Torleika stigið svarar til miðdeild fólkaskúlans
– mállæra til børn
Harry og Elly – mállæra til børn
June-Eyð Joensen, Sigri M Gaïni, Sjúrður Juul Ravnsfjall og Ada Horn
www.sprotin.fo
Harry og Elly fara til Hjálands.......................................................
s. 9
1.
Nær verður j ikki sett eftir g ella k?................................................ s. 10
2.
Long ella stutt sjálvljóð................................................................. s. 11
3.
Nær hoyrist g ikki ?....................................................................... s. 14
4.
Samansett orð............................................................................... s. 15
5.
Hjáljóð í tíðarbending................................................................... s. 16
6.
Skerping....................................................................................... s. 17
7.
Ð og d........................................................................................... s. 18
8.
Framburður................................................................................... s. 20
Harry og Elly fara til Sjálvlands.................................................... s. 23 9.
Ei og o........................................................................................... s. 24
10. U-umljóð....................................................................................... s. 25 11. I-umljóð........................................................................................ s. 26 12. Ljóðskifti í sagnorðum.................................................................. s. 28 13. Æ og a........................................................................................... s. 32 14. Framburður og stavseting frammanfyri a...................................... s. 33
Harry og Elly og hini í Navnorða- og Sagnorðaríki.................. s. 36 15. Um navnorð.................................................................................. s. 38 16. Kallkynsendingar.......................................................................... s. 40 17. Kvennkynsendingar...................................................................... s. 42 18. Hvørkikynsendingar..................................................................... s. 43 19. Hvørjumfals- og hvørfalsendingar................................................ s. 44 20. Skyldskaparorð............................................................................. s. 45 21. -um og -un.................................................................................... s. 47 22. At seta ð í navnorð........................................................................ s. 48 23. Bundnar endingar........................................................................ s. 49 24. Bundnar kallkynsendingar........................................................... s. 50 25. Um sagnorð.................................................................................. s. 51
26. Nútíðarendingar........................................................................... s. 53 27. Tátíðarbendingar.......................................................................... s. 56 28. Lat ella læt.................................................................................... s. 57 29. Sagnorðabendingar...................................................................... s. 58 30. At seta ð í sagnorðum................................................................... s. 60 31. Kunna, skula og munna................................................................ s. 61 32. Sagnorð, sum verða nýtt sum lýsingarorð..................................... s. 61 33. Hugsháttur.................................................................................... s. 62 34. Boðsháttur.................................................................................... s. 63 35. Nær enda sagnorð við -ð?............................................................. s. 64 36. At leingjast og at dáma................................................................. s. 65 37. At takka......................................................................................... s. 66
Heimferðin hjá Harry og Elly......................................................... s. 67 38. Lýsingar- og hjáorðahólmur.......................................................... s. 69 39. Um lýsingarorð............................................................................. s. 70 40. Ð í lýsingarorðum......................................................................... s. 72 41. -g og -gt........................................................................................ s. 74 42. Sterkt bend og veikt bend lýsingarorð.......................................... s. 76 43. Um hjáorð..................................................................................... s. 77 44. Gott og væl................................................................................... s. 78 45. Langt og leingi.............................................................................. s. 79 46. -ligt og -liga.................................................................................. s. 80 47. Higar og hagar, hiðan og haðan.................................................... s. 81 48. Um fornøvn................................................................................... s. 82 49. Um fyrisetingar............................................................................. s. 86 50. Fyrisetingar í sambandi við staðarnøvn........................................ s. 89 51. Samtøkunøvn............................................................................... s. 90 52. Samsvar........................................................................................ s. 91 53. Hvussu seta vit komma?............................................................... s. 92
Harry og Elly fara til Hjálands
Tit halda kanska, at Harry og Elly eru tvey púra vanlig fólk. At tey vakna klokkan sjey hvønn morgun og eta breyð, drekka mjólk og prumpa. Júst sum øll onnur. Men tað eru tey ikki.
Harry er tað, vit kalla hjáljóðamaður. Tað merkir, at hann umboðar øll hjáljóð. Elly haraftur ímóti er sjálvljóðakona. Hon umboðar øll sjálvljóð. Í hesum parti eru Harry og Elly farin ein túr til Hjálands. Tað er landið, haðani Harry er. Harry og Elly fara til Hjálands
9
3
Nær hoyrist g ikki ?
Dømi
→
G er eitt hjáljóð. G hoyrist ikki, tá ið tað stendur millum tvey sjálvljóð. →
duga høga síga egin løgin tygum fegin plaga vegur
„Eg eiti g tú hoyrir ikki meg, tá ið eg standi einsamallur ímillum teg og teg.”
„Eg eiti g tú hoyrir ikki meg, „Nú vil eg hoyrast!!! Fyri at g skal hoyrast,
tá ið eg standi einsamallur aftan fyri teg.”
skulu tvey g saman koyrast.”
