000 ha voor natuur- boeren

© Niels Rietveld Sinds 2015 is de Noordwaard, als onderdeel van rijksprogramma Ruimte voor de Rivier, een doorstroomgebied waar de natuur vrij spel heeft.

De Noordwaard ligt precies tussen de rivier de Nieuwe Merwede en de Biesbosch in. In tegenstelling tot z’n buur de Biesbosch heeft de Noordwaard níet de status ‘nationaal park’. Evenmin heeft het gebied het predikaat Natura2000. En tóch is er topnatuur te vinden. Dat heeft alles te maken met de bijzondere rol in de Nederlandse waterhuishouding die het gebied heeft gekregen, plus de ligging in een van dé deltanatuur-hotspots van West-Europa.

Droge voeten

Van oorsprong is de Noordwaard een polder, waar tot voor kort ‘gewoon’ werd geleefd en geboerd. Sinds 2015 is het, als onderdeel van het rijksprogramma Ruimte voor de Rivier, een doorstroomgebied. Dat houdt in dat op een aantal plekken de winterdijk is verlaagd, zodat het water van de Nieuwe Merwede de Noordwaard in kan stromen zodra het waterpeil in de rivier hoger komt dan twee meter boven NAP. De inrichting van de Noordwaard is daarop afgestemd. Er staan alleen nog huizen en boerderijen op de hoger

gelegen delen. Verder wordt de begroeiing in het gebied open gehouden, zodat het overstromende rivierwater vrij spel heeft om dwars door het gebied verder de Biesbosch in te stromen, om via het Hollands Diep uiteindelijk te worden afgevoerd naar zee. Die doorstroomfunctie heeft merkbaar invloed op de waterstanden in de rivier: die liggen hierdoor tijdens een hoogwaterpiek wel zo’n 30 centimeter lager. Zo helpt de Noordwaard de regio rondom Gorinchem en Dordrecht om droge voeten te houden – nu én in de toekomst, als door het veranderende klimaat rivieren vaker extreme neerslag te verwerken krijgen en de zeespiegel stijgt.

Harm Blom

Boswachter Biesbosch

‘Het zijn beelden die we bijna vergeten waren’

Storm als startpunt

Rivierwater stroomt niet ‘zomaar’ de Noordwaard in; daar is een combinatie van factoren voor nodig. Die situatie deed zich in 2020 voor het eerst voor: hoge rivierstand, springtij én westerstorm Ciara. Dit voorjaar, bij storm Eunice, was die optelsom er opnieuw. Zo’n overstroming geeft de deltanatuur een

enorme impuls. Het rivierwater spoelt oude plantenresten weg, neemt nieuwe plantzaden mee en geeft meegevoerde bodemdeeltjes – met name kalkrijk zand en klei – op een natuurlijke manier hun plek in het systeem. Dat zijn dé processen voor deltanatuur. Maar ook zonder de overstromingen waren natuurlijke herstelprocessen al gaande. Sinds de Noordwaard in 2015 werd ontpolderd en de intensieve landbouw werd afgebouwd, greep de natuur die kans met beide handen. Boswachter Harm Blom raakt er niet over uitgepraat. “Het is ongelooflijk hoe snel specifieke soorten hun

weg naar dit gebied hebben gevonden, en in welke aantallen. In het voorjaar komen hier niet honderden grutto’s om op te vetten na hun tocht vanuit het zuiden, maar vele duizenden. Op de bloemrijke dijken zie je op een zonnige zomerdag niet één of twee koninginnenpages vliegen, maar wel twintig. Het zijn

Natuur in de Noordwaard herstelt razendsnel

cm lager

Dankzij de doorstroomfunctie van het gebied liggen de waterstanden in de rivier tijdens een hoogwaterpiek zo’n 30 centimeter lager.

