Waardestelling station Arnhem Velperpoort

Arnhem VelperStation

Arnhem Velperpoort Onderdeel van

De Collectie

Cultuurhistorische waardestelling

Crimson

Arnhem VelperStation

Arnhem Velperpoort Onderdeel van

De Collectie

Redactie Miguel Loos - Bureau Spoorbouwmeester Noor Scheltema - NS Stations Roderick Jacobs - NS Stations

Cultuurhistorische waardestelling

Crimson februari 2015

Stations in een wereld van verandering Het is meer dan 175 jaar geleden dat de eerste trein ging rijden in Nederland. In al die jaren is een unieke verzameling van stationsgebouwen ontstaan met een veelheid aan afmetingen, stijlen en materialen. De historische ontwikkeling van de spoorwegen en stationsgebouwen is in deze diversiteit terug te zien. De stations zijn ongeacht hun bouwperiode continu aan veranderingen onderhevig: Van het verdwijnen van aparte bagage afhandeling tot het inpassen van OV-chipkaart poortjes.

Het is bijzonder dat ondanks deze grote veranderingen, de stationsgebouwen uit de 19e eeuw dagelijks nog tienduizenden mensen bedienen met uiteenlopende voorzieningen. Dit oude en jongere stationserfgoed verdient dan ook speciale aandacht. Het stationserfgoed is een enorme kans om reizigers en betrokkenen mee te nemen in het verhaal van de spoorwegen in Nederland door de tijd heen. Door het bewaken, herstellen en ‘oppoetsen’ van de unieke kwaliteiten van het stationserfgoed blijven stations bijzondere en aansprekende plekken.

Stationserfgoed en De Collectie ProRail en NS Stations voelen zich als gezamenlijk eigenaar van alle stations in Nederland verantwoordelijk voor dit vastgoed met maatschappelijke waarde. Daarom is samen met Bureau Spoorbouwmeester door Crimson Architectural Historians, Urban Fabric en SteenhuisMeurs onderzoek gedaan naar de cultuurhistorische waarde van voor- en naoorlogse stations. Aan de hand van inventarisaties zijn vijftig stations geselecteerd met de hoogste cultuurhistorische waarde die zijn omgedoopt tot De Collectie. Daarbij is uit ieder cluster van gelijksoortige stations telkens het gaafste, beste exemplaar, qua interieur en exterieur, toegevoegd.

NS Stations en ProRail hebben De Collectie sindsdien omarmd en de verantwoorde omgang met deze waardevolle stations als belangrijk thema aangemerkt.

Waardestellingen Na vaststelling van De Collectie bleek diepgaand onderzoek nodig om bij het plannen van stationsverbouwingen gerichte aanpassingen te kunnen doen om de cultuurhistorische waarde te herstellen en te bewaken. In 2012 is besloten om voor alle stations uit De Collectie een Cultuurhistorisch Onderzoek en Waardestelling, kortweg Waardestelling, uit te laten voeren door gespecialiseerde onderzoeksbureaus. De mate waarin een stationsgebouw kan functioneren als station blijkt essentieel voor de cultuurhistorische waarde. Daarom zijn door Bureau SteenhuisMeurs speciale richtlijnen opgesteld, waardoor het functioneren van het station als rode draad door iedere Waardestelling loopt.

Kaders van aanbevelingen ProRail en NS Stations zijn zich bewust van de kracht en waarde van het stationserfgoed. Vanuit dit perspectief zijn onafhankelijk experts gevraagd om de Waardestellingen op te stellen.

Vooropgesteld, NS Stations en ProRail hebben de intentie om de conclusies en aanbevelingen uit de Waardestellingen te volgen.

Echter, functionele eisen of financiële en juridische kaders kunnen maken dat sommige aanbevelingen niet, niet geheel of niet direct haalbaar zijn.

Desondanks nemen NS Stations en ProRail alle aanbevelingen serieus omdat hiermee de juiste discussies gevoerd kunnen worden. We willen graag met de belanghebbenden in gesprek gaan over hoe we gezamenlijk de cultuurhistorische waarde van het stationserfgoed kunnen borgen. Met als doel om de reizigers goed functionerende en aangename stations te bieden.

De Waardestellingen geven waardevolle inzichten voor het ontwikkelen van een visie en ontwerp bij stationsverbouwingen en worden zodoende al vanaf de eerste fase van ieder project geraadpleegd. De meerwaarde van deze rapportages heeft ProRail en NS Stations doen besluiten om ook voor monumentale stations buiten De Collectie een waardestellend onderzoek op te laten stellen.

ProRail, NS Stations en Bureau Spoorbouwmeester zijn trots op de reeks Waardestellingen die door jaren van succesvolle en nauwe samenwerking tot stand zijn gekomen. Met de kennis die door de Waardestellingen aanwezig is zal de cultuurhistorische waarde van de Nederlandse stations de aandacht krijgen die het verdient.

Veel leesplezier met de beschrijving van de rijke cultuurhistorie en architectonische kwaliteiten van de stations.

April 2016 NS Stations ProRail Bureau Spoorbouwmeester

Contact: waardestellingen@nsstations.nl

2

___

-

I

Station ‘nh@m Arnhem Velperpoort VeIperEo9 Cultuurhistorisch onderzoek en waardestelling f..

1

1

CRIMSON, februari 2015 201

7

2

Station Arnhem Am hem Velperpoort Cultuurhistorisch onderzoek en waardestelling

1

CRIMSON, februari 2015 iuiz •ivri, reruari

2

Inhoud 05

05.

Inleiding

12 12

in het Arnhem Velperpoort in bet spoorwegnetwerk

18 18

Historische kaartenreeks Arnhem Velperpoort

24

Stedenbouwkundige situatie

47 .........................................

47

3

(1953) - Koen Station Arnhem Velperpoort (1953) Koen van der Gaast Station Station binnen binnen het oeuvre van van Koen Koen van der Gaast Stilistische duiding Arnhem Velperpoort (1953) (1953) Architectuur Arnhem Velperpoort (1953) -

54

62

76

76

81 81

88

104 104

105 105

108 108

114 114

115

117 117

Aanbevelingen (1953) – Koen Station Station Arnhem Velperpoort (1953) Koen van van der Gaast (1988) - Rob Station Station Arnhem Velperpoort (1988) Rob Steenhuis

118

Bibliografie Bibliografle

(1988) - Rob Station Arnhem Velperpoort (1988) Rob Steenhuis Station Station binnen binnen het oeuvre van van Rob Rob Steenhuis Stilistische duiding Arnhem Velperpoort (1988) (1988) Architectuur Arnhem Velperpoort (1988) -

Waardering Waarde ring (1953) – Koen Waardering station Arnhem Velperpoort (1953) Koen van der Gaast (1988) – Rob Waardering station Arnhem Velperpoort (1988) Rob Steenhuis —

—

— -

II__

I

4-

L

A\

4

Inleiding In deze cultuurhistorische waardestelling worden twee stationsgebouwen In stationsgebouwen 1953, ir. Koen behandeld. behandeld. Een Een haltegebouw uit 1953, ontworpen Koen van van der Gaast ontworpen door ir.

(1923-1993), en een haltegebouw uit 1988 1988 van de hand ir. Rob (1923-1993), hand van van ir.

Rob Steenhuis 1949). Beide architecten (geb. architecten waren waren langere tijd (geb. 1949). tijd als architect werkzaam bij bij de Nederlandse Spoorwegen realiseerden een een aanzienlijk aantal aantal stationsgebouwen Spoorwegen en realiseerden stationsgebouwen in Nederland. in Nederland.

Collectie’, een in ‘De Beide haltegebouwen De Collectie’, een verzameling van vijftig haltegebouwen zijn opgenomen in NS, stationsgebouwen die door de NS, ProRail en het Bureau Spoorbouwmeester ProRail Bureau stationsgebouwen zijn aangewezen als gebouwen die vanwege hun hun cultuurhistorische waarde met bijzondere aandacht behandeld behandeld dienen te worden. worden. De vijftig stationsgebouwen vertellen niet alleen alleen een verhaal verhaal over de culturele ontwikkeling van van het treinverkeer Nederland, maar vormen daarnaast een in Nederland, in een unieke unieke staalkaart van van de veelzijdige architectuurproductie van de tweede helft heift van van de negentiende nu. Van Van negentiende eeuw tot nu. in 2005 door de gemeente Arnhem geclassificeerd der Gaasts haltegebouw is in geclassificeerd als gemeentelijk monument. monument.

Bij kunnen we twee ‘kleuren’ kIeuren’ binnen binnen deze Bij station Arnhem Velperpoort kunnen staalkaart naast elkaar zien.

De overeenkomst tussen deze twee gebouwen zien. tussen architectuur’1,1, dat is dat ze ondergebracht kunnen kunnen worden bij moderne architectuur’ bij de ‘moderne wil zeggen, wil zeggen, het zijn architectonische objecten die niet langer als voortzetting classicisme, gotiek, gezien kunnen worden worden van historische bouwstijlen gezien kunnen bouwstijlen zoals classicisme, gotiek, of renaissance. renaissance. De breuk met deze historische bouwstijlen vond bij Nederlandse bouwstijlen vond bij de Nederlandse in het Interbellum spoorwegarchitectuur plaats in Interbellum met de bouw van van station station Amsterdam Amstel en en station station Amsterdam Muiderpoort, hand van van Muiderpoort, beide van de hand (1 888-1978). Functionalisme en H.G.J. H.G.J. Schelling (1888-1978). en rationalisme werden vanaf dit moment de leidende motieven. motieven.

Als na de Tweede Wereldoorlog een groot aantal aantal stationsgebouwen moeten stationsgebouwen moeten worden herbouwd als gevolg van oorlogsschade wordt het modernisme worden herbouwd modern isme de gevoig 5

1) De term term ‘moderne architectuur’ architectuur moet niet verward verward worden met ‘modernistisch ‘modernistisch architectuur’ architectuur of ‘modernisme’. ‘modernisme.

1) functiona!isme is een een stroming binnen binnen de moderne architectuur waar de rationele ratione!e en en Het modernisme of functionalisme functione!e aspecten van een een gebouw bepalend functionele aspecten van bepa!end werden geacht bij de vormgeving en representatie. representatie.

Gaast, de dominante architectuurstijl architectuurstijl bij bij de Nederlandse Spoorwegen.

Spoorwegen. Van der Gaast, 1953, ontwerper van van het Velperpoortstation zich een uiterst trouw Velperpoortstation uit 1953, toont zich volgeling van van de modernistische uitgangspunten. zal uitgangspunten. Deze manier van ontwerpen ontwerpen zal in zwang blijven tot eind jaren zeventig in bij de Nederlandse stationsarchitecten. stationsarchitecten. blijven bij Aan deze modernistische/functionalistische modernistische/functionalistische periode komt bij Nederlandse bij de Nederlandse Spoorwegen Iaat een een einde. einde. Dat heeft wellicht te maken maken met het feit dat de Spoorwegen laat rationalistische en en functionalistisch functionalistisch grondgedachte van het modernisme goed aansloot bij NS. Pas met het aantreden aantreden van van een nieuwe bij de bedrijfscultuur van de NS. Steenhuis, in de jaren tachtig - waaronder Rob Steenhuis, generatie stationsarchitecten stationsarchitecten in in. de architect van van de huidige Velperpoortstation - kwam kwam daar verandering in.

Voor deze jonge architecten architecten is niet langer de functionaliteit allesbepalend. allesbepalend. De in sommige gevallen zelfs ronduit stationsgebouwen stationsgebouwen uit de jaren tachtig zijn zijn in in die periode extravagant en en spectaculair. Met soberheid soberheid en reductionisme wordt in radicaal radicaal afgerekend.

Steenhuis’ Velperpoortstation een typische voorbeeld voorbeeld afgerekend. Steenhuis’ Velperpoortstation is daar een van. in de negentiende-eeuwse van. Voor een een eenvoudige halte halte in negentiende-eeuwse gordel gordel van Arnhem werd een een relatief royaal royaal gebouw neergezet dat feitelijk niet meer huisvestte dan een een klein klein plaatskaartenkantoor en en twee technische ruimten. ruimten. Het gebouw laat Iaat zich niet langer verklaren uit louter functionele of logistieke aspecten. verkiaren logistieke aspecten. in dat opzicht kunnen Soms is het zelfs ronduit irrationeel irrationeel of tegenstrijdig en en in kunnen we bij van ‘postmodernistische bij het Velperpoortstation uit 1988 dan ook spreken van postmodernistische 2 . architectuur’ architectuur’2.

-

-

Ieder leder haltegebouw laat Iaat dus op geheel van een een specifiek geheel eigen wijze iets zien van moment binnen binnen de ontwikkeling van van de Nederlandse stationsarchitectuur. stationsarchitectuur. De gebouwen zijn beide beide interessante architectonische objecten vooral ook objecten maar zijn zijn vooral waardevol waardevol omdat ze naast elkaar iets laten laten zien zien van de veelvormigheid veelvormigheid van de moderne moderne twintigste-eeuwse twi ntigste-eeuwse stationsarchitectuur. stationsarchitectuur.

in een De stationsgebouwen een stadsdeel stadsdeel dat sinds de jaren zeventig te stationsgebouwen zijn zijn gebouwd gebouwd in Armoede, leegstand, kampen had met veel sociale problemen. kampen had problemen. Armoede, leegstand, drugscriminaliteit en en prostitutie bepaalden en de beeldvorming rond rond het bepaalden jarenlang de sfeer en station en en de omliggende wijken. laatste jaren lijkt het tij keren wijken. De laatste tij echter te keren dankzij succesvolle projecten van de gemeente en woningbouwcoöperatie dankzij projecten van woningbouwcooperatie Volkshuisvesting. in het stationsgebied heden nog Volkshuisvesting. Ruimtelijke ingrepen ingrepen in stationsgebied zijn zijn tot op heden 6 2) Verderop in dit rapport zullen zu!!en we hier dieper op ingaan. ingaan.

niet uitgevoerd een actueel actueel vraagstuk hoe het Velperpoort station kan kan uitgevoerd maar het is een aansluiten aansluiten bij bij deze positieve positieve ontwikkelingen. ontwikkelingen.

De opzet van van dit rapport is eenvoudig: eenvoudig: allereerst bespreken bespreken we de stedenbouwkundige ontwikkeling van van het stationsgebied van van Arnhem Velperpoort waarbij van waarbij we ons beperken beperken tot de naoorlogse periode. periode. Daarna volgt een analyse van 1953 waarbij in detail wordt besproken het stationsgebouw uit 1953 waarbij het gebouw in besproken en geplaatst wordt binnen binnen de het oeuvre van Van der Gaast.

Gaast. Vervolgens behandelen behandelen we het haltegebouw uit 1988 Het rapport wordt afgesloten met 1988 van Steenhuis.

Steenhuis. een cultuurhistorische waardering van beide beide haltegebouwen en aanbevelingen haltegebouwen en aanbevelingen voor toekomstige ontwikkelingen en en verbeteringen. verbeteringen.

7

___

A

I

i1

tztk _

_______

1_.

-

I

—

___

A

____

.1

a-•- \

I

8

9

N

—s

Coteio5 o-”-t

--=2

-

\‘•-•.

: ®Kur.sEitk

tsp’-

Sint Aorta -Syhoal

L

- -.

—

Nesnio

ttardtero DL1iJT1 enFreddkze Iaodartoenpiaktijk Eatcald ttektela SV

\

HOt Iatrikariioor 0

P \‘

gC

Mah

Made by Sterre

‘

S ;p

L.

-

‘

.Je5C

LurninairnI

••

!®

Netereatars 0

._,

Karitayr Center ® Getderland

-1

a’ 3.

-.

I

‘—

-c

--A. 3

3

C’

ca -

-

4

E

var 5st Bocletd Fleet Bee Hat Zell Hoatheridel 0

Mediscir teetnjm Demon

__i_

-

Catomita-Poed

sonsbe°

-1

-

-

—

S - -

Deeper

-

tNeramr5 Th StmbLjr BOSCH AFtNH[M

A[Uarr Swap.

Bedrijlsarteerm -

Hoeden Ileederrateller

- —

-

‘:7

•0

-

3,-sbuitensingel

S

1

-

.r\ \—

---A t40

I

-

-SI.

p3ker5° - -

DeHypetheketCentrLni

jim,nefl&flBEI

qenneenite

PadrE tenbremrdt Erotica’

II NV --

Badtiynnp

P’3 Ftdpyp Preiti

r

I

8StiDmJ

() .0

yispIeitl-

Koepelkeak

--

——

4

Gate rlIIde.1S Plain— Doelettstraat‘3 rapsbar TI LaLtirra

f°:

4—

•tp,,

Jattarte Restaurant g Matsutaka -

—S -

‘?

JOhnny vat.

Ucamplern

S Hielorlech (ti)M.jeeam Ametreep

-

EVamtqeILach-Lutherse

I-3 -

-‘

-

a’-

a.

ABN AMBO Bank NP

-

“4-:

“Pc’

Srauamereptnie

S

--

3Dudok Studier Arnherrr

taar (ffAn[uaret Eotcale Mann

4

IS

Copy Shop Amhetmm t Petatetter - -

;ate

Café Nicuwetad

10

Hoqn

a’

Scbuuwburq AmiNe,,,

Is

-

-

1hc!i

•‘

-

ihe Brundeciks

0

I IFTeehnoloqy *

landarte Smuris

.6’

-

audicierm

•—

-

LdckeiMsni!

It r33t1_

AlIerqoInqenmuIsshap ABrI Jainer, en B Niernp

Sonsbe4:

*1

a,

3:

a, a’

:0:

3

1

C

Sch6--p Judith nrr --deuBonm

3 bhav

•

Parkeeeplasts fl

sp1*ts’t

teat

•

0 BLiru KsrmVoga

•.•

Stedelijk Gyrnnnsium Am[iern

— 11 rchool irkserr1

0i

Waterlirfri

3 -

—3.3-.

N

._

eP’ c)

—--

RijnIJnseI —

C)

3

5

® 4

Am hem Arnhem Velperpoort in het spoorwegspoorwegnetwerk netwerk De aanleg van spoorwegen in in de negentiende eeuw werd in in Nederland Nederland in de buurlanden. aanvankelijk minder ambitieus aangepakt dan dan in buurlanden. Auke van der Woud Woud heeft er op gewezen dat deze terughoudendheid terughoudendheid een culturele oorsprong vuur, maar had: in Nederland had: ‘De De volkskracht had had zich zich in Nederland niet gevormd en vuur, gevormd door ijzer en 3 Het was echter niet alleen een wind-en-watercultuur die deze bij wind en water.’ en water.’3 alleen bij terughoudendheid veroorzaakte. Door de aanwezigheid van het zeer fijne en en terughoudendheid veroorzaakte. aanwezigheid van uitgebreide van waterwegen uitgebreide netwerk van waterwegen was het voor de spoorwegmaatschappijen maar zeer de vraag of de grote investeringen in nieuwe spoorlijnen, en investeringen in spoorlijnen, bruggen, bruggen, en stations wel wel terugverdiend konden konden worden. worden.

Nederland, lag dat In België, in 1830 onafhankelijk verklaarde van Nederland, In Belgie, dat zich in heel heel anders. anders. Vanwege het ontbreken ontbreken van goede vaarwegen richting Duitsland Duitsland was de aanleg van van spoorlijnen noodzaak om Nederland Nederland op het spoorlijnen een absolute noodzaak vlak van goederenvervoer tussen tussen Duitsland Duitsland en de Noordzeehavens te kunnen kunnen beconcurreren. beconcurreren. Tien Tien jaar na de onafhankelijkheidsverklaring was het Belgische spoornetwerk grotendeels gereed, een aanzienlijk deel van van de gereed, met als gevolg dat een Nederlandse handel handel kon kon worden worden weggekaapt. weggekaapt. De wegzakkende Amsterdamse handel handel baarde de Nederlandse industriële elite uiteraard uiteraard zorgen. zorgen. Nadat pogingen pogingen om een spoorlijn richting Duitsland Duitsland met particuliere investeringen investeringen te financieren strandden, bood in 1838 aan strandden, Willem II in zogenaamde Rhijnspoor – een bood koning aan het koningWillem hetzogenaamde Rhijnspoor—een mm spoorlijn die min of meer langs de Rijn richting Duitsland moest komen te lopen Duitsland komen lopen spoorlijn Rijn – met overheidsgeld aan In 1842 1842 was het traject aan te leggen en te exploiteren. leggen en exploiteren. In

—

12 12

p. 295.

3) Woud, 2006, 2006, p.

295.

3)

abri, 1893 1893 Vooroorlogse abri,

klaar, in in 1845 werd Arnhem In 1856 komt ook de Amsterdam–Utrecht klaar, Amsterdam—Utrecht Arnhem bereikt. bereikt.44 In (Duitsiand) gereed, spoorlijn tussen tussen Arnhem–Zevenaar–Elten Arnhem—Zevenaar—Elten (Duitsland) waaraan gereed, het lijnstuk Iijnstuk waaraan ook het latere latere station station Arnhem Velperpoort is gebouwd. gebouwd. Het gedeelte tussen Arnhem Centraal Centraal en de oostelijke rand rand van de stad stad is aangelegd een spoordijk aangelegd op een en is tot op heden van grote invloed op de stedelijke structuur van Arnhem. en heden van invloed Arnhem.

Met de Spoorwegwet van van 1860 werd er een een begin van begin gemaakt met de aanleg van in totaal negen Staatspoorlijn A, een onderdeel onderdeel van in negen lijnen Iijnen die op initiatief van de rijksoverheid stand kwamen. kwamen. Het traject van van lijn heden van rijksoverheid tot stand Iijn A loopt tot op heden Deventer, Zwolle, ZwoIIe, Meppel, Arnhem naar Zutphen, Deventer, Heerenveen tot Meppel, Steenwijk, Steenwijk, Heerenveen stuk, van Arnhem naar Zutphen was in Leeuwarden. in 1865 klaar.

Leeuwarden. Het eerste stuk, klaar. in 1879 de lijn Tenslotte opende in van Arnhem naar Nijmegen.

Iijn van Nijmegen.

Over het ontstaan van van de eerste halte Arnhem Velperpoort is niet zoveel zoveel bekend. bekend.

Waarschijnlijk is de halte gebouwd omstreeks 1856 bij tracé van het hettracé bij de opening van Arnhem – Elten.

