести подесувања во режимот на дијабесот со цел одржување на нормални вредности на шеќерот во крвта, особена ако физичката активност е со висок интензитет или станува збор за континуирана физичка активност како дел од секојдневието. За одржување на дијабетесот под контрола потребни се и чести мерење на гликозата или пак користење на сензор за континуирано мерење на гликоза. Физичката активност може да предизвика намалување или зголемување на шеќерот во крвта кај различни лица. Проверете го шеќерот во крвта пред, за време и по завршување на активноста, за да научите како реагирате на тој вид на активност. Земете во предвид дека резултатите ќе зависат од видот, јачината и времетраењето на физичката активност. Метаболниот одговор од физичка активност кај активни лица со дијабетес и пумпа не се разликува од ток кај лицата без дијабетес. Со други зборови, инсулинската пумпа е таа која врши испорака на мали дози на инсулин со кратко дејство, слично како и кај нормалниот панкреас. Во случај на физичка активност, нивото на инсулин кај нормалниот панкреас се намалува, исто и кај пумпата со намалување на дозата изразена во процент. За строга гликемиска контрола битен е и начинот на следење на гликозата во крв, односно често мерење со глукометар или користење на сензор. Разликата во количината на инсулин за време на физичка активност е предизвикана од зголемување на циркулацијата во телото каде кај лицата на интензивирана инсулинска терапија, инсулинот со долго дејство навлегува во циркулацијата и почнува да дејствува порано од очекуваното. Од друга страна, инсулинската пумпа не испорачува големи количини на инсулин, каде за време на физичката активност може да се стопира или да се намали испораката на инсулин за 40, односно 50% во зависност од видот на истата. Периодот од денот кога постои физичка активност може да влијае на количината на инсулин. Табела бр.1 - Физичка активност и подесување на инсулин Можно Ниво на шеќер Можно Времетраење на Интензитет намалување на намалување на во крв (mmol/l) активност доза* базална доза (%) болусна (%) <30 мин Лесна 10.0 0-50 50 (пешачење) 30-60 мин Умерена 8.3 50-100 50-75 (тенис) >60 мин Тешка 6.7 80-100 75-100 (џогирање) * Болусна доза се однесува на болус за храна или корекциски болус пред, за време и по физичка активност 100% намалување на базална доза се однесување на стопирање и отстранување на пумпата.

Физичката активност помалку влијае врз намалување на гликозата наутро, поради зголемено присуство на некои хормони кои го зголемуваат нивото na гликозата. Инсулинската пумпа овозможува испорака на привремена базална доза со различен степен на намалување на испораката на инсулин. Лицата кои користат инсулинска пумпа треба да бидат претпазливи кога имаат висок шеќер во крвта. Така на пример, кога шеќерот во крвта е повисок од 14 mmol/л и се присутни кетони, постои недостаток на инсулин, како и развој на дијабетична кетоацидоза. Во овој случај, физичката активност може да ја влоши состојбата, бидејќи потреби за инсулин се зголемуваат. Во овој случај не се препорачува физичка активност се до корекција на гликозата и ацетонот. Видот на физичка активност исто може влијае на зголемување на шеќерот во крвта. Краткотрајна физичка активност со висок интензитет (трчање-спринт) пред појадок може да влијае на зголемување на шеќерот во крвта за време, како и еден до два часа по завршување на истата. Ова зголемување на нивото на гликозата може да се случи и кај лица без дијабетес, како резултат на ексцесивно зголемување на лачењето на определени хормони кои влијаат врз гликозата. Лицата со дијабетес кои користат инсулинска пумпа може да ја зголемат испораката на базален инсулин за тој временски период.

Функции на пумпата поврзани со физичка активност Следниве функции овозможуваат фино подесување на инсулинската доза која е поврзана со физичка активност: Базални дози на инсулин. Доколку физичката активност е континуирана, инсулинската пумпа може да се програми да излачува определена количина на инсулин во тој временски период. Инкремент на испорака на инсулин. Инркементот на испорака на инсулин може да варира од 0.01 до 0.1 ед. Оваа функција овозможува континуирана испорака на мали дози на инсулин кои соодејствуваат со физичката активност, особено кај лица кои примаат мала вкупна количина на инсулин (под 20 ед. на ден). Привремена базална доза. Овозможува испорака на различна количина (процент или единици) на инсулин за време на физичка активност. Продолжен и комбиниран болус. Овозможува испорака на болус со продолжено дејство за покривање на евентуална висока вредност на гликозата во наредниот период. Водоотпорна пумпа. Некои од инсулинските пумпи се водоотпорни и може да се користат под вода. Табела бр.1 - Дополнителна храна за физичка активност Вид на физичка активност Ниво на шеќер во крв (mmol/l) Краткотрајна < 4.5 (16-30мин) 4.5-8.3 >8.3 Средна < 4.5 (30-120 мин) 4.5-8.3 >8.3 Долга < 4.5 (2-4 часа) 4.5-8.3 >8.3

Пример за храна Чаша сок или млеко Чаша сок Ништо Чаша сок или млеко ½ сендвич Чаша сок и ½ сендвич Чаша сок или млеко Овошје и сендвич Сендвич 64

Предупредување Ве молиме земете го во предвид следново: Потење. Обемното потење може да предизвика одлепување на канилата од телото и со тоа зголемување на гликозата во крв. За да се избегне откачување на сетот, потребно е да се користи посебен гел пред поставување на инфузискиот сет или да се користи лепенка која ја покрива канилата. Од друга страна се препорачува користење на место за апликација на сет кое нема да влијае врз физичката активност. Менувањето на инфузискиот сет може да биде почесто кај лица кои имаат редовна и зголемена физичка активност, со цел превенирање на високи вредности на гликоза предизвикани од местото на апликација. Температура. Дејството на инсулинот е поврзано со нивото на темепратурата. Физичка активност за време на студен и топол временски период може да влијае врз квалитетот на инсулинот, односно да ја изгуби ефикасноста. Доколку инсулинската пумпа се постави блиску до телото за време на физичката активност, инсулинот може да се презатопли. Доколку инсулинската пумпа се постави од надворешна страна на телото за време на физичка активност во студени услови, истиот може да замрзе. Доколку се појави необјаснето зголемување на гликозата, заменете го инфузискиот сет и резервоарот. Дијабетична кетоацидоза. Инсулинската пумпа користи инсулин со кратко дејство. Доколку се прекине испораката на инсулин поради различни фактори (запушен сет, отстранета канила и сл.) постои можност да се развие ДКА во наредните неколку часови. Физичката активност може само да го потенцира настанувањето на кетоацидозата. Поради тоа се препорачува почесто мерење на гликозата, како и проверки на местото на апликација на инфузискиот сет. Лицата кои користат инсулинска пумпа се препорачува да го менуваат инфузискиот сет и разервоар при прво необјаснето зголемување на гликозата за време и по физичката активност. Графикон бр.1 – Поврзаност на телесна тежина и физичка активност со потреби на инсулин

Одржување на гликемиска контрола За да се одржи добра гликемиска контрола за време и по физиката активност, следете ги основните препораки: Рaзбирање за видот на активност. Некои активности како подигнување на тегови користат анаеробен извор на енергија кој може да има различно влијание врз нивото на гликозата споредено со брзо одење, пешачење ( овие користат аеробен извор на енергија). Краткотрајна физичка активност со висок интензитет може да влијае на излачување на хормони кои директно влијаат на зголемување на шеќерот во крвта, кое може да трае еден до два часа по завршување на активноста. Од друга страна, умерена или слаба физичка аеробна активност може да влијае врз намалување на нивото на гликозата во крв. Предвидување на гликозата и соодветни промени. Видот на физичлка активност, временски период од денот, вид и времетраење на физичката активност можат да ви користат како параметри за предвидување на ефектот од физичката активност за да може соодветно да направите промени на режимот на испорака на инсулин, а со тоа да добиете нормални вредности на гликозата во крв. Започнување на нова активност. Секогаш кога се започнува со нова физичка активност потребно е да се провери гликозата повеќе пати како пред, за време и по завршување на истата. На овој начин ќе може да определите рутина за храна и инсулин за активноста. Учење од претходни чекори. Менување на чекорите (зголемен внес на јаглехидрати или промена на базалната доза за активност), базирани од претходното ваше искуство, може позитивно да влијае врз одржување на добри вредности на гликозата. Создавање на определен план за активност ( вид, времетраење, зачестеност) може да се базира дали сакате да ја намалите телесната тежина. Ве молиме консулитрајте се со вашиот доктор пред започнување на нов вид на физичка активност. Превенирање на хипогликемија. Со тек на време ќе научите како да се подеси инсулинската доза (привремена базална доза) за превенирање на хипогликемија која може да настане и до 24 часа по физичката активност. Одговор од започната активност. При започнување на физичка активност во првите две до три недели, може да се почувствува т.н. одговор од започната активност. Континуираната физичка активност може да ги користи мастите и масното ткиво како извор на енергија. По определен временски период, кога ќе дојде до зголемување на мускулната маса постои можност за зголемување на инсулинската сензитивност, што би значело намалување на базалните и болусните дози на инсулин.

Препораки при физичка активност Во прилог се дадени препораките за лица со дијабетес на инсулинска пумпа и физичка активност. 1. Лицата со дијабетес потребно е да избегнуваат физичка активност доколку гликозата е повисок од 14 mmol/l и има присуство на кетони во крв или урина. 2. При гликоза во крв под 14 mmol/l, потребно е предупредување при физичка активност. 3. При гликоза во крв под 5.5 mmol/l, потребно е да се земе мала колчина на јаглехидрати (510гр) пред започнување на физичка активност. Најчестиот проблем поврзан со овие препораки е нивниот генерален пристап. Секој организам реагира различно на определена активност. Целта е избегнување на хипогликемија која може да 66

настане и неколку часа по завршување на активноста. Од друга страна при присуство на кетони и висока гликоза во крв, постои можност за влошување на општата состојба. Препораките се генерални и потребен е индивидуален пристап. Разговарајте со вашиот доктор пред започнување на нова физичка активност. Не заборавајте дека честото мерење на гликоза овозможува индивидуализирање на препораките за физичка активност со цел одржување на добри вредности на гликозата во крв. Намалување на количината на инсулин (привремена базална доза) и/или зголемување на внесот на јаглехидрати зависи од јачината и времетрањето на физичката активност. За кратка и умерена активност кај некои лица не е потребна корекција, за разлика од подолга и јака активност, која бара намалување на количината на инсулин како и евентуално земање на дополнителни јаглехидрати. Ве молиме следете ги основните препораки за физичка активност, како и направете ваши сопствени во консултација со вашиот доктор. Слика бр.1 – Торбичка за инсулинска пумпа за физичка активност

11. АКУТНИ СОСТОЈБИ ПРИ ДИЈАБЕТЕСОТ Хипогликемија (низок шеќер во крвта) Хипергликемија (висок шеќер во крвта) КЕТОАЦИДОЗА И Правила за време на болест Протокол за хипогликемија: правило 15 Протокол за хипергликемија Протокол за ДКА Протокол за време на болест

Хипогликемија (низок шеќер во крвта) Хипогликемијата настанува кога шеќерот во крвта е на многу ниско ниво. Таа може да биде лесна, умерена и тешка. Умерената хипoгликемија е честа кај децата со дијабетес. Тешката хипогликемија е ретка, но треба да се знае како да се лекува. Симптоми на хипогликемија Хипогликемијата постои кога шеќерот во крвта е 3.0 mmol/l или пониско и доколку лицето ги има следниве симптоми: • губење на боја на кожа • срцебиење • тресење • промена во расположение • главоболка • недостаток на концентрација • потење • конфузија • глад • плачење • вртоглавица • слабост

Ова се најчестите симптоми на хипогликемија. Во случај на тешка хипогликемија, лицето станува дезориентирано и постои можност од губење на свест или да има конвулзии (грчеви). Малите деца најчесто не се способни да кажат што чувствуваат и можат да имаат многу малку симптоми. Родителите можат да ги препознаат само губењето на бојата на кожата или вознемиреноста пред да го проверат шеќерот во крвта. Слика бр.1 – Знаци на хипогликемија

Хипогликемијата има две карактеристики: 1. Организмот произведува хормони кои го зголемуваат нивото на шеќерот во крвта. Еден од тие хормони е адреналинот кој ги прикажува тие симптоми. 2. Мозокот не добива доволно шеќер за да работи нормално. Знаците за хипогликемија не мора да се манифестираат секогаш, а за да се избегне хипогликемијата доколку постои сомнеж, потребно е да се провери шеќерот во крвта. Хипогликемијата не се чувствува исто кај различни лица. Знаците и симптомите на хипогликемијата можат да бидат различни. Лицата со дијабетес со тек на време ќе ги научат своите знаци и симптоми, со што ќе бидат способни да спречат евентуална хипогликемија. Што предизвикува хипогликемија? Хипогликемијата настанува кога постои нарушување на односот меѓу инсулинот, храната и физичката активност. Земете го предвид следново: • • •

Инсулинот го намалува шеќерот во крвта. Јаглехидратите од храната го зголемуваат шеќерот во крвта. Физичката активност го намалува шеќерот во крвта.