Adipiscing elit. Vivamus vitae vulputate tortor. Aenean commodo est urna, quis lacinia sem convallis sit amet. Fusce eget tellus dict Adipiscing elit. Vivamus vitae vulputate tortor. Aenean commodo est urna, quis lacinia sem convallis sit amet. Fusce eget tellus dict

© Werry Crone

Match made in heaven

© Tsekmister / iStock De match tussen Rijkswaterstaat en Staatsbosbeheer lijkt made in heaven. Qua hart voor de zaak is dat ook zeker zo, maar dat neemt niet weg dat de Noordwaard-partners in de praktijk nog weleens tegen bestuurlijk-ambtelijke verschillen aanlopen. Nick Schoone, adviseur bij Rijkswaterstaat: “Staatsbosbeheer is bijvoorbeeld gewend te werken op eigen terreinen, terwijl Rijkswaterstaat het Rijksvastgoedbedrijf heeft als grondeigenaar, mét de regels en protocollen die daarbij horen”, legt hij uit. Ook op andere vlakken hanteren beide partners niet altijd dezelfde werkwijze of beleid, zoals rond pachtovereenkomsten. Die onderlinge verschillen mogen een florerende Noordwaard evenwel niet in de weg staan, beaamt Schoone. “Iedereen is heel hard bezig om dingen op een goede manier in te regelen. Aan beide zijden is een enorme bereidheid om dit gewoon voor elkaar te krijgen. En terecht, want de natuur ziet de scheidslijnen tussen onze organisaties niet.

2m

boven NAP

Als het waterpeil van de Nieuwe Merwede hoger dan 2 meter boven NAP komt, dan stroomt water de Noordwaard in.

Klimaatdoelen

Op staatsbosbeheer.nl/ klimaatbuffers vind je wat Staatsbosbeheer doet rondom klimaat- adaptatie en klimaatbuffers.

© Xxxxxx © Twan Teunissen

De Noordwaard ligt in de benedenstroom van de Waal. Ook bovenstrooms langs de Waal en Pannerdensch Kanaal werken Staatsbosbeheer en Rijkswaterstaat samen aan het beheer van natuurgebieden met jaarrond grazende kuddes die de vegetatie kort houden en gevarieerd maken.

beelden die we bijna vergeten waren. In de Noordwaard kom je weer soorten tegen in ouderwetse aantallen, in vele soortengroepen en in alle seizoenen.”

Teamwork

Om dat natuurherstel te koesteren en liefst verder te stimuleren, spraken Rijkswaterstaat en Staatsbosbeheer begin 2022 af om het beheer van de Noordwaard samen aan te pakken, in ieder geval voor de komende tien jaar. Rijkswaterstaat blijft het technische beheer doen, het ‘harde werk’ aan kades, gemalen, bruggen en duikers, en waakt over de waterstanden. Staatsbosbeheer zorgt voor het natuur- en vegetatiebeheer, volgens de voorschriften uit de zogenoemde Vegetatielegger. Die geldt voor rivierbeddingen door heel Nederland. “Onder andere om te voorkomen dat begroeiing zo ver doorgroeit of uitbreidt dat de waterveiligheid in het geding kan komen, of dat vegetatie wordt verwijderd die belangrijk is voor de waterkwaliteit”, legt Nick Schoone uit, als adviseur waterkwaliteit en -kwantiteit bij Rijkswaterstaat nauw betrokken bij de Noordwaard.

In toom houden

Boswachter Harm is erg blij dat Staatsbosbeheer mede namens Rijkswaterstaat de 1.500 hectare Noordwaards doorstroomgebied mag beheren. “Zeker in zo’n dichtbevolkte regio – tussen Gorinchem en Dordrecht woont bijna een half miljoen mensen – is dat een fantastische schaal.” Zoals gezegd stelt het beheer ervan dus wel bijzondere eisen; in tegenstelling tot de Biesbosch mag plantengroei hier níet overal de kans krijgen om rietgorzen en wilgenvloedbossen te vormen. “Daarom krijgt de begroeiing als het ware elk jaar een reset”, legt Harm uit. Dat gebeurt deels via de grote grazers in het gebied: konikpaarden, Schotse hooglanders en waterbuffels. Daarnaast wordt de begroeiing machinaal in toom gehouden, bijvoorbeeld door lokale boeren die er kruidenrijk natuurhooi van persen. Harm: “De Noordwaard moet tot in lengte der dagen ‘het landschap der pioniers’ blijven: een afwisseling van water en kwelplaten, zoals het er ook uitzag toen het gebied vroeger ontstond. Een open, waterrijk en dynamisch gebied dat een grote boost geeft aan de Biesbosch.”