De halte bestond uit twee houten gebouwen aan weerszijden Elten. bestond houten aan weerszijden van van de spoordijk, een viaduct. viaduct. De gebouwen waren waren gedeeltelijk spoordijk, direct naast een —

13 4) Woud, 2006, p.

292-293. p. 292-293.

Steenstraat, 1890 1890 Velperpoort richting Steenstraat,

op palen en stonden stonden dus op gelijke hoogte met het perron, palen gezet en perron, net als het latere 1953. Het station en het viaduct werden niet integraal latere stationsgebouw uit 1953. integraal ontworpen van samenhang tussen tussen viaduct en en station station geen sprake ontworpen waardoor er van 1912 vervangen was. was. Het negentiende-eeuwse viaduct werd omstreeks 1912 vervangen door het huidige viaduct dat breder was. was. in die jaren vooral De trein trein was in vooral een een vervoersmiddel voor welgestelde burgers en en in het Spijkerkwartier en die woonden woonden er genoeg in en de statige Velperstraat.

Velperstraat.

Op 1918 werd werd de halte echter opgeheven, had dat te maken maken Op 33 juni 1918 opgeheven, waarschijnlijk had met bezuinigingen die doorgevoerd werden als gevolg van het teruglopende van bezuinigingen doorgevoerd gevoig in de Eerste goederenvervoer en de algemene grondstoffenschaarste in Wereldoorlog.

Een jaar eerder was – ook om kosten kosten door contraproductieve Wereldoorlog.55 Een concurrentie te beperken tussen beperken – de noodgedwongen noodgedwongen belangenovereenkomst tussen (HIJSM) en de Hollandse IJzeren lizeren Spoorwegmaatschappij en de Staatsspoorwegen Spoorwegmaatschappij (HIJSM) Staatsspoorwegen66 —

—

5) Vries, Vries, 2012.

2012.

5) van Staatsspoorwegen een particuliere 6) De Maatschappij Maatschappij tot Exploitatie Exp!oitatie van Staatsspoorwegen was een particu!iere onderneming die de door de staat (NRS) In 1890 hadden zij de Nederlandsche Neder!andsche Rhijnspoorweg-Maatschappij (NRS) aangelegde aange!egde spoorlijnen spoor!ijnen exploiteerde. exp!oiteerde. In van de NRS Amsterdam —– Utrecht –— Arnhem Duitse overgenomen.

Arnhem –— Duitse NRS was het Rhijnspoor, overgenomen. De belangrijkste be!angrijkste lijn ijn van Rhijnspoor, de lijn ijn Amsterdam

14 14

rnhem.

Velperpoort.

Houten negentiende-eeuwse stationsgebouw in 1918 1918 is gesloopt. bet huidige viaduct uit Houten stationsgebouw dat in gesloopt. Op Op deze foto is het 1912 zichtbaar. zichtbaar.

1912

(55) getekend (SS) van de getekend waarmee de eerste stappen stap pen waren gezet naar de formatie van later, na de Tweede Wereldoorlog, Nederlandse Spoorwegen. zou de Spoorwegen. Pas 35 jaar later, Wereldoorlog, zou halte Velperpoort heropend worden. heropend worden.

Emplacement Bij van een een emplacement Bij station Arnhem Velperpoort is er niet duidelijk sprake van zoals bij bij grote stationsgebouwen. stationsgebouwen. Hier geen geen goederen- of werkplaatsloodsen, werkplaatsloodsen, aparte seinhuizen seinhuizen of rangeerterreinen. een functie voor rangeerterreinen. Dit station heeft alleen een forenzen, reizigersvervoer, hoofdzakelijk forenzen, waardoor het emplacement eenduidig is. is. reizigersvervoer, hoofdzakelijk De enige bijzonderheid bijzonderheid bij bij het Velperpoortstation Velperpoortstation is dat er twee voorgebouwen voorgebouwen zijn, zijn, Ir. Van beide gesitueerd ten ten zuiden zuiden van de spoordijk aan aan de Ir. Van Muijlwijkstraat.

Muijlwijkstraat. Direct 1953, ontworpen naast het viaduct staat een gebouw uit 1953, ontworpen door spoorwegarchitect Gaast, een Koen Koen van van Gaast, een aantal aantal meter verderop vinden vinden we het voorgebouw van van het Qok 1988 nieuwer station uit 1988 dat van de hand van Rob Steenhuis is.

Ook hij was als station hand van Rob is. hij stationsarchitect in in dienst bij bij de Nederlandse Spoorwegen.

Spoorwegen.

15

grens, waaraan waaraan ook het Velperpoortstation grens, Ve!perpoortstation lag. ag.

1953 werd Het station station uit 1953 werd gebouwd direct naast het al al bestaande spoorwegviaduct uit 1912.

1912. Van Van der Gaasts station werd gebouwd gebouwd op de lokatie in 1918 1918 werd opgeheven. van de halte die in betreden via de opgeheven. Dit station is alleen te betreden trappen van Men kon van het voorgebouw aan aan de zuidzijde van van de spoordijk.

Men kon dus spoordijk. niet via de noordzijde de perrons betreden. in dit verslag betreden. Verderop in zullen we daar versiag zullen 73.) De oorspronkelijke perrons van dieper op ingaan. van ingaan. (Voor tekeningen tekeningen zie p. p. 73.)

1953 zijn dit station station uit 1953 zijn niet meer aanwezig. aanwezig. Het haltegebouw, haltegebouw, dat vroeger plaats loket, is niet meer als station in in gebruik en bood bood aan aan een een wachtkamer en een loket, buurt’, huisvest nu ‘IRIS in de buurt’, een organisatie die gericht is op hulpverlening bij in nu IRIS een bij verslavingsproblematiek. verslavingsproblematiek.

Ongeveer vijftig meter ten westen 1953 bevindt zich het westen van het gebouw uit 1953 huidige stationsgebouw. en de wachtkamers liggen niveau van van stationsgebouw. Het perron perron en liggen op het niveau de spoordijk. Deze perrons zijn ongeveer 175 meter lang en zijn voor een klein en een klein zijn zijn gedeelte overkapt. overkapt.

Reizigers komen komen via een een tunnel aan aan de andere kant van het spoor waar een een trap Centraal) toegang biedt tot het perron wachtkamers. De De perron (richting Arnhem Centraal) en de wachtkamers. tunnel fungeert tevens als fietstunnel fietstunnel en is net als het voorgebouw 45 graden graden gedraaid ten Aan de noordzijde ten opzichte van het spoor. bevinden spoor. Aan noordzijde van het spoor bevinden In zich verder nog enkele fietsenstallingen klein pleintje fietsenstallingen die op een klein pleintje zijn zijn geplaatst. geplaatst. In 1953, heeft het huidige station dus wel tegenstelling tot het station uit 1953, wel een een noordnoordentree entree (zie ook p.

100-1 01). p. 100-101).

Het gebied voor beide voorgebouwen heten. voorgebouwen mag eigenlijk geen stationsplein heten.

Het is een smalle rommelige strook met een fietspad en wat parkeerplaatsen, een en parkeerplaatsen, Ir. Van Muijlwijkstraat en ingeklemd en de spoordijk. Voor het huidige ingeklemd tussen de Ir. station, aan station, Ir. Van aan de Ir. Van Muijlwijkstraat kunnen kunnen treinreizigers overstappen overstappen op het busvervoer. busvervoer.

16

C

.—-I

4

I

-

17

=_,

Ic

Historische kaartenreeks Arnhem Velperpoort

18

1750

N:

19 4 1850

20

1900

______ —

C

k:-

11

-

.i..ii-

21

is....

1950

1

4

07

03 12

02 09 10 06

06

11

14

04

04

13 22

.

08

(2014) Stedenbouwkundige context (2014) Station 1953 1953 - Van 1. Station Van der Gaast Station 1988 1988-- Steenhuis 2. Station Kiarendal 3. Uitgang Uitgang zijde Klarendal 4. Steenstraat 5. Velperweg Velperweg 6. Ir. van Muijlwijkstraat Klarendal 7. Klarendal 8. Roosendaalseweg Roosendaalseweg 9. Opstelplaats taxi’s Parkeerplaatsen 10. Parkeerplaatsen 11. Bushaltes 12. Fiets- en voetgangerstunnel 13. Spijkerkwartier 14. Spoorhoek 14.

-

05 1

..j.

01

\J

23

N

Steden bouwkundige Stedenbouwkundige situatie Station Arnhem Arnhem Velperpoort ligt midden van van een een drietal negentiende-eeuwse Iigt te midden stadswijken ten ten noordwesten noordwesten van de historische binnenstad. binnenstad. Ten zuiden zuiden van van het spoor liggen van elkaar liggen de stadwijken stadwijken Spijkerkwartier en Spoorbuurt die van gescheiden gescheiden worden door de Steenstraat. Deze straat loopt van het Velperplein Velperplein naar station Velperpoort en is van van oudsher een een belangrijke ontsluitingsweg richting Velp, een dorp ten ten noord-oosten noord-oosten van van Arnhem.

Arnhem. De Steenstraat loopt yelp, een onder het viaduct naast het station in de Velperweg. station over in een Velperweg. Aan deze weg zijn zijn een groot aantal negentiende-eeuwse stadsvilla’s gebouwd.

Een heel heel ander karakter gebouwd. Een Klarendal, ten noorden heeft de arbeiderswijk Klarendal, noorden van het spoor. van spoor. De kwaliteit van in de negentiende eeuw al te wensen veel woningen wensen over. over. Naast de woningen liet ook in slechte kwaliteit van van de woningen aan de vuilstortplaats woningen grensde de wijk ook aan waar de gemeente tonnen en en bakken bakken fecaliën fecaliën leegde.

Honderden mensen mensen leegde. Honderden in de directe omgeving van woonden woonden in van deze vuilstortplaats ter hoogte van van de 7 huidige Agnietenplaats.7 Agnietenplaats. in de negentiende eeuw was voor kwetsbare wijken De komst van van de spoorlijnen in wijken als Klarendal geen verbetering.

Doordat het spoor werd aangelegd op een Klarendal werd aangelegd verbetering. verhoogde spoordijk die dwars door de negentiende-eeuwse gordel werd de gordel liep liep werd viaducten, één naast de Hommelseweg wijk slechts toegankelijk via twee smalle viaducten, en en één naast station Velperpoort. rond 1910 Velperpoort. De viaducten zijn weliswaar rond verbreed verbreed88 maar Klarendal Klarendal werd werd door de spoordijk definitief van van het stadscentrum afgesneden. afgesneden.

Klarendal, de Klarendalseweg en de De twee belangrijkste verkeersaders van van Klarendal, Rosendaalseweg, heden dood dood tegen Rosendaalseweg, lopen open tot op heden tegen het spoortalud. spoortalud. De morfologie van het noordoostelijke deel van van de negentiende-eeuwse stadsuitleg is dus sterk beïnvloed beInvloed door de komst van de spoorlijn Duitsland. spoorlijn richting Duitsland.

2012, p.

93 7) Woud, 2012, p. 93.

8) Nusteling, 162.

Nuste!ing, 2004, p. p. 162.

24

stationslokatie

Verwoestingen WOII WOIl Verwoestingen

Tweede Wereldoorlog en wederopbouw Tot de Tweede Wereldoorlog bleef de stedenbouwkundige context rond rond de in hoofdlijnen in lokatie van het Velperpoortstation Een belangrijk ijkpunt in Velperpoortstation in hoofdlijnen gelijk. gelijk. Een de moderne geschiedenis van de stad is de geallieerde operatie Market Market Garden Garden die in in september 1944 voor een een belangrijk deel deel uitgevochten uitgevochten werd langs de Market Garden Arnhemse Rijnoevers. van de militaire militaire operatie Market Garden was om om Rijnoevers. Het doel van kanalen, de Maas, Maas, de Waal de bruggen WaaI en en het meest noordelijk, bruggen over Brabantse kanalen, noordelijk, Arnhem, op de bezetter te veroveren. de Rijnbruggen veroveren. De Britse Britse militairen militairen die Rijnbruggen bij bij Arnhem, in. Het als missie hadden hadden de Rijnbruggen Rijnbruggen te veroveren slaagden daar echter niet in. gevolg verstrekkend voor het verdere verloop van van de gevoig van deze mislukking was verstrekkend bezetting. noorden van de grote rivieren rivieren – en en bezetting. Het Nederlandse grondgebied grondgebied ten noorden dus ook Arnhem Arnhem – werd niet zoals gehoopt voor de kerst van 1944 bevrijd bevrijd maar moest ook de zware hongerwinter onder repressief Duits regime door zien te komen. ko men.

Als gevolg van de strategische ligging bij kwam Arnhem Arnhem zwaar gevoig van bij de Rijnbruggen Rijnbruggen kwam beschadigd uit. Het zuiden zuiden en het zuidoosten van van de binnenstad binnenstad lagen beschadigd de oorlog uit. lagen in puin, totaal in en het centraal centraal station station en puin, het Willemsplein, Willemsplein, het Roermondsplein Roermondsplein en —

—

25 25

stationslokatie

Wederopbouwplan Arnhem

Steenstraat, de straat het stationsplein hadden zware schade opgelopen. stationsplein hadden opgelopen. Aan de Steenstraat, in tussen tussen het Velperpoortstation en en het Velperplein, veel gebouwen Velperplein, lagen lagen ook veel gebouwen in puin. hadden de Duitsers pu in. Daarnaast hadden na de evacuatie systematisch systematisch het 1 huisraad huisraad van de Arnhemse burgers geplunderd en en richting het oosten getransporteerd. getransporteerd. Toen de eerste in april burgers in 1945 terugkeerde april1945 naar wat er over was van hun hun stad waren er nog slechts 150 huizen waren huizen voor bewoning geschikt. geschikt.99 Het Evaquees keren terug naar Arnhen in naarArnhen in 1945.

1945. Verwoeste naoorlogse Arnhem, ook rond rond het Steenstraat, gezien staant onder het gebouwen in in de de Steenstraat, bet gebouwen spoorwegviaduct Velperpoort.

Velperpoort.

Velperpoortstation, Velperpoortstation, kreeg daardoor een een heel heel ander aanzien. aanzien.

Een typische karaktertrek van de bestuurders en stedenbouwkundigen die Een betrokken betrokken waren waren bij onverbloemd als bij de wederopbouw is dat ze de verwoestingen verwoestingen onverbloemd -

_________

26 9) Studiecommissie voor het Stadsplan 1953, p.

13.

Stadsp!an Arnhem, 1953, p. 13.

Geplande situatie

een ware blessing in disguise beschouwden. Het oorlogsgeweld blessing in disguise beschouwden. oorlogsgeweld moest niet alleen toestand, maar, maar, om de woorden leiden leiden tot herstel herstel van van de oude toestand, woorden te gebruiken gebruiken van Arnhem, leiden de Commissie voor het Stadplan Arnhem, leiden tot ‘onvermoede onvermoede mogelijkheden mogelijkheden 10 Burgemeester C.G. (…) (...) tot verbetering en en vernieuwing’.

C.G. Matser bediende zich vernieuwing’.1° van van nog ronkender taalgebruik door te spreken van van de stad stad die als ‘een een Phoenix Phoenix 11 oprees in in vrijwel volkomen nieuwe nieuwe gestalte’. van de stad stad vrijwel volkomen gestalte’.11 Deze benadering van betekende een aantal aantal rigoureuze doorbraken doorbraken met bijpassende modernistische vormgeving. vormgeving.

Bij en de planvorming rondom rondom de wederopbouw van Arnhem Arnhem Bij het onderzoek en lag naast de planning van van de woningen veel nadruk op het oplossen van van de Qok het plangebied verkeersproblematiek. rondom het Velperpoortstation verkeersproblematiek. Ook plangebied rondom Velperpoortstation zou door de aanpassingen aan aan de infrastructuur worden gekleurd. gekleurd. De Venstra, de adjunct-directeur naoorlogse ‘verkeerssurvey’ ir. Venstra, werd geleid door ir. verkeerssurvey’ werd In zijn modellen Gemeentewerken.

Gemeentewerken. In modellen was hij hij uitgegaan uitgegaan van een bevolkingsaantal bevolkingsaantal inwoners, van 130.000 inwoners, een redelijk goed geschatte prognose. van prognose. Daarnaast ging hij hij 27

10) Ibid.

Ibid.

10) 11) Matser, Matser, 1955, 1955, p.

661.

11) p. 661.

\

08 03

10

1950

01

28

Arnhem 1950 1. Historisch centrum Arnhem 2. Velperplein 3.

Rijn Arnhem 1950 Arnhem 1950 4.

Steenstraat 1.

1. Historisch centrum Arnhem 5.

Station Arnhem Velperpoort 2. Velperplein 2.

Velperplein 6.

3. Rijn 3.

Rijn Spijkerkwartier 7.

Klarendal 4.

4. Steenstraat 8.

Centraal Station / Willemsplein 5. Station Station 5.

Arnhem Velperpoort 9.

Spoorbuurt 6. Spijkerkwartier 6.

10.

Roermondsplein 7. Klarendal 7.

8.

8. Centraal Centraal Station Station // Willemsplein 9. Spoorhoek 9.

10. Roermondsplein 10.

Roermondsplein

07

09

05

04 02 06

29

KLARENDAL Ir.Van Deze straat is na na Ir. Van Muijlwijkstraat: Deze en ook uitgevoerd. de oorlog gepland en Voor deze doorbraak moesten moesten veel veel woning woning wijken. Het effect van deze straat is gering omdat het geplande viaduct viaduct (rode pijl) piji) niet is uitgevoerd. (Zie Iuchtfoto van de ook onderstaande luchtfoto aanleg van deze straat.)

Station Arnhen Velperpoort 1953

SPOORHOEK

Nooit gerealiseerde tussen de Ir. Ir. doorbraak tussen Van Muijlwijkstraat Muijlwijkstraat en Roosendaalsestraat. de Roosendaalsestraat.

Later is hier de fietstunnel gekomen fietstunnel gekomen onderdeel uitmaakt die onderdeel van het station uit van 1988

VELPERPLEIN

VELPERPLEIN

SPIJKERKWARTIER

Steenstraat: verbindt het stadscentrum met de Velperweg. Deze straat had na de oorlog veel schade opgelopen.

HISTORISCH CENTRUM

_

•

Velperweg Velperwe’

Roosendaalseweg

Station Arnhem Velperpoort 1953

KLARENDAL —

,_.

oraak of viaduct dat dater Doorbraak er nooit n, ter plaatse van het later kwam, station met fietstunnel. Deze doorbraak zou de Ir. Van doorbraakzou lr.Van verbinden met de Muijlwijkstraat Muijlwijkstraat verbinden Roosendaalseweg.

r 4.

Steenstraat

Ir. Van Muijlwijkstraat lr.Van Muijlwijkstraat in aanleg.

Datering 1961 Datering opname: 1961

r

Velperplein en historisch centrum historisch 30

in 15 15 jaar vervijfvoudigd zou zijn, er van uit dat het autobezit in een prognose zijn, een 12 die achteraf te laag bleek. bleek.12 Om Om de stad klaar te maken maken voor de verwachte toename van van autoverkeer werd werd besloten besloten om cm bestaande straatprofielen te verbreden verbreden en de aanleg van nieuwe wegen zoveel mogelijk te vermijden. wegen zoveel vermijden.

De verbreding van in de stad van straatprofielen die elders in stad werden uitgevoerd uitgevoerd in de Steenstraat – lopend waren waren echter in van het viaduct bij lopend van bij het Velperpoort station tot het Velperplein had weliswaar Velperplein – niet mogelijk. mogelijk. Deze straat had aanzienlijke oorlogsschade opgelopen opgelopen maar dat was niet voldoende om alle panden panden aan de straat te slopen. slopen. Daarnaast was de Steenstraat een belangrijke winkelstraat, het opschalen winkelstraat, zou betekenen betekenen dat de openbare opschalen van de straat zou ruimte voor winkelend winkelend publiek minder aantrekkelijk zou worden. worden. Om Om de Steenstraat te ontlasten werd er besloten besloten ten noorden noorden van de Steenstraat een een parallelweg (als een een soort bypass) aan te leggen tussen het Velperplein en en het bypass) aan leggen tussen Ir. van Muijlwijkstraat. viaduct bij aan te bij het Velperpoortstation, Velperpoortstation, de latere Ir. Muijlwijkstraat. De aan Ir. leggen een totale breedte krijgen van 40 meter. meter. De Ir. leggen vierbaansweg moest een krijgen van van van Muijlwijkstraat zou zou dan dan gaan gaan fungeren fungeren als verkeersweg naar het centrum toe, de Steenstraat zou toe, zou dan dan bestemd bestemd zijn verkeer. Voor de zijn voor het uitgaande uitgaande verkeer.

Ir. van in de tamelijk onbeschadigde aanleg van de Ir. van Muijlwijkstraat moesten moesten in 13 Het succes van Spoorbuurt een een groot aantal woningen worden gesloopt. woningen worden gesloopt.13 deze ingrijpende verkeerstechnische ingreep was natuurlijk van natuurlijk afhankelijk van de flessenhals bij rond de eeuwwisseling bij het spoorviaduct. spoorviaduct. Het viaduct dat rond was gebouwd zou vervangen worden door een een ruimer exemplaar zodat het vervangen worden verkeer van van de Steenstraat gemakkelijk zou zou kunnen kunnen doorstromen doorstromen naar de (zie afbeelding p.27).

Velperweg (zie Iets ten westen van van het Velperpoortstation p.27). lets ten zou er een tweede viaduct worden gemaakt dat de Ir. Ir. van Muijlwijkstraat verbinden, waarmee een van en en de Roosendaalsestraat met elkaar zou verbinden, van de belangrijkste verkeersaders van van de wijk Klarendal Klarendal weer met het stadscentrum verbonden verbonden zou worden. worden.

—

—

Voor de financiering van van dit ingrijpende plan Arnhem plan was de gemeente Arnhem afhankelijk van de rijksoverheid, rijksoverheid, die besloot echter om aan het plan plan maar zeer beperkt bij Ir. van had tot gevolg dat de Ir. van Muijlwijkstraat wel wel kon kon bij te dragen. dragen. Dit had worden worden aangelegd flessenhals’ naast het station station niet kon kon worden worden aangelegd maar dat de ‘flessenhals’ wil zeggen, Ir. van verholpen, viaducten werden werden niet gebouwd en en de Ir. verholpen, dat wil zeggen, de viaducten 31 31

12) Lavooiij, 1990, p.