Најчести причини за хипогликемија: • Физичка активност без дополително јадење или без намалување на инсулинот. • Испуштен или одложен оброк или оброк со намалена количина на јаглехидрати. • Зголемена доза на инсулин. • Внесување на алкохол (особено на гладно).

Најчестото време за настанување на хипогликемија е пред нареден оброк или ужина или по физичка активност. Исто така хипогликемијата може да настане ненадејно или без причина. Хипогликемиите најчесто се умерени и едноставни за лекување. Што треба да се направи за лесна и умерена хипогликемија Чекор 1 Дадете едноставни (прости) јаглехидрати за да се зголеми шеќерот во крвта најдобро пијалак. На постарите деца и тинејџерите им требаат повеќе јаглехидрати отколку на малите деца. Може да се даде слевново: • • • •

125 до 200 ml џус или овошен сок. 125 до 200 ml безалкохолен пијалок со шеќер (Кока Кола, Пепси и сл.). Две или три лажички шеќер или мед. 10—15 g апчиња од гликоза (најчесто едно апче е 5 gr.)

Чекор 2 По земањето на едноставните јаглехидрати, потребно е да се земат јаглехидрати кои се апсорбираат побавно (сложени јаглехидрати), за да може да се одржи шеќерот во крвта и да се превенира наредна хипогликемија. Може да се даде следново: • • •

Едно парче леб Шест крекери Два бисквити 69

• •

Една банана 250 ml млеко

Правило 15 за хипогликемија – Земете 15 g јаглехидрати – Почекајте 15 минути – Проверете го шеќерот во крвта повторно – Доколку е под 3.33mmol/,, проверете повторно

Треба да запомните: • • • •

•

Храна за третман на хипогликемија треба да се носи постојано и да биде веднаш достапна. На бебињата и малите деца им е потребен помалку шеќер за корекција на хипогликемијатата од повозрасните деца. Најчесто се препорачува давање на пијалаци кои содржат шеќер за третман на хипогликемија. Доколку хипогликемијата настане за време на оброк или половина час по оброк, дадете само прости јаглехидрати, и веднаш потоа земете го оброкот, наместо да се дава додатна храна со сложени јаглехидрати Десет до петнаесет минути по хипогликемијата, состојбата се подобрува, иако можеби ќе треба време (10-20 минути) за да се зголеми вредноста на шеќерот во крвта. Проверката на шеќерот во крвта треба да биде за половина час, бидејќи во тој период можни се и лажни ниски вредности на шеќерот во крвта. Доколку состојбата не се подобри по 5 до 10 минути, проверете го шеќерот во крвта и дадете повторно шеќери. Не претерувајте со голема количина на шеќери за третман на хипогликемија, бидејќи ќе настанат високи вредности на шеќерот во крвта неколку часа потоа.

Што треба да се направи за тешка хипогликемија Знаци за тешка хипогликемија се дезориентираност, губење на свест или конвулзии. 1. Секогаш треба да се направи проценка дали лицето во умерена или тешка хипогликемија е во состојба да голта. Доколку лицето е дезориентирано и не разбира што зборувате или го прашувате едноставни работи, тоа значи дека е потребно да се даде инјекција на глукагон. Никогаш не давајте храна на уста доколку лицето е несвесно. 2. Побарајте помош 3. Поставете го лицето во т.н. кома позиција, за да бидете сигурни дека диши. Доколку лицето има конвулзии поставете го во иста положба. 4. Дадете глукагон. Глукагонот е хормон кој го зголемува шеќерот во крвта каде црниот дроб испушта додатна количина на шеќери кои претходно биле складирани.Сите семејства треба да имаат глукагон и да го носат со себе при патување. Не се плашете да дадете глукагон. Глукагонот не може да предизвика нарушување, може само да помогне во случај на тешка хипогликемија и да го зголеми шеќерот во крвта. 5. Побарајте итна медицинска помош, доколку состојбата не се подобри. 6. Секогаш контактирајте го Вашиот доктор во случај на настаната тешка хипогликемија. Подобрување по тешка хипогликемија •

Свеста најчесто се враќа по 5 до 10 минути. Кратките хипогликемични епизоди не предизвикуваат оштетување. 70

• • • • • • •

По освестувањето, дадете пијалак најдобро сок, а потоа храна која содржи сложени јаглехидрати како крекери, млеко и сл. Глукагонот може да предизвика повраќање и главоболка. Продолжете да давате сокови. Проверувајте го шеќерот во крвта почесто на секои 15 до 30 минути и кога е можно дадете сложени јаглехидрати. Контактирајте го вашиот доктор за настанатата хипогликемија. Не ги прекинувајте инсулинските инјекции по настаната хипогликемија, но консултирајте го вашиот доктор за дозата што треба да ја примите. Шеќерот во крвта по хипогликемија е висок и не треба да се третира со додатен инсулин. Потребно е да се повика итна медицинска помош доколку не се подобри состојбата.

Ноќна хипогликемија Треба да се земе во предвид можноста за настанување на хипогликемија во текот на ноќта. Најчесто се појавува по зголемена физичка активност преку денот или намалено внесување на храна. Понекогаш децата со дијабетес се будат ноќно време кога имаат хипогликемија, но често спијат цело време и хипогликемијата може да не се препознае. Честите хипогликемии во текот на ноќта можат да бидат опасни и да предизвикаат проблеми со концентрацијата и меморијата. Исто така може да настанат и конвулзии. Земете го предвид следново за да се превенираат или намалат ноќните хипогликемии: •

•

• •

Проверете го шеќерот во крвта пред спиење кој би требало да биде од 7 до 12 mmol/l. Доколку шеќерот во крвта е под 7 mmol/l земете храна со сложени јаглехидрати. Доколку шеќерот во крвта е под 4 mmol/l, земете прво храна со прости јаглехидрати, а потоа храна со сложени јаглехидрати. Понекогаш е потребно да се провери шеќерот во крвта и во текот на ноќта околу 2-3 часот наутро. Се препорачува проверка на шеќерот во крвта (два до четири пати месечно) во текот на ноќта околку 3 часот наутро. Во 23часот шеќерот во крвта треба да биде над 7 mmol/l, а во 2-3 часот наутро над 5 mmol/l. Проверка на шеќерот во крвта пред спиење или доцна навечер треба да се направи доколку имало физичка активност преку денот или имало намален внес на храна. Постои можност за намалување на вечерната доза на инсулин по физичката активност за превенција на ноќна хипогликемија.

Непрепознаена хипогликемија Малите деца најчесто не можат да кажат дека чувствуваат хипогликемија. Со тек на време децата учат како да ја препознаат хипогликемијата и кои се нејзините симптоми. Кај постарите деца и адолесценти, непрепознаена хипогликемија може да настане во период кога имаат чести или ноќни хипогликемии. Во овој случај можно е да настане тешка хипогликемија. Избегнувањето чести и продолжени хипогликемии го намалува ризикот за непрепознаени хипогликемии.

Хипергликемија (висок шеќер во крвта) Хипергликемија или висок шеќер во крвта постои кога шеќерот во крвта е повисок од целната вредност. Во прилог се прикажани целните вредности на шеќерот во крвта. Сите лица со дијабетес можат дa имаат покачувања на шеќерот во крвта над целните вредности. Овие покачувања најчесто се краткотрајни (неколку часа) и потоа вредноста на шеќерот во крвта се намалува. Слика бр.1 – Знаци на хипергликемија

Зошто шеќерот во крвта може да биде висок? Постојат голем број причини кои можат да ги зголемат вредностите на шеќерот во крвта: • • • • • • • •

Земање на додаден оброк со јаглехидрати. Намалена физичка активност. Привремено покачување на шеќерот во крвта за време на физичка активност поради стрес. Мерење на шеќерот во крвта веднаш по земање на оброк (најчесто потребно е да се почека 90 до 120 минути). Инсулинската доза може да биде мала или пак да се заборави. Стрес. Инфекција или болест. Погрешно мерење на шеќерот во крвта од глукометар.

Што треба да се направи доколку шеќерот во крвта е над 13,9 mmol/l? Високиот шеќер во крвта кој се намалува сам од себе по неколку часа, вообичаено не е причина за грижа. Доколку останат високи вредности на шеќерот во крвта по неколку часа, тоа значи дека постои недостаток на инсулин, при што може да се случи следново: • • •

Симптоми како што се: зголемена жед, зголемено мокрење и замор. Кетони во крв или урина. Развој на кетоацидоза (видете во правила за време на болести).

При висок шеќер во крв направете го следноцо – Секогаш носете инсулинско пенкало со вас како back up – Следете го протоколот за хипергликемија – Најдете ја причината: o Доколку шеќерот во крвта е висок и нема причина, проверете за кетони и следете го протоколот за хипергликемија o Јавете се на вашиот доктор доколку шеќерот во крвта остане висок и имате кетони и нагон за гадење и повраќање по две извршени корекции со инсулин o Доколку повраќате и имате кетони, јавете се во најблиската болница Доколку шеќерот во крвта остане висок, потребно е да се направи следново: •

Проверка на кетони во крв или урина. 72

• •

• • • • •

Доколку шеќерот во крвта бил висок кратко време и нема кетони, не е потребна додатна интервенција. Можат да се дадат мали дози инсулин со кратко дејство во наредниот период. Давањето на додатен инсулин пред физичка активност, пред спиење или навечер може да предизвика евентуална хипогликемија. Не се препорачува давање на додатен инсулин со кратко дејство доколку зголеменото ниво на шеќерот во крвта е привремено. Земање на многу течности кога шеќерот во крвта е висок, со што се овозможува превенција од дехидратација, која е честа за време на кетоацидозата. Потребно е да се најде причината за високиот шеќерот во крвта (болест, стрес или сл) Потребно е да се препознаат евентуалните примероци (временски периоди) на висок шеќер во крвта, кои би можеле да се корегираат со менување на инсулинските дози. Потребно е да се земе предвид количината на јаглехидрати во земената храна. Не се препорачува интензивирана физичка активност доколку шеќерот во крвта е висок или има кетони. Доколку на организмот му недостасува инсулин, физичката активност нема да го намали шеќерот во крвта.

За две необјаснети високи вредности на шеќерот во крвта на 14 mmol/L, СЕКОГАШ: – Проверете за кетони – Земете инсулин со пенкало – Променете го инфузискиот сет

КЕТОАЦИДОЗА И Правила за време на болест Децата и адолесцентите со добро контролиран дијабетес не се со зголемен ризик за болести во однос на децата кои немаат дијабетес. Доколку лицето со дијабетес се разболе, тогаш му е потребна поголема грижа. Во понатамошниот текст се прикажани основните правила за лекување во случај на болест. Болеста може да предизвика: 1. Висок шеќер во крвта - се случува почесто, а особено ако постои вирусна инфекција проследена со покачена температура или бактериска инфекција. Шеќерот во крвта се покачува и поради излачување на т.н. стрес хормони за време на болест. Овие хормони се спротивни на инсулинот и го покачуваат шеќерот во крвта, при што дозата на инсулин е мала за да ги задоволи потребите на организмот. Шеќерот во крвта ќе остане висок иако лицето не внесува храна поради намален апетит. 2. Низок шеќер во крвта се појавува при гастроентероколитис, кој се карактеризира со гадење, повраќање и пролив. Шеќерот во крвта е низок поради намалениот апетит и намалената апсорпција на храната од цревата. Доколку високиот шеќер во крвта не се третира тогаш може да настане следново: • •

Се појавуваат кетони во крвта и урината. Организмот е дехидриран поради зголеменото мокрење.