Grutto-pleisterplaats

Dat pionierslandschap is de laatste decennia zeldzaam ge-

4 Projecten met water in de hoofdrol

1Watersysteemherstel Binnenveld

Onder meer door waterpeilverhoging en het inlaten van schoon kwelwater krijgen de unieke blauwgraslanden, hooilanden en weidevogels een boost.

2Natuerlijk Fryslân 2050

In Natuerlijk Fryslân 2050 wordt steeds vanuit water en bodem gewerkt aan grote opgaven als landbouw, biodiversiteit en klimaat. Het landschap wordt zo ingericht dat water beter de grond in kan zakken en vastgehouden wordt. Kijk op fmf.frl

3Kromslootpark

Het Kromslootpark bij Almere kreeg een flinke opknapbeurt. De Kromme Sloot werd uitgebaggerd en er kwamen nieuwe recreatievoorzieningen. Een deel van het water is niet voor kano’s toegankelijk en er is meer drasgebied, waar planten, amfibieën, vogels en libellen van profiteren.

4Grevelingen

Samen met partners binnen Life IP Deltanatuur werkt Staatsbosbeheer aan herstel van de getijdennatuur in de Grevelingen. Er wordt kennis verzameld en gedeeld over het ecosysteem, vooral over de relatie tussen onder- en bovenwaternatuur.

© Luc Hoogenstein / Buiten-Beeld Dankzij de grote, slikkige platen die tweemaal daags droogvallen is in de Noordwaard een overvloed aan voedsel te vinden voor grutto’s.

worden in West-Europa. “Maar geef dit landschapstype weer de ruimte en het is bijna niet te geloven hoe snel allerlei typerende plant- en diersoorten terugkeren”, is Harms ervaring. Zo is de Noordwaard in korte tijd een belangrijke pleisterplaats geworden voor grote groepen grutto’s, Nederlands nationale vogel die in schrikbarend tempo achteruitgaat. “Afgelopen voorjaar waren er zo’n vijfduizend om op te vetten. Dankzij de grote, slikkige platen die tweemaal daags droogvallen is hier een overvloed aan voedsel voor ze te vinden”, vertelt de boswachter. Die droogvallende platen zijn te danken aan de getijdenwerking, die voortvloeit uit de open verbinding met de Brabantse Biesbosch. Het zorgt voor een getijdenverschil van zo’n 30 centimeter, wat sterk bijdraagt aan de bijzondere ecologie van de Noordwaard. De wisselende waterstanden maken bijvoorbeeld in het voorjaar geultjes en slenken toegankelijk voor paaiende

(trek)vissen. Zeeprik en houting hebben de weg al gevonden naar de Noordwaard; hopelijk volgen elft en fint ook snel.

Nick Schoone

Adviseur Rijkswaterstaat

‘We willen dit samen gewoon voor elkaar krijgen’

Visarenden en lepelaars

De Noordwaardse overstromingsvlaktes langs de grote hoofdwatergangen zijn voor veel soorten heel erg belangrijk. Daarnaast zijn ze ook een lust voor het oog, met bijvoorbeeld jagende visarenden en foeragerende lepelaars die er regelmatig te zien zijn. Vogelaars kunnen hun hart ook ophalen aan andere steeds zeldzaam wordende soorten zoals veldleeuwerik, wulp, kwartel, tureluur en zelfs kemphaan en watersnip. Voor de natuur én de recreanten is de Noordwaard dus een waardevolle aanvulling, vindt Harm. “Het is een fijn gebied voor fietsers, waar veel moois is te zien en genoeg ruimte is om lekker te kunnen genieten van de natuur zonder steeds op mede-natuurliefhebbers te stuiten. En verder is het heel inspiratievol om te zien hoe mooi en hoe snel de natuur zich weer kan herstellen. Een baken van hoop.”