109.

12) Lavooiij, 1990, p. 109.

13) Lavooij, 1990, p.

111.

13) Lavooij, 1990, p. 111.

IL. ‘Y een lang viaduct bij Velperpoort.

Plan is niet gerealiseerd.

Voorstel voor een Velperpoort. Plan gerealiseerd.

Muijlwijkstraat werd simpelweg een knik op de Steenstraat aangesloten.

De simpeiweg met een aangesloten. De Steenstraat werd nu flu weliswaar ontlast maar de bottleneck bij bij het spoorwegviaduct werd daarmee niet oplost. oplost.

Interessant is wel dat Van der Gaast bij bij zijn zijn ontwerp voor station Arnhem Velperpoort het plan viaducten aan weerszijde als gegeven had plan met de viaducten gegeven had beschouwd.

Dat kunnen we opmaken uit de historische oorspronkelijke beschouwd. kunnen ontwerptekeningen in het tekeningenarchief. ontwerptekeningen in tekeningenarchief. Was het plan plan voor de Steenstraat wel wel volledig uitgevoerd had het haltegebouw op een een eiland eiland gestaan omgeven uitgevoerd dan had door asfalt. asfalt.

Na het stranden stranden van het plan rond plan met de twee viaducten komt de gemeente rond 1963 met een 1963 een nog flog ambitieuzer plan plan waarbij waarbij de spoordijk vanaf het huidige huidige viaduct tot de plaats van de latere latere fietstunnel volledig als viaduct zou worden worden uitgevoerd.

Ir. Van Muijlwijkstraat zou dan direct op de Velperweg kunnen De Ir. kunnen uitgevoerd. De verkeer, en met name worden worden aangesloten. zou dan dan het verkeer, aangesloten. Onder dit grote viaduct zou autoverkeer, vrij kunnen Ir. Van het autoverkeer, kunnen doorstromen. doorstromen. De Ir. Van Muijlwijkstraat kon kon op die manier worden opgewaardeerd tot de belangrijkst verkeersader tussen tussen het Arnhemse stadscentrum en en de noordoostelijke stadsdelen. Bij noordoostelijke stadsdelen.

Bij de leiding van de Nederlandse Nederlandse Spoorwegen werd niet erg enthousiast gereageerd gereageerd op deze

32 32

plannen hen geen plannen omdat de grootscheepse herstructurering voor hen geen voordelen zou opleverden, 1953 nieuwe plan opleverden, integendeel. integendeel. Bij Bij dit nieuwe plan zou het stationsgebouw uit 1953 gesloopt worden worden en een tiental tiental meter oostelijker worden worden herbouwd. herbouwd. Het station station zou met een middenperron worden uitgevoerd; perrons aan weerszijde van de worden van middenperron uitgevoerd; sporen in de bestaande toestand toestand – zou zou namelijk betekenen dat het viaduct sporen – zoals in namelijk betekenen bezwaar, in te breed in breed zou zou worden. worden. Dat middenperron een groot bezwaar, middenperron was voor de NS een de bestaande situatie moesten moesten reizigers naar en vanuit de richting van van Arnhem oversteken; Centraal Centraal / Amsterdam al met een gelijkvloerse overgang het spoor oversteken; in zou dat voor alle reizigers gelden.

Dat zou in de voorliggende plannen zou niet plannen gelden. alleen onpraktisch zijn, situatie. Het zijn, maar ook onveiliger zijn dan de bestaande situatie. middenperron bieden aan trappartijen, het middenperron was namelijk te smal om plaats te bieden stijgpunt moest dus wel wel aan de buitenkant van de sporen gesitueerd worden. Een Een gesitueerd worden. ander punt waar NS over viel viel was de positie van het voorgebouw dan dan nu nu dicht tegen de bebouwing van van de Steenstraat zou komen komen te staan. staan. Een Een derde punt van van kritiek was dat de brede brede verkeerswegen bereikbaarheid van van het station verkeerswegen de bereikbaarheid 14 Het ambitieuze gemeentelijke plan niet bevorderden. kon dus op weinig steun plan kon bevorderden.14 Qok dit plan rekenen rekenen vanuit NS en en dat had had financiële consequenties. kon dus niet consequenties. Ook plan kon doorgaan. doorgaan.

—

—

Sanering en stadsvernieuwing Eind Eind jaren zestig maakte maakte de gemeente Arnhem een ambitieus plan plan om de saneren, dat negentiende-eeuwse stadswijken rondom rondom het Velperpoortstation Velperpoortstation te saneren, in de was eigenlijk nog de nasleep van van het wederopbouwplan. wederopbouwplan. Aan de woningen in oude wijken was weinig onderhoud gedaan, wat verkrotting tot gevolg had. had. De De gedaan, gemeente had had tot dan toe nog weinig ervaring met stadsvernieuwing en paste een een rigoureus recept van van grootschalige sloop en nieuwbouw toe tot grote onvrede van van bewoners, met name in in Klarendal. de bewoners, Klarendal. Naast de verregaande sloop van woningen woningen waren waren er opnieuw plannen om grootschalige verkeersdoorbraken verkeersdoorbraken en een ringweg plannen om te realiseren. realiseren. Deze plannen hielden weinig tot geen rekening met de bestaande plannen hielden stedelijke structuren. structuren. De situatie begon hand te lopen toen de begon pas echt uit de hand lopen toen gemeente door het achterblijven van van subsidies niet voor elkaar kreeg om woningen woningen terug te bouwen bouwen op plaatsten was. plaatsten waar gesloopt was.

Begin Arnhem het Begin jaren zeventig werd door de verkeerskundige dienst van Arnhem oude plan voor het gestrande verkeersplein bij station Velperpoort uit de kast plan verkeersplein bij station gehaald. Het idee was een een variant van van de plannen en zestig plannen uit de jaren vijftig en 33 33 14) Utrechts Utrechts Archief: 960-612.

960-612.

14)

1971 Verkeersplan, 1971 Verkeersplan,

Ir. Van Muijlwijkstraat met een dat als doel doel had had de Ir. een groot verkeersplein verkeersplein op de Roosendaalsestraat en en de Velperweg aan te sluiten. sluiten. Vanaf de Roosendaalsestraat Qok bij zou zou er een doorbraak worden gemaakt naar de Klarendalseweg.

Kiarendalseweg. Ook bij dit plan plan zou zou het stationsgebouw van Van der Gaast niet gehandhaafd kunnen blijven. gehandhaafd kunnen blijven. Het in een plan een stationsgebouw een een tiental tiental meters naar het westen westen met aan aan plan voorzag in Qok weerszijde dubbele viaducten van elk 27,5 meter.

Ook dit plan heeft het echter viaducten van meter. plan niet gehaald, ontstond vanuit de bewoners van van gehaald, mede door de weerstand die er ontstond met name Klarendal.

Klarendal.

Al de voorgestelde infrastructurele veranderingen veranderingen bij bij het Velperpoortstation uit, en gingen en halverwege de jaren zeventig kwam kwam gingen uiteindelijk als een nachtkaars uit, de woningproductie in echt goed op gang.

Op dat moment waren in Klarendal Klarendal waren veel goed gang. van de Klarendallers die sociaal iets hoger op de ladder stonden al al vertrokken vertrokken naar nieuwbouwwijken Arnhem. rand van van Arnhem. nieuwbouwwijken zoals Presikhaaf aan de rand Drugs- en prostitutieoverlast ‘80 is er in in het station en Sinds de jaren ’80 en de buurten buurten daaromheen daaromheen veel veel overlast van van prostitutie In Klarendal Klarendal waren waren een groot aantal aantal coffeeshops die prostitutie en drugsgebruik. drugsgebruik. In een een aanzuigende werking hadden hadden op gebruikers van van harddrugs. harddrugs. Deze harddrugs in woningen in Klarendal werden veelal veelal verkocht in Klarendal waardoor de overige bewoners woningen in

34

last hadden hadden van rondzwervende en en gebruikende junks.

In In het Spijkerkwartier aan de zuidzijde van het spoor – eens een een voorname stadswijk van van Arnhem – speelde vooral vooral de problematiek rondom raamraam- en en problematiek rondom tippelprostitutie.

Die laatste variant was veelal drugsgerelateerd.

Dat zorgde veelal tippelprostitutie. drugsgerelateerd. dealers, die op hun dus ook voor de aanwezigheid hun beurt weer nieuwe aanwezigheid van dealers, 15 aantrokken, met meer overlast tot gevolg. verslaafden verslaafden aantrokken, gevolg.15 (ATC).

Een Een van de initiatieven initiatieven van van de buurtbewoners was de Anti Tippel Tippel Club (ATC).

De actiegroep probeerde naar seks en en drugs rond rond ‘shoppende’ shoppende’ automobilisten eerst vriendelijk aan te spreken, om ze vervolgens in in niet mis te verstane spreken, 16 Eind bewoordingen maken dat ze niet welkom waren. waren.16 Eind september bewoordingen duidelijk te maken 1989 begon 1989 escaleren. Buurtbewoners gooiden eieren naar begon de situatie te escaleren. gooiden eieren automobilisten die gebruik wilden In wilden maken maken van de diensten diensten van prostituees. prostituees. In Klarendal Klarendal richtte richtte de volkswoede zich op auto’s met Duitse kentekens die werden werden vernield omdat een aanzienlijk deel deel van de overlastgevende junks uit Duitsland Duitsland 17 afkomstig was. was.17 Een Een paar dagen rellen moest de politie een knokploeg dagen na de rellen ontwapenen die zich met tafeltafel- en stoelpoten van de junks en stoelpoten wilde ontdoen van 18 in de wijk. dealers in wijk’8 —

—

In deze lastige, In nieuwe lastige, licht ontvlambare sociale context verrees het nieuwe stationsgebouw naar ontwerp van Rob Rob Steenhuis.

Steenhuis. Het nieuwe nieuwe station was nodig omdat het aantal aantal forensen forensen dat gebruik maakte van van het station sterk groeide en het ontwerp van van Van Van der Gaast te weinig capaciteit had had om deze te accommoderen. accommoderen. De plaats van het station station werd werd bepaald bepaald door de fietstunnel die door de gemeente was voorgesteld, van de plaats voorgesteld, dat was ongeveer ter hoogte van waar al in de wederopbouwplannen en later in in de jaren zestig en al in en zeventig het tweede, veel tweede, veel grotere autoviaduct was gepland. gepland. Door het stationsgebouw er direct naast te bouwen bouwen kreeg het station station ook een een toegang aan de noordzijde van van de spoordijk. station was tenslotte alleen alleen via de zuidzijde spoordijk. Van der Gaasts station bereikbaar. bereikbaar.

Stationsarchitect Rob Steenhuis streefde ernaar om een autonoom autonoom gebouw in een neer te zetten. zetten. Dat uitte zich in een fors kubusvormig volume aan de zuidzijde (Klarendal).

(Spoorhoek) van het spoor en een een royale trap aan aan de noordzijde (Klarendal).

(Spoorhoek) van 15) Janssen, 1989.

1989.

15) 16) De DeWaarheid, 1989.

16) Waarheid, 30 september 1989.

35

17) Janssen, Janssen, 1989.

1989.

17) 18) Limburgs 2 oktober 1989.

1989.

18) Limburgs Dagblad, Dagb!ad, 2

07

03 12

02 09 10 06

06

11

14

04

04

13 36

08

(2014) Stedenbouwkundige context (2014) Station 1953 1953 - Van 1. Station Van der Gaast Station 1988 1988-- Steenhuis 2. Station Kiarendal 3. Uitgang Uitgang zijde Klarendal 4. Steenstraat 5. Velperweg Velperweg 6. Ir. van Muijlwijkstraat Klarendal 7. Klarendal 8. Roosendaalseweg Roosendaalseweg 9. Opstelplaats taxi’s Parkeerplaatsen 10. Parkeerplaatsen 11. Bushaltes 12. Fiets- en voetgangerstunnel 13. Spijkerkwartier 14. Spoorhoek 14.

-

05 1

01 ‘__1

37

07

02 03 06

06

10

04

05

09

38

08

05

01

,

(eind ‘60) Stedenbouwkundige context (eind ‘60) Station 1953 - Van der Gaast 1. Station station 1988 2. Locatie huidige station Parkeren station 3. Parkeren 4. Bushaltes 5. Steenstraat van Muijlwijkstraat 6. Ir. van Klarendal 7. Klarendal 8. Roosendaalseweg Roosendaalseweg 9. Spijkerkwartier 10. Spoorhoek 10.

k

-

39

Steenhuis probeerde een gebouw te maken maken dat contrasteerde met zijn probeerde bewust een zijn 19 want, later, context, omgeving, er was geen chaos’.19 Het omgeving, want, zo stelde hij hij later, ‘er geen context, alleen chaos’. autonome karakter van van het gebouw wordt volgens Steenhuis dus ingegeven ingegeven door jets dat onrust, hij de sociale onrust, wilde een statement maken.

Hij maakte bewust iets maken. hij Hij jets zjch was, iets dat zich daardoor zou onttrekken anders was dan dan er al was, onttrekken aan de status quo. quo. dje chaos van drugs, njeuwe Maar aan die ontkwam ook het nieuwe drugs, dealers en prostitutie prostjtutje ontkwam statjon niet njet en nog steeds is de halte en station en het gebied gebjed eromheen een bekende dje daarbij wachtkamers, In de wachtkamers, dealplek met alle overlast en problematiek die horen. In daarbij horen. onder de trappen en op andere onoverzichtelijke plekken worden drugs gebruikt trappen plekken gebrujkt vjnden Ujt archjefstukken djt en en gedeald en er vinden talloze overvallen plaats. van dit plaats. Uit de archiefstukken van statjon blijkt niet njet dat deze drugoverlast bij station maken van van ontwerpbeslissingen een bij het maken ontwerpbeslissingen een belangrijk punt is geweest.

In geen van de door ons bestudeerde bestudeerde stukken wordt er geweest. In geen van naar verwezen. verwezen. Buurtbewoners klagen snel na de oplevering van het gebouw dat klagen snel 20 njet naar hen ze de overlast wel wel hadden hadden voorspeld maar dat er niet hen geluisterd werd. werd.2° sjtuatje zich, onder grote druk van Gezien Gezien de extreme situatie zag de Arnhemse politie zich, buurtbewoners, genoodzaakt een politiepost te openen, buurtbewoners, en waar kon kon deze openen, en jn ujt 1953. Het beter worden gehuisvest gehujsvest dan in het vrijgekomen stationsgebouw statjonsgebouw uit 1953. gebouw heeft alle kwaliteiten kwaliteiten van een I een observatiepost: observatjepost: hoog, hoog, met ‘ a——— zjcht panoramisch De panoramjsch zicht op de omgeving. omgeving. De functje van politiepost bleef tot 2000 functie in in het gebouwtje gehandhaafd. gehandhaafd.

Modekwartier Sinds de jaren ’80 ‘80 zijn er in in Klarendal Klarendal jnjtjatjef van en en omgeving op initiatief van zelf, de gemeente en bewoners zelf, en de woningbouwcorporaties een groot wonjngbouwcorporatjes een jnjtjatjeven gelanceerd aantal aantal initiatieven gelanceerd om het tij te keren. keren. Sinds 2006 is de su_ grootste woningbouwcorporatie wonjngbouwcorporatje Modekwartier Volkshuisvesting samen samen met de creatjeve industrie, industrie, met een in gaan zetten op de creatieve gemeente in een specifieke focus kunstacademje jeder jaar een op mode.

Dat lag voor de hand omdat de kunstacademie ArtEZ ieder mode. hand een -

19) Interview Rob Crimson, 25-10-2013. van Ballegooijen 25-10-2013.

19) Rob Steenhuis met Jan van Ba!!egooijen I/ Crimson, 20) De Waarheid, 1989.

Waarheid, 30 september 1989.

40

Station Klarendal Kiarendal Station

aanzienlijk aantal modeontwerpers aflevert. aflevert. Een Een aantal aantal van van die (voormalige) aanzienhijk aantal (voormalige) studenten woonden in Klarendal woonden al al in Kiarendal omdat daar de huren huren laag Iaag zijn. zijn. Aan de Klarendalseweg een groot aantal coffeeshops waren waren gevestigd Kiarendalseweg – waar voorheen een – werden leegstaande winkelruimten opgekocht die vervolgens door creatieve werden Ieegstaande ondernemers gehuurd konden worden. worden. gehuurd konden in het project 100% Een Een belangrijke schakel schakel in 100% MODE was de verplaatsing van het 1887, dat oorspronkelijk vlak stationspostkantoor uit 1887, viak bij Centraal stond. stond. bij Arnhem Centraal Bij van station station Arnhem Centraal Centraal moest het postkantoor wijken, Bij de nieuwbouw van wijken, tot treurnis van velen. velen. De woningbouwvereniging Volkshuisvesting besloot daarom in stukken het pand stukken te zagen slaan en en te herbouwen herbouwen pand op te kopen, kopen, in zagen tijdelijk op te slaan op de kruising van van de Sonsbeeksingel en de Klarendalseweg. monumentale Sonsbeeksingel en Kiarendalseweg. Het monumentale Kiarendal, markeert de gebouw, nu bekend bekend staat onder de naam naam Station Station Klarendal, gebouw, dat nu entree naar de clustering van creatieve ondernemers op de Klarendalseweg en kunstacademie, winkels en huisvest nu nu ateliers voor studenten studenten van de Arnhemse kunstacademie, en horeca. horeca.

De transformatie van notoire probleemwijk naar trendy volkswijk voor de creative In november 2013 2013 kreeg woningbouwvereniging class wordt alom geroemd. geroemd. In —

—

41 41

mpressieboek5onsbeeksingel-Rosendaalsestraat: md

impresse hoek SonsbeeksineI-Rosendaa[sestraat: nisuw

Klarendal 2022 2022 Wijkvisie Klarendal

Volkshuisvesting de Gouden Gouden Piramide uitgereikt, uitgereikt, de rijksprijs voor inspirerend inspirerend 21 opdrachtgeverschap. in een De context van het stationsgebouw van van Steenhuis is in opdrachtgeverschap.21 De paar decennia dus behoorlijk veranderd. veranderd.

Wijkvisie Klarendal Klarendal 2022 2022 Hoewel Hoewel deze ontwikkelingen vooral vooral spelen ten ten noorden noorden van van de spoordijk is er zeker de ambitie om om ook het stationsgebied betrekken om stationsgebied bij bij het project te betrekken daarmee een in deze omgeving. een kwaliteitsslag te maken maken in viaducten onder het omgeving. De viaducten spoor moeten moeten dan dan gaan functioneren als duidelijke entrees naar het modekwartier. modekwartier. gaan functioneren Vanuit stedenbouwkundig oogpunt is de huidige fietstunnel fietstunnel de meest logische Iogische plek om kwaliteitsverbetering te realiseren. realiseren.

Wethouder Michiel Michiel van van Wessen heeft er een jaar geleden geleden zelfs voor gepleit om Steenstraat/Modekwartier, om zo het station Velperpoort om te dopen Station Steenstraat/Modekwartier, dopen tot Station 22 Buiten Modekwartier meer naamsbekendheid naamsbekendheid te geven.

Buiten deze ‘branding’ van het geven.22 branding’ van 21) Zie: Zie: www.goudenpiramide.nl 21) www.goudenpiramide.n!

22) De Gelderlander, Ge!der!ander, 3 3 oktober 2012.

2012.

42 42

Modekwartier worden worden er ook plannen plannen gemaakt voor ruimtelijke ingrepen ingrepen rondom rondom het Velperpoortstation.

Velperpoortstation.

In de Wijkvisie 2022 die in in 2012 is opgesteld door stedenbouwkundig adviseur In K3 in opdracht van Peter Koelewijn en K3 Architectuur in en van gemeente Arnhem wordt Koelewijn hiervoor de eerste aanzet gegeven. in op diversificatie van De wijkvisie zet in van gegeven. De industrie, tegelijkertijd de creatieve industrie, tegelijkertijd moet volgens het plan plan het Modekwartier worden worden uitgebreid uitgebreid richting het Velperpoortstation, Velperpoortstation, de Sonsbeeksingel Sonsbeeksingel en het Elly Lamakerplantsoen.

Lamakerplantsoen.

De visie doet ook een aantal aantal aanbevelingen voor de verbetering van van het 1953 tot stationsgebied.

Men stelt voor om de spoordijk vanaf het station uit 1953 stationsgebied. Men voorbij het station 1988 als spoorviaduct uit te voeren zodat er een station uit 1988 een betere toegang kan kan worden gerealiseerd Klarendal. De ruimte ruimte onder het gerealiseerd naar de wijk Klarendal. viaduct kan kan dan dan als expositieruimte worden ingericht. hoek ingericht. Het pand pand op de hoek van van de Sonsbeeksingel-Rosendaalsestraat zou zou bovendien bovendien getransformeerd moeten moeten worden worden naar een een verzamelpand industrie. Verder wordt verzamelpand voor creatieve industrie. gesuggereerd het oude Velperpoortstationnetje te verplaatsen’ gesuggereerd om ‘het verplaatsen’ zodat er ruimte komt voor het fietsfiets- en busverkeer. busverkeer. De Wijkvisie doet geen concreet voorstel voorstel waar het station van van Van Van der Gaast precies terecht zou zou moeten moeten 23 komen. komen.23 Openbare Openbare ruimte om de stations In het onderdeel ‘Emplacement’ In al ingegaan Emplacement’ zijn zijn we al ingegaan op de openbare ruimte In in op het rond beide stationsgebouwen.

In dit onderdeel gaan we specifiek in rond stationsgebouwen. stationsplein en de omliggende openbare ruimte. ruimte. in Toen Toen Van Van der Gaasts ontwerp voor Arnhem Velperpoort werd opgeleverd opgeleverd in 1953 was het gebied veel opener dan Ir. Van 1953 dan nu nu het geval is. is. De Ir. Van Muijlwijkstraat was nog niet aangelegd bovendien waren waren er als gevolg van van de oorlogsschade aangelegd en bovendien overal nog braakliggende wachtten op bebouwing.

