Sovyet Modeli Fabrikadan, Anadolu Kaplanı KOBİ’lere
“Türkiye’de Pamuk, Keten, Kendir, Kimya, Demir Sanayii” adlı bir rapor sunmuşlardır. Raporda adı geçen ilgili ürünlerin ithalatının önlenerek ülke içinde üretiminin imkânını araştıran bu fizibilite raporu üretim modelleri konusunda da önerilerde bulunmuştur. Tekstilde küçük ölçekli santral fabrikalar yerine büyük ölçekli standart tip mal üreten kombina fabrikaların kurulması gibi ileride Sümerbank çatısı altında gerçekleşecek önerilerdir bunlar. Ev ya/ya da küçük sanayi işletmelerinin yaşama şansını ölçekleri gereği makul görmeyen rapor, daha büyük ölçekli ve standart üretim yapacak bir model öngörmüş, hatta mevcut geleneksel ev tipi ya da küçük işletmelerden serbest kalacak iş gücünün de bu büyük ölçekli mekânda istihdam edilmesini önermişlerdir. Bu basit öneri bile mekânsal pratikler açısından önemli bir değişime işaret eder gözükmektedir. Küçük işletmeler yerine, büyük ve kapsamlı bir üretim ve yaşam mekânları öngören bu plan bir yönüyle de yeni toplumsal ilişkilere olanak sağlayabilecek bir mekânsallıktır. Sovyet planına geri dönecek olursak, tekstil dışında stratejik sektörler olarak demir ve kimya sanayisinin kurulması konusuna da vurgu yapan rapor (örneğin demir sanayinin Zonguldak bölgesine kurulması), uzun vadeli ve geniş ölçekli bir ekonomi alanının ulusal bir mekânsal kurgu içinde görülmesini olanaklı kılan bir perspektif sunmuştur. İlgili projeler uzun dönemdeki yatırım tercihlerine de öncülük etmiştir. Plan kâğıt üzerinde de kalmamış Sovyet deneyiminden, sanayileşme projeleri ve fizibilite konusunda destek alınmış ve ileride ele alınmaya çalışılacağı gibi ortak projeler de yürütülmüştür. 11 Nisan 1934 gizli Bakanlar Kurulu kararıyla kabul edilen “Birinci Beş Yıllık Sanayi Programı” farklı arayışların ve çalışmaların bir ürünü olarak ortaya çıkmıştır. Başta tekstil olmak üzere camdan, bakıra ve demire kadar birçok sektörde tesisler kurulmasını, nitelikli iş gücü yaratılmasını, yabancı yatırımların engellenmesi gibi birçok konuyu karara bağlarken, planda makro hedefler (büyüme, GSMH artışı vb.) çok fazla ortaya konmamış, bir proje yatırımları bütünü mantığı benimsenmiş gibidir. Planda yer alan tesislerin
yer seçiminde devletin güvenlik, siyaset ve toplumsal saiklerle hareket ettiği görülmektedir (Tezel, 2002: 297-303). Bu ilk ve önemli programda mekânsal tercihlerde gerek iç gerekse dış güvenlik endişelerinin iktisadi, bilimsel parametrelere baskın geldiği de açıktır. Programın en pahalı, önemli projesi olan ve bir İngiliz firmasına yaptırılan Karabük Demir Çelik Tesisleri, güvenlik nedenleri gerekçe gösterilerek gerek Zonguldak’taki kömür havzasından, gerekse limanlardan oldukça içeriye Karabük’e yapılmış tesisin kapasite kullanımı uzun yıllar boyunca çok düşük seviyelerde seyretmiştir (Tezel, 2002: 304). Karabük Demir Çelik Tesisleri’nin yer seçimiyle ilgili bir diğer yorum da kömür ocakları, liman ve sanayi tesislerinde çalışan işçilerin bir merkezde toplanmasına engel olunmak istendiğidir, özellikle kömür madenleri için işçi bulmakta zorlanan devlet işletmelerinin zorunlu çalışma yöntemini getirdiği, hatta madene inmek istemeyen işçileri bastırmak üzere özel bir polis teşkilatı kurduğu düşünüldüğünde bu görüş çok da uzak bir ihtimal gibi durmamaktadır (İnsel, 1996: 159-160). “Birinci Beş Yıllık Sanayi Programı” çerçevesinde sanayi bölgelerinden uzakta kurulan tesislerle ilgi İnsel, Cumhuriyetin ilgili dönemde mekâna bakışıyla ilgili ilginç saptamalarda bulunmaktadır: “Devletin, sanayi bölgelerinden uzakta kurmaya çalıştığı kamu işletmeleri, görece sanayileşmiş işçi getirmek zorunda kalıyorlardı. Oysa devlet, bu tür işletmelerin bütün ülkeye yayılmasını istiyordu; çünkü homojen bir ulus-devlet yaratmalı, yarı-kırsal kökenli el emeğinden dilediği gibi yararlanabilmeli, üstelik bu el emeği, özellikle tarımsal aile ekonomisi çevresinde yeniden üretilebilmeydi.” (İnsel, 1996: 160)
Planlama mantığı modernleşmeci bir bakış açısı taşımakta ekonomik gelişme ve sanayileşmeyle paralel toplumun modernleşerek, gelişeceği ön görülmektedir. Döneme genel olarak baktığımızda olumlanan ve amaçlanan şeyin aslında toplumsal pratiklerin dönüşümü yoluyla yeni bir mekân üretmek olduğu düşünülebilir. İlk bölümde de belirttiğimiz gibi 1923’ten beri farklı alanlarda devam etmekte olan devlet eliyle sanayileşme ve üretim ilişkilerinin deği-
23