Целите за време на болест се: • • •

Превенција на дехидратација Превенција на кетоацидоза Превенција на хипогликемија

Што е кетоацидоза? 73

Кетоацидозата е сериозно нарушување кога постои висок шеќер во крвта и присуство на кетони, а пациентот е дехидриран со знаци на гадење, повраќање, болка во стомакот, забрзано дишење и мирис на здивот како ацетон (гнило јаболко). Во телото се создаваат киселини поради присуство на кетони, кои се карактеризираат со губење на течности и соли. Кетоацидозата настанува кога постои висок шеќер во крвта и недостаток на инсулин. Кетоацидозата бара итна хоспитализација во болница. Препораки за време на болест 1. Најдете ја вистинската причина за болеста. Консултирајте го вашиот доктор. 2. Лекување на симптоми: парацетамолот може да се користи за температура, главоболка и сл. Вашиот доктор може ќе ви препише други лекови за определената болест. Дел од лековите се во форма на сирупи и треба да се земе предвид количината на шеќери која ја содржат. Некои сирупи се без шеќер. 3. Проверувајте го шеќерот почесто на секои 2 до 3 часа или на секој час доколку шеќерот во крвта е низок. 4. Испитајте присуство на кетони: доколку шеќерот во крвта е постојано висок и е над 15 mmol/l, проверувајте на секои 2 часа сè додека не станат негативни. 5. Внесувајте повеќе течности. Доколку шеќерот во крвта е над 12 mmol/l, внесувајте течности без шеќери. Доколку шеќерот во крвта е под 12 mmol/l, внесувајте течности кои содржат шеќери. Земајте мали количини течности на определено време за да се избегне дехидратација. Се препорачува половина до една шолја течност на секој час. 6. Не го прекинувајте инсулинот. Доколку шеќерот во крвта е низок се препорачува намалување на дозата за 30 до 50%. 7. Додатен инсулин. Доколку шеќерот во крвта е над 15 mmol/l и има присуство на кетони, потребно е додавање на инсулин со кратко дејство. Видете подоле. Проверувајте го шеќерот во крвта и кетоните на секои два часа. 8. Избегнувајте интензивирана физичка активност, особено ако има кетони. Доколку состојбата не се подобри или не знаете што треба да направите контактирајте го вашиот доктор. Се препорачува консултирање на доктор во следниве случаи: • • • •

Повраќањето е континуирано. Шеќерот во крвта не може да се покачи над 4 mmol/l. Шеќерот во крвта не може да се намали под 15 mmol/l по давање на две или три дози на додатен инсулин и не можат да се исчистат кетоните. Симптомите се влошуваат со болка во стомак, конфузија, тешко дишење.

Болести и низок шеќер во крвта Најголемиот дел од болестите го покачуваат шеќерот во крвта иако е намален апетитот за внесување на храна. Дел од болестите можат да предизвикаат намалување на шеќерот во крвта како што е гастроентероколитис со гадење, повраќање и проливи. Шеќерто во крвта е низок поради намалено внесување на јагленихидрати и намалена апсорпција на храната во цревата. Постои можност од користење на додатни електролити (како прашок) за да се надополнат изгубените течности и електролити. Овие раствори содржат многу мала количина на шеќери. Во овој случај, придржувајте се кон дадените препораки кои се опишани во ова поглавје. Во случај на влошување на состојбата со дехидратација или со ниски вредности на шеќерот во крвта кои не можат да се покачат над 4 mmol/L се препорачува хоспитализација. Не треба да се прекинува инсулинот и може да се намалат инсулинските дози. Консултирајте се со вашиот доктор во врска со ова прашање. Храна и пијалаци за време на болест Доколку шеќерот во крвта е над 12 mmol/l Се препорачува користење на пијалаци кои не содржат шеќери како: 74

• • •

Вода. Чаеви. Диететски пијалаци.

Доколку шеќерот во крвта е под 12 mmol/l Се препорачува користење на храна и пијалаци кои содржат шеќери. Во прилог се прикажани најчесто употребуваните храна и пијалаци кои може лесно да се толерираат Храна

• • • • • • •

Тост леб Бисквити Сладолед Овошен јогурт Павлака Банана Портокал

Пијалок

• • • •

Овошни сокови Џус Млеко, јогурт Чај, вода со мед или шеќер

Протоколи за третман на акутни состојби Протокол за хипогликемија: правило 15 Доколку шеќерот во крв е под 3.9mmol/L или понизок: • • • •

Земете 15 гр. на брзо дејствувачки јаглехидрати (разговарајте со вашиот доктор) Проверете го шеќерот во крвта за 15 минути. Доколку е повторно под 3.9 mmol/L, земете уште 15 гр јаглехидрати Проверете за 15 минути. Доколку е повторно под 3.9 mmol/L, земете уште 15 гр јаглехидрати. Повторувајте на секои 15 минути се додека шеќерот во крвта не се зголеми над 3.9 mmol/L

Доколку шеќерот во крвта е под 2.8 mmol/Lили пониско: • • •

Зголемете го внесот на јаглехидрати, односно земете 20- 30 гр на брзоделувачки шеќери Проверете го шеќерот во крвта за 15 минути. Доколку е под 3.9 mmol/L, земете 15 гр јаглехидрати. Проверете за 15 минути. Повторувајте на секои 15 минути се додека шеќерот во крвта не се зголеми над 3.9 mmol/L

Храна која содржи 15 gr брзоделувачки јаглехидрати , соодветни за третман на хипогликемија: • • • • •

Глукозни таблети (најчесто една содржи 5 гр на јаглехидрати, проверете на пакувањето) 120 ml на џус или безалкохолен пијалок (не диетален, без шеќери) 250 мл ниско калорично млеко 1 супена лажица шеќер или мед 1 гел-глукоза (проверете ја содржината на јаглехидрати на пакувањето)

Забелешка: По третманот на хипогликемија, постои можност за јавување на уште една хипогликемија во наредните неколку часови. Доколку хипогликемијата се повтори неколку пати во тек на наредните часови, потребно е да се земе оброк. Разговарајте со вашиот доктор за третманот на хипогликемија. 75

Протокол за хипергликемија Доколку шеќерот во крвта е над 13.9 mmol/L, веднаш направете го следново: 1. Проверете дали високиот шеќер во крвта од сензорот одговара на мерење со глукометар, пред да започнете било што да правите. 2.Веднаш дадете корекциски болус преку инсулинската пумпа. 3. Проверете го шеќерот во крвта за еден час. Доколку шеќерот во крвта не се намалува направете го следново: o o o o o

Земете инсулин со кратко дејство преку пенкало. Количината на инсулин треба да биде иста како на инсулинската пумпа. Проверете за кетони и контактирајте го вашиот доктор доколку истите се присутни. Променете го инфузискиот сет, резервоарот и инсулинот. Земајте течности без калории (300ml) на секои 30 минути. Проверете шеќер во крвта и кетони на секои 60 минути. Доколку шеќерот во крвта не се намалува, веднаш контактирајте го вашиот доктор.

Секогаш консултирајте го вашиот доктор доколку имате прашања. Секогаш потврдете го високиот шеќер во крвта од сензорот со мерење со класичен глукометар.

Протокол за ДКА Доколку се појави гадење, нагон за повраќање и повраќање, веднаш проверете го шеќерот во крвта и кетони во крв или урина. Доколку шеќерот во крвта е над 13.9 mmol/L и има кетони: • • • • • • • •

Контактирајте го вашиот доктор. Земете инјекција на инсулин со кратко дејство со доза иста како корекцискиот болус на пумпата. (Не преку пумпа). Променете го целиот инфузиски сет (црево, канила, резервоар, инсулин). Проверете дали пумпата работи правилно. Земете течности без калории на секои 30 минути (300 ml вода, чај и сл.) Проверете го шеќерот во крвта и кетони за еден час. Земајте инсулин во договор со вашиот доктор. Контактирајте го вашиот доктор, доколку шеќерот во крвта и кетоните се зголемуваат и доколку не можете да пиете течности. Доколку шеќерот во крвта е под 11.1 mmol/L и кетоните се присутни, земете течности кои имаат калории и шеќери ( џус, безалкохолен недиетелен пијалак, чај со шеќер и сл.). Не заборавајте да дадете додатен инсулин за шеќерот кој се содржи во овие пијалаци.

Протокол за време на болест Болеста најчесто го зголемува шеќерот во крвта и поради тоа потребно е проверка на кетони за време на болест: • • • • • •

Проверете го шеќерот во крвта на секои 2 часа и најмалку еднаш во текот на ноќта Во зависност од вредноста на шеќерот во крвта, направете корекција со додавање на инсулин Инсулинот е потребен и доколку не земате храна Доколку шеќерот во крвта е над 13.9 mmol/L, следете го протоколот за хипергликемија. Контактирајте го вашиот доктор доколку шеќерот во крвта е над 13.9 mmol/L и има кетони. Не заборавајте да ја потврдите вредноста на шеќерот од сензорот со класичен глукометар, пред да превземете соодветен чекор.

12. БРЕМЕНОСТ И ИНСУЛИНСКА ПУМПА Планирање на бременост Гликемиска контрола за време на бременост Инсулинска пумпа Самоконтрола Инфузиски сетови и места на апликација Породувањето и потоа

Бременоста и дијабетесот претставува предизвик за вас како и за вашиот доктор во управување на утринското гадење, слабост, навики за исхрана, зголемување на телесна тежина и сл. Се препорачува комплетна медицинска евалуација пред концепцијата за да може да се утврди состојбата на лицето со дијабетес за постигнување на нормална и здрава бременост, како и да се намалат ризиците за мајката и за плодот. Поради фактот дека феталните органи најмногу се развиваат во првите осум недели од бременоста, од огромна важност е оптимална гликемиска контрола пред и за време на концепцијата.

Планирање на бременост Кај лицата со дијабетес од огромно значење е планирање на бременост пред концепцијата. Жените кои не сакаат веднаш да останата бремени и да ја прошират нивната фамилија, потребно е да се најде соодветен метод за контрола на бременоста со цел избегнување на непланирана бременост. Доколку жената сака да остане бремена во наредната година, потребен е разговор и преглед од гинеколог-акушер за да се евалуаира состојбата за постигнување и одржување на нормална бременост. Од друга страна потребен е и разговор со вашиот доктор за дијабетес за да се зголеми влијанието на едукацијата врз одржување на нормална бременост.

Гликемиска контрола за време на бременост Оптималната гликемиска контрола е важна за здрава бременост. Во прилог се дадени препораки односно стратегии за одржување на оптимална гликемиска контрола пред и за време на бременоста. Тим за дијабетес. Овој тим се состои од доктор-дијабетолог, едуцирана медицинска сестра за дијабетес, гинеколог-акушер, педијатар и евентуално социјален работник. Во тимот може да бидат вклучени и офталмолог и перинатолог. Тимот овозможува поддршка и водење на бременоста. Исхрана. Исхраната е многу битен фактор за одржување на нормална бременост. Потребно е да се направи реевалуација пред започнување на бременоста, како и да се направи посебен план за калориски внес и јаглехидрати за време на бремененоста, како и за контрола на телесната тежина. Фолната киселина го намалува ризикот за дефекти на невралната туба и се препорачува кај сите бремени жени. Физичка активност. Се препорачува кај бремените жени во форма на лесен фитнес. Од друга страна физичката активност и јогата го намалуваат стресот.