Uppgáva
→
Tak støðu til, um eitt ella tvey g skulu skrivast:
Mær dámar væl e Okkara tekja er ein fla 5. juni fylli eg ár. Tá pla ið upp á ta høgu fla Eg sa
upp á breyð. tekja. ar pápi at vinda fla
i, eg negli, eg brúki mítt skil.
Harry er óførur at hø
a brenni.
Mín reyða troyggja er mítt yndispla 14
G hoyrist heldur ikki, tá ið g stendur einsamalt aftan fyri sjálvljóð: eg, flag, høg
stongina.
Harry og Elly fara til Hjálands
.
Minst tí til at skriva tvey g, um g skal hoyrast. egg, flagg, høgga, plagg
4
Samansett orð Fyri orð, ið verða sett saman av heilum orðum, er reglan, at tú brúkar rótina í fyrra orðinum. Dømi
→
Bilur
stuttur + leiki bilur + lutur sjálvur + valdur
+
Dømi
Lutur
=
Lut
Bil
!
stuttleiki billutur sjálvvaldur
Lutur
Bil
Um eitt triðja hjáljóð kemur afturat í hvørsfalli eftir tvey eins hjáljóð, dettur annað hjáljóðið av teimum báðum, ið eru eins, burtur.
→
flokkur + stig Klakkur + vík
kk
floksstig Klaksvík
ks
k Harry og Elly fara til Hjálands
15
Harry og Elly
fara til Sjálvlands
Nú gongur leiðin hjá Harry og Elly til Sjálvlands. Tey fara at vitja abban, sum er so elligamal, at hann næstan ikki orkar at ganga. Tríburarnir Eivindur, Oyvindur og Eyð hava verið hjá abbanum í eina tíð. Tey umboða tvíljóðini ei, oy og ey. Teimum hevur abbin sagt mangar søgur frá fornum tíðum.
Harry og Elly fara til Sjálvlands
23
Broytingin at a verður til ø, og a verður til o, verður kallað u-umljóð – sjálvt um einki u hoyrist.
10 U-umljóð
a til ø a til o
Uppgáva
→
Hvussu eita hesi orð í fleirtali?
Slepp síðani orðunum í ta røttu orðakvørnina niðanfyri (ger strikur). barn
flagg
tjaldur
lamb
land
mark
band
fjall
børn
Í frumnorrønum var jú eitt u í hesum orðum. Men tað hvarv …
a til o
a til ø
Hvussu ljóða hesi orð í eintali? akslar
sagnir Harry og Elly fara til Sjálvlands
25
13
Æ og a Eftir j skriva vit a, ikki æ.
Æ sangurin Lag: Ein firvaldur í góðum lag
Eitt „seinna” æ í góðum lag fór út at spæla summardag. Tað vildi joddið hitta. Tað hevði frætt og fregnað tað, at tað var joddið fitta. Tað setti seg á joddið tað. Í stundini kom „fyrra” a: „Tú sleppur ei at sita, tí joddið hevur fyrst meg sæð. Tú mást teg burtur flyta.” 32
Harry og Elly fara til Sjálvlands
Uppgáva
→
Hvønn rópara hevði tú brúkt, um tú segði hesi orð? Tekna strikur.
toga
á sum o
baða a sum e saga
glaðar e sum i sáa
keða
laga
34
Harry og Elly fara til Sjálvlands
o sum u
Harry og Elly
og hini í Navnorðaog Sagnorðaríki Nú eru Harry og Elly, tríburar nir og elligamli abbin farin til Navnorða- og Sagnorða ríkis. Hetta er ein sannur ævintýraheimur. Her er kongur og drotning, prinsur, prinsessa og pinkubarn. Alt er nýtt og spennandi! Kongurin umboðar sagn orð, drotningin umboðar navnorð, prinsurin kallkyn, prinsessan kvennkyn og pinkubarnið hvørkikyn. Fylg Harry og Elly og teimum á ferðini í hesum gátufulla og undranarverda heimi.
Harry og Elly og hini í Navnorða- og Sagnorðaríki
37
24 Bundnar kallkynsendingar Bundið kallkyn hevur í fleirtali endingina -nir í hvørfalli og -nar í hvønnfalli.
Dømi
→
Menninir (hvør) sóu menninar (hvønn) fara til menninar (hvønn).
Hvør?
Uppgáva
→
Dreingir nir Bátar Skiparar
Hvønn?
Set óbundnu kallkynsorðini bundin! í 4. flokki argaðu dreingir nar sigldu út til bátar
.
sigla bátar
til Føroya.
Menn
málaðu garðar
Sokkar
klæddu henni betur enn skóleistar
Hann gav henni ringar Kokkar
við føgrum litum.