De braakliggende terreinen die wachtten bebouwing. De ontwerptekeningen laten geen duidelijke inrichting van van het ontwerptekeningen uit de jaren vijftig laten stationsgebied zien. zien. Wel Wel zijn dan beoogde zijn er tekeningen die schetsmatig de dan definitieve situatie laten laten zien: zien: het Velperpoortstation een verkeerseiland Velperpoortstation op een geflankeerd viaducten. Dat scenario werd werd nooit uitgevoerd wel geflankeerd door twee ruime viaducten. uitgevoerd wel Steenstraat, Ir. Van Muijlwijkstraat aangelegd werd de Ir. en aangesloten op de Steenstraat, net aangelegd aangesloten voor het spoorwegviaduct. spoorwegviaduct.

43 43

p. 8.

23) Wijkvisie 2022, p.

8.

23)

Ir. Van Muijlwijkstraat ontneemt de ruimte om een De Ir. een fatsoenlijk voorplein voorplein met voorzieningen maken. De ruimte ruimte tussen de spoordijk en en de straat is daar voorzieningen te maken. simpelweg smal voor. voor. Voor de komst van deze nieuwe straat waren de bushaltes simpeiweg te smal aan de Steenstraat, maar dat was slechts een een tijdelijke oplossing, oplossing, de haltes werden later naar de Ir. Ir. Van Muijlwijkstraat verplaatst, van de huidige verplaatst, ongeveer ter plaatse van haltes. haltes.

De noordzijde van van de spoordijk, de kant van Klarendal Klarendal en de Velperweg, Velperweg, was niet betrokken, reizigers konden bij van Van Van der Gaast betrokken, konden alleen alleen de perrons bij het station van betreden via de trap van het voorgebouw aan de Ir. Van Muijlwijkstraat.

Ir. betreden van Van Muijlwijkstraat.

1953 geen Voor de fietsen was bij bij het gebouw uit 1953 geen aparte overdekte stalling in fietsenrekken voorzien. voorzien. Deze Deze werden werden in fietsenrekken gezet die parallel parallel aan de spoordijk stonden. De overige ruimte werd tot de jaren tachtig gebruikt als parkeerplaats In de jaren tachtig is op deze parkeerplaats het huidige station voor auto’s. auto’s. In station gebouwd.

Feitelijk blijft er in in de huidige situatie alleen een smalle strook over met Qok loopt er een kiss-and-ride, en parkeerplaatsen, en een taxistandplaats. parkeerplaatsen, een kiss-and-ride, taxistandplaats. Ook kant, en de hoge Ir. Van fietspad Van Muijlwijkstraat aan de ene kant, fietspad voorlangs. voorlangs. De brede Ir. spoordijk aan de andere kant beperken een goede aansluiting van het station aan station op beperken een de rest van de stad.

Reizigers kunnen kunnen overstappen overstappen op de stadsbussen die stoppen stoppen aan de overzijde van de Ir. Ir. Van Ir. Van Van Muijlwijkstraat. en de Ir. Van Muijlwijkstraat. Ingeklemd Ingeklemd tussen de Steenstraat en Muijlwijkstraat ligt een een driehoekig pleintje waarop loofbomen loofbomen zijn zijn geplant. geplant.

In tegenstelling tot Van der Gaasts station heeft Steenhuis’ In Steenhuis’ ontwerp wel wel een een echte noordzijde die gemarkeerd wordt door de felgele trap en en het betonnen betonnen frame. frame.

Deze elementen elementen zijn verbonden verbonden met het voorgebouw aan aan de zuidzijde via de fietsfietsen en voetgangerstunnel waarboven zich zich de wachtkamer bevindt. bevindt.

Qok bij Ook kunnen we niet echt spreken van van een een stationsplein. bij de noordzijde noordzijde kunnen stationsplein. Het beperkt zich tot een pleintje waarop fietskluizen staan.

Voor de reizigers die geen zich een staan. geen voorzien, hun fietskluizen fietskluizen huren huren zijn hun fietsen fietsen zijn geen geen overdekte onbewaakte stallingen stallingen voorzien, ruimte; voornamelijk naast de noordentree en staan verspreid door de openbare ruimte; en onder de bomen bomen naast de ingang van van de fietstunnel aan aan de zuidzijde. zuidzijde. indruk, allereerst door alle losstaande De openbare ruimte maakt een een rommelige indruk, fietsen, maar ook door andere objecten elektriciteitskasten, de vele fietsen, objecten zoals elektriciteitskasten, verkeerspaaltjes, en de graffiti. loofbomen die aan het zuidtalud zuidtalud van de verkeerspaaltjes, en graffiti. De grote loofbomen spoordijk staan staan zorgen er voor dat de openbare ruimte nog meer wordt versmald. versmald.

44

09 08

01

10 04

14 05

03 06 02

11

07 07 13

04

12

Stationsplein Arnhem Velperpoort Stationsplein Arnhem Velperpoort 1953 1953-- Van 1. Station Arnhem Van der Gaast Arnhem Velperpoort 1988 1988-- Steenhuis 2. Station Arnhem (Kiarendal) Uitgang Noordzijde Noordzijde (Klarendal) 3. Uitgang Fietsenstallingen 4. Fietsenstallingen Parkeren en en Kiss-and-ride Kiss-and-ride 5. Parkeren Stand plaats taxi’s 6. Standplaats 7. Bushaltes

8. Viaduct Velperweg 9. Velperweg Roosendaalseweg 10. Roosendaalseweg Klarendal 11. Klarendal Ir.Van 12. Ir. Van Muijlwijkstraat 13. Steenstraat 14. Spijkerkwartier

Conclusie De komst van de spoorlijn in de negentiende invloed geweest spoorlijn in negentiende eeuw is van grote invloed op de stedenbouwkundige en en sociale ontwikkeling van het noordoostelijke deel deel van van Arnhem.

Arnhem. Het zware dijklichaam is eigenlijk van van meet af aan aan als onwenselijke beschouwd beschouwd maar grensverleggende plannen heden voortijdig plannen zijn zijn tot op heden in 1988 is weliswaar een gestrand. van het nieuwe station in een fietsfiets- en gestrand. Met de komst van voetgangerstunnel had op stedenbouwkundig niveau niveau weinig voetgangerstunnel gerealiseerd maar dit had impact. rond de stations is rommelig en en vol. vol. impact. De openbare ruimte rond

45

L 46

Station Arnhem Velperpoort (1953) - Koen van der Gaast -

Station binnen het bet oeuvre van Koen van der Gaast

47

(1 923-1 993) is vanwege de typologische vernieuwing die Koenraad Koenraad van der Gaast (1923-1993) hij in de naoorlogse stationsarchitectuur heeft gebracht en het grote aantal aantal stations hij in dat hij een van van de meest belangrijke stationsarchitecten stationsarchitecten hij voor NS heeft ontworpen ontworpen een in contact met de stationsarchitectuur toen van van de twintigste eeuw. eeuw. Hij kwam in toen hij Hij kwam hij na in zijn afstuderen enkele maanden werkte voor architectenbureau Koster in Zeist. afstuderen maanden Zeist. Met enige regelmaat voerden ze opdrachten uit voor de NS en en zodoende was hij hij goed op de hoogte van van de situatie op het ontwerpbureau van de NS. NS. Op het moment dat Van ontwerpbureau van der Gaast bij werken werd werd het ontwerpbureau bij de NS ging werken ontwerpbureau geleid door twee markante (1888-1978) en (1889-1983). stationsarchitecten: stationsarchitecten: H.G.J. H.G.J. Schelling (1888-1978) en S. S. van van Ravesteyn Ravesteyn (1889-1983). jaren vijftig aantreedt als jonge ontwerper bij Als Van Van der Gaast begin begin bij de NS wordt er In die jaren wordt het spoor hard hard gewerkt aan de modernisering van het treinstation. treinstation. In in geëlektrificeerd kan worden worden opgevoerd. geelektrificeerd waardoor de capaciteit kan opgevoerd. Dat resulteert in kortere wachttijden.

Daarmee verandert ook de aard aard van van het treinreizen. treinreizen. Steeds meer wachttijden. Daarmee reizigers gaan de trein trein gebruiken gebruiken om dagelijks als forens te pendelen pendelen tussen werk en en woning. Belangrijk is dat de reiziger dus zo snel snel mogelijk door het station station wordt geleid. in die jaren over het station NS-architecten spreken in station als ‘doorganghuis’. geleid. De NS-architecten doorganghuis’.

Die Die noodzaak noodzaak tot innoveren innoveren wordt ingegeven zowel het ingegeven door de verwachting dat zowel goederenbinnen afzienbare tijd beconcurreerd zal goederen- als reizigersvervoer binnen tijd zwaar beconcurreerd

in de worden worden door het vervoer over de weg, een verwachting die waarheid waarheid wordt in nieuwe stationstypologieën staan telkens twee jaren zestig. zestig. Bij Bij de zoektocht naar nieuwe stationstypologieen staan aspecten centraal: de gebouwen moeten op zo efficiënt efficient en snel snel mogelijke manier de aspecten centraal: gebouwen moeten reiziger van van A naar B brengen. een ‘tussenbestemming’ brengen. Het station moet niet langer een tussenbestemming’ zijn een transitieruimte waar de reiziger doorheen doorheen beweegt. zijn maar eerder een beweegt. Daarnaast moet de vormgeving tijdloos zijn zijn en en aansluiten aansluiten bij bij de moderne vervoersmiddelen. vervoersmiddelen. Dat betekent gladde materialen, dynamische vormgeving materialen, in een in een zakelijke maar elegante architectuurstijl. arch itectu u rstij I. De eerste opdrachten Van der Gaast opdrachten die Van voor de Nederlandse Spoorwegen Spoorwegen uitvoert zijn verbouwingen van van stations; Hilversum, Hilversum, Delft bestaande stations; Deift en en Amersfoort.

Amersfoort. Daarna ontwerpt hij hij een een aantal kleine haltegebouwen, haltegebouwen, (1952, gesloopt), onder andere Rhenen Rhenen (1952, gesloopt), (1952, gesloopt), Hilversum Hilversum Sportpark (1952, gesloopt), (1953) en Arnhem Velperpoort (1953) en (1954, gesloopt), Zwaagwesteinde (1954, gesloopt) (1956), en Hardinxveld-Giessendam Hardinxveld-Giessendam (1956), (1956, gesloopt).

Amsterdam Sloterdijk (1956, gesloopt).

De kleinere kleinere stationsgebouwen van stationsgebouwen die van der Gaast in in de jaren vijftig en en zestig ontwerpt zijn verschillend. zijn opvallend verschillend.

Bij Bij de vormgeving lijkt Iijkt de specifieke context van van het gebouw steeds een een belangrijke belangrijke factor te zijn. zijn. Zo wordt het Velperpoortstation Velperpoortstation op intelligente in het bestaande manier ingepast in dijklichaam; in dijklichaam; is de dorpse setting in het Friese Zwaagwesteinde wellicht well icht aanleiding geweest om bij van bij wijze van uitzondering een zadeldak toe te horizontale, passen; en wordt het horizontale, passen; en

Hiversum Hiversum sportpark, 1952 sportpark, 1952

•

1954 Zwaagwesteinde, Zwaagwesteinde, 1954

48 1956 Hardinxveld-Giessendam, Hardinxveld-Giessendarn. 1956

Station Tilburg, 1965 Station Tilburg, 1965

langgerekte in Hardinxveld-Giessendam in het Hardinxveld-Giessendam harmonieus opgenomen Ianggerekte station in opgenomen in vlakke polderlandschap. polderlandschap.

49

in veel gevallen de Bij van Van der Gaast wordt in Bij de stationsgebouwen stationsgebouwen van architectonische expressie gezocht in in de verbijzondering van het dak. dak. Het variëren variëren met verschillende kapvormen zien we bij kapvormen zien bij zijn ontwerpen ontwerpen voor grote stations maar In het oeuvre van zeker ook bij van Van bij de kleinere haltegebouwen haltegebouwen uit de jaren vijftig. vijftig. In der Gaast zien we een steeds verdergaande verzelfstandiging van van het dak totdat (1965) in in de meest ideale zijn ‘parapluconcept’ station Tilburg (1965) parapIuconcept’ bij bij het beroemde station vorm vorm tot uitdrukking wordt gebracht. gebracht. De kap kap overdekt niet alleen de perrons wachtkamers, het plaatskaartenkantoor, maar ook de overige functies zoals wachtkamers, en plaatskaartenkantoor, en de commerciële functies. functies. Deze zijn zijn als opzichzelfstaande paviljoens onder de kap geplaatst. voordelen. Het station heeft geen geplaatst. Het parapluconcept heeft twee voordelen. geen duidelijke gevel meer nodig waardoor de overgang tussen openbare ruimte en tussen en stationsgebouw heel heel vloeiend vloeiend wordt. wordt. Daarnaast biedt het concept de mogelijkheid mogelijkheid om zonder al al te veel veel problemen aan bijvoorbeeld problemen aanpassingen te doen aan bijvoorbeeld de functies, omdat deze losgekoppeld plaatskaartenkantoren plaatskaartenkantoren of de commerciële functies, losgekoppeld zijn zijn

van de hoofddraagconstructie van het gebouw. gebouw.

In de ontwikkeling van In van dit belangrijke concept speelt belangrijke het Velperpoortstation Velperpoortstation echter geen rol van betekenis. betekenis. Het geen rol echte prototype prototype voor het parapluconcept was station Amsterdam Sloterdijk Zuid (1 956-1986); het gebouw had (1956-1986); had losstaande Iosstaande paviljoens, paviljoens, een Station Station Amsterdam Amsterdam Sloterdijk Zuid (1956-1986) kapconstructie zonder façade en en was daarmee het ideale forensenstation. forensenstation. Wel zien zien we bij bij het ontwerp voor Arnhem Velperpoort een duidelijke overdimensionering van van het dak waarbij dakrand enkele waarbij de dakrand Qok hier is het dak sterk beeldbepalend. meters uitsteekt. uitsteekt. Ook beeldbepalend.

Station Arnhem Arnhem Velperpoort is het vroegst bewaard bewaard gebleven van gebleven stationsgebouw van in de jaren vijftig bouwde zijn Van der Gaast.

Gaast. Veel Veel van de andere stations die hij hij in zijn 24 Vergelijken inmiddels gesloopt of vervangen. van Vergelijken we de architectonische kwaliteit van vervangen.24 in de jaren vijftig zijn de kleine stationsgebouwen stationsgebouwen die door Van der Gaast in zijn ontworpen ontworpen in de jaren zestig en met de kleinere kleinere haltes die in en zeventig werden werden gebouwd dan moeten moeten we concluderen jaren is teruggelopen. in de loop der concluderen dat de kwaliteit in derjaren teruggelopen. Van der Gaast ontwierp telkens vernieuwende typologieën antwoord geven op ruimtelijke typologieen die specifiek antwoord In vraagstukken van een bepaalde stationslokatie.

In tegenstelling tot de latere kleine vraagstukken bepaalde stationslokatie. haltegebouwen Van der Gaast telkens ‘op haltegebouwen wordt het kleine station door Van op maat gemaakt’. gemaakt’. vorm, typologie en functionaliteit. in vorm, Deze stations zijn zijn daardoor zeer uiteenlopend uiteenlopend in Daarnaast worden worden deze kleine haltes uit de jaren vijftig gekenmerkt door een een rijk materiaalgebruik. materiaalgebruik.

in de jaren vijftig had De hoge architectonische kwaliteit van van de stationsgebouwen had te stationsgebouwen in maken maken met de gunstige financiële positie van van de NS waardoor er budget beschikbaar materialen, detaillering en was voor hoogwaardige materialen, en de nieuwste constructietechnieken. constructietechnieken. in de eerste tien jaar na de oorlog nog weinig te duchten De NS NS had had in duchten van het in de Tweede Wereldoorlog moest er veel autoverkeer en als gevolg van verwoestingen veel verwoestingen in hersteld, en daar waren worden worden hersteld, waren budgetten budgetten voor vrijgemaakt. vrijgemaakt. Die concurrentiepositie 50 in de werden gebouwd inmidde!s gesloopt: Hi!versum 24) De volgende Van der Gaast in jaren vijftig werden vo!gende stations die door Van dejaren gebouwd zijn zijn inmiddels ges!oopt: Hilversum Rhenen, Zwaagwesteinde, Amsterdam Sloterdijk, en Driehuis.

Driehuis.

Sportpark, Sportpark, Rhenen, Zwaagwesteinde, Amsterdam S!oterdijk, en

in de verslechterde in toen het jaren zestig toen autoverkeer en en het goederenverkeer over de weg snel snel begonnen begonnen toe te nemen. nemen. Een Een andere belangrijke oorzaak van van de neergang was de sluiting van van de Limburgse mijnen; mijnen; met het verdwijnen van hetverdwijnen het kolenvervoer liep de Eindhoven, 1956 Station Eindhoven, 1956 Station NS een een significante bron sign ificante bron 25 Gaast, die aan Al van van inkomsten inkomsten mis. mis.25 Al halverwege de jaren vijftig geeft Van der Gaast, aan NS, daarom de opdracht aan W.B. W.B. Kloos het hoofd hoofd staat van het bouwbureau bouwbureau van van NS, om een een standaardstation te ontwerpen om de kosten kosten te drukken drukken en tegelijkertijd tegelijkertijd Qok in in de jaren zestig worden de productie hoog te houden. houden. Ook worden veel kleine stations uitgerust met een een standaardgebouw.

C. Douma maakte hiervoor standaardgebouw. Stationsarchitect C. een aantal aantal verschillende ontwerpen.

Een van de laatste – en en meest uitgeklede ontwerpen. Een 26 versies – werd maar liefst 18 keer gebouwd. werd gebouwd.26 --

-

—

—

Het feit dat de kleine stations en in de jaren zestig en zeventig vooral en haltes in vooral worden worden uitgerust met standaardstations betekende betekende niet dat Van Van der Gaasts rol rol in tegendeel. als ontwerper van stationsgebouwen was uitgespeeld, uitgespeeld, in tegendeel. Vanaf dat moment bepaalt hij van de Nederlandse stationsgebouwen hij jarenlang het aanzien van stationsgebouwen en en houdt hij zich met name bezig met de grote opgaven, andere: station hij zich opgaven, onder andere: (1973) Den (1956), Schiedam (1963), (1963), Tilburg (1965), (1965), Utrecht CS Eindhoven Eindhoven (1956), CS (1973) Den Haag (1975) (1978).

CS (1975) en Schiphol (1978).

In In 1983 1983 moet Van Van der Gaast vanwege gezondheidsredenen gezondheidsredenen zijn zijn werkzaamheden in bij de NS staken.

Tijdens een zeilweekend in Friesland was hij staken. zeilweekend Friesland bij hij overboord geslagen, geslagen, had had water binnengekregen infectie had had opgelopen binnengekregen waardoor hij hij een infectie opgelopen die op zijn zijn hart was geslagen.

Een van van de laatste dingen deed was het aannemen aannemen van van geslagen. Een dingen die hij hij deed Steenhuis, de ontwerper van twee jonge architecten: architecten: Harry Reijnders en en Rob Rob Steenhuis, van het tweejonge huidige Velperpoortstation.

1993 overlijdt Koen Op 7 februari februari 1993 Koen van der Gaast op 69-jarige leeftijd Utrecht. leeftijd te Utrecht.

51 51

Hurk-Van Haagen, 25) Hurk-Van Haagen, 2004 26) Lansink, Lansink, 1998.

1998.

:

I

— _a

4

--

-

—

1

52

-,

53

p.-

—

4;

Stilistische duiding Arnhem Velperpoort (1953) (1953) is een stationsgebouw waarin Station Arnhem Arnhem Velperpoort (1953) waarin de invloed invloed van van het functionalisme duidelijk zichtbaar is. is. Het functionalisme was een een stroming in het Interbellum. binnen binnen het modernisme en en maakte furore in Interbellum. De De schoonheid in de van het gebouw werd werd door architecten architecten van deze stroming gezocht in onderdelen; de draagconstructie, functionele onderdelen; de trappen, de kozijnen, enzovoorts. draagconstructie, trappen, kozijnen, enzovoorts.

Functionalistische architecten architecten streefden streefden er naar om de architectonische kwaliteit in de zorgvuldige vormgeving van het bouwwerk tot uitdrukking te laten laten komen komen in van de techniek van het bouwwerk. bouwwerk. De schoonheid schoonheid van een een gebouw moest dus niet worden toegevoegd en ornamentiek of door het volgen van van toegevoegd door decoratie en in een historische een Binnen het functionalisme een specifiek gevelschema in historische bouwstijl.

Binnen bouwstijl. werd elke verwijzing naar het verleden verworpen, lieten zich niet verworpen, ontwerpers lieten architectuur, de gotiek of de renaissance zoals langer inspireren kiassieke architectuur, inspireren door de klassieke in de negentiende eeuw bij in meerderheid van van de architecten architecten het bij de overgrote meerderheid geval was. was. Functionalistische architecten architecten verwierpen een dergelijk romantisch romantisch verwierpen een historiserend verlangen en keerden zich veeleer naar de objecten die in in hun historiserend verlangen keerden hun machines, boten, boten, auto’s, auto’s, in volle ogen de moderniteit in voile glorie representeerden: representeerden: machines, treinen, enzovoorts. vliegtuigen, treinen, enzovoorts. Deze ‘machine-esthetiek’ machine-esthetiek’ werd niet verkregen verkregen door een terugkeer naar het verleden verleden maar door een een intrinsieke schoonheid schoonheid die volgens de functionalisten functionalisten voortkwam uit de abstractie en en functionaliteit die inherent was aan aan de doelmatigheid van van deze objecten. objecten.

Met hun hun fascinatie voor moderne machines kwam kwam ook hun hun interesse voor in het verleden beweging en snelheid mee. mee. Was alles in verleden vooral statisch statisch en en traag, traag, stoommachines, in de moderniteit was alles vol in vol van van dynamiek; pulserende stoommachines, assemblagelijnen, in treinen. Aangezien de bewegende onderdelen onderdelen in assemblagelijnen, vliegtuigen, vliegtuigen, treinen. een een gebouw over het algemeen beperkt blijven draaien van een deur of blijven tot het draaien raam raam en en het op en en neer bewegen werd de uitdrukking van van beweging bewegen van een lift werd gezocht in in een ander gebouwelement: werd veelal veelal op de hoek gebouwelement: de trap. trap. De trap werd van de gebouwvolumes geplaatst, Eén van van geplaatst, achter doorlopende glasfaçades. glasfacades. Eén de vroegste en duidelijkste voorbeelden daarvan is de modelfabriek voor de en daarvan (1914), ontworpen in Keulen Werkbundtentoonstelling in Keulen (1914), en ontworpen door Walter Gropius en Qok Nederlandse architecten Adolf Meyer. architecten die door het functionalisme werden Meyer. Ook beïnvloed beInvloed gaven de trappen op een een vergelijkbare manier een prominente plaats

54

in hun in de in hun gebouwen, zien in gebouwen, zoals te zien (1928) Van Nellefabriek (1928) en het Stadion (1936), allebei Feyenoord allebei ontwerpen Feyenoord (1936), van van het vooruitstrevende Rotterdamse architectenbureau architectenbureau Brinkman Brinkman en en Van der Vlugt.