Мерење со глукометар. Препораките за проверка на гликозата се однесуваат наутро, пред секој оброк, еден час по оброк, пред спиење, како и во текот на ноќта. Од друга страна постои можност за континуирано носење на гликозен сензор кој ја прикажува моменталната вредност на гликозата на секои 5 минути. Табела бр. Препорачани целни вредноси кај трудници со дијабетес Временски период Шеќер во крв mmol/l На гладно 4.0-5.8 Пред оброк 4.0-6.6 1 час по оброк 5.4-7.8 03h до 06h наутро 4.0-7.8

Лекови. Избор на лек за дијабетесот за време на бременоста е инсулинот. Лицата со тип 1 дијабетес секогаш треба да примаат инсулин, како дел од третманот на дијабетесот. Видот на инсулин, како и методот на испорака на инсулин пред и за време на бременоста потребно е да се одлучи од страна на доктор-дијабетолог. Инсулинот може да се испорачува преку инсулинско пенкало или инсулинска пумпа. Графикон бр.1 – Потреби на инсулин за време на бременост

Инсулинска пумпа Користењето на инсулинска пумпа за време на бременост станува се популарна во последните неколку години, особено со можноста за поврзување со глукозен сензор кој ја прикажува моменталната вредност на гликозата. Предност. Една од предностите на инсулинската пумпа за време на бременост е испорака на инсулин во многу мали количини (0.01ед/час). Од друга страна испораката на базалната доза може да се менува на секој час, односно половина час. Овие опции се многу важни за време на бременоста кога постои промена на нивото на хормоните кога и потребите за инсулин се менуваат. Ризик. Еден од ризиците во користење на пумпата е запушување на инфузискиот сет од било која причина, при што може да се зголеми вредноста на гликозата во крвта. •

Хипергликемијата треба да биде предупредувачки знак дека треба да се превземат соодветни чекори 79

•

Хипогликемијата претставува ризик за која и да било терапија со инсулин, вклучувајќи ја и терапијата со инсулинска пумпа. Од друга страна ризикот за хипогликемија е помал со инсулинската пумпа, пред се поради помалата количина на базален и болусен инсулин што се користи. Зголемувањето на телесната тежина е можен ризик при користење на инсулинската пумпа. Причина за тоа може да биде o Подобрување на гликемиската контрола. Кога постои хипергликемија, калориите се елиминираат преку урината. При нормални вредности на гликозата, калориите се користат во организмот. o Испорака на поголема количина на инсулин, со хипогликемија и внес на храна o Зголемени оброци и повеќе калорична храна

Табела бр. Препораки за здрава исхрана кај трудници со дијабетес (2400кал) на ден Група на храна Замени на ден Житарки 6 Зеленчук 4 Овошје 3 Млеко и млечни 3 производи Месо и месни 2 производи Масти, колачи и повремено алкохол Замената содржи 12-15гр јаглехидрати

Самоконтрола Самоконтролата бара грижлива и постојана нега за дијабетесот, особено кај бремените жени. Започнувањето со инсулинска пумпа треба да биде пред концепцијата, а бременоста треба да биде планирана. Здрава исхрана. Исхраната за двајца не значи дека е потребно да се внесува двојно зголемена количина на калории секој ден. Внесот на калории кај бремена жена изнесува од 2400 до 2800 на ден за физички активна жена. Тоа би значело околу 300-500 калории повеќе од вообичаеното. Се препорачува разновидна исхрана богата со зеленчук, овошје, како и млечни производи. Исто така треба да се следи пирамидата на исхрана со внес на разновидна храна. Броењето на јаглехидрати претставува основа за одржување на добри вредности на гликозата. Се препорачува напреднато броење на јаглехидрати, односно пресметување на грами на јаглехидрати (односот инсулин со јаглехидрати). Генерално не треба да се заборави дека 40-50% од внесената храна треба да биде од јаглехидрати. Исто така важен фактор е правилно пресметување на големината на порцијата, што би значело внесување на доволна количина на храна, но не премногу. Потребни се познавања и за промени на инсулинската доза врз база на количината на внесени јаглехидрати и вредноста на гликозата во крвта. Честите мерење на гликоза во крв или пак носење на сензор за континуирано мерење на 80

гликозата се основниот фактор за броење на јаглехидрати и менување на инсулинската доза за време на бременоста.

Слика бр.1 – Запушена канила поради погрешно поставување со апликатор

Промена на инсулинските потреби. За време на бременоста нормалното производството на хормони и зголемување на телесната тежина ја зголемуваат инсулинската резистенција, при што потребите за инсулин се зголемуваат. Од друга страна, во првиот триместар постои можност од зголемен ризик за хипогликемии поради зголемување на сензитивноста на инсулинот, раст на плодот и намалување на внесот на храна поради утринската мачнина и гадење. Од 16та недела на бременоста, потребите за инсулин се зголемуваат поради зголемување на телесната тежина и зголемување на нивото на хормони (хуман плацентарен лактоген-вид на хормон за раст за бебето). Во периодот од третиот до деветиот месец, болусниот и базалниот инсулин се зголемува на секои 10-15 дена. Мерење на гликозата во крв и/или користење на сензор за континуирано мерење на гликоза. Поради зголемените потреби за инсулин, потребни се и почести корекции и подесување на дозата, се препорачува мерењето на гликоза во крв да се прави 6-10 пати во текот на денот. Проверката на гликозата во крв 1-2 часа по оброк може да помогне во корекција на болусниот инсулин, додека проверката на гликозата пред оброк, пред спиење и на гладно може да помогне во корекција на базалниот инсулин. Од друга страна постои можност за користење на посебен апарат (или поврзан со инсулинската пумпа) – глукозен сензор кој ја мери гликозата во поткожното ткиво на секои 5, 10 или 15 минути во зависно од производителот. Проверка за кетони во урина. Покрај проверките на гликоза во крв, се препорачува и проверка за кетони во урина наутро пред оброк. Кетоните се појавуваат како резултат на неправилно користење на гликозата (поради недоволна количина на инсулин, болест, гладување и сл.) при што како извор на енергија се користат мастите. Присуството на кетони во крвта за време на бременоста може да ја намалат интелигенцијата на бебето. Најдобриот пристат за превенција и третман на кетони се почести проверки на гликозата во крв, како и почести и агресивни корекции на високите вредности на гликозата, како и проверка за кетони доколку гликозата во крв е висока. Кетоните во урина може да се појават и доколку гликозта е во нормални вредности. Оваа состојба 81

се нарекува кетони за време на гладување и може да се јави кај жени со претходно дијагностициран дијабетес или со гестациски дијабетес. Доколку нема доволна количина на гликоза во крвта, како извор на енергија се користат мастите, а со тоа се создаваат кетони. Решавање на проблеми. Доколку испораката на инсулин преку инсулинска пумпа се прекине поради било која причина, постои можност вредноста на гликозата да се зголеми за многу кратко време. Во овие случаи потребна е дејствување веднаш, кое се прави со промена на инфузиски сет или додавање на инсулин со кратко дејство преку инсулинско пенкало. Инсулинската пумпа не треба да се отстранува повеќе од еден час на ден. Честите мерење на гликозата во крв овозможуваат детектирање на непредвидливи пореметувања во испораката на инсулин. Хипогликемија. Претставува состојба која бара веднаш третман, кој се состои од 15 гр. на јаглехидрати (најчесто три таблети за хипогликемија). Глукагонот се дава исклучиво во состојба на тешка хипогликемија кога постои пореметување на свеста (за подетални информации, видете во делот за хипогликемија)

Инфузиски сетови и места на апликација Кожата кај бремени жени најчесто е сува поради што е можна определена иритација од лепенката на инфузискиот сет, односно од самиот материјал од која е направен како и од времетраењето на носење на инфузискиот сет. Оваа иритација може да доведе до инфекција на кожата и затоа се препорачува нагласена нега на инфузиските места за време на бременоста. Инфузиските сетови би требало да се менуваат на 2-3 дена, а за време на бременост може и почесто. Со напредување на бременоста се препорачува инфузиските сетови покрај стомак да се поставуваат на други места како што е задниот дел од нозете, раката и сл.

Породувањето и потоа Целните вредности на гликозата за време на породувањето, како и потоа може да се различни од претходните вредности. Разговарајте со вашиот доктор за ова прашање. Најчесто првите денови по породување, потребите за инсулин се помали и потребно е намалување на базалните дози за 3050%. Природното породување претставува активен процес и може да предизвика хипогликемични епизоди кај мајката. Од друга страна, царскиот рез за породување претставува хируршка процедура, која може да биде стресна за телото и може да ја зголеми гликозата во крвта. Потребно е да се разговара со вашиот доктор за фино подесување на базалните дози. Доењето се препорачува за децата бидејќи има низа предности. Инсулинската пумпа овозможува флексибилност во доењето со посебен план на исхрана. Исто така овозможува одложување на оброците, доколку бебето треба да се дои. Исто така, може да се користи и привремена базална доза за време на доењето за да се избегне хипогликемија.

13. ПАТУВАЊЕ И ИНСУЛИНСКА ПУМПА Што треба да се земе предвид Потврда и контакти Лекови Подготовка во случај на болест Прекуокеански патувања и промена на дозата Отстранување на пумпата за време на одмор Контрола на аеродром (Ртг скенер) Материјали

Патувањето и годишните одмори за лица со инсулинска пумпа не би требало да се разликуваат од лицата кои немаат дијабетес. Сепак потребно е да се земe во предвид специфичноста за инсулинска пумпа при определени ситуации.

Што треба да се земе предвид Пред патувањето потребно е да го земете предвид следново: • времетраење на патувањето • можни одложувања • вид на храна • медицински услуги и лекови за дијабетес во местото на престој • грижа за инсулинот и другите лекови • царински процедури во различни земји • промени во видот на храната • промени во физичката активност • промени во начинот на живот за време на патувањето • превенција и справување со болест надвор од дома. Слика бр. Заштитна торбичка за инсулинска пумпа

Потврда и контакти • Потребно е да се има потврда од дијабетологот во која се опишува медицинската состојба на пациентот, како и терапијата, односно инсулинската пумпа. За прекуокеанските патувања, потребно е да се напише дека пациентот ќе носи лекови со себе кои му се потребни. • Разговарајте со вашиот доктор за медицинската грижа во местото каде патувате, како контакти, телефон или адреса. 83

• Запомнете дека е потребно да имате контакт од вашиот доктор (телефон, телефакс, e-mail) во случај да ви треба консултација.

Лекови • Земете доволно лекови како инсулин, глукагон, ленти за гликемија, батерии, како и ленти за кетони во урина. Количината на инфузиските сетови и резервоари потребно е да се зголеми за два пати. Не заборавајте да земете инсулин со кратко дејство во форма на пенкало. Се препорачува да се носат два глукометри. Инсулинот и глукагонот потребно е да се чуваат на ниска температура како што е означено во упатството за чување на инсулин. Инсулинот никако не смее да се замрзнува. Најчесто се зема количина на инсулин за 50 проценти повеќе од што е потребен за престојот, поради евентуалните зголемени потреби на инсулин, болест и одложување на враќањето. • За време на патувањето се препорачува овие лекови да бидат разделени на две места во случај да се изгуби едниот. Инсулинот и лековите не би требало да се транспортираат во карго делот од авионот бидејќи може да бидат изложени на екстремни температури.

Подготовка во случај на болест • Подгответе посебна торбичка во случај на болест. • Потсетете се за правилата за време на болест и терапија на хипо-гликемијата. • Користете лекови кои се лесни за употреба. Во случај на долг лет, носете со себе количина на јаглехидрати кои може да покријат два или три оброка, како и доволна количина на пијалаци и вода. • За патувања каде англискиот јазик не се говори доволно, се препорачува потврдата, односно писмото да биде напишано на локалниот јазик или јазик кој се користи во таа земја.

Прекуокеански патувања и промена на дозата Приспособувањата на инсулинот за време на прекуокеанските патувања потребно е да бидат индивидуални и да се земат предвид следниве работи: • времетраење на патувањето • број на часови и временски зони • време на оброци и застанувања • вообичаено време на примање инсулин • време на пристигнување и план за наредниот ден (ноќ или ден). Земете ги во предвид основните принципи: • Никогаш не го прекинувајте инсулинот за време на летање. • Направете додатни мерења на шеќерот во крвта. • Земете го предвид времето на поаѓање од местото каде полетувате и времето на пристигнување (постои ли временска разлика). • Поставете аларм за да не се успиете пред летот. • Бидете подготвени за давање на болусен инсулин доколку шеќерот во крвта е над 15 ммол/л. • Бидете спремни за неочекувана хипогликемија. • Носете со вас додатна храна со јаглехидрати во случај на одложувања или касни оброци. • Можни се високи вредности на гликемијата поради неактивност. • Не се препорачуваат посебни приспособувања за летови во Европа или летови кои се пократки од три часа. 84

• Доколку се патува на запад, денот е подолг (доколку летате од Скопје во попладневните часови, ќе бидете во Њујорк во истото време, истиот ден). • Доколку патувате на исток, денот ќе биде пократок (доколку летате од Скопје наутро, ќе бидете во Сингапур попладне, односно навечер). • Најчесто базалните дози остануваат исти за време на летот и се даваат болуси за храна и за висок шеќер. Откако ќе се пристигне се менува времето на инсулинската пумпа во локалното време. * Не се препорачува диетална храна за време на летот бидејќи содржи мала количина на јаглехидрати. Доколку се работи за дете, прашајте дали има детски оброк.

