54
SOSYOLOJİK TARTIŞMAL AR
şünceler vardı. Tabii zamanla inşaat başladı burası ayrıca fabrikanın bulunduğu saha Çan’ın bir hayli dışındaydı. Yani bize öyle geliyordu. Çan küçücük bir yerdi. 1700 nüfuslu bir yerdi. Elektrik o zaman yine kömürle çalışan bir jeneratör dairesi vardı Çan’ın oradan Çan’a elektrik veriliyordu ve gece saat 24’te kesiliyordu. Tabii o yıllar malzeme temin etmek çok zordu. İşte kereste lazım civardaki bütün keresteler kesiliyor, işçiler civar köylerden yakın köylerden ve yaya olarak geliyorlar. Mesela o zaman İlyasağa Köyü mesafesi bize 7 kilometreymiş. Şu an da tabi yol kapandı. TKİ’nin sahası içinde kaldı, şimdi tahmin ediyorum aynı köyümüz bize 15 kilometreden fazla. Dolaşarak gidildiği için. Ondan sonra 7 kilometre mesafeyi yürüyerek geliyorlardı. Daha sonra şirket 1 tane 5 tonluk Şevrole kamyon aldı. Bu Şevrole kamyonla 7, 10, 12 kilometre mesafesindeki köylerden kamyonun kasasında götürüp getiriyorduk. Bir de burası etli çamur bayağı yapışkan bir çamur. Ben sahaya geldiğim zaman inşaat zamanında ayakkabımı çamurdan kurtaramıyordum. Önce hemen şu genel müdürlüğün yanındaki ana fabrika dediğimiz fabrika yapıldı ki o fabrikan sonra ucuna bazı ekler yapıldı. Yıllar sonra fabrikalara fabrikalar eklendi fabrikalar büyüdü her şey çok gelişti. Çan’ın bugün nüfusu 25 binin üstünde.” (Erkek, 64)
Kasabanın kenarında yükselen bacalardan ilk dumanın tütmeye başlaması ile birlikte “deve damı” artık fabrikaya dönüşmüştü. 1960 yılının ağustos ayında gazeteye yansıyan, “Çanakkale Seramik Fabrikaları A.Ş. faaliyete geçmiş olup aşağıdaki istihsal çeşitlerinin imaline başlamıştır. Karofayans, muhtelif yer plakları ve antiasit plaklar, alçak ve yüksek tevettür izolatörleri”,14 bu ilan üretime başlandığının ulusal düzeyde duyurusunu içermektedir. Fabrikanın “hayata geçmesi” Çan için yeni bir dönüşümün başlangıcını oluşturacaktır. Özellikle hayat kelimesini kullandım çünkü bundan sonra fabrika, Çan halkı ile nefes alan, şefkat gösteren kimi zaman da otoriter baba imgesine karşılık gelen buyurgan bir kimliğe sahip olacaktır.
14 “Çanakkale Seramik Fabrikaları A.Ş. faaliyete geçmiş olup aşağıdaki istihsal çeşitlerinin imaline başlamıştır”, Milliyet Gazetesi, 6 Ağustos 1960.
Çan değişiyor... Fabrikanın açılışı ile birlikte Çan göç mekânına dönüşmüştür. Yeni mahalleler kurularak fabrikada çalışanların kalıcı ikametgâhlarına dönüşmüştür. Fabrika sadece işçilik değil Çan’da fabrikaya “bağlı” birçok iş kolunun gelişmesi ve ortaya çıkmasına da kaynaklık etmiştir. Özellikle nakliye sektörünün gelişmesi fabrika ile birlikte olmuştur. Çan’ın ekonomik profilini çıkardığımızda tarım dışında üç ana saç ayağı üzerine kurulu olduğunu görürüz. Bunlardan yarattığı ekonomik hacme göre ilki fabrika, ikincisi nakliye sektörü ve sonuncusu önce özel işletme olarak çalıştırılan sonra 1978’lerde devletleştirilen Türkiye Kömür İşletmelerine bağlı açık işletme usulüne göre çalışan kömür ocağı. Kömür ve seramiğin yurda yayılmasının aracı olarak ortaya çıkan nakliyecilik “fabrika dışı” bir çalışma alanını Çanlıların gündemine getirmiştir. Parası olan kamyon alarak bu sektörde çalışmaya başlamıştır. Bu sürecin gelişimini Şoförler Odası Başkanı Cemali Ergin şöyle anlatmaktadır: “Gidiyordun 3-5 tane inek satıyordun bir sürü keçi satıyordun kamyon alıyordun. O biçim gelir vardı tabi canım. Öyle bu kırsal bölge bizim buramız burada 1 tane fabrika var başka bişey yok. Öyleyken Çan’ımızın durumu iyi bir hale gelmiştir. Mesela o zamanlar burada 700-800 kamyon kömür çıkıyordu. 640 mıydı 660 mıydı bir gün ikindiden sonra saydım arabamı çıktım yani o kadar kömür satılıyordu oradan. İstanbul, Ankara, Kayseri, Nevşehir, İzmir işte falan falan falan. Ondan sonra 79 yılında mazot yüklü oldu sadece bizim burası toz kömürü şeker fabrikaları bize mazot verdi biz buradan neresi Susurluk, Eskişehir, Uşak, Burdur, Tekirdağ’da Alpullu fabrikalarına toz kömür çekiyorduk şeker fabrikaları yatmasın diye. Şeker fabrikalarının yetkilileri de bize mazot gönderiyordu mazot kıtlığında. Biz de onlara fabrikaları çalışsın şeker çıksın diye taşıyıcılar kooperatifi bu katkılarda bulunuyordu. Böyle Türkiye fabrikalarının ekonomisi düşmemesi için böyle çalışmalar yaptı Çan’ın taşıyıcılar kooperatifi. Tabii onun yanında biz de para kazanıyorduk. Nasıl para kazanıyorduk o mazotu bize verdikleri zaman kömürü götürsün diye bize veriyorlardı. Ama oradan mazotsuz gelemiyorduk dimi gelmek için de yeterince mazot veriyorlardı biz de oradan dönüş yükü buluyorduk.