Een ander voorbeeld is Vlugt. Een W.F. Staal ‘De De Wolkenkrabber’ Wolkenkrabber’ van W.F. Staal 1930. Het centrale trappenhuis, uit 1930. trappenhuis, de transparante verticale koker in in het midden midden van het gebouw, gebouw, is hier het meest beeldbepalende element waaraan de rest van van de gevelcompositie is opgehangen. opgehangen.

55

Modelfabriek, Modelfabriek, Walter Gropius en en Adolf Meyer, 1914 Meyer, 1914

1

Zoals we eerder al al vermeldden vermeldden stonden stonden deze modernistische architecten zeer De Wolkenkrabber, Wolkenkrabber, W.F. Staal, 1930 W.F. Staal, 1930 terughoudend ten ten opzichte van van de toepassing van ornamentiek en en decoratie. decoratie.

Een gebouw moest vooral ‘eerlijk’ Een vooral eerlijk’ zijn en zijn en niet achter een laag opsmuk verbergen verbergen wat het werkelijk was. was. Daarnaast hadden hadden ze een voorliefde voor strakke en en gladde materialen: materialen: staal, geglazuurde tegels, gladde glas, staal, metselstenen metselstenen en gewapend beton. Hoewel Hoewel gewapend beton. glas, tegels en en metselwerk al al eeuwenlang in in gebouwen worden worden gebruikt is het vooral vooral de manier waarop deze materialen materialen worden Nellefabriek, Brinkman Van Nellefabriek, Van der Van Brinkman en Van toegepast die baanbrekend baanbrekend is. is. Het wordt nu nu Vlugt, 1928 1928 Vlugt, gebruikt om cm gladde, gladde, abstracte composities maken, in in tegenstelling tot de vroegere mee te maken, in gevels complexe tegel- en metselpatronen metselpatronen in Qok in dat opzicht spiegelde met veel veel reliëf. relief. Ook in de architectuur zich zich aan de vormgeving auto’s, vliegtuigen van van auto’s, vliegtuigen en schepen. schepen. Bij Bij deze T objecten objecten werden de gladde oppervlakten oppervlakten tenslotte ook niet volgeplakt met decoratie. decoratie.

Stadion Feyenoord, en Van Van der Stadion Feyenoord, Brinkman en 1936 Vlugt, 1936 Vlugt,

Eindhoven, 1956 1956 Station Eindhoven,

Het moge duidelijk zijn hierboven genoemde kenmerken kenmerken van het zijn dat de hierboven functionalisme terug te vinden zijn in in het ontwerp voor station Arnhem Velperpoort uit 1953.

1953. Het gebouw is gereduceerd gereduceerd tot het uiterst noodzakelijke: noodzakelijke: wachtruimte, een trap naar het hogere een een wachtruimte, en een overstekend overstekend hogere gelegen perron, perron, en dak zodat de reiziger droog kan staan.

Toch weet Van der Gaast ondanks de kan staan. Toch Van abstractie en functionaliteit van het ontwerp een een zeer elegant gebouw neer te zetten. zetten.

Uit het oeuvre van Van der Gaast is dit stationsgebouw wellicht het sterkst beĂŻnvloed beInvloed door de ontwerpprincipes van het functionalisme. functionalisme. Het gebouw kent eigenlijk geen enkel bouwelement dat geen heeft. Hier geen enkel geen functionele betekenis heeft.

27 is27, , daarnaast was hij geen klokkentoren die primair representatief is Arnhem geen klokkentoren hij bij bij Arnhem Velperpoort zeer terughoudend wel terughoudend met geabstraheerde patronen patronen die hij hij later wel (1956) stations, vergelijk bijvoorbeeld in veel van toepaste in van zijn stations, Eindhoven (1956) bijvoorbeeld station Eindhoven (1958). Wat station Arnhem Velperpoort en en station station Heemstede-Aerdenhout (1958). verder bijzonder maakt in in het oeuvre van Van der Gaast is dat het gebouw voor 56 27) De De klokkentorens k!okkentorens die Van der Gaast bij veel vee! van van zijn ook als a!s rookafvoer voor de 27) zijn stations plaatste p!aatste fungeerden fungeerden ook een representatief element. e!ement. verwarminginstallatie, verwarminginsta!!atie, primair was het echter een

een groot gedeelte uit gewapend beton beton is gemaakt waarbij materiaal na waarbij het materiaal het storten is witgeverfd. witgeverfd. Daarmee wordt de stilistische overeenkomst met het functionalisme uit het Interbellum Interbellum alleen maar versterkt. versterkt. Binnen Binnen het oeuvre van in veel Van der Gaast vormt dit gebouw wat dat betreft echter een een uitzondering; veel uitzondering; in gevallen werden de wanden in in latere gebouwen van van Van Van der Gaast bekleed bekleed met geglazuurde steenstrips of andersoortige materialen materialen zoals flagstone. flagstone.

Gebruiksgeschiedenis Het Velperpoortstation uit 1953 1953 fungeert sinds 1988 1988 niet meer als in de daaropvolgende jaren verschillende stationsgebouw. station heeft in stationsgebouw. Het station functies gehad. veranderd naar gehad. Het is gebruikt als politiepost, politiepost, daarna is de functie veranderd kantoorruimte. kantoorruimte. Momenteel Momenteel wordt het stationsgebouw gebruikt als kantoorruimte Iris, een organisatie die met drugsverslaafden voor de stichting Iris, werkt. drugsverslaafden werkt.

Het station prima kunnen fungeren als toegang naar het station zou zou technisch gezien kunnen gezien zuidperron, in het gebouw uit zuidperron, om daarmee een aanvulling te zijn zijn op de entree in 1989.

1989. Momenteel Momenteel wordt het station station echter niet op deze manier gebruikt. gebruikt.

57

I

•N

58 Oorspronkelijk interieur intrieur

r V

-

—

.----—, ‘— —

— -

59 — C—

zi

e

I

60

61 61

Architectuur Arnhem Velperpoort (1953) De typologie waarbij niveau van van de spoordijk waarbij het haltegebouw is opgetild naar het niveau en leidt tot een compact stationsgebouw. en de routing er als een een lus omheen omheen loopt, Ieidt een loopt, stationsgebouw.

Dit heeft een aantal aantal voordelen. voordelen. Ten Ten eerste heeft het haltegebouw slechts een een zeer beperkte voetafdruk. voetafdruk. Het gebouw steekt feitelijk niet voorbij voorbij het talud van de spoordijk. een plaats waar toch al weinig ruimte was vanwege het spoordijk. Op Op een grote oppervlak opperviak dat aanvankelijk was gereserveerd gereserveerd voor het verkeersplein verkeersplein was dit natuurlijk een groot voordeel.

Daarnaast wordt door het optillen van voordeel. van de in zijn wachtkamer de zichtbaarheid zichtbaarheid van het station station in zijn directe omgeving vergroot. vergroot.

Bij van Rob Rob Steenhuis kan kan de reiziger ook vanaf de Bij het latere stationsgebouw van betreden, bij noordzijde het perron Van van der Gaast was dit niet perron betreden, bij het station Van in- en in de jaren vijftig mogelijk.

De reden reden hiervoor lag bij en uitgangscontrole die in mogelijk. De bij de innog van kracht was. kleine stations zoals Velperpoort werden alle was. Bij Arnhem werden Bij verschillende taken taken namelijk waargenomen door ĂŠĂŠn NS-medewerker.

NS-medewerker. Hij Hij verkocht niet alleen alleen de plaatsbewijzen plaatsbewijzen maar moest ook de tickets of abonnementen controleren controleren voordat de reiziger het perron betreden. Ook moest hij perron mocht betreden. hij bij bij 28 In In dit systeem van inin- en de arriverende reizigers uitgangcontrole uitvoeren. uitvoeren.28 uitgangscontrole paste geen aan de noordzijde van de spoordijk.

Een nadeel nadeel geen trap aan spoordijk. Een in- of uitstapten van deze opzet was dat reizigers die inuitstapten op het noordperron noordperron over een een gelijkvloers overpad aan de zuidzijde van van de overpad over de sporen sporen naar de trap aan spoordijk moesten moesten lopen. open. Vanuit het oogpunt van veiligheid veiligheid was dit niet optimaal. optimaal.

Bovendien Bovendien moesten moesten de kleine spoorbomen spoorbomen handmatig worden bedient door dezelfde medewerker die ook tickets verkocht en en controleerde. controleerde. Wanneer hij hij de 29 spoorbomen bediende ontstonden ontstonden er dus lange loket.29 lange wachtrijen voor het loket.

Draagconstructie De draagconstructie van het stationsgebouw is volledig gemaakt uit gewapend gewapend in het zicht blijvende beton. betonvlakken van deze constructie zijn beton. De in betonvlakken driemaal blijvende zijn driemaal behandeld behandeld met witte chloorrubberverf. chloorrubberverf. Het station rust aan aan de ene kant op een in het spoor-talud, een keerwand keerwand in spoor-talud, de andere kant wordt omhooggehouden omhooggehouden door twee doorgaande betonnen in een betonnen kolommen kolommen die in een contrasterende kleur zijn kolommen is een een Eternietbuis met een diameter van van zijn geschilderd. geschilderd. Bij Bij deze kolommen 35 centimeter als een verloren bekisting gebruikt.

De buitenkanten van deze verloren buitenkanten p 53.

28) Lansink, Lansink, 1998, 1998, p.

53 28) 29) Utrechts Utrechts Archief: 941:10.

941:10.

29)

62 62

vloeren, ook van beton, liggen kolommen kolommen hebben hebben dus geen betonstructuur. betonstructuur. De vloeren, van beton, liggen op vierkante ingestorte balken.

In het verlengde van balken. In van deze balken balken zijn zijn consoles gemaakt waarmee de uitkraging van van de vloer en het dak mogelijk wordt gemaakt.

Zowel de gemaakt. Zowel vloer als het dak hebben hebben afgeronde hoeken hoeken waarmee de slinger die de trap door de maakt, en constructie maakt, en daarmee de looproute van de reiziger, reiziger, wordt geaccentueerd. geaccentueerd.

Interieur van de wachtruimte in de glazen Het loket en en de wachtkamer waren ondergebracht in niveau glazen doos op het niveau van het perron.

In principe was het één ruimte die halverwege in tweeën werd In in van één tweeën werd perron. principe gedeeld loketmeubel met daarboven een een ruit. ruit. Het gedeelte aan aan de kant gedeeld door een loketmeubel 30 en was van van het spoor is aan aan de buitenzijde bekleed bekleed met gele verblendsteen verblendsteen3° (toilet bestemd en bestemd voor het NS-personeel en bergruimte), NS-personeel bergruimte), de andere kant fungeerde als wachtruimte. wachtruimte. Vanuit de wachtkamer had had de reiziger een een fraai fraai uitzicht op de omgeving en kon kon men men de trein trein zien aankomen. aankomen. houten, blank In In het interieur van van het station was de borstwering bekleed bekleed met een een houten, blank Qok de deuren waren in hout en gelakte lambrisering. waren uitgevoerd en waren waren blank lambrisering. Ook uitgevoerd in gelakt. gelakt. Zowel de lambrisering als de deuren zijn enige tijd geleden geleden gerestaureerd. gerestaureerd.

Helaas is de kleur van van de lambrisering – geel-beige – niet origineel. origineel. Opmerkelijk is verder dat het oorspronkelijke plafond is. Het is dan dan wel wel wit plafond nog enigszins intact is. overgeschilderd historische overgeschilderd maar de originele plafondplaten plafondplaten zijn zijn nog aanwezig. aanwezig. Uit historische in het plafond foto’s kunnen kunnen we opmaken een rechthoekige plafondverlichting opmaken dat er in plafond een heeft gezeten. in het plafond. gezeten. Van deze verlichting zijn zijn de sporen sporen nog zichtbaar in plafond.

—

—

Gevels Drie van van de vier gevels van de stationsgebouw zijn zijn vrijwel vrijwel volledig opgebouwd uit houten houten kozijnen, kozijnen, waarbij waarbij het onderste deel dichtgezet is met verticale In deze kozijnen in totaal in de houten houten planken. totaal drie deuren deuren geplaatst, één in planken. In kozijnen zijn zijn in geplaatst, één in de noordwestgevel. zuidwestgevel en twee in De deuren zijn zuidwestgevel en noordwestgevel. De zijn blank gelakt, gelakt, de hoeken hoeken van de ramen ramen hebben hebben en en afronding. afronding.

De gevel klein raam raam na volledig gesloten. gevel die aan het spoor grenst is op één klein gesloten. Hier is 31 is opgemetseld. in klezorenverband een gele metselsteen metselsteen toegepast die in klezorenverband31 opgemetseld.

63

ho!!e, zeer gladde Verb!endsteen is een een holle, randen die gemaakt werd werd van van de vettere 30) Verblendsteen g!adde strengperssteen strengperssteen met scherpe randen k!eisoorten met een een hoger smeltpunt. resu!teerde in in een een steen steen met zeer hoge dichtheid en en kleurvastheid. k!eurvastheid. De steen steen kleisoorten sme!tpunt. Dit resulteerde k!euren van van witgeel en rood. rood. Verblendsteen Verb!endsteen werd werd in in Nederland Neder!and vanaf ca.

Ca. 1900 toegepast. heeft uitgesproken uitgesproken kleuren witgee! tot geel gee! en toegepast. (k!ezoor) verspringen Een klezorenverband k!ezorenverband is een een metselverband metse!verband waarbij stenen per laag een kwart steen steen (klezoor) ten 31) Een waarbij de stenen !aag een verspringen ten van elkaar. e!kaar. opzichte opziChte van

Materialen en kleurgebruik Felle, complementaire Oorspronkelijk had had het gebouw vooral vooral neutrale kleuren. kleuren. Felle, vermeden, in in tegenstelling tot kleuren kleuren werden werden bij bij deze wederopbouwstations vermeden, het latere naastgelegen nieuwe station uit de jaren tachtig. kleuren van van naastgelegen tachtig. Naast de kleuren materialen in de gevel en materialen zoals gele verblendsteen verblendsteen die in en keerwand keerwand zijn zijn gebruikt, gebruikt, het eikenhout, werden er lichte, lichte, pastelkleuren aluminium en het eikenhout, pastelkleuren toegevoegd. toegevoegd. Voor de afwerking van van de betonnen betonnen buitenvloeren buitenvloeren en en trappen een groene verf gebruikt trappen is een waarin glasverwerkt. Het oppervlakte is hierdoor glas- of granietachtige korrels zijn zijn verwerkt. stroef, wat uitglijden slijtvast en zeer stroef, voorkomt. Van der Gaast uitglijden bij bij vorst of regen regen voorkomt. gebruikte voor deze vloerafwerking de term ‘kristalliet’. kristalliet’. Wat hier exact onder wordt verstaan hebben hebben wij niet kunnen kunnen achterhalen. achterhalen. De kolommen kolommen zijn zwart wit, de houten geschilderd, van het balkon balkon en en de luifels wit, houten puien geschilderd, de onderkanten van puien wit met witte glaslatten deuren zijn van blank eiken met glaslatten en oranje-gele panelen, panelen, de deuren zijn van beslag van geelkoper, hekwerken wit en de leuningen naturel geanodiseerd geelkoper, de hekwerken leuningen van naturel geanodiseerd in het verleden niet altijd aluminium. aluminium. Dit subtiele kleurengamma is in altijd gerespecteerd, gerespecteerd, bij in kleuren echter weer grotendeels in bij de laatste grondige opknapbeurt zijn zijn de kleuren oorspronkelijke staat teruggebracht. teruggebracht.

Trap in dit rapport hebben Eerder in hebben we al benadrukt dat de functionaliteit en de representatie van van de trap niet van elkaar kunnen kunnen worden worden gescheiden. gescheiden. Met de prominente aanwezigheid station direct de meest aanwezigheid van de trap communiceert het station belangrijke functie: het toegang geven belangrijke functie: geven aan het hoger gelegen gelegen perron. perron. in in Geheel in lijn met de modernistische traditie was Van der Gaast terughoudend Geheel lijn Van terughoudend in de toepassing van van ornamentiek en decoratie. Een Een steeds terugkerend terugkerend thema bij bij zijn in de gevel of zijn stationsgebouwen stationsgebouwen zijn de abstracte geometrische patronen patronen die in 32 in Bij de vloer verwerkt zijn. keerwand in zijn.32 Bij Arnhem Velperpoort is de gemetselde keerwand het spoortalud versierd met een een patroon vierkanten waarvan waarvan de hoeken hoeken zijn spoortalud versierd patroon van vierkanten afgezet met rode vierkantjes en het middenvlak enkele centimeters terug ligt. ligt.

Tegen diezelfde wand wand bevindt zich een etalagedoos met zwarte omlijsting. omlijsting. Dit was, aan de historische foto’s te onderdeel van van het oorspronkelijke ontwerp was, zien, bedoeld zien, bedoeld voor reclame-uitingen. een kleiner bord bord met zwarte reclame-uitingen. Ernaast hing een omlijsting waarin waarschijnlijk de dienstregeling hing. hing.

Bijzonder is verder de originele balustrade die aan de zijkant van de trap is vastgemaakt. vastgemaakt.

64 32) Vergelijk Eindhoven, de decoratieve cirkels so!ie! in in de voorgevel van station Eindhoven, cirke!s in in de gevels 32) Verge!ijk bijvoorbeeld bijvoorbee!d de brise soliel voorgeve! van geve!s van station station Heemstede-Aerdenhout of de zwart-witte driehoeken driehoeken in in de gevel van station Santpoort Noord.

Noord. van geve! van

I —

65

-

A

I’

I

I, I!

/1 ‘I

7

/

fb1UPNl,

tif rrii

I

HSTAAO M1Lb1’ IA t fltDvNI1 LWLg

66

67

Bestektekening oorspronkelijke situatie Arnhem Velperpoort 1953 1953

01

Begane grond Begane grond grond 1. Trap naar perrons 1.

1. Trap naar perrons Verdieping Verdieping 2. Wachtkamer 2.

2. Wachtkamer 3. Loketraam 3.

3. Loketraam Loketraam 4. Toilet lokettist 5. Berging /technische ruimte 4. Toilet lokettist lokettist 5. Berging /technische ruimte ruimte 5.

68

04

05

03

02

69 69

N

Plattegrond Plattegrond oorspronkelijke situatie Arnhem Velperpoort 1953 1953

______

70

71 71

Gevels en doorsneden oorspronkelijke situatie Arnhem Velperpoort 1953 1953

r

if 72 72

schetsontwerp

5 6

tick

et

4

3 2

1. vertrekkende 1. reizigers Routing stationsgebouw 1953

oorspronkelijke situatie 2. arriverende 2. reizigers vertrekkende reizigers 3.

3. richting1.wachtkamer I/ ticketverkoop ticketverkoop 2. arriverende reizigers

4.

1 wachtkamer / ticketverkoop 4. richting3.perron 1 richting

4. richting perron 1 perron 5. gelijkvloerse 2 5. overgang naar perron 2

5. gelijkvloerse overgang naar perron 2

6. gelijkvloerse 6. overgang richting uitgang 6. gelijkvloerse overgang richting uitgang

1

routing arriverende reizigers _____________

tick et

2

ticketverkoop ticketverkoop

routing vertrekkende reizigers

73

N

73’

Routing Arnhem Velperpoort 1953 1953 oorspronkelijke situatie

74

, -

ft

1.

—

-‘?‘1(.

•

,

,.

,J J

1 - ---- —-.— -

75

£ fr-

-

Station Arnhem Velperpoort (1988) - Rob Steenhuis -

Station binnen het bet oeuvre van Rob Steenhuis 1949 in in Amsterdam. Van 1971 tot Rob Steenhuis is geboren Van 1971 geboren op 26 oktober 1949 1978 1978 studeerde hij Deift. Na zijn hij bouwkunde aan de Technische Universiteit Delft. zijn Amsterdam, afstuderen in Amsterdam, afstuderen werkte hij hij enige tijd tijd voor architectenbureau Duintjer in en en daarna werkt hij van Cor Kalfsbeek.

Kalfsbeek. hij enkele jaren op het architectenbureau van (1954) In 1982 1982 wordt Steenhuis samen In met Harry Reijnders (1954) aangenomen samen aangenomen bij bij Gaast, het ingenieursbureau Koen van der Gaast, ingenieursbureau van de Nederlandse Spoorwegen.

Spoorwegen. Koen de meest productieve stationsarchitect van van na de Tweede Wereldoorlog, Wereldoorlog, had had besloten besloten terug te treden vanwege zijn zwakke gezondheid.

Samen met gezondheid. Samen (1954), een was, en Peter Kilsdonk (1954), een architect die al al enige tijd en tijd bij bij NS werkzaam was, Vákár, een Lászlo ontwikkelden Steenhuis en Reijnders Lászlo Vákár, een constructief ontwerper, ontwerper, stationsgebouwen afrekenden met de soberheid van van de jaren stationsgebouwen die definitief afrekenden Douma, hoofd in dienst. zeventig. Cees Douma, hoofd van van de afdeling, nam ze juist daarom daarom in dienst. afdeling, nam Na de jaren van in de van soberheid soberheid die hij zeif vorm had had moeten moeten geven, kwam er in hij zelf geven, kwam o.a. de Flevolijn en nieuwe nieuwe inzichten inzichten jaren tachtig door nieuwe opgaven zoals o.a.

Flevolijn en bij Men bij de bedrijfsvoering, bedrijfsvoering, extra budget vrij vrij voor architectuur en vormgeving. vormgeving. Men onderkende weer het belang van van goede vormgeving en en de functie die deze kan kan in klanttevredenheid spelen klanttevredenheid en en de herkenbaarheid herkenbaarheid van het merk. merk. spelen in

76

Station Station Amsterdam Sloterdijk uit 1983, naar het ontwerp van 1983, van Harry Reijnders, van de eerste stations Reijnders, is een van waarin de nieuwe koers van van de stationsarchitecten In stationsarchitecten zichtbaar is. is. In datzelfde jaar is ook station Zaandam Zaandam ‘80 van van Peter Kilsdonk klaar. klaar. Eind Eind jaren ’80 worden worden nog twee stations opgeleverd opgeleverd Kilsdonk, station Almere in van in 1987 van Kilsdonk, in 1988.