Отстранување на пумпата за време на одмор Некои лица сакаат да ја отстранат инсулинската пумпа за време на одмор и да се вратат повторно на инсулински инјекции. Тоа е возможно, но потребно е да се разговара со вашиот доктор за количината и начинот на примање на инсулин. Основните препораки се дека нема потреба од отстранување на пумпата за време на годишни одмори, бидејќи истата дозволува поквалитетен начин на живот, пред се поради т.н. нерегуларен начин на оброци. За време на капење, инсулинската пумпа се отстранува и се препорачува да не биде подолго од еден до два часа. Инсулинската пумпа потребно е да се заштити од сончева светлина бидејќи може да го намали дејството на инсулин. Поставете ја инсулинската пумпа во сенка. Доколку пливате, базалната доза на инсулин не би требало да се додаде по завршување на физичката активност. Не се препорачува отстранување на пумпата подолго од еден до два часа во континуитет. Отстранувањето може да го направите неколку пати во текот на денот.

Контрола на аеродром (Ртг скенер) При патување со авион, потребно е да се земат во предвид контролите на аеродромите. Пред патувањето земете потврда дека имате дијабетес и носите инсулинска пумпа. Пред контролата на скенер покажете ја потврдата дека носите инсулинска пумпа и имате дијабетес. Скенерите не би требало да влијаат на инсулинската пумпа. Сепак подолготрајно изложување на рентген зраци може да влијаат на квалитетот, односно да го намалат дејството на инсулин. Од друга страна постои можност за бришење на податоците на пумпата (време, датум, базални дози и сл). Поради ова, се препорачува основните подесувања на пумпата да ги имате запишано во вашиот дневник за евиденција. Наместо да поминувате низ скенерот, замолете за индивидуален преглед, односно проверка со рачен скенер.

Материјали Не заборавајте да земете со вас доволно материјали за време на патувањето: •

• • • • • • •

Инфузиски сетови и резервоари (2 пати повеќе од вообичаеното, пр. dоколку ви се потребни 4 сета за престој од 12 дена, земете 6 ili 8. Земете во предвид дека капењето и водата може да влијаат за побрзо одлепување и промена на сетот) Инсулин во шишенце и пенкало во термостабилна торбичка (2 пати повеќе од вообичаеното) Алкохолни марамчиња 2 глукометри и ленти (два пати повеќе од вообичаеното) Ленти за кетони во урина и/или крв Глукагон Таблети за хипогликемија Батерии за пумпа и глукометар 85

•

Сензор за континуирано мерење (доколку користите) два пати повеќе, како и полнач, апликатор и сл.)

14. ХОСПИТАЛИЗАЦИЈА И ИНСУЛИНСКА ПУМПА Што се очекува од Вас Што се очекува од здравствениот тим

Инсулинската пумпа може сигурно да се користи за време на хоспитализација поради друга болест. Сепак потребно е да постои соработка меѓу вас и здравствениот тим во болницата. Доколку не сакате да ја користите пумпата за време на хоспитализацијата, разговарајте со вашиот доктор за префрлување на интензивирана инсулинска терапија. За време на хоспитализацијата потребно е да се земе во предвид следново:

Што се очекува од Вас Управување со пумпата. Користењето на пумпата треба да биде самостојно без помош од персоналот. Потребно е да бидете во состојба за ревизија на подесувањата, како и болусните и базалните дози. Доколку е потребна промена, треба да ја направите самостојно. Соработка со персоналот за корекција на високите вредности на шеќерот во крвта и евентуалните подесувања на пумпата. Потрошен материјал. За време на хоспитализацијата, потребно е да го имате со вас потрониот материјал кој влкучува инсулин, инфузиски сет, резервоар. Доколку не можете да ги обезбедите потребните материјали, персоналот ќе препорача префрлување на интензивирана инсулинска терапија. Промена на инфузискиот сет. Промената на инфузискиот сет потребно е да се направи самостојно без помош од персоналот. Оваа промена може да биде и на пократок временски период од 2 дена. Проверка на шеќерот во крвта. Проверката на шеќерот во крвта го прави персоналот и овие податоци се чуваат во здравствениот картон. Може да користите ваш апликатор за ланцети. Броење на јаглехидрати. Броењето на јаглехидрати е самостојно без помош од персоналот. Потребно е да се запише односно инсулин за јаглехидрати. Соработка со персоналот. Соработката со персоналот е од огромно значење. Доколку имате прашања или нешто ве мачи, слободно поделете го со персоналот. На овој начин ќе може да се најде решение на вашиот проблем.

Што се очекува од здравствениот тим Пристап до подесувањата на пумпата Најчесто поставувани прашања се: Кој вид на инсулин го користите? Дали може да ги видиме базалните дози? Што правите со ужините? Како го третирате високиот шеќер во крвта? Како го третирате нискиот шеќер во крвта? Дали знаете да ги промените подесувањата на пумпата? 87

Дали знаете како работи пумпата? Колку често ги менувате инфузиските сетови? Медицинските сестри може ќе прашуваат колку инсулин е дадено за определена храна или за корекција. Проверка на шеќерот во крвта. Проверктие на шеќерот во крвта се прават најмалку 4 пати во текот на денот. Доколку шеќерот во крвта се покачи над 14 mmol/l и не може да се најде причината за хипергликемијата, постои можност за привремено отстранување на пумпата и давање на инсулин преку инјекции или инфузии. Проверка на инфузискиот сет. Медициснкиот персонал може ќе побара од вас да го прегледа местото на апликација за евентуална инфекција или иритација на кожата. Посебни услови. Понекогаш потребно е да се направат дополнителни испитувања како што се комјутеризирана томографија, магнетна резонанца, радионуклеарни скенови и сл. Во овие систуации, не се препорачува користење на инсулинската пумпа и истата потребно е да се отстрани за време на испитување. Вашиот доктор ќе процени дали е сигурна употребата на инсулинска пумпа за време на хируршка интервенција. Доколку интервенцијата трае помалку од два часа не се препорачува отстранување на пумпата. Доколку пумпата треба да се отстрани за период подолг од 2 часа, се препорачува давање на инсулински инјекции или инфузии. Приоритети. Во определени ситуации, користењето на пумпа може да не биде сигурно и истата треба да привремено да се отстрани: • Кога не можете да ја користите пумпата без помош од персоналот • Висока вредност на шеќерот во крвта која не може да се контролира со пумпа • Повторувачки хипогликемични епизоди • Не постои соработка со персоналот Во овој случај инсулинот ќе се дава на друг начин преку инјекции или инфузии.

15. ПАМЕТНА ПУМПА ГЛИКОЗАТА

КОНТИНУИРАНО

МЕРЕЊЕ

НА

Паметна пумпа: континуирана испорака на инсулин со континуирано мерење на гликоза Едноставен систем за користење Податоци за реално време Систем за континуирано мерење на гликозата Како работи глукозниот сензор Започнување со сензорот Карактеристики на глукозен сензор Аларми

Еден од најголемите мистерии во класичнoто мерење на гликоза со глукометар е што се случува во периодот меѓу две мерења. Во последните неколку годии оваа мистерија беше решена со воведување на системи за континуирано мерење на гликозата во поткожното ткиво, при што се добиваат резултати на неколку минути. Новите системи ја мерат гликозата во крв во т.н. реално време, односно на секои 5 минути. Во основа постојат два вида на системи во зависност од потребите: 1. Системи со скриено мерење. Претставуваат класичен холтер апарат, каде пациентот не ја гледа вредноста на гликемија. Сензорот се носи во домашни услови неколку дена и потоа податоците се превземаат на компјутер за да се направи анализа и корекција 2. Системи во отворено мерење во реално време. Ја прикажуваат моменталната вредност на гликозата, каде пациентот може веднаш да интервенира и да направи корекција. Слика бр.1 – Инсулинска пумпа со систем за континуирано следење на гликоза

А) Инсулинска пумпа Ц) Сензор

Б) Инфузиски сет Д) Трансмитер

Новите системи ја прикажуваат измерената гликоза во реално време на екран на посебен монитор со големина на мал мобилен телефон или на инсулинска пумпа. На овој начин може да се види трендот на намалување или зголемување на гликозата и соодветно на тоа да се превземат чекори. Најновите системи имаат вградено аларм како звучен сигнал или вибрација кој се појавува при зголемување или намалување на гликозата. Овие податоци може понатаму да се пренесат на компјутер за да се направи анализа и посебен индивидален пристап за решавање на проблемите. Овие системи не можат да го заменат класичното мерење на гликоза со глукометар и треба да се калибрираат до 2 пати на ден.

Паметна пумпа: континуирана испорака на инсулин со континуирано мерење на гликоза Овој систем претставува инсулинска пумпа, односно континуирана испорака на инсулин, комбинирана со континуирано мерење на гликоза во поктожното ткиво. Овој систем се нарекува и “smart pump”, односно паметна пумпа која овозможува т.н. препорака на болусен инсулин базиран на вредноста на гликозата, количината на јаглехидрати и активен инсулин. Систем овозможува флексибилност од дневните инсулински инјекции, слобода во исхрана, спиење и физичка активност, како и подобра гликемиска контрола со мал ризик за хипогликемија. Слика бр.1 – Инсулинска пумпа со систем за континуирано следење на гликоза

Едноставен систем за користење Системот е составен од два дела: инсулинска пумпа и трансмитер со сензор. Инсулинската пумпа има големина како просечен мобилен телефон и може да се носи на истите места каде што се аплицира инсулинот (рака, нога, стомак и сл.). Инфузискиот сет треба да се менува на секои 3 дена. Поставувањето на канилата е безболно со помош на апликатор. Инсулинската пумпа може едноставно да се отстрани во случај на пливање, капење и сл. Трансмитерот и сензорот служат за континуирано мерење на гликозата во поткожното ткиво. Сензорот со посебен апликатор се поставува во поткожното ткиво. Сензорот се поврзува со трансмитерот преку кој се мери вредноста на шеќерот во поткожното ткиво, кој се пренесува преку безжична врска до инсулинската пумпа, која реално време ја вредноста на гликозата. Трансмитерот и сензорот се мали и тенки со големина на метална паричка односно монета. Времетраење на сензорот е околу 6 дена. 90

Податоци за реално време Вредностите од сензорот во реално време овозможуваат да се превземат соодветни мерки за подобрување на гликемиската контрола, како и да се намали ризикот од дијабетични компликации. Овој систем овозможува континуирано мерење и прикажување на вредностите на гликозата на секои пет минути. Употребата на глукометар останува како стандардна метода, која треба да се практикува 2 пати на ден за калибрација на сензорот. Инсулинската пумпа преку алармите за висок и низок шеќер овозможува соодветна корекција, а со тоа и подобрување на гликемиската контрола. Алармот за брзо зголемување или намалување на вредноста на шеќерот во крвта овозможува да се превземат соодветни чекори кои исто така ќе доведат до подобрување на гликемиската контрола со намалување на дневните флуктуации на гликозата. Инсулинската пумпа овозможува и графичко прикажување на ефектите од храна, физичка активност, инсулин и лекови и нивно влијание врз метаболната конрола. Преку посебен web базиран програм (CareLink personal) се овозможува пренесување на податоците од пумпата на сервер, преку кој докторот може да ги превзме и анализира без корисникот да дојде на клиника.

Систем за континуирано мерење на гликозата Користењето на глукозен сензор не е за секого. Покрај индикациите за користење на инсулинска пумпа, потребни се и дополнителни фактори кои влијаат дали лицето ги задоволува потребите за носење на глукозен сензор: 1. Лицето и неговите најблиски се заинтересирани за глукозен сензор. Никогаш не треба да се форсира за носење на глукозен сензор, бидејќи може да предизвика спротивен ефект. Доколку постои индикација за поставување, потребно е да се разговара со пациентот и неговите најблиски за да се објасни бенефитот од користење на оваа метода. 2. Желба за носење на сензор. Некои лица не сакаат континуирано да носат да сензор, иако не постои црево или кабел за поврзување со пумпата. Кај овие лица потребно е да се разговара за повремено носење на сензорот за да може да се направат корекции на базалните дози и другите подесувања. 3. Инсулинска пумпа и сензор Понекогаш започнувањето со два уреди не се препорачува, бидејќи постојат серија подесувања и функции кои треба да се прават. Кај некои лица прво се започнува со носење на сензор, за да може лицето да го прифати физичкиот уред и неколку дена потоа се започнува со инсулинската пумпа. 4. Поддршка од тимот. Носењето на глукозен сензор исто така зависи и од поддршката од тимот. Кај мали деца промената на глукозниот сензор може да се прави од тимот за дијабетес, бидејќи родителите не сакаат или не се способни да го менуваат. Прашања кои треба да се постават: кој ќе помогне во промената на сензорот? Кој ќе помогне во случај на аларм на пумпата? Кој ќе ги користи информациите од пумпата? 5. Желба за промена. Глукозниот сензор овозможува серија на информации кои кај некои лица може да предизвикаат збунетост. Вашиот доктор може да ги користи овие податоци и да предложи промена на подесувањата. Понекогаш овие подесувања може да бидат почести (еднаш до два пати месечно). 6. Поткожно масно ткиво. Претставува важен фактор во поставување и носење на сензорот. Должината на сензорот е од 6 до 15 mm и може да се аплицира под различен агол. Кај мали деца, потребно е да се избере местото каде ќе има доволно масно ткиво за да може глукозниот сензор да се раствори и почне да работи. 7. Цена на чинење 91

Потребно е да се земе во предвид и цената на чинење на глукозниот сензор, односно месечните трошоци. Во зависност од здравствената политика, сензорите може а и не мора да бидат покриени со здравственото осигурување.