© esvetleishaya / iStock

Energie

‘Samen zorgen dat de windmolens zo goed mogelijk in het landschap passen’

In maart en april verrezen bij Greenport Venlo, langs de spoorlijn Venlo-Eindhoven, acht windmolens; drie daarvan op grond van Staatsbosbeheer. Staatsbosbeheer draagt bij aan de productie van duurzame energie door grondgebied beschikbaar te stellen.

Suzan Tack, omgevingsmanager bij Windunie: “Greenport Venlo is een grote gebiedsontwikkeling met aandacht voor natuurontwikkeling en recreatie, met de ambitie om in het gebied zoveel mogelijk duurzame energie op te wekken. Een onderdeel daarvan is dit windpark met twee typen windmolens, de Nordex N117 en de N133. Het getal staat voor de diameter van het rotorvlak, in meters. Deze molens tikken met de tip van hun bladen de 200 meter hoogte aan en hebben een vermogen van respectievelijk 3,6 en 4,8 megawatt (MW). Het windpark als geheel heeft straks 35 MW opgesteld vermogen, vergelijkbaar met het verbruik van ongeveer 30.000 huishoudens. Voor de zomer kan dat operationeel zijn. We bouwen nu acht molens, mogelijk komt er nog eentje bij.

Ruimtegebruik combineren In Nederland is ruimte schaars en de ‘makkelijke’ plekken voor windmolens zijn allemaal al wel in gebruik. We moeten dus ontwikkelen met gecombineerd ruimtegebruik, zoals hier bij Venlo. Er liggen al snelwegen (de A67 en de A73; red) en een spoor die geluid maken, er is bedrijvigheid en er is relatief weinig bewoning. Dat zijn de plekken waar windenergie voor weinig mensen overlast veroorzaakt. Bij de toch al ingrijpende gebiedsontwikkeling maakten de overheden daarom de keus om hier een windpark te ontwikkelen en zo bij te dragen aan de opgave van het energieakkoord. In 2017 sloten Staatsbosbeheer en het Windpark al een overeenkomst voor de bouw van drie windmolens. Ze zorgen er samen voor dat de windmolens zo goed mogelijk in het landschap passen. Onze uitvoerder maakt met regelmaat een rondje door het gebied met een boswachter van Staatsbosbeheer. Het is gedeeltelijk landbouwgrond waar ook nu nog op geboerd wordt. Na de bestemmingsplanwijziging worden de gronden van het ontwikkelbedrijf Venlo en Staatsbosbeheer ingericht als natuur- en recreatiegebied, stuifduinlandschap en een golfbaan.

Ecologische impact De ecologische impact van dit windpark valt ons enorm mee. Die onderzoeken we uiteraard als onderdeel van de vergunningaanvraag. We hebben een aantal maatregelen genomen: plekken ongeschikt gemaakt voor broedvogels en een nest van een buizerd naar een rustiger plek verplaatst. Samen met het Ontwikkelbedrijf Greenport Venlo hebben we gezorgd dat er voor de das evenveel foerageergebieden blijven. De das heeft van de windmolens geen last, maar kan bouwterreinen niet gebruiken om te foerageren. In de vergunning is ook opgenomen dat we onderzoek doen naar de gevolgen van het windpark voor vleermuizen. Vooraf kun je dat niet met zekerheid vaststellen, het is te veel afhankelijk van plaatselijke factoren. In de eerste jaren van operatie monitoren we dus hoe dat verder verloopt.

Leefbaarheid Samen met de lokale energiecoöperatie werken we nu aan een leefbaarheidsfonds van een half miljoen euro voor de omwonenden. Er is een buurtschap met twaalf woningen. De buurtbewoners kunnen met de coöperatie bepalen waarvoor dit kan worden ingezet. Bovendien komt er een obligatieregeling, zodat iedereen kan meeprofiteren van de opbrengst van het windpark – ook mensen met een kleine beurs.”

Ruimte voor wind

Staatsbosbeheer maakt ruimte vrij voor windprojecten van andere partijen in zorgvuldig geselecteerde natuurterreinen. staatsbosbeheer.nl/ windenergie