1988. Harry en en station station Lelystad Lelystad in in de jaren ’90 ‘90 nog Reijnders ontwerpt in stations, station twee spraakmakende stations, (1993) en Rotterdam Rotterdam Blaak Blaak (1993) en station station Leiden Leiden Centraal(1996).

Centraal (1 996).

77

In In 1985 wordt het eerste station station in van van Rob Rob Steenhuis gerealiseerd gerealiseerd in Sliedrecht.

Sliedrecht. Het gebouw, gebouw, dat enkele jaren geleden werd geleden is gesloopt, gesloopt, werd naast het bestaande negentiendenegentiendeeeuwse eeuwse station station gebouwd. gebouwd. Het was een tamelijk eenvoudig gebouw dat bestond bestond uit een een vierkant volume dat richting het spoor transparant was, maar richting de straat volledig was, gesloten was. was. Het lichtblauwe lichtblauwe dak, waarvan de dakrand fors was dak, overgedimensioneerd, overgedimensioneerd, kraagde kraagde uit en werd gedragen door vuurrode en werd gedragen ronde, betonnen kolommen kolommen die op ronde, betonnen basementen basementen waren waren gezet. gezet. Met eenvoudige architectonische middelen middelen bracht Steenhuis verbijzonderingen verbijzonderingen aan, bijvoorbeeld aan, bijvoorbeeld door het gebouw 45 graden te draaien draaien ten opzicht van van langslopende weg en het spoor, spoor, en door het gebruik van felle kleuren. kleuren.

Station Amsterdam Amsterdam Sloterdijk, 1983 Station Sloterdijk, 1983

Sliedrecht, 1985 Station Sliedrecht, 1985 Station

F

Station Station Amsterdam Amsterdam Lelylaan, 1986 Lelylaan, 1986

Een Een jaar later wordt station Amsterdam Lelylaan Lelylaan gebouwd, gebouwd, een zogenaamd viaductstation waar de sporen haaks boven boven de wegen en en metrolijnen metrolijnen lopen. open. in beton De onderbouw van het station station is vrijwel volledig in beton uitgevoerd, uitgevoerd, de perronoverkapping is echter uitgevoerd staalconstructie. uitgevoerd met een extravagante staalconstructie.

Steenhuis heeft hier heel heel bewust het gebouw als het ware binnenstebuiten binnenstebuiten gekeerd zoveel mogelijk ‘exposure’ gekeerd waardoor de staalconstructie zoveel exposure’ krijgt. krijgt.

Opmerkelijk is het veelvuldige gebruik van ronde vormen zoals de poortachtige wachtruimtes, en toegangen hoeken bij en de toegangen naar de perrons, perrons, de afgeronde hoeken bij de wachtruimtes, toepassing van uitsluitend kokerprofielen in de staalconstructie.

Net als zijn in uitsluitend kokerprofielen staalconstructie. zijn in dit gebouw een expressief kleurenpalet collega-architecten past Steenhuis ook in toe. toe.

Brouwhuis, dat in Station Helmond in 1987 wordt gebouwd, Helmond Brouwhuis, gebouwd, komt sterk overeen met het ontwerp voor station Sliedrecht.

Sliedrecht. Hier geen geen extravagante staalconstructies maar een een eenvoudig gebouw dat weer 45 graden ten opzichte van van graden gedraaid staat ten het spoor. spoor.

1988, durft Steenhuis het aan om meer te Bij station Arnhem Velperpoort uit 1988, Bij station experimenteren. hebben we de enigszins massieve grondvorm met experimenteren. Niet langer anger hebben zware, overkragende dak, dak, zoals bij Sliedrecht, maar het zware, Helmond Brouwhuis en Sliedrecht, bij Helmond een een open betonnen betonnen frame waarin waarin twee rode dozen dozen zijn opgehangen: opgehangen: één voor de verwarmingsketel, seininstallatie. Vervolgens vlecht hij verwarmingsketel, en één voor de seininstallatie. hij hierdoor Qok de trappen trappen naar het perron perron die op de spoordijk liggen. liggen. Ook hier plaatst hij hij het gebouw onder een een hoek hoek van 45 graden ten opzichte van van de weg en het spoor graden ten waardoor de autonomie van het gebouw wordt vergroot. vergroot.

Voor Assen ontwierp Steenhuis VoorAssen in 1989 1989 een station waarin in waarin de verschillende gebouwvolumes op een een collage-achtige wijze aan elkaar zijn zijn gekoppeld, kolommen worden worden gekoppeld, de kolommen Qok beëindigd bollen en en kegels. beeindigd met bollen kegels. Ook bij station is het centrale gedeelte bij dit station weer 45 graden gedraaid gedraaid ten opzicht van het spoor en en de weg. weg.

Station Assen, Assen, 1989 1989

In In Hoogezand-Sappemeer moet Steenhuis datzelfde jaar opnieuw een een klein klein bouwen, met opnieuw een station bouwen, een andere benadering.

Ditmaal ontwerpt hij benadering. Ditmaal hij een

78

laag vierkant volume waarin waarin aan de zijde van het dorp de openbare functies zijn ondergebracht, van het spoor is het gebouwtje gesloten. ondergebracht, aan de zijde van gesloten. Het doosvormige volume wordt over de diagonaal doorsneden door een metselwerk metselwerk schijf die aan het uiteinde een poortje heeft dat de toegang naar het perron perron accentueert. accentueert. Boven Boven het poortje zijn aan aan weerszijde uitkragende glazen luifels geplaatst. geplaatst. Het gebouwtje wekt de indruk een een assemblage te zijn, zijn, alsof Steenhuis de verschillende onderdelen onderdelen uit alreeds bestaande bestaande bouwelementen bouwelementen heeft opgebouwd. opgebouwd.

79 79

Station Station Amsterdam RAI RAI en en DiemenDiemenZuid Zuid zijn respectievelijk in in 1992 1992 en en 1993 1993 gebouwd.

Hoewel de stations gebouwd. Hoewel in grootte nogal in nogal verschillen zijn ze op basis van eenzelfde typologie ontworpen. Daarbij Daarbij springt met name de extravagante perronoverkapping in het oog. in deel dat de perrons 00g. Het deel overkapt is in in beide gevallen mm gevallen min hetzelfde, bij of meer hetzelfde, bij Amsterdam RAI RAI is de perronkap doorgetrokken en en wordt het spoorgedeelte met gebogen glaskap afsloten. afsloten. De De architectonische kwaliteit lijkt hier in zwaar vooral vooral gezocht te worden worden in aangezette constructieve elementen. elementen.

In vergelijking met station Amsterdam In Amsterdam Lelylaan, Lelylaan, dat Steenhuis zes jaar eerder in typologie sterk ontwierp en en dat in RAI-station, overeenkomt met het RAI-station, zien we een ontwikkeling naar meer zien een in plaats van de vloeiende lijnen lijnen in strenge geometrische volumes van een een aantal aantal jaren daarvoor. daarvoor.

Station Hoogezand-Sappermeer, 1989 Station Hoogeza.id-Sappermeer, 1989

Zuid, 1993 Station Diemen Diemen Zuid, 1993 Station

Station ‘ss Hertogenbosch, 1998 Station Hertogenbosch, 1998

U. Ii

II

r.

.

ri

Centrale verkeersleidingsgebouw in Amsterdam, 1995

Het Centrale Amsterdam, dat in in Amsterdam, in Centrale Verkeersleidinggebouw / Technisch Technisch Centrum Centrum in in gebruik is genomen, in 1995 in genomen, is ook door Steenhuis ontworpen. ontworpen. Daarna volgt in 1998 het ontwerp voor station ’s-Hertogenbosch.

1998 ‘s-Hertogenbosch. Deze twee latere gebouwen gebouwen van Steenhuis hebben hebben een minder uitgesproken uitgesproken vormgeving; vormgeving; geen geen uitbundige staalconstructies en niet langer de felle kleuren.

In het verkeersleidinggebouw kleuren. In zien we nog de enigszins collage-achtige compositie van van de verschillende gebouwvolumes, station ’s-Hertogenbosch gebouwvolumes, iets dat Steenhuis bij bij station ‘s-Hertogenbosch ook achterwege laat. in glas uitgevoerd, Iaat. De De voorgevel aan aan het stationsplein stationsplein is vrijwel volledig in uitgevoerd, met in een passage boven trappen en en roltrappen boven het spoor roltrappen komt de reiziger terecht in vanwaar men men naar de perrons kan kan gaan.

De cilindervormige toren toren is op het hart gaan. De van de Stationsweg geplaatst zodat er een duidelijk oriëntatiepunt orientatiepunt is voor reizigers die vanuit het stadscentrum het station benadert. benadert.

Tijdens zijn carrière als stationsarchitect werkte Rob Steenhuis op postmoderne postmoderne wijze in afhankelijk van de opgave waar hij voor stond. in verschillende stijlen, In van stond. In stijien, hij zijn komen bepaalde thema’s telkens terug, zijn oeuvre zit geen duidelijke lijn, Iijn, wel komen terug, betonconstructies, en bijvoorbeeld van de staalstaal- of betonconstructies, en het bijvoorbeeld de overdimensionering van gebruik van van de felle kleuren. kleuren. Typisch Typisch zijn zijn ook de assemblage-achtige composities. composities.

Dat wil zeggen, losse onderdelen. onderdelen. zeggen, de verschillende gebouwelementen blijven blijven losse In de De uitgesproken kleuren van van de verschillende onderdelen onderdelen versterken versterken dit. dit. In uitgesproken kleuren volgende paragraaf zullen we dieper op deze stilistische kenmerken kenmerken van zijn oeuvre ingaan. ingaan.

80

Stilistische duiding Arnhem Velperpoort (1988) De ontwerpen laten zich niet ontwerpen van Rob Steenhuis voor de Nederlandse Spoorwegen Spoorwegen laten herleiden herleiden tot één één specifieke architectuurstijl. meeste architectuurstijl. Dat geldt overigens voor de meeste Steenhuis, architecten architecten die na 1980 actief zijn geweest.

Wel is duidelijk dat Steenhuis, samen samen geweest. Wel met zijn collega-architecten en Reijnders, een heel heel ander pad collega-architecten Kilsdonk en Reijnders, een pad inslaat dan dat van van zijn Van der Gaast en Douma.

Douma. Tussen het werk van van Van Van zijn voorgangers Van der Gaast en en Steenhuis – zeker wanneer we hun hun beider creaties voor Arnhem Arnhem Velperpoort vergelijken – zijn overeenkomsten aan te wijzen, noch zijn vrijwel geen overeenkomsten wijzen, noch stilistisch, noch op stilistisch, in noch op functioneel functioneel vlak. vlak. Van der Gaast stond stond met beide benen benen in traditie, Steenhuis daarentegen de modernistische traditie, behoorde tot een een generatie daarentegen behoorde die op verschillende manieren manieren probeerde los te komen komen van een vermolmd vermolmd modernisme. modernisme. De verschillende architectonische experimenten experimenten die ontstonden na Qok Steenhuis’ het modernisme worden ‘postmoderne architectuur’ genoemd.

Steenhuis’ postmoderne architectuur’ genoemd. Ook werk brengen brengen wij onder bij bij deze beweging. beweging. Het postmodernisme is echter verre van van eenduidig, een groot aantal verschijningsvormen en en terugkerende eenduidig, het kent een ontwerpthema’s. ontwerpthema’s.

Hieronder beschrijven aantal aspecten beschrijven we kort een beperkt aantal aspecten uit de in de jaren tachtig onderdeel postmodernistische architectuur die in onderdeel waren waren van van het architectuurdebat en en van van invloed invloed zijn geweest op station Arnhem Velperpoort.

Velperpoort.

—

—

81 81

Steenhuis’ Steenhuis’ werk is allereerst te herleiden herleiden tot de zogenaamde hightech-architectuur.

Eén van hightech-architectuur. Eén de eerste gebouwen gebouwen die tot deze stroming wordt gerekend gerekend is het Centre (1977) Pompidou (1977) in in Parijs, Pompidou Parijs, ontworpen ontworpen (1933) en door Richard Richard Rogers (1933) en Renzo (1937). Meest opvallend Piano Piano (1937). opvallend is dat Piano, 1977 de draagconstructie en de technische in Parijs, en Piano, 1977 Centre Pompidou Pompidou in Parijs, Rogers en installaties zich zich aan de buitenkant van van het gebouw bevinden. bevinden. Het gebouw is als het waren waren binnenstebuiten binnenstebuiten gekeerd. gekeerd.

Qok in in het werk van Ook van de architecten architecten van het modernisme zien we vaak dat de (en in installatie) een constructie (en in mindere mate de installatie) een belangrijke component is van van in het modernisme de de representatieve kwaliteit van van het gebouw. gebouw. Maar waar in

is, wordt bij functionaliteit leidend leidend is, van het bij de hightech-architectuur de techniek van techniek, gebouw als esthetisch element opgevat.

Men zou kunnen kunnen zeggen dat de techniek, opgevat. Men klinken, als decoratie en hoe tegenstrijdig dat ook mag klinken, en ornament wordt gebruikt. gebruikt.

De constructie wordt dan veel dan eigenlijk noodzakelijk is veel zwaarder uitgevoerd uitgevoerd en en de aandacht wordt vaak nog extra naar de installaties en constructie getrokken getrokken door het gebruik van van opvallend kleuren. De hightech-architectuur probeert opvallend felle kleuren. daarmee los te komen komen van van de inspiratieloze saaiheid van het functionalisme inspiratieloze saaiheid van de jaren zeventig, zeventig, en breekt tegelijkertijd tegelijkertijd ook met de truttigheid truttigheid en de kleinschaligheid van de structuralistische architectuur van van die periode. kleinschaligheid periode.

Het werk van van Steenhuis lijkt echter door meer dan alleen de hightech hightech te zijn zijn beïnvloed. in Arnhem Velperpoort te maken beInvloed. We hebben hebben in maken met een een gebouw dat bij bij in de rode dozen? nader inzien inzien vooral vragen dozen? Waar is vragen oproept. oproept. Wat zit er eigenlijk in de ingang? tussen orthogonale en en gebogen ingang? Vanwaar de contradictie tussen gebogen vormen? Wat is de functie van van het betonnen betonnen frame eigenlijk?

Deze complexiteit en tegenstrijdigheid op functioneel functioneel en representatief vlak is heel heel kenmerkend voor de avant-gardistische kenmerkend architectuurstromingen van van de jaren tachtig zoals het deconstructivisme en postmodernisme. in Ia Villette in postmodernisme. Parc de la Parijs, Parijs, aangelegd aangelegd naar het ontwerp van 1 (1944) is daar een fraai Bernard Bernard Tschumi Tschumi (1944) voorbeeld van. van. Tschumi ontwierp voor Tschumi, 1986 de la Ia Villette, Bernard Tschumi, 1986 Parc de Villette, Bernard het park onder andere een groot aantal aantal rode, veelal functieloze objecten. folly’s – rode, Ia Villette is dat objecten. De ironie van Parc de la vormtaal, in een de functieloze gebouwtjes wel wel zijn een modernistisch modernistisch vormtaal, zijn vormgegeven vormgegeven in een vormtaal waarbij gepretendeerd werd dat de vorm altijd uit de functie moet een vormtaal waarbij gepretendeerd altijd In Parc de la voorkomen. voorkomen. In Ia Villette wordt echter juist deze functionalistische en rationalistische grondgedachte van van het modernisme losgelaten losgelaten waardoor deze architectuurstijl een totaal totaal andere betekenis krijgt. architectuurstijl een krijgt. De modernistische architectuur wordt hiermee op z’n zn kop en bevrijdt uit de zelfopgelegde, kop gezet en zelfopgelegde, beknellende kaders van functionalisme en rationalisme waardoor er ruimte van rationalisme ruimte ontstaat voor nieuw ironie, irrationalisme architectonisch architectonisch experiment vaak met elementen elementen van ironie, irrationalisme en spel. spel.

Begin van de Begin jaren tachtig was deze vrije, vrije, postmoderne houding ten opzichte van modernistische architectuur radicaal radicaal en en provocatief. provocatief.

—

82 82

Qok in in Steenhuis’ Ook Steenhuis’ ontwerp voor station Arnhem Velperpoort zien zien we een een dergelijke, In ons architectuur. In dergelijke, vrije omgang met de vroege, vroege, modernistische architectuur.

33 uit de interview met Steenhuis gaf hij aan dat de architectuur van van De Stijl hij aan StijI33 jaren twintig een inspiratiebron De invloed invloed van van De inspiratiebron was voor zijn zijn ontwerpen. ontwerpen. De Stijl in de kleurstelling en herkennen we bij vooral in en de Stiji herkennen bij het Velperpoortstation Velperpoortstation vooral geassembleerde compositie.

Cruciaal is dat er hier sprake is van van een typisch compositie. Cruciaal typisch wil zeggen dat de postmodern postmodern begrijpen begrijpen van de architectuur van De Stijl.

Stiji. Dat wil strenge regels die de voormannen voormannen van van De Stijl leden oplegde Stiji destijds aan haar leden Qok zestig jaar later betekenisloos zijn geworden.

Ook het ideologische program zestigjaar geworden. program speelt geen rol van betekenis meer. meer. Steenhuis gebruikt De Stijl niet om een een geen enkele rol coherente, alles duidende architectuur te maken. coherente, maken. Hij Hij gebruikte daarentegen daarentegen het verleden op een vrij en vernieuwde vrij oppervlakkige, maar voor die tijd tijd creatieve en manier. manier.

Net als de hightech-architectuur zijn het deconstructivisme en het postmodernisme postmodernisme vormen vormen van kritiek op het geestdodende reductionistische reductionistische karakter van het modernisme In plaats van de kleine schaal modern isme van van de jaren zestig en en zeventig. schaal en en zeventig. In in de jaren zeventig terug wil brengen, menselijkheid men in introduceren menselijkheid die men brengen, introduceren in de jaren ’80 ‘80 een de high-tech, high-tech, postmodernisme postmodernisme en het deconstructivisme in architectuur waarin spektakel, overdrijving en provocatie niet worden en worden geschuwd. spektakel, geschuwd.

Qok station Arnhem Velperpoort poogt zo’n ‘brutale Ook brutale zet’ zet’ te zijn, zijn, zoals Steenhuis 34 zijn werk zelf typeerde. typeerde.34 Met deze korte uitzetting over de verschillende postmodernistische thema’s willen willen we geen bewijs leveren voor een directe beïnvloeding.

Steenhuis had geen foto’s leveren had beInvloeding. van van Parc de la Ia Villette boven boven zijn zijn tekentafel hangen; hangen; zijn ontwerp voor Arnhem Velperpoort kwam kwam niet voort uit een minutieuze studie naar het werk van van Rogers en en Piano.

Piano. Rob Rob Steenhuis is echter wel wel ‘een een kind kind van van zijn tijd’, tijd’, zoals hij hij zelf aangaf 35 Voor toen we hem hem naar de invloed invloed van van bovengenoemde ontwerpers vroegen. vroegen.35 een goed begrip van van de cultuurhistorische waarde van van het Velperpoortstation Velperpoortstation is het van belang dat deze ‘architectonische architectonische achtergrond’ achtergrond’ wordt meegenomen. meegenomen. in de jaren een belangrijke binnen het Nederlandse Neder!andse modernisme. modernisme. Theo van van 33) De Stijl jaren twintig een Stij! was in be!angrijke stroming binnen architecten, kunstenaars en en Gerrit Rietveld waren centrale centra!e figuren binnen deze groep architecten, en Doesburg, Mondriaan en Rietve!d waren Doesburg, Piet Mondriaan figuren binnen grafisch grafisch ontwerpers. ontwerpers.

15 oktober 2013.

2013.

34) Interview met Rob Rob Steenhuis op 15 83

hebben we gevraagd hem destijds inspireerde.

35) Tijdens ons interview met Steenhuis hebben gevraagd naar ontwerpers die hem inspireerde. Hij Hij beInv!oed werd werd door high-techarchitecten zoals zoa!s Rogers en Piano.

Piano. Zo vertelde verte!de Steenhuis dat hij bevestigde dat hij beïnvloed Rogers en in die periode met zijn in London London bezocht. bezocht. Ook gaf hij aan aan in Richard Rogers zijn college-architecten co!!ege-architecten Richard Rogers Lloyd’s L!oyds Building Bui!ding in (1926-1992). beInv!oed te zijn beïnvloed James Stirling zijn door de vooraanstaande postmodernistische architect James Stir!ing (1926-1992).

i1H

I

Li

£

84

•1

4..

I

I

I t

I 85

41

Loopbrug naar perron Wachtkamer zuidzijde

86

LI

Perronoverkapping Bordes zuidelijk voorgebouw

87 87

i.

Architectuur Arnhem Velperpoort (1988) Aanleiding voor de bouw van Arnhem Velperpoort Hierboven Hierboven kwam kwam al al een aantal aantal keer ter sprake dat de gemeente Arnhem verschillende plannen Ir. Van Muijlwijkstraat aan had voorgesteld aan plannen had voorgesteld om de Ir. te sluiten sluiten op de Roosendaalseweg en de Velperweg ten noorden noorden van de nieuwe, brede 1953 zouden er dan spoordijk. van het station uit 1953 dan nieuwe, brede spoordijk. Aan weerszijde van viaducten worden gebouwd.

De plannen van de stedelijke gebouwd. De plannen voor deze opschaling van infrastructuur rondom rondom het Velperpoortstation hebben het nooit gehaald.

Velperpoortstation hebben gehaald. De oorzaken voor het stranden van van deze voorstellen lagen kosten die ze lagen bij bij de hoge kosten meebrachten, de weerstand met zich zich meebrachten, weerstand die er bij NS was om mee mee te werken werken en de bij NS protesten uitten. protesten die bewoners tegen de plannen plannen uitten.