Слика бр.1 – Систем за континуирано следење на шеќер во крв(7 дена)

Како работи глукозниот сензор Глукозниот сензор се користи за контининуирано мерење на гликозата преку мала електрода која се поставува под кожата со посебен апликатор, сличен на оној што се користи за инсулинската пумпа. По поставувањето, апликаторот се отстранува, а под кожата останува само електродата преку која се поставува самолеплива трака. Сензорот се менува на неколку дена во зависност од производителот. Поставувањето на сензорот не би требало да биде болно, а носењето на истиот би требало да биде удобно. Сензорот произведува мал електричен сигнал према количината на гликоза во поткожното ткиво. Кога гликозата во крв се зголемува, истото се случува и со електричниот сигнал, како и обратно. Овој електричен импулс се конвертира во вредност на гликоза изразена во mmol или mg. По поставување на сензорот потребно е неколку часа за започнување со мерење на гликозата. Потоа, потребно е да се направи калибрација на сензорот со мерење на гликоза од прст со глукометар и внесување на оваа вредност во системот. Најчесто калибрацијата се прави два пати на ден, но може и почесто во зависност од препораките од производителот. Калибрацијата на сензорот треба да извршува внимателно и точно. Потребно е да се внимава на препораките од производителот на глукометарот како користење на правилно чувани ленти, суви прсти, чист глукометар и сл. Запомнeте дека сензорот ќе работи точно доколку калибрацијата е направена правилно. Понекогаш и покрај калибрацијата, можни се разлики во нивото на гликозата од сензор и глукометар. Оваа разлика е честа кога постојат брзи зголемувања или намалувања на нивото на гликозата на крв. Запомнете дека во овој случај, сензорот работи правилно но постои мало доцнење во мерењето кое изнесува од 10 до 15 минути. Поради овој можен проблем, калибрацијата се препорачува да се прави наутро и навечер пред оброк.

Користење на сензорот овозможува да се научи кога настануваат овие разлики и кога е најдобро да се изврши корекцијата. Најчесто нема потреба од промена на сензорот. Започнување со сензорот Користењето на сензорот се одвива во неколку фази, особено ако се користи и инсулинска пумпа. Пред започнување со користење на сензорот потребна е едукација која се однесува на техничките аспекти на овој уред, како што е поставување на сензор, калибрација, подесување на алрм за висок или низок шеќер во крв, пренесување на податоците во компјутер и сл. Овој уред со прикажување на вредностите на гликозата во реално време кај некои лица може да биде збунувачки или пак заплашувачки, додека за други може да биде позитивен за корекции на гликозата за подобрување на метаболната контрола. Не заборавајте дека иако го користите глукозниот сензор, понекогаш е потребно да се користи класичен глукометар, особено кога имате симптоми за хипогликемија како и пред промени на базалните дози. Проверка на гликозата со класичен глукометар би требало да се прави и пред управување со моторно возило. Карактеристики на глукозен сензор Информација во реално време. Мерењето со класичен глукометар овозможува добивање на вредности од една временска точка до друга временска точка без увид во трендот на гликозата меѓу овие две точки. Гликозниот сензор овозможува мерење на гликозата на секои 3-10 минути, при што може да се види и анализира определен временски период, како и да се предвиди што ќе се случи. На овој начин, можете да превземете соодветни мерки за корекција на гликозата, а со тоа да се избегне хипогликемија или хипергликемија. Најчести прашање се: Дали треба да се земе повеќе инсулин? Помалку инсулин? Храна? Понекогаш превземените чекори не се соодветни на очекувањата. Разговарајте со вашиот доктор во врска со ова прашање. Моментални корекции. Во определени случаи, глукозниот сензор може да даде аларм за брзо намалување на гликозата при што моментално може да се делува со земање на определена количин ана јаглехидрати. Од друга страна, може да се направи анализа за причината на хипогликемијата. Најчести прашања: Дали третманот на хипогликемија, односно храната брзо го зголемила нивото на гликозата? Дали зголемувањето е превисоко? Која е причината за хипогликемијата? Долготрајни корекции. Податоците од сензорот може да се пренесат во компјутер и преку посебен програм да се направи анализа. Анализата на трендот на гликозата преку ноќ, овозможува да се направи корекција на базалните дози. Од друга страна може да се анализираат и дневните трендови со исхрана, физичка активност и сл. Најчести прашања се: Што се случува по оброк? Дали разликата се јавува по оброк и секогаш во исто време? Кога се случува хипогликемија? Дали третиот ден од користење на инфузускиот сет постои зголемување на гликозата?

Слика бр.1 – Систем за континуирано следење на шеќер во крв(5 дена)

Аларми Овој систем има можност за подесување на аларм за висока и ниска гликоза. Целта е предупредување во случај на зголемување и намалување на гликозата, а со тоа и да се превземат соодветни чекори. Разговарајте со вашиот доктор за овие подесувања, односно кои вредности треба да се постават. Подесување на аларм за ниска гликоза. Колку повисоко се подесува оваа вредност, толку повеќе аларми ќе се прикажат. Ова подесување треба да се направи во консултација со вашиот доктор за да се избере вистинската вредност која најчесто е блиску до долната граница на нормалната. Доколку постои непрепознаена хипогликемијата, овој аларм може да се подеси малку повисоко за да се избегне намалувањето, како и да се превземат соодветни чекори. Подесување на аларм за висока гликоза. Колку пониско се подеси оваа вредност, толку повеќе аларми ќе се прикажат. Овој аларм може да биде корисен во различни ситуации како на пример испуштен инсулин за оброк, запушен сет и сл. Потребно е да се напомене дека понекогаш постои разлика меѓу глукозниот сензор и мерењето од глукометар. Овие разлики се јавуваат при брзи зголемувања и намалувања на гликозата. Глукозниот сензор ја мери гликозата во поткожното ткиво и оваа вредност може да касни во споредба со гликозата во крв. Самолеплива фолија. Гликозниот сензор треба да се заштити со самолеплива фолија. Постојат најразлични самолепливи фолии кои може да предизвикаат црвенило или иритација на кожата. Разговарајте со вашиот доктор околу ова прашање. Останете присебни. Со сите информации добиени од гликозниот сензор постои можност за збунување. Земете го во предвид ова! Глукозниот сензор треба да помогне во подесување на дозите, како и подобрување на целокупната контрола. Не правете неколку промени наеднаш. Избегнете ги прво хипогликемиите. Прво подесете ги базалните дози во текот на ноќта. Земете ги во предвид трендовите на зголемување и намалување на гликозата.

Не се обесхрабрувајте, останете присебни! Постојат различни системи за континуирано мерење на гликозата генерално се состојат од сензор, траснмитер и ресивер. Тие се водотпорни и ја мерат гликоза на секои 5 до 20 минути. Сензорот може да трае од 3-9 дена.

16. СЛЕДЕЊЕ НА ДИЈАБЕТЕСОТ И ОДРЖУВАЊЕ НА ПУМПАТА Препораки за следење на дијабетесот Листа на материјали Решавање на проблеми Најчесто поставување прашања во случај на висок шеќер во крвта Предупредувања за здравјето Чување на инсулин Превенција на инфекција Медицински отпад Елементарна непогода

Користењето на пумпата ќе ви овозможи подобрување на гликемиската контрола како и поквалитетен живот. Во понатамошниот текст се дадени препораки и што треба да се прави за да се одржуваат добри вредности на гликозата. Водењето на дијабетес не значи само добри вредности на гликозата. Исто така треба да се земе во предвид и комплетното физичко и психичко здравје, кои не се поврзани, но исто така може да влијаат на дијабетесот. Вашиот доктор е најдобриот извор за успешно справување со дијабетесот.

Препораки за следење на дијабетесот Секој ден: • •

•

Проверка на шеќерот во крв 4-6 пати (пред спиење и пред возење) Низок шеќер во крвта o доколку гликозата е под 4 mmol/L, следете ги протоколот за хипогликемија o носете таблети за хипогликемија во секое време o проверете го глукагонот Висок шеќер во крвта o доколку гликозата е над 14 mmol/L, следете го протоколот за хипергликемија o менувајте го сетот редовно и доколку корекцискиот болус не го намалува шеќерот, дадете инсулин со пенкало o Доколку се појави гадење, проверете за кетоацидоза и следете го протоколот o Проверка на стапалата

Секој месец: • •

Проверка на гликозата во 3 часот наутро најмалку еден пат месечно Проверка на гликозата 2 часа по оброк за сите оброци

Секои 3 месеци: 3. Посета на доктор и доколку се чувствувате добро и имате добри вредности на гликозата. 4. Погледнете го дневникот и подесувањата на пумпата, заедно со вашиот доктор. 5. Секоја посета 1. крвен притисок 2. проверка на стапала 3. целни вредности 6. На три месеци 96

1. HbA1c Секоја година 2. Крвна слика 3. Cholesterol, HDL, LDL, триглицериди 4. Микроалбуминурија 5. Очен преглед со проширени зеници 6. Вакцина против грип (индивидуално) 7. Посета на стоматолог 8. Електрокардиограм за лица над 35 годишна возраст 9. Проверка на простата кај мажи и гради кај жени 10. Евалуација на едукација за дијабетес 11. Проверка на датум на глукагон и евентуална замена

Листа на материјали Секогаш е важно да имате се што ви треба при рака за да може да одржувате добра гликемиска контрола. Материјали што треба да ги имате со вас • • • • • • •

глукометар ленти за гликоза и ланцети глукозани таблети дополнителен инфузиски сет и резервоар инсулинско пенкало дневник за евиденција карта за идентификација

Слика бр. Потребни материјали за одржување на пумпата

Материјали кои треба да ви бидат во близина •

• • • • • • •

Основни материјали за дијабетесот o Дополнителни вијали со инсулин или кертриџи o Инсулински пенкала o Ленти за гликоза и ланцети o Резервни батерии за глукометар o Ленти за кетони o Глукозни таблети Материјали за пумпата Инфузиски сетови Резервоари Апликaтор за поставување Батерии за пумпата Алкохолни марамчиња Самолеплива лента за кожа

Дополнителни материјали кога ќе бидете болни • • • •

Течности кои содржат шеќер ( Кола пијалаци, џус) Течности кои не содржат шеќери (диетална кола, чај, вода и сл.) Термометар Лекови против гадење, повраќање, дијареја и температура

•

Глукагон

Решавање на проблеми На пумпата има порака - Alarm message. Кога пумпата дава аларм преку звучен сигнал или вибрација, тоа значи дека е потребно ваше внимание. Прочитајте ја пораката внимателно (во зависност од видот на пумпата може да се прикаже и текст за што треба да се превземе во тој случај). Оваа порака може да значи дека се слаби батериите, има мала резерва на инсулин или сл. Доколку се појават неколку аларми, би значело дека треба да се репрограмира пумпата (време, датум, базални дози и сл.) Како ќе знам дека проблемот е решен? Најчесто пумпата има т.н. status screen – состојба на пумпата каде се дадени сите информации за истата (подесувања и сл.). Тоа е исто како таблата на автомобил. Како ќе знам дека пумпата е подесена правилно? Состојбата на пумпата - Status Screen ги прикажува датата времето и сите потребни информации за пумпата. Пумпата покажува No Delivery. Кога ќе се појави No Delivery alarm, најчесто се поставува прашањето дали пумпата работи исправно. Овој аларм покажува дека пумпата работи правилно, но постои прекин во испораката на инсулин. Најчеста причина за прекин на испораката е свиткување на цревото или празен резервоар. Кога ќе се појави овој аларм, секогаш треба да се провери шеќерот во крвта. Доколку нешто не ви е јасно, јавете се на вашиот доктор. Пумпата покажува Low Battery message. Оваа порака покажува дека батеријата е слаба и потребно е да се промени. Инсулинската пумпа работи исправно но може некои дополнителни функции да не работат како што е далечински управувач, безжично поврзување со компјутер и сл.