í føðingardagsgávu.
mistu allar borðiskar
50 Harry og Elly og hini í Navnorða- og Sagnorðaríki
í 5. flokki.
á gólvið.
.
Hvønn?
Góð ráð!
30 At seta ð í sagnorðum
Dømi
Uppgáva
→
→
Kanst tú seta at døma inn í staðin fyri sagnorðið, tú ivast í, er einki ð. Um dømd ella dømt kann setast í staðin, skal ð vera í endan um av sagnorðinum!
Hon hevði súkklað (dømt) nógv. Nú fer sólin at skína (døma). Hann hevur sovið (dømt) leingi. Hon var nýliga vaknað (dømd).
Ð ella ikki
At vaska Ullin er
vaskað
Tó endar lýsingarháttur ikki altíð við -ð.
.
At renna Henni dámar so væl at At kóka Eplini eru At ganga Tær hava
. . ein langan túr.
At mála Húsini eru júst
.
At keypa Hann fer at
sær ein ís.
At lata Hon hevur
seg í kjólan.
At sleppa Hetta er væl
60 Harry og Elly og hini í Navnorða- og Sagnorðaríki
.
Dømi
→
Eftir lokna skúlatíð
Her kunnu vit ikki seta dømt ella dømd í staðin, men dømda. Tí endar lokna ikki við -ð.
Heimferdin hjรก Harry og Elly og hinum
Heimferรฐin hjรก Harry og Elly og hinum
67
39 Um lýsingarorð Lýsingarorð verða bend í:
70
→
Tølum Eintal ein ljót húgva Fleirtal fleiri ljótar húgvur
→
Føllum Hvørfall ein ljótur maðkur lá har Hvønnfall eg sá ein ljótan maðk Hvørjumfall eg møtti einum ljótum maðki
Hástig
→
Kynum Kallkyn ein ljótur maðkur Kvennkyn ein ljót rotta Hvørkikyn eitt ljótt skrímsl
Miðstig
→
Stigum Grundstig Miðstig Hástig
Grundstig
Heimferðin hjá Harry og Elly og hinum
ljótur ljótari ljótastur
40 Ð í lýsingarorðum Hvussu seta vit ð í lýsingarorðum?
Dømi
Um tú ivast, um lýsingarorð enda við -ð ella ikki, ber til at seta dømt ella dømd inn í staðin fyri. Á sama hátt sum við sagnorðum.
Nýbakað (dømt) breyð smakkar væl.
→
Fimm lunkað (dømd) knetti lógu í ovninum.
Uppgáva
→
Rætta tað, ið rættast skal!
Elly, Harry og tríburarnir gjørdu seg klár at fara í veitslu á slottinum. Brádliga letur í Eyð: „Eg vil í tann reyða jakkan!” Eivindur og Oyvindur hildu, at tað var eitt løgi stríð, ið stóðst um henda góða jakka. Teir vildu hava Eyð at skunda sær, tí tey høvdu langa leið at koyra yvir til stóra slottið. Teir vistu, sum var: Múldjórið, ið skuldi toga vognin var, so líti og dovi, at um tey ikki fóru avstað beint nú, so vórðu tey ov sein. Men tað var strevi at fáa hetta í lag. Tíbetur var pinkubarnið har hjá teimum, so teir báðir settu seg at spæla við tað, meðan teir bíðaðu. Teir høvdu á orði, hvussu ómetaliga toli hetta lítla, fitta var.
!
Øll lýsingarorð, sum í kallkyni og kvennkyni enda við -in ella -il, enda í hvørkikyni við -ið:
ein lítil bátur
ein løgin snigil 72
Heimferðin hjá Harry og Elly og hinum
eitt lítið barn
eitt løgið trøll ein løgin vættur
ein lítil lykt
Fyrisetingar í sambandi 50 við staðarnøvn Eg eri frá Gjógv →
Uppgáva
Set røttu fyrisetingarnar framman fyri bygdarnavnið!
Eg búgvi í Hósvík
Eg eri úr Hósvík
Eg búgvi við Gjógv
Eg búgvi í Havn.
Eg eri úr Vági
Eg eri úr Havn. Eg búgvi
Eiði.
Eg eri av Eiði. Eg búgvi við Ljósá. Eg eri
Ljósá.
Eg búgvi
Eg búgvi í Vági
Eg búgvi á Skála
Vatnsoyrum.
í → úr við → frá á → av
Eg eri úr Vatnsoyrum. Eg búgvi á Sandi. Eg eri
Sandi.
Eg búgvi í Hovi. Eg eri
Hovi.
Eg búgvi í Klaksvík. Eg eri
Eg eri av Skála
Eg búgvi á Glyvrum Eg eri av Glyvrum
Klaksvík. Heimferðin hjá Harry og Elly og hinum
89
Bรณkin kann keypast รก sprotin.fo