Bovendien Bovendien nam nam men men het stedenbouwkundige en en architectonische discourse sinds de jaren zeventig ook een een steeds kritischere houding aan aan tegenover dergelijke modernistische infrastructurele projecten projecten waarin primair het autoverkeer centraal stond. stond. Daarnaast maakte de grootscheepse opruiming van ‘krotten’ krotten’ plaats voor veer een een meer kleinschalige ‘stadsvernieuwing’ men bestaande stedelijke stadsvernieuwing’ waarbij men weefsels zoveel zoveel mogelijk intact poogde te houden. houden. in oude stadswijken worden Projecten worden vanaf dat moment dus minder rigoureus Projecten in en en minder grootschalig. trend herkennen herkennen we ook bij grootschalig. Die trend bij de bouw van het nieuwe Velperpoortstation In plaats van van grote betonnen betonnen Velperpoortstation eind jaren tachtig. tachtig. In viaducten voor veer autoverkeer stelt de gemeente Arnhem Arnhem een bescheiden bescheiden fietsfiets- en voetgangerstunnel voor om het bestaande spoorwegviaduct bij de Steenstraat voetgangerstunnel veer bij en en de Velperweg te ontlasten. ontlasten. Daarnaast was men men van van mening dat een een dergelijke tunnel de toegankelijkheid Klarendal zou zou verbeteren. verbeteren. toegankelijkheid van de volkswijk Klarendal Voor Veer de Nederlandse Nederlandse Spoorwegen bood bood de aanleg van de tunnel ook mogelijkheden. station direct te koppelen fietstunnel mogelijkheden. Door een nieuw station koppelen aan de fietstunnel zou de bereikbaarheid van het station vanuit het noorden van Arnhem namelijk zou bereikbaarheid van noorden van namelijk worden worden verbeterd. verbeterd. Bovendien Bovendien kon kon men men dan dan voorgoed voorgoed afrekenen met het overpad over het spoor voor de reizigers naar en en vanaf het noordperron. werd noordperron. Verder werd 1953 niet als argument aangedragen station uit 1953 aangedragen dat de voorzieningen voorzieningen van het station 36 waren, het station voldoende waren, station was simpelweg te klein. klein.36

88 36) Utrechts Utrechts Archief: 941-10.

941-10.

Architectonische analyse Terwijl Van der Gaast zijn halte aan de spoordijk hing als een een soort zwaluwnest Terwiji Van zijn halte in 1988 1988 voor gekozen om werd er in cm het entreegebouw naast het talud talud te plaatsen plaatsen en Het stationsgebouw en deze via een een luchtbrug te verbinden verbinden met het perron. perron.

Steenhuis, bestaat uit de volgende onderdelen: ontworpen door Rob Rob Steenhuis, onderdelen:

•• •• •• ••

Een Een kubusvorming voorgebouw aan de zuidzijde van het spoor, spoor, gelegen gelegen aan de Ir. Ir. Van Muijlwijkstraat. aan de Muijlwijkstraat. Het gebouw staat 45 graden gedraaid aan weg, maar wel parallel aan de fietstunnel. wel parallel fietstunnel.

De perrons en de sporen liggen een verhoogde spoordijk. liggen op een spoordijk. Aan beide zijden van van het spoor bevindt zich zich een een kleine wachtruimte en en een een bescheiden bescheiden perronoverkapping. perronoverkapping.

Klarendal, bevindt zich Aan Aan de noordzijde van het spoor, aan de kant van Klarendal, spoor, aan een royaal vormgegeven trap richting het perron. royaal vormgegeven perron.

Met de bouw van het nieuwe in 1988 1988 ook een nieuwe station station is in een fietstunnel aangelegd. van het stationsgebouw. aangelegd. Deze vormt een integraal integraal onderdeel van stationsgebouw.

Zuidelijk voorgebouw In het zuidelijke voorgebouw zijn de verschillende functies gevat in in een In een open constructie, de ‘ribben’ betonnen betonnen constructie, ribben’ van van een een kubus. kubus. De technische ruimten ruimten en en de trappen zijn feitelijk aan deze betonnen betonnen ribben ribben opgehangen. opgehangen.

In In twee rode dozen zijn ruimten ondergebracht.

De liggende doos zijn de technische ruimten ondergebracht. De biedt plaats aan aan de verwarmingsinstallatie. uiteraard niet publiek verwarmingsinstallatie. Deze ruimte is uiteraard toegankelijk, een steile steektrap toegankelijk, vandaar dat er alleen voor onderhoudsmonteurs een is voorzien. voorzien. Aan de onderkant van de rode doos is een buis zichtbaar die naar de wachtkamer loopt, daarin zitten zitten de verwarmingsbuizen. loopt, daarin verwarmingsbuizen.

89

De vertrekken op de begane grond worden worden nu nu volledig gebruikt als kiosk. kiosk. De winkel wordt betreden via de deur naast de trap ofwel door de deur die in in de winkel betreden halfronde erker zit. zit. De ruimtelijke kwaliteit van van de winkel winkel is laag, vooral omdat er laag, vooral amper daglicht binnenvalt. binnenvalt.

In In het oorspronkelijk ontwerp was de begane grond bestemd als grond primair bestemd in de halfronde plaatskaartenkantoor. werd niet betreden betreden via de deur in plaatskaartenkantoor. De ruimte werd erker, maar via een deur in in de zuidoostgevel. erker, Deze deur is nu vervangen nu vervangen zuidoostgevel. door een raamkozijn. had gekocht kon kon men men het raamkozijn. Nadat de reiziger een kaartje had plaatskaartenkantoor verlaten In verlaten via de deur direct naast de trap naar het perron. perron. In beyond de halfronde erker bevond zich toen een keukentje lokettist. keukentje voor de lokettist.

VLAANZjcMT

OO

90

I

I’-)

t1G.L

IL

c4ATh V.

doze Ie,e,Nn we,wanw

laze

I

:::::

I

(N

/

lCk!

—

owrz.tngen toot

©

Schetsontwerp

7’r

—

/NVNedurIandseSooo/utrech tttOttIflfrI$tjukjuur GbOUWeeInStSdebOaW

Arnhem Velperpoort ‘ -

91 Steenhuis, 1986 Arnhem Velperpoort, Rob Steenhuis, 1986 Schetsontwerp Arnhem Velperpoort, Rob

F

I

b40 rt:ty4 cJor

itt

1(111

r

e\/6LAA\NZ1Cs-fr

ZUu 92

Ø4oo aJ2i4tt’

ULO44W,C

I

93 Steenhuis, 1986 Arnhem Velperpoort, Rob Steenhuis, 1986 Schetsontwerp Arnhem Velperpoort, Rob

Routing Bij zichtbaar.

Bij het zuidelijk voorbouw is de entree naar de perrons niet goed goed zichtbaar. in de oorspronkelijke opzet in in de Hierboven Hierboven gaven al aan aan dat er in gaven we al zuidoostgevel een beter zichtbare entree was naar de kleine stationshal en en het zuidoostgevel een loket. loket. Toen de loketfunctie loketfunctie verdween is deze zuidoostentree dichtgemaakt en en bleef alleen de moeilijk vindbare trap naast de fietstunnel over. over. Vanuit welke benadert, vanuit geen hoek de reiziger het station ook benadert, geen enkele richting is deze entree zichtbaar. zichtbaar. Na het beklimmen beklimmen van de eerste trap biedt het bordes zicht op de openbare ruimte voor het station. station. De reiziger loopt door het betonnen betonnen frame waarin de gesloten, dozen zijn opgehangen; gesloten, rode dozen opgehangen; een architectonische ruimte die eerder aan aan een industriële installatie dan dan aan een stationsgebouw doet denken. denken. De trap door de kubus geeft via een loopbrug toegang tot in stalen het perron. stalen vakwerken vakwerken die geel perron. Deze is uitgevoerd uitgevoerd in geel geverfd geverfd zijn. zijn. De trappen en aan de bovenkant gesloten waardoor de routing en de loopbrug zijn zijn naar de perrons een besloten besloten indruk krijgt.

De route vanaf de straat naar de krijgt. De perrons is weliswaar kort maar biedt diverse interessante architectonische 1953 is de routing hier indrukken. indrukken. Net als bij Van der Gaasts ontwerp uit 1953 bij Van in het ontwerp. dus een een belangrijk aspect in een ontwerp. Maar waar Van der Gaast een compromisloze rationaliteit en eenduidigheid toepast, brengt Steenhuis een en eenduidigheid toepast, een in het gebouw. bewuste complexiteit en gelaagdheid in gebouw.

Tunnel De fiets- en en voetgangerstunnel is het stedenbouwkundige element dat in de jaren tachtig. de aanleiding gaf tot de bouw van het nieuwe nieuwe station station in tachtig.

De architectuur en compositie van van deze tunnel tunnel kan kan dan dan ook niet worden worden losgemaakt van het stationsgebouw. De hoekverdraaiing van van ongeveer in zowel 45 graden ten opzichte van van het spoor is doorgezet in zowel het zuidelijke graden ten Ir. Van Muijlwijkstraat als in in de trap aan voorgebouw aan de Ir. aan de noordzijde noordzijde van het spoor. spoor.

Qok in in de materialisering en de detaillering sluit de vormgeving van Ook van de tunnel tunnel aan bij De wanden wanden van de tunnel zijn bekleed met witte bij het stationsgebouw. De zijn bekleed vierkante tegels met daarin een patroon van grijze en zwarte tegels. zal patroon van tegels. Het zal de opmerkzame voorbijganger zijn van grijze en zijn opgevallen opgevallen dat het patroon patroon van In het midden zwarte tegels de tekst “VELPERPOORT” “VELPERPOORT” vormt. vormt. In midden van van de tunnel tunnel bevindt zich een gele armatuur waarin waarin de TL-verlichting is opgehangen. opgehangen. Deze verlichting is onderdeel onderdeel van het ontwerp van Steenhuis.

Steenhuis.

94

Wachtkamer en perronoverkapping

95

Wachtkamers en de perronoverkapping Bij station zijn aan aan beide beide zijden en Bij het station zijden van het spoor vrijwel identieke wachtkamers en perronoverkappingen. bevinden zich zich recht boven boven de fietstunnel. fietstunnel. perronoverkappingen. De wachtkamers bevinden in glas uitgevoerd Ze hebben hebben een een L-vormige plattegrond rondom in plattegrond en zijn rondom uitgevoerd zodat er Qok zowel zowel zicht is op de omliggende omgeving als op het perron en het spoor. perron en spoor. Ook markeren markeren ze door hun hun positie, tunnelmonden. positie, vormgeving en hoekverdraaiing de tunnelmonden.

Vooral de perronoverkappingen hebben een een opvallende vormgeving. perronoverkappingen hebben vormgeving. De in de constructieve verbijzondering van van dit gebouwonderdeel vooral gezocht in gebouwonderdeel is vooral delen.

Bij de kokerkolommen zijn bij de voet twee felblauwe delen. Bij kokerkolommen feiblauwe schijven bij schijven aangebracht bij van basement. basement. Deze schijven bij wijze van schijven hebben hebben louter een een decoratieve functie.

Als dragende balk is een een zogenaamde raatligger gebruikt. gebruikt. Dit soort liggers worden worden gewoonlijk gebruikt bij bij grote overspanningen overspanningen met een relatief lage belasting, van belasting, zoals bij bij dakliggers van fabriekshallen. fabriekshallen. Het productieproces prod uctieproces in de afbeelding van van deze ligger wordt in hiernaast uitgelegd.

Met deze techniek uitgelegd. kan kan van van een lage balk balk een iets hogere hogere balk balk worden gemaakt waardoor het draagvermogen toeneemt en en het eigen eigen Voorbeeld raatligger Voorbeeld

gewicht van de balk beperkt blijft. wel ronde sparingen blijft. Soms worden er ook wel gezaagd van gezaagd uit het staalprofiel, staalprofiel, ook dit wordt gedaan om het eigen eigen gewicht van de balk te verminderen. verminderen. Steenhuis heeft dat bijvoorbeeld bijvoorbeeld toegepast bij bij de draagconstructie van de aluminium gevel.

Men dient zich zich echter te realiseren realiseren gevel. Men dat de zeshoekige uitsparingen in de ligger en in de kolommen en de ronde gaten kolommen uitsparingen in gaten in weliswaar een constructieve uitstraling geven aan aan het gebouw, gebouw, maar dat dergelijke 37 in deze toepassing primair decoratief zijn.

Het lijdt geen twijfel dat uitsparingen uitsparingen in zijn.37 was, en Steenhuis zich zich hiervan hiervan bewust was, en dat deze ‘constructieve constructieve decoratie’ decoratie’ een zeer bewuste keuze was in We zien een dergelijke benadering van in het ontwerpproces. zien van ontwerpproces. in de hightech-architectuur van constructie wel wel vaker in van de jaren tachtig. tachtig.

Iets lets vergelijkbaars kunnen kunnen we constateren bij van het dak. dak. De bij de vorm van overhellende rand rand kan kan vanuit functioneel functioneel oogpunt gewoon worden worden verwijderd, verwijderd, het zijn zijn louter losse platen platen die tegen de dakrand zijn bevestigd. bevestigd. Door tussen de platen platen grote kieren om te verhullen dat het kieren te laten laten heeft Steenhuis er niets aan gedaan cm verhullen gedaan alleen alleen decoratief is. is. Deze Deze manier van van ontwerpen en vormwil vormwil ontwerpen waarbij decoratie en niet worden geschuwd is onder veel veel architecten nog steeds controversieel. controversieel. De toepassing van bouwelementen bouwelementen die louter decoratief zijn, blauwe schijven zijn, zoals de blauwe kolomvoeten, is inmiddels meer geaccepteerd maar voor vele blijft het nog aan aan de kolomvoeten, steeds uit den den boze. boze. Steenhuis behoort duidelijk tot de groep architecten die op dit vlak minder dogmatisch is. dogmatisch is.

In de wachtkamer aan In aan de zuidzijde van van het spoor vinden we een opmerkelijk detail. detail. Uit het plafond beton met een een vierkante plafond steekt een half afgebroken afgebroken stuk beton onder). Dit element – dat haast niet anders 86, onder). doorsnede (zie afbeelding op p. p. 86, kan kan worden worden geïnterpreteerd een geInterpreteerd als een inside joke voor architecten – is eigenlijk een soort restant van van het betonnen betonnen frame van het voorgebouw. voorgebouw. Steenhuis heeft dit door de vloer laten laten steken steken om om zo een een relatie tussen beide objecten duiden. objecten aan te duiden.

De functionele en constructieve betekenis van van dit element is te verwaarlozen. verwaarlozen.

—

—

Perrontrap noordzijde Voor de trein trein richting Arnhem Centraal Centraal en en Nijmegen Nijmegen moet de reiziger naar perron perron 1 aan 1, aan de noordzijde van het spoor. betreden via een betonnen betonnen spoor. Dit perron perron wordt betreden trap die geaccentueerd een zwaar betonnen betonnen frame. frame. Net als het voorgebouw geaccentueerd is met een is deze trappartij 45 graden gedraaid van het spoor en en loopt parallel gedraaid ten opzichte van parallel 37) De De sparingen in de ligger we!!icht enig constructief nut maar gezien en de 37) sparingen in igger hebben wellicht gezien de overspanning en van het profiel had hier waarschijnlijk we! een een standaard standaard profiel vo!staan. De toepassing van van afmetingen afmetingen van profie! had waarschijn!ijk ook wel profie! volstaan. in kolommen ko!ommen is constructief constructief gezien van het hoge gewichtsreducerende gaten in gezien tegenstrijdig omdat het probleem prob!eem van van de constructie vooral voora! een een probleem eigen eigen gewicht van prob!eem is dat optreed optreed bij liggers. !iggers. De vervorming die optreedt bij verwaar!ozen, in ko!ommen als a!s gevolg van de druk druk van van het eigen in tegenstelling kolommen gevo!g van eigen gewicht is te verwaarlozen, tegenste!!ing tot bij liggers. !iggers.

96

Perrontrap noordzijde

aan in gewapend aan de fietstunnel. fietstunnel. De De trap is vrijwel beton dat vrijwel volledig uitgevoerd uitgevoerd in gewapend beton op de bouwplaats is gestort. een gestort. De looproute looproute op de trap wordt begeleid begeleid door een gele band band waarin waarin driehoekige lichtarmaturen Iichtarmaturen zijn De trap zelf zeif is ook zijn geplaatst. geplaatst. De geel geschilderd. helderblauwe geschilderd. De onderkant van de trap is dichtgemaakt met helderblauwe beplating.

In het oorspronkelijk ontwerp was deze ruimte open. van de beplating. In open. Als gevolg gevoig van drugsproblematiek is deze ruimte dichtgezet. dichtgezet.

97 97

nrc

07

08

4,

05 04 Begane grond Begane grond Begane grond

1. Loket 1.

1. Loket 2. Kantoor 2. loket 2. Kantoorloket 3. Toilet en berging lokettist 3. Toilet en en berging lokettist 3.

4. Ruimte voor loketraam 4. veer loketraam loketraam 4. Ruimte voor 5. Toilet reizigers 5. Toilet reizigers 5.

6. Trap richting perron 2 6. richting perron perron 6. Trap 2 1 perron 2 7. Trap richting 7. Trapen 1 7. richting perron 8. Fietsvoetgangerstunnel perron 1

01

03

02

98

1

N

8. FietsFiets- en en voetgangerstunnel 8.

06

16

14

15

13

09 12

11 Verdieping

VerdiepingVerdieping 9.naar Loopbrug naar perron perron 9. Loopbrug9. perron 10. ruimte verwarming 10. Technische 10. Technische ruimte verwarming 11. Technische ruimte seinen 11. Technische semen 11. ruimte seinen 12. Wachtkamer 12. Wachtkamer 12.

13. Perronoverkapping 13. Perronoverkapping 13.

14. Wachtkamer 14.

14. Wachtkamer 15. Perronoverkapping 99 15.

Perronoverkapping 16. Trap naar15.perron 1

N

16. Trap naar perron 1 16. perron 1

10

Plattegrond Plattegrond Arnhem Velperpoort 1988 oorspronkelijke situatie

1. Entree vertrekkende reizigers 1.

1. Entree vertrekkende reizigers 2. Naar perron 2 3. Fietstunnel 4. Naar perron 1

2.

2. Naar perron 2 perron 2 3. Fietstunnel Fietstunne!

3.

4

4.

1 4. Naar perron perron 1

3

2

tick

et

1

Begane grond station 1988 100

N

begane grond begane

et tick

Routing vertrekkende reizigers Routing arriverende reizigers fietsers Routing ďŹ etsers Ticketverkoop

4

N,

-S

SI -4,

2

Verdieping station 1988 101 101 verdieping

Routing Arnhem Velperpoort 1988 oorspronkelijke situatie

1. perron 2 1. Naar Naarperron2 2. Naar perron 1 2. perron 1 3. Fietstunnel Fietstunne!

3.

2

\ :

3

1

tick

et

kiosk

1’

N

begane grond begane

102

et

2

tick

et

tick

Routing vertrekkende reizigers Routing arriverende reizigers reizigers fietsers Routing ďŹ etsers Ticketverkoop

4

___-

1

103 verdieping

Routing Arnhem Velperpoort 1988 huidige situatie

Waarderi Waardering ng Toelichting waarderingstekeningen: In de waarderingstekeningen in dit hoofdstuk In hoofdstuk zijn opgenomen waarderingstekeningen die in opgenomen zijn de in drie categorieën: verschillende gebouwonderdelen gebouwonderdelen geclassificeerd geclassificeerd in categorieen:

•• •• ••

(blauw) betekent dat behoud Een Een hoge monumentwaarde (blauw) behoud van van deze onderdelen onderdelen van cruciaal belang voor de structuur en/of de betekenis van van het object of gebied zijn en en dat behoud behoud noodzakelijk is. is.

Een Een positieve monumentwaarde (groen) onderdelen de (groen) betekent dat deze onderdelen monumentwaarde versterken versterken en behoud behoud wenselijk is. is.

Een Een indifferente monumentwaarde monumentwaarde (geel) (geel) betekent dat deze onderdelen van van relatief weinig belang zijn zijn voor de structuur en/of de betekenis van het object of gebied. aan deze onderdelen onderdelen geen monumentale waarde gebied. Er wordt aan geen monumentale gehecht.

In sommige gevallen doen doen deze onderdelen onderdelen zelfs afbreuk aan aan de gehecht. In monumentwaarde van het object of gebied. van gebied.

104 104

Waardering station Arnhem Velperpoort (1953) – Koen van der Gaast —

Algemeen in 1953 1953 is opgeleverd Het stationsgebouw dat in van Koen Koen van opgeleverd naar ontwerp van der Gaast is zonder twijfel een van van de meest waardevolle objecten binnen binnen ‘De De twijfel een Collectie’.

Collectie’. De ontwerpvraag wordt door Van der Gaast op een een uiterst rationele manier opgelost zonder dat dit afbreuk doet aan aan de esthetiek van van het gebouw. gebouw. in belangrijke mate De kwaliteit van van het ontwerp wordt zelfs in mate bepaald bepaald door wisselwerking van functionaliteit en en esthetiek. esthetiek. Ondanks de compromisloze wisseiwerking van reductie reductie tot het absolute essentiële van wat een een haltegebouw zou zou moeten moeten zijn, zijn, is het dus ook op esthetisch esthetisch vlak een een zeer geslaagd geslaagd gebouw. gebouw.

Oeuvre van der Gaast Station Station Arnhem Velperpoort is het vroegst bewaard bewaard gebleven gebleven stationsgebouw van van Koen Koen van der Gaast en en daarom van hoge cultuurhistorische waarde. waarde. Van der in de jaren zestig en zeventig als spoorbouwmeester een Gaast zal later in een belangrijke stempel drukken op de modernisering van het naoorlogse treinstation. van treinstation. in binnen Typologisch een uitzonderingspositie in binnen Typologisch neemt het Velperpoort station een het oeuvre van van der Gaast.

Gaast. Veel Veel van van zijn hebben een een sterke zijn stationsgebouwen stationsgebouwen hebben horizontale geleding; aan het spoor zijn geleding; platte, platte, langgerekte langgerekte volumes die parallel parallel aan zijn gesitueerd. gesitueerd. Bij Bij Arnhem Velperpoort kiest hij hij daarentegen voor een compacte, compacte, verticale compositie.

Een dergelijke oplossing voor een een station station aan een spoordijk is compositie. Een in Nederland. zelfs uniek in Nederland.