Промената на батериите треба да се направи што е можно побрзо со користење на нови батерии. Забрането е користење на батерии кои се полнат повеќе пати. Посебен режим на работа на пумпата. Доколку се појави определен проблем на пумпата постои можност таа автоматски да се префрли во посебен режим на работа, што претставува дека пумпата работи правилно но потребно е ваше внимание и превземање на дополнителни активности. Пример за ова се слаби батерии, низок резевоар на инсулин и сл. Од друга страна пумпата може да престане со испорака на инсулин од било која причина (стопирање на пумпата, празен резервоар, прекинато црево), при што потребно е ваше целосно внимание. Во овој случај испораката на инсулин е прекината и потребно е брзо делување со цел да се воспостави повторна испорака на инсулин. Промена на инфузиски сет. Промената на инфузискиот сет е од огромно значење. Секогаш користете го упатството и следете ги чекорите. Не заборавајте дека опцијата prime се користи за полнење на цревото и пумпата треба да биде исклучена од вашето тело. Аларми и пораки. Во зависност од производителот, алармите се прикажуваат различно на пумпата. Побарајте картичка со аларми и пораки д страна на производителот. Најчесто решавањето на проблеми за пумпата е напишано во задниот дел од упатството за користење на пумпата.

Најчесто поставување прашања во случај на висок шеќер во крвта Инфузиски сет • • • • • • • • •

Дали е променет инфузискиот сет во последните три дена (2 дена за бремени жени)? Дали има повеќе од еден cm воздух во цревото? Дали има крв во цревото или инфузискиот сет? Дали цревото е свиткано или истекува инсулин? Дали е направен prime при поставување на нов сет? Дали резервоарот е празен? Дали канилата е свиткана? Дали има крв или болка на местото на инфузискиот сет? Дали инфузискито сет е поставен правилно (спрема процедура)?

Доколку имате две или повеќе мерења на гликозата во крв со повисоки вредности и не можете да најдете причина за тоа, јавете се на вашиот доктор. Доколку се случи гликозата во крв да остане висока по две корекции со болусен инсулин, направете промена на инфузискиот сет, резервоарот и инсулинот. Инсулинска пумпа и/или глукометар • • • • • • •

Дали базалните дози на инсулин се подесени правилно? Дали се добри батериите? Дали е направена самопроверка на пумпата? Дали пумпата е стопирана? Дали е направена калибрација на глукометарот и лентите? Дали пумпата или глукометарот биле изложени на екстремно високи или ниски температури и зголемена влажност? Дали е скршен апаратот? 99

Варијации во дневните активности • • • • • •

Дали го имате прочитано и евалуирано решавањето на проблеми во упатството? Дали инсулинот е исправен (матен, миризлив и сл) и дали има добар рок на користење? Дали инсулинот е отворен повеќе од 30 дена на собна температура? Дали сте примиле болусен инсулин за оброк? Дали привремената базална доза ја користите правилно? Дали сте јаделе нешто невообичаено со висок или низок гликемиски индекс ? Дали има промена во другите лекови кои ги земате?

Кетони во урина 1. Давајте болус за висок шеќер во крвта на секои 2-3 часа и земајте 250ml вода или чај без шеќер на секои 30 минути се додека не се исчистат кетоните. 2. Избегнувајте физичка активност доколку шеќерот во крв е над 15mmol/l 3. Доколку шеќерот во крвта е над 14 mmo/l по две корекции, додате инсулин преку инсулинско пенкало со истата доза на инсулин како преку пумпата. Доколку кетони останат присутни во урината и не се чувствувате добро, јавете се на вашиот доктор.

Предупредувања за здравјето Разговарајте со вашиот доктор доколку имате некое од следниве состојби: • Траума • Гадење • Повраќање • Висока температура над 38 степени • Хипогликемија • Непрепознаена хипогликемија • Хипергликамија • Хипотироза • Хипертироза • Сериозна инфекција Доколку имате сериозна болка, зацрвенување или чешање на местото на канилата од инфузискиот сет, контактирајте го вашиот доктор. Други значајни предупредувања • Нарушување на бубрези • Нарушување на црн дроб • Пореметување во исхрана • Очни нарушувања • Кардиоваскуларни болести • Гастропареза • Необајснета хипогликемија

Чување на инсулин Ве молиме земете ги во предвид препораките за чување на инсулин од производителот. Во понатамошниот текст се прикажани општите принципи на чување на инсулин. Инсулинот со кратко дејство потребно е да се чува во фрижидер на температура од 3-7 степени. Доколку се отвори, истиот може да се користи во наредните 28 дена без разлика дали стои на соба температура или во фрижидер. 100

Неотворен инсулин се чува во фрижидер и рокот на употреба е означен на пакувањето.

Превенција на инфекција Миење на рацете и дезинфекција на местото на апликација на инфузискиот сет се важни за превенција на инфекција на кожата. Потреба е ротација на местото на апликација на сетот на секои 2-3 дена. Проверувајте го местото на апликација два пати на ден и тоа наутро и навечер. Вимавајте на: • Оток • Болка • Зацрвенување • Температура • Необјаснета хипергликемија • Гадење и повраќање Разговарајте за овие симптоми со вашиот доктор за да најдете решение на проблемот. Како да се избегне инфекцијата на кожата • Измијте ги рацете пред промена на инфузискиот сет • Местото на апликација на стариот сет исчистете го со алкохол • Местото на апликација на новиот сет исчистете го со алкохол • Не ги мешајте стариот и новиот инфузиски сет • Оставете го местото на апликација да се исуши природно. • При промена на инфузискиот сет, внимавајте на хигиенските услови

Медицински отпад Секојдневната грижа за дијабетесот е поврзана со остри предмети како ланцеи игли, резеровари, шприцеви и сл. Овие материјали треба да се отстранат во отпад и тоа со намален ризик од повреда. Отстрануваањето на овие остри предмети потребно е да се прави во пластични контејнери. Ве молиме да ги следите препораките: • Не го фрлајте острите предмети во ѓубре • Не ги фрлајте острите предмети во тоалетна шолја • Отстранте ги острите предмети во пластичен контејнер или пластично шише од детергент • Откако ќе се наполни контејнерот, затворете го и залепте го. Поставете го ѓубре • Иглите и ланцетите не се рециклираат

Елементарна непогода Елементарна непогода претставува состојба кога не може да се обавуваат секојденвните рутински процедури и тоа во случај на поплава, земојотрес, пожар, недостаток на електрична енергија. Оваа состојба може целосно да го наруши здравјето кај лица кои користат инсулинска пумпа. Поради тоа потребен е претходен план за сите видови на непогоди. Припремете се за промена на рутината • Проверувајте го шеќерот во крв почесто • Внимавајте на знаци за хипоглиекмија и хипергликемија Доколку не се чувстувате добро или ви недостасува лекови и храна, контактирајте го вашиот доктор. Доколку не можете да го направите тоа: • Одете во најблиската болница • Јавете се во полица • Јавете се во црвениот крст 101

Медицински материјали во случај на итност Проверете ги материјалите на секои три месеци (внимавајте на рокот на употреба) • Инсулин со кратко дејство • Резервоари и инфузиски сетови • Алкохолни марамчиња (алкохол и памук) • Батерии за пумпата и глукоемтарот • Ленти за гликемија и кетони во крв или урина • Ланцети • Глукагон • Рецепти за сите лекови • Индентификациска картичка за дијабетес и контакт телефон • Сите други лекови Во случај пумпата да се расипе, дополнете со: • Инсулин со долго дејство • Инструкции за префрлување од инсулинска пумпа на интензивирана инсулинска терапија Храна во случај на елементарна непогода • 4 литри вода на ден (најмалку за една недела) • 6 пакувања овошен сок • 250 гр. тврди бомбони или глукозни таблети • Конзервирана туна и пилешко месо • Солени крекери • Едно пакување путер • Житарки • Конзервирано овошје и зеленчук • Отворач за конзерви • прибор за јадење • комплет материјали за дијабетес

102

17. CASE STORIES – ИЗЈАВИ 14 год. девојче со дијабетес 10 години 39 год. маж со дијабетес 4 години 27 год. жена со дијабетес 6 години, мајка на едно дете Родители на 5 год. дете, со дијабетес 2 години

14 год. девојче со дијабетес 10 години За мене дијабетесот е многу нормална работа, бидејќи јас израснав со него, како и знам многу лица кои имаат дијабетес. Во основно училиште не сакав да одам, бидејќи требаше да давам инсулин пред секое храна. Сите други може да јадат што сакаат, а јас требаше секогаш да размислам што можам да јадам. За мене тоа беше многу чудно. Често пати бев отргнуван од средината поради мојот дијабетес. Сега, животот ми се промени со инсулинска пумпа. Луѓето околу мене знаат за дијабетесот и инсулинската пумпа. Иако понекогаш ме прашуваат: “Ти имаш дијабетес, зарем тоа не е страшно?” Јас не се чувствувам дека имам дијабетес, едноставно треба да примам инсулин преку пумпата и да го проверувам шеќерот во крвта. Се чувствувам многу подобро откако ја имам пумпата. Некако се што правам е многу полесно. Само треба да притиснете на копчињата. Многу е интресно кога треба да го проверам шеќерот во крвта на јавно место. Луѓето околу мене ме гледаат и се чудат. Се навикнав на такви реакции и воопшто не ми смета. Едноставно тоа го правам за мое добро. Кога сакам да пливам, едноставно ја откачувам пумпата. Катетерот останува на мене и по завршување повторно ја приклучувам. Глукометарот ги праќа податоците за вредноста не шеќер во крв директно во пумпата. Кога возам велосипед, не треба да земам дополнителна храна, едноставно ја намалувам базалната доза за 40% со притискање на копчињата. Мојот живот е многу поедноставен со пумпа. Мој совет: Одете на камп за дијабетес, бидејќи само на тој начин ќе дознаете како се чувстуваат другите лица со дијабетес кои се на ваша возраст. Ќе научите многу работи и ќе си поминете убаво. Сите ние имаме ист проблем, а заедно можеме да си помогнеме.

39 год. маж со дијабетес 4 години Требаше определено време додека се дијагностицира мојот дијабетес. Не внимавав на моето здравје. Мислев дека мојот начин на живот и работата прави да слабеам. Изгубив 18 килограми и пиев околу 8 литри течности на ден. Кога отидов на доктор, дијагнозата беше многу брза и едноставна. Вредноста на шеќерот во крвта беше многу висока. Знаев што значи дијабетес, но што точно претставува не бев свесен. Не бев свесен дека потребен е режим во исхрана, борење на лебни замени, физичка активност. За мене тоа беше катастрофа. Не можев да прифатам дека треба да примам инсулински инјекции и да го мерам шеќерот во крвта. Поради варијациите на шеќерот во крвта и лошите вредности на A1c, докторите предложија инсулинска пумпа. Во почетокот за мене беше чудно, како таа пумпа ќе ја носам постојано со мене. Размислував многу, разговарам со други лица кои носат пумпа, и прифатив. Требаше неколку месеци додека се подеси пумпата. Сега, живеам нормален живот повторно и можам да се справувам со секојдневните обрвски бидејќи сум приватен стопанственик. Моите деца ја прифатија новонастаната состојбата. Мојата ќерка е многу внимателна кога си играме, бидејќи знае дека носам пумпа. Помалиот син понекогаш ќе закачи некоја играчка на ременот и ќе каже: “јас имам пумпа иста како кај тато”. 103

За мене, пумпата претставува вистинскиот избор доколку имате дијабетес и можете да водите екстремно активен живот, бидејќи овозможува најдобар начин за контрола на шеќерот во крвта. Мој совет: Немојте да се грижите премногу. Дијабетесот е состојба која ве принудава да живеете повеќе свесно и да имате контрола и грижа врз себе си.