Stedenbouwkundige en cultuurhistorische waardering Het Velperpoortstation heeft tevens een hoge cultuurhistorische waarde als wederopbouwmonument in in een stad stad die zwaar gehavend de Tweede Wereldoorlog uitkwam. uitkwam.

105 105

Conservering is, is de in gebruik is, Ondanks het feit dat het station station niet langer als zodanig in beleefbaarheid van het oorspronkelijke ontwerp groot.

Het gebouw is dankzij beleefbaarheid van groot. dankzij de typologische helderheid helderheid nog goed goed te begrijpen begrijpen als haltegebouw. haltegebouw. Vandaar dat de functieverandering van het gebouw geen geen negatief effect heeft op de waardering. waardering.

Waarderingskaart Arnhem Velperpoort 1953 1953

Legenda monument waarde hoge monumentwaarde hoge positieve monumentwaarde monumentwaarde positieve indifferente monumentwaarde indifferente monumentwaarde

fond, zo/dering of kapconstructie plafond, zoldering of kapconstructie p/a met met hoge monumentwaarde hoge monument waarde interieur met hoge monumentwaarde interieur met hoge monumentwaarde

106

Interieur Vanaf het balkon balkon en en de voormalige wachtkamer/plaatskaartenkantoor hebben hebben de gebruikers en en bezoekers een een fraai fraai panoramisch panoramisch uitzicht op de directe stationsomgeving. Deze kwaliteit dient behouden behouden te blijven. blijven.

Materialisering en kleurgebruik en reclame-uitingen Alle oorspronkelijke elementen elementen van het stationsgebouw dragen bij bij aan de positieve positieve waardering van het ontwerp. essentieel belang: ontwerp. De details zijn daarbij daarbij van essentieel belang: het typische traphek, etc. traphek, tegelpatronen, tegelpatronen, kozijnen, kozijnen, etc. in de Reclame-uitingen nu vrijwel Reclame-uitingen zijn zijn nu vrijwel volledig afwezig, afwezig, precies zoals in In oorspronkelijke situatie waar ze beperkt waren waren tot de vitrine aan de keerwand. keerwand. In dit geval geval is dat een zeer positief punt. punt.

Ensemblewaarde Beide stationsgebouwen hebben architectonisch architectonisch weinig tot geen overeenkomsten. stationsgebouwen hebben geen overeenkomsten.

Dat hier twee stations naast elkaar staan waarbij waarbij elk object een eigen tijdsbeeld, tijdsbeeld, stijl en en technische oplossing laat zien zien zorgt voor een een positieve positieve waardering. waardering.

107 107

Waardering station Arnhem Velperpoort (1988) – Rob Steenhuis —

Algemeen De jaren zeventig van van de vorige eeuw hebben hebben weinig indrukwekkende indrukwekkende in stationsarchitectuur opgeleverd. Budgetten waren beperkt wat resulteerde in Budgetten waren sobere, soms ronduit saaie stationsgebouwen.

‘80 begint sobere, stationsgebouwen. Halverwege de jaren ’80 het tij te keren keren en krijgt een een jonge generatie architecten architecten de kans om cm een een aantal Kilsdonk, Harry Reijnders spectaculaire stationsgebouwen zetten. Peter Kilsdonk, stationsgebouwen neer te zetten. en en Rob Rob Steenhuis ontwikkelen een een handschrift waarin waarin vooral vooral de invloed invloed van van de hightech-architectuur zichtbaar is. is. Rob Rob Steenhuis’ Steenhuis’ werk onderscheidt zich zich echter van van dat van van zijn ludiek en haast zijn collega-architecten omdat het vaak een ludiek provocatieve component heeft. heeft. Bij Bij Kilsdonk en Reijnders is dat minder aanwezig. aanwezig.

Dat NS in deze periode NS er toch toch voor koos om in periode de internationale avant-garde te volgen in deze stijl interessant. Aangezien stations die in volgen is interessant. stiji zijn zijn ontworpen ontworpen niet talrijk zijn van belang voor de NS Collectie om ze te behouden. behouden. Daarom Daarom zijn is het van heeft station Velperpoort voor de NS en en de geschiedenis van de Nederlandse Nederlandse stationsarchitectuur een hoge cultuurhistorische waarde. waarde.

Zuidelijk voorgebouw Het zuidelijke voorgebouw is nog grotendeels in in oorspronkelijke staat en tevens 1988. Alle oorspronkelijke het belangrijkste onderdeel onderdeel van station Velperpoort 1988. elementen dienen gehandhaafd te blijven.

Essentiële kwaliteiten elementen dienen gehandhaafd blijven. kwaliteiten van het voorgebouw zijn: zijn: • De kubusvormige betonconstructie. betonconstructie.

• De twee rode doosvormige volumes waarin de verwarming en de seinapparatuur zijn van het zijn ondergebracht zijn beeldbepalende onderdelen van gebouw. gebouw.

• De loopbrug tussen de kubus en en de perrons is een een belangrijk element. element.

• De doordringbare, installatie- of collage-achtige compositie is een een essentiële doordringbare, installatiekwaliteit van van het gebouw. gebouw.

• felblauw, zeegroen, Het bijzondere kleurgebruik - felrood, felblauw, zeegroen, geel - vormt een in de architectuur. belangrijk element in architectuur.

• De bijzondere tussen orthogonale composities en en de vloeiende bijzondere contradictie tussen in de zuidwestgevel lijnen lijnen zoals bij bij het bordes in zuidwestgevel is essentieel voor de beleving van van de oorspronkelijke architectuur. architectuur.

• • • • •

-

-

•

108 108

Perrontrap noordzijde De trap aan de noordzijde van van de spoordijk is een integraal onderdeel van integraal onderdeel het ontwerp van Steenhuis.

Steenhuis. Waardevol Waardevol zijn: zijn: de overgedimensioneerde betonconstructie, de typische kleurstelling en betonconstructie, en de oorspronkelijke detaillering van de verlichting. verlichting.

Perronoverkappingen Perronoverkappingen De quasiconstructivistische perronoverkapping is een een beeldbepalend onderdeel beeldbepalend onderdeel van het ontwerp. van ontwerp.

Fiets- en voetgangerstunnel De bouw van de fiets- en en voetgangerstunnel voetgangerstunnel was niet alleen de directe aanleiding voor de komst van het nieuwe nieuwe stationsgebouw maar maakt tevens ook onderdeel onderdeel uit van van het integrale ontwerp. Deze relatie tussen tussen tunnel tunnel en stationsgebouw herkennen in de detaillering en materialisering van het object. herkennen we ook in object.

109 109

Waarderingskaart Arnhem Velperpoort 1988

110

N

begane grond

Legenda Legenda hoge monumentwaarde monumentwaarde hoge monumentwaarde positieve monumentwaarde positieve

fond, zo/dering of kapconstructie plafond, zoldering of kapconstructie p/a met hoge monument waarde met hoge monumentwaarde interieur met hoge monumentwaarde interieur met hoge monumentwaarde

indifferente monumentwaarde indifferente monumentwaarde

4

111 111 verdieping

I,

/,1 I

! r_

112

I

113

I

Aanbevelingen Algemeen • In verschillende gemeentelijke beleidsstukken In beleidsstukken wordt de rol rol benadrukt die de Velperpoortstations kunnen kunnen spelen bij van het bij de verdere ontwikkeling van Modekwartier.

Ten eerste kunnen zowel het gebouw uit 1953 en het gebouw 1953 Modekwartier. kunnen zowel en uit 1988 functies gaan huisvesten die te maken maken hebben hebben met de creatieve gaan huisvesten sector. Op die manier wordt de ‘poortfunctie’ poortfunctie’ naar het Modekwartier versterkt. versterkt. Verder zou dit een een positieve stimulans kunnen kunnen zijn zijn voor de ontwikkeling van de Spoorbuurt en het Spijkerkwartier aan de zuidzijde van het spoor. spoor.

• Door de ontwikkeling van van het Modekwartier ten ten noorden noorden van van de spoordijk is de stedelijke importantie van van de wijk Klarendal Kiarendal sterk toegenomen. toegenomen. Het architectonische zwaartepunt van station Velperpoort ligt Iigt echter aan de zuidzijde van de spoordijk; spoordijk; beide representatieve representatieve stationsgebouwen stationsgebouwen liggen liggen namelijk aan de Ir. Gezien de positieve ontwikkelingen Ir. Van Muijlwijkstraat.

Muijlwijkstraat. Gezien in Klarendal in Kiarendal zou het logisch aan de noordzijde op te Iogisch zijn de stationsentree aan waarderen. waarderen.

•

•

Aanbevelingen openbare ruimte en stationsplein • De openbare ruimte om de stations is rommelig en en onoverzichtelijk. onoverzichtelijk. Dat komt fietsen, paaltjes, vooral door losstaande Iosstaande fietsen, elektriciteitskasten en paaltjes, stoepranden, stoepranden, elektriciteitskasten in het stationsgebied. andere objecten staan in zou verbeterd objecten die verspreid verspreid staan stationsgebied. Die zou moeten moeten worden. worden.

• De dichte bladeren bladeren van van de platanen station zorgen platanen naast het station zorgen ervoor dat het gebouw enigszins aan aan het zicht onttrokken wordt. wordt. De overhangende takken takken boven boven het fietspad maken maken de entree naar de fietstunnel fietstunnel er niet aantrekkelijker op.

Men zou kunnen kunnen overwegen de bomen bomen vlak viak naast het fietspad te kappen op. Men kappen om daarmee de entree naar de fietstunnel – en daarmee ook de entree naar Klarendal Kiarendal – te verduidelijken. bomen zou zou bovendien bovendien de verduidelijken. Zonder deze bomen ensemblewerking tussen beide stations beter uit de verf komen. tussen komen.

• De fietsenstalling aan aan de noordzijde van het spoor heeft weinig kwaliteit. kwaliteit.

De doosvormige volumes kunnen kunnen plaatsmaken plaatsmaken voor een meer transparante variant. variant.

• •

—

—

•

114 114

Station Arnhem Velperpoort (1953) – Koen van der Gaast —

Algemeen: • (1953) pleiten Voor station Arnhem Velperpoort (1953) een restauratieve pleiten wij wij voor een aanpak. verdwenen zij zouden zouden zoveel aanpak. Alle oorspronkelijke onderdelen die verdwenen mogelijk moeten moeten worden worden teruggebracht. teruggebracht.

• Alle originele details dienen dienen behouden behouden te blijven. moeten we denken denken blijven. Daarbij Daarbij moeten balustraden, tegels, aan aan kozijnen, etc. kozijnen, balustraden, tegels, etc.

• worden, en De oorspronkelijk materialen materialen en kleuren kleuren dienen gerespecteerd te worden, en waar mogelijk worden teruggebracht in in oorspronkelijke staat. staat. Felle kleuren kleuren dienen dienen vermeden te worden. worden.

• elementen, zoals de Dat geldt ook voor het terugbrengen terugbrengen van verdwenen elementen, ronde plafondlampen. plafondlampen.

• De subtiele vormtaal van van het gebouw is gebaat bij een zeer terughoudend bij een gebruik van reclame-uitingen. reclame-uitingen.

• • • • •

Aanbevelingen gebruik 1953 heeft op dit moment geen in het Het station station uit 1953 rol meer in geen functionele rol in personenvervoer. een zeer representatief gebouw is zou in personenvervoer. Aangezien het een overweging genomen kunnen worden worden om om het station weer als toegang naar genomen kunnen In dat geval perron perron 22 te gebruiken. gebruiken. In geval zou de bijzondere bijzondere ensemblewerking beter tot zijn recht komen. komen. waarde, maar Van der Gaasts ontwerp heeft niet alleen alleen een hoge esthetische waarde, de routing over de trap biedt ook nog eens een fraai uitzicht over de directe stationsomgeving. Het zou positief zijn mensen daarvan daarvan zouden zijn wanneer meer mensen kunnen kunnen genieten. genieten. Wij pleiten pleiten dus voor een publieke functie voor het voormalige stationsgebouw. stationsgebouw.

115 115

Aanbeveling interieur We raden in raden af de voormalige wachtruimte/plaatskaartenkantoor op te delen in in glas worden afzonderlijke vertrekken, mits de scheidingswanden volledig in uitgevoerd. u itgevoerd.

Bij ramen afgeplakt met folies of zijn er Bij veel stationsgebouwen zijn zijn de ramen winkelschappen voor de ruiten ruiten geplaatst; aan de transparantie en geplaatst; dit doet afbreuk aan de perspectieven worden. perspectieven die het gebouw biedt en moet daarom voorkomen worden.

Onderhoud Onderhoud Bij worden.

Bij onderhoud dient steeds het oorspronkelijke ontwerp gerespecteerd te worden.

Specifieke onderdelen hebben hebben aandacht nodig: nodig: • In het metselwerk in het dijktalud treedt scheurvorming op.

In metseiwerk in op. Restauratie is hier dringend noodzakelijk. noodzakelijk.

• De graffiti op de gevel zou verwijderd moeten worden. worden. gevel aan het spoor zou verwijderd moeten • Op bevinden zich op een een groot aantal plaatsen Op de betontrap bevinden plaatsen sporen sporen van herstel. herstel. Deze herstelsporen moeten worden. worden. hersteisporen zouden beter gecamoufleerd moeten • Bij eventueel herstel van het plafond van de voormalige wachtkamer / Bij eventueel herstel van plafond van plaatskaartenkantoor dient het oorspronkelijke ontwerp zoveel mogelijk mogelijk gevolgd worden. gevolgd te worden.

• • • •

116

Station Arnhem Velperpoort (1988) – Rob Steenhuis —

•• •• •• •• •• •• ••

117 117

Alle originele details dienen dienen behouden behouden te blijven. moeten we denken denken blijven. Daarbij Daarbij moeten balustraden, tegels, aan aan kozijnen, etc. kozijnen, balustraden, tegels, verlichting, verlichting, etc. worden, en De oorspronkelijk materialen materialen en kleuren kleuren dienen gerespecteerd te worden, en waar mogelijk worden teruggebracht in in oorspronkelijke staat. staat.

Toegang naar perron 2: De trappartij naar perron perron 2: perron 22 verdient verbetering. verbetering.

De toegang is vanaf het stationsplein niet zichtbaar en op ongelukkige wijze in een weggefrommeld in een donker hoekje naast de fietstunnel. fietstunnel. Dat kan kan beter. beter.

Kleurstelling: een Kleurstelling: De typische kleurstelling van het gebouwen gebouwen vormt een essentieel essentieel onderdeel van van het architectonische concept van het gebouw. gebouw. Het dient zoveel mogelijk gehandhaafd te worden. worden.

De geïmproviseerde blauwe platen geImproviseerde blauwe platen onder de noordelijke opgang naar perron perron 11 zouden vervangen kunnen kunnen worden voor een meer definitieve oplossing. oplossing. vervuild, een Het plaatmateriaal rondom de perronoverkapping is sterk vervuild, een plaatmateriaal rondom schoonmaakbeurt is hier wenselijk.

Een aantal platen wenselijk. Een platen zijn zijn scheefgezakt en moeten moeten opnieuw worden worden vastgezet. vastgezet.

De zuidoostgevel grenzend aan het stationsplein is nu nu volledig gesloten grenzend aan gesloten waardoor er weinig relatie is tussen het stationsgebouw en en de directe omgeving. kan worden worden verbeterd verbeterd door de gevel omgeving. Dit kan gevel op de begane begane grond grond in transparant te maken. maken. Beter is nog wanneer de oorspronkelijke ingang in deze gevel wordt teruggebracht. gevel teruggebracht.

Bibliografie (1923-1993): transparantie en T. 2004.

2004. K. K. van Hurk-van Hurk-van Haagen, van der Gaast (1923-1993): en Haagen, T. onverhulde constructies. constructies. BONAS: BONAS: Rotterdam.

Rotterdam. ianssen, Janssen, O. 1989. Incident of falend drugsbeleid? In: In: Nieuwsblad van 0. 1989. van het bet Noorden, 4 oktober 1989.

1989.

Noorden, Lansink, V. 1998.

1998. Doctoraalscriptie Kunstgeschiedenis. in Lansin k, V. Kunstgesch iedenis. Spoorwegstations in in Standaardisatie.

Nederland 1955-1980: 1955-1980: Variatie in Standaardisatie. Universiteit Utrecht.

Utrecht.

Lavooij, W. 1990.

1990. Arnhem: de stedenbouwkundige ontwikkeling van de stad. stad. De Lavooij, W. Walburg Pers: Pers: Zutphen.

Zutphen.

Matser, C.G. Bouw, 13 Matser, 1955. Als In: Bouw, 13 augustus 1955.

1955.

C.G. 1955.

AIs een een Phoenix.

Phoenix. In: Meurs, et al.

H.P.H. 2004.

2004. Verkeer en Vervoer tot 1945.

1945. In: In: M.H. M.H. van Nusteling, van Meurs, al.

Nusteling, H.P.H. in de twintigste eeuw.

161 -175.

Arnhem in eeuw. Uitgeverij Utrecht. pp Uitgeverij Matrijs: Matrijs: Utrecht. pp 161-175.

1953. Arnhems stadsplan: rapport Studiecommissie voor het Stadsplan Arnhem.

Arnhem. 1953.

D. Brouwer & Zoon: van de studiecommissie voor het stadsplan Arnhem. bet Arnhem. D. Zoon: Gouda.

Gouda.

L. 2012.

2012. Website: Tepe, Website: http://arch-lokaal.nl/wp-content/uploads/2013/02/EenTepe, L. http://arch-Iokaal.nI/wp-content/uploads/2013/02/Een13-12-2012. dag-uit-het-leven-van-Luuk-Tepe_ArchLokaal-88.pdf. dag-uit-het-Ieven-van-Luuk-Tepe_ArchLokaal-88.pdf. Bezocht 13-12-2012.

Vries, de, de, i.J. 2013.

2013. Website: Vries, Website: http://www.arneym.nl/verkeer/00000098aa0eca60c http ://www.arneym. nI/verkeer/00000098aaOeca6Oc 19-12-2013. /00000097aa084b15a/index.html. /00000097aa084b1 5a/index.html. Bezocht 19-12-2013.

2022, 2012. Website: Wijkvisie 2022, Website: http://www.klarendal.nl/fileadmin/files/ http://www.klarendal.nI/fileadmin/files/ 20-12wijkwinkel/documenten/Wijkvisie_Klarendal_2022_Web.pdf. wijkwinkel/documenten/Wijkvisie_Klarendal_2022_Web.pdf. Bezocht 20-122013.

2013.

Woud, van der, A. 2006. Een Woud, van der, A. 2006.

Een nieuwe wereld: het bet ontstaan ontstaan van van het bet moderne Nederland.

Amsterdam.

Nederland. Bert Bakker: Bakker: Amsterdam.

118 118

2012. Koninkrijk vol in de Woud, van der, A. 2012. vol sloppen: achterbuurten en vuil vuil in Woud, van der, A. negentiende eeuw. Bert Bakker: Amsterdam.

Bakker: Amsterdam.

INTERVIEW 25-10-2013.

Interview Rob Steenhuis met Jan Jan van van Ballegooijen/Crimson, Ballegooijen/Crimson, 25-10-2013.

GERAADPLEEGDE GERAADPLEEGDE ARCHIEVEN ARCHIEVEN Het Nieuwe Instituut Archief Pro Rail Rail Utrechts Arch Archief ief Gelders Archief

BEE LDVE RANTWOORDING BEELDVERANTWOORDING Gelders Archief: Archief: omslag, omslag, 4, 4, 14, 14, 15, 15, 26o, 260, 30, 30, 34 Google Earth: Earth: 8-9, 8-9, 22-23, 22-23, 36-37 Google Maps: 40 Maps: 10-11, 10-11,40 Stationsweb: Stationsweb: 13, 13, 48, 48, 49, 49, 50, 50, 56, 56, 77, 77, 80, 80, 79 1953. Arnhems stadsplan: Studiecommissie voor het Stadsplan Arnhem. 1953.

Stadsplan Arnhem. stadsplan: rapport van Arnhem: 18, van de studiecommissie voor het stadsplan stadsplan Arnhem: 18, 19, 19, 20, 20, 21, 21, 25, 25, 26b, 26b, 28-29 Pro Pro Rail: Rail: 27, 27, 66-67, 66-67, 68, 68, 69, 69, 70, 70, 71, 71, 72, 72, 98, 98, 99 92-93 Utrechts Archief: 32, UtrechtsArchief: 32, 58-59, 58-59, 90-91, 90-91, 92-93 41 wikipedia: wikipedia: 41 Wijkvisie Klarendal 2022: 42 Klarendal 2022: Crimson Crimson Architectural Historians: Historians: 17, 17, 46, 46, 52-53, 52-53, 60, 60, 61, 61, 65, 65, 73, 73, 74-75, 74-75, 83-84, 83-84, 85, 85, 112-113 87, 87, 96b, 96b, 97, 97, 100, 100, 101, 101, 102, 102, 103, 103, 106, 106, 110, 110, 111, 111, 112-113 55_i rheindex.ultramarin.nl: rheindex.ultramarin.nl: 55_1 55_2 hetschip.files.wordpress.com: hetschip.files.wordpress.com: 55_2 55_3 www.woudagemaal.nl: www.woudagemaal.nl: 55_3 lunaticnews.nl: lunaticnews.nl: 55_4 theguardian.com: 81 theguardian.com: 81 82 waymarking.com: 82 www.joostdevree.nl: www.joostdevree.nl: 96o 119 119

Station Arnhem Velperpoort Cultuurhistorisch Cultuurhistorisch onderzoek en waardestelling

In In opdracht van van NS Stations BV

Crimson Crimson Architectural Historians Dorman, Cassandra Wilkins, Wilkins, Jan (Ewout Dorman, Jan van Ballegooijen) Ballegooijen)

Rotterdam, februari Rotterdam, februari 2015

,,‘- , I Mathenesserlaan 179-181 ivianenesseriaan 3014 HA Rotterdam The Netherlands 3014 HA Rotterdam The Netherlands (31) 10 2827724 / crimson@crimsonweb.org (31) 10 2827724 / crimson@crimsonweb.org www. crimson web. org www.crimsonweb.org

ARCHITECTURAL HISTORIANS

120

121

14

4.

“Sb%

.fj4 ‘•b%

•4.

I

4

Th aPt

U.

II II IS ‘U

r’

S

-

t

122

—

.___1:

\

A RCHITECTURAL H ISTORIAN ARCHITECTURAL NSS HIS. —H

L

,-

121