27 год. жена со дијабетес 6 години, мајка на едно дете Имам дијабетес од својата 21 годишна возраст. Во почетокот комплетно се откажав од колачите и чоколадата. Почнав да примам инсулински инјекции неколку пати на ден и да го проверувам шеќерот во крвта исто така неколку пати. Во почетокот тоа беше несреќно време за мене. Одсекогаш сакав да имам семејство и да имам деца, да се грижам за нив. Откако го добив дијабетесот, некако не се чувствував сигурна дека ќе можам останам бремена и да имам здрави деца. Докторите ми кажаа дека мојот дијабетес е нестабилен. Тоа го забележував поради високите варијации на шеќерот во крвта во текот на деновите. Тие ми предложи да поставиме инсулинска пумпа, заедно со систем за континуирано мерење на шеќерот. Сега, вредностите на просекот, A1c се под 6.5%. Еве како е мојот ден: Границите на шеќерот се поставени во пумпата. Кога вредноста на шеќерот ќе пад под 4,4 mmol/l или ќе се качи над 7,8mmol/L, пумпата почнува да вибрира или да дава звучен сигнал. Тоа значи дека потребно е да направам корекција, да земам храна или да дадам инсулин преку пумпата. Не постои подобар начин за добри вредности на шеќерот од самите вас. Од друга страна, имам огромна поддршка од мојот сопруг. Многу е важно да семејството и најблиските знаат доволно за дијабетесот во случај да е потребна помош. Бременоста помина во најдобар ред, со редовни контроли. Сега имаме едно дете и планираме уште едно. Мој совет: Бидете мотивирани и правете се за да го одржувате шеќерот во крвта во нормални граници. Само на овој начин можете да имате удобен и квалитет живот со дијабетес. Можете да правите се она што го прават и останатите, како спортски активности, одмор и сл.

Родители на 5 год. дете, со дијабетес 2 години Нашето дете го доби дијабетесот на три годишна возраст. Во почетокот пиеше многу вода навечер, а пелените беа секогаш влажни. Некако почуствувавме дека детето не е тоа што беше од претходно. Тоа беше опседнато дека постојано треба да има шише со вода до него. Го однесовме на доктор, каде ни кажаа дека нашето дете има дијабетес. Си поставуваме милини прашања: што ќе биде со него, каква иднина ќе има. Почнавме да се обвинуваме самите себеси, дека нешто сме згрешиле. Ни беше тешко да прифатиме дека нашето дете има дијабетес и треба да прима инсулин. Инсулинската пумпа го направи нашиот живот многу поедноставен. Глукометарот ја испраќа вредноста на шеќерот во крвта директно во пумпата, а таа може да предложи определена доза на инсулин за храната и вредноста на шеќерот. Во почетокот ни беше чудно, кога докторите ни кажуваа дека не треба да имаме граници во исхрана, физичка активност и дека можеме да бидеме слободни со времето за храната. Нашето дете сака да оди кај баба и дедо. Исто така и тие ги знаат основните работи за пумпата. Во почетокот бевме фрустрирани, бидејќи не можевме да имаме контрола врз дијабетесот. Сега е многу поинаку. Наш совет: Добро е и многу е важно да се сретнат други семејства каде има дијабетес и да се размени искуството со родителите. Секој има свој начин за справување со дијабетесот.

104

18. ПРОВЕРЕТЕ ГО ВАШЕТО ЗНАЕЊЕ Прашање бр.1 За колку време по оброк, шеќерот во крв се враќа на нормално ниво? а) 2-3 часа б) 1.5-2 часа в) 1 час Точен одговор б

Прашање бр.2 Колку грама јаглехидрати содржи една лебна замена (лебна единица)? а) 12-15 gr б) 20-25 gr в) 10 gr Точен одговор а

Прашање бр.3 Замените на лебни единици се базираат на специфична количина на порција од слична храна Точно Неточно Точен одговор Точно

Прашање бр.4 Мастите од храната може да го одложат покачувањето на шеќерот во крвта неколку часа по оброкот Точно Неточно Точен одговор Точно

Прашање бр.5 Колку грама јаглехидрати има во следнава храна: сендвич (2 парчиња леб) со кашкавал и пилешко месо, едно мало јаболко и мала чаша сок) а) 32 gr б) 72 gr в) 48 gr Точен одговор в

Прашање бр.6 Паметните инсулински пумпи имаат калкулатор на болусот кој се пресметува количина на инсулин врз база на шеќер во крв, храна и претходна доза на инсулин Точно Неточно Точен одговор Точно

105

Прашање бр.7 Колку често треба да се менува инфузискиот сет? а) 2-3 дена б) 3-5 дена в) 5-7 дена Точен одговор а

Прашање бр.8 Грижата за местото на инфузискиот сет може да превенира инфекција. Точно Неточно Точен одговор Точно

Прашање бр.9 Кое место најчесто се препорачува за поставување на инфузиски сет? а) нога б) рака в) стомак Точен одговор в

Прашање бр. 10 Како се дава инсулин во случај на висок шеќер во крв и присуство на кетони? а) инсулинска пумпа б) инсулинско пенкало в) не се дава инсулин, само физичка активност Точен одговор б

Прашање бр. 11 Во случај на присуство на кетони, потребно е да се земаат течности преку уста. Точно Неточно Точен одговор Точно

Прашање бр. 12 Во случај на хипогликемија, најдобро е да се земе: а) едно парче леб б) една чаша сок в) една чаша млеко Точен одговор в

Прашање бр. 13 Во случај на хипогликемија и повторна хипогликемија, потребно е да се земе: а) прво 15 gr и потоа уште 15 gr чисти јаглехидрати б) прво 30 gr и потоа уште 15 gr чисти јаглехидрати в) прво 30 gr и потоа уште 30 gr чисти јаглехидрати Точен одговор а

106

Прашање бр. 14 Потребно е да се најде причината за хипогликемија. Точно Неточно Точен одговор Точно

Прашање бр. 15 Кога чувствувам дека имам хипогликемија, потребно е да примам глукагон. Точно Неточно Точен одговор неточно

Прашање бр. 16 Кога не се чувствувате добро и немате апетит, потребно е да ја исклучите пумпата. Точно Неточно Точен одговор неточно

Прашање бр. 17 Кога сте болни, потребно е да го проверувате шеќерот во крв на секои: а) 2-4 часа б) 6-8 часа в) 8-10 часа Точен одговор а

Прашање бр. 18 Најчесто е потребно помала количина на инсулин за време на физичка активност. Точно Неточно Точен одговор Точно

Прашање бр. 19 За превенција на хипогликемија при умерена физичка активност, потребно е а) земе оброк и да се намали дозата на инсулин б) да се исклучи пумпата в) не е потребно ништо да се направи Точен одговор а

Прашање бр. 20 Физичката активност исто влијае кај различни лица со дијабетес. Точно Неточно Точен одговор неточно

Прашање бр. 21 Доколку базалните дози се подесени правилно, постои можност за прескокнување на оброк. Точно 107

Неточно Точен одговор Точно

Прашање бр. 22 Потребно е да се програмираат базалните дози секој ден. Точно Неточно Точен одговор неточно

Прашање бр. 23 Која храна треба да се користи при тестирање на базалната доза. а) храна со мала количина на масти б) храна која знаете да ја пресметата в) а и б Точен одговор в

108

19. INDEX Active Insulin – Болусен инсулин које е испорачан во телото, но сеуште не е целосно искористен. Alarm History – Прикажува листа на последни 12 аларми/грешки кои се појавиле на пумпата. Alarms – заштитна функција која прикажува дека нешто невообичаено се случило со пумпата и е потребно ваше внимание и превземање на определени чекори. Alert – индикација за предупредување како што е слаби батерии, ниско ниво на инсулин во резервоарот. Auto Off – заштитна функција која овозможува стопирање на сите испораки на инсулин по претходно дефиниран период на неактивност на копчињата на пумпата. Basal Rate – инсулин кој се испорачува континуирано во мала доза во определен временски период и ја одржува гликозата на нормално ниво меѓу оброци и преку ноќ. Базалната доза е слична како излачувањето на инсулин од панкреасот. Basal Review Screen – овозможува преглед на вкупната испорака на инсулин како базална доза. Beep – претставува звук од пумпата за време на програмирањето, како и за време на сигнал за аларм или грешка на пумпата. BG Reminder – претставува потсетник за проверка на гликоза по давање на болусен инсулин. Block – забранува пристап до определени функции на пумпата. Glucose Targets – целните вредности на гликозата се индивидуални и тие се поставуваат од страна на докторот. Тие може да бидат од 4.4 до 7.8 mmol/L наутро и пред оброк, како и до 10.0 mmol/L по оброк. Bolus – претставува доза на инсулин за да ја намали гликозата по оброк или пак да ја врати гликозата кога е зголемена од било која причина. Bolus History – ги прикажува последните 24 испораки на болусен инсулин. Bolus Wizard™ Calculator – дополнителна фукција која овозможува пресметување на болусен инсулин врз база на количина на јаглехидрати, ниво на гликоза и активен инсулин. Carb ratio (carbohydrate ratio) – се користи за броење на јаглехидрати и претставува количина на грами/замени на јаглехидрати кои ги покрива една инсулинска единица. Carb units – вид на внес на јаглехидрати во пумпата која може да биде грами или лебни единици. Correction Bolus – болусна доза на инсулин за намалување на гликозата и доведување до нормална вредност. Correction Factor – преставува за колку mmol/l се намалува гликозата од една единица инсулин. Ова подесување го прави докторот. Daily Totals – овозможува преглед на вкупната испорака на инсулин како базална и болусна доза. 109

Dual Wave Bolus – испорака на нормален болус во комбинација со продолжен болус. Easy Bolus – овозможува испорака на болусен инсулин без да се гледа екранот на пумпата со користење на копчето UP, како и далечинскиот управувач. Exch ratio (Exchange ratio) – се користи кога за броење на јаглехидрати каде се користат лебни единици/замени. Претставува количина на инсулин за покривање на една лебна замена. Exchange System – групи на храна кои содржат иста количина на јаглехидрати и служат за поедноставно пресметување на оброците кај лицата со дијабетес. Express Bolus – копче на пумпата кое овозможува директна испорака на болусен инсулин. Fine Tuning – мали подесувања на базалните дози кои овозможуваат подобрување на на вредностите на гликозата. Fixed Prime – испорака на точна количина на инсулин за да се наполни канилата од инфузискиот сет. Се користи пред поставување на сетот на телото. Ins sensitivity (insulin sensitivity) – претставува количина на гликоза која с енамалува од една единица на инсулин.. Insulin to Carbohydrate Ratio – количина на инсулин што е потребен за покривање на определена количина на јаглехидрати. Insulin Type – Вид на инсулин кој се користи во инсулинска пумпа: U100 fast-acting или U100 regular. Link – претставува безжична врска на глукометар со пумпа преку која се пренесуваат податоците за глукозата во пумпата. Low Reservoir Alert – предупредување кое прикажува дека има уште мала определена количина на инсулин пред резервоарот комплетно да се испразни. Manual Prime – количина на инсулин која е потребна да се наполни инфузискиот сет пред да се постави на телото. Maximum Basal Rate – сигурносна граница за количина на базален инсулин кој што може да се испорача. Maximum Bolus Limit – сигурносна граница за количина на болусен инсулин кој што може да се испорача. Normal Bolus – количина на инсулин кој се испорачува веднаш за определена потреба како храна, зголемено ниво на гликоза. Nutrition Label – ја прикажува содржината на храната во форма на јаглехидрати, протеини и масти како и како калории, витамини и минерали. Pattern – овозможува да се програмираат различни базални дози (Pattern A, Pattern B), кои се ја карактеризираат дневната активност кои се разликуваат за викенд или работни денови. Reservoir – пластичен цилиндар каде се чува инсулинот во пумпата. Резервоарот е потрошен материјал. 110

Resume – овозможува повторна испорака на базален инсулин по стопирање на истата. Rewind – овозможува враќање на моторот на пумпата во почетна положба за да може да се постаави нов сет. Rewind Complete – прикажува дека враќањето на моторот на пумпата е завршено. Self-Test – опција која овозможува тестирање на пумпата за да се потврди дали истата работи исправно. Square Wave Bolus – испорака на болусен инсулин за определен временски период од 30 минути до 8 часа. Standard Pattern – Базална доза за секојдневна употреба. Status Screen – прикажува определени операции на пумпата, како што е испорака на инсулин, подесување на пумпата, состојба на резервоар и батерија и сл. "Step" – инкремент за кој се зголемува количината на инсулин која се испорачува преку Easy Bolus. Suspend – ја стопира пумпата, како и сите испораки на инсулин. Temporary Basal Rate – привремена базална доза која се програмира со зголемување или намалување на дозата за определен временски период. Transfer Guard –конектор кој го поврзува резервоарот на пумпата со виалот на инсулинот. Vibrate – вид на сигнал, кој овозможува вибрација наместо звук.

111