ιαματική αρχιτεκτονική / ο χώρος ως πεδίο υβριδικής θεραπείας

Θερμές ευχαριστίες στην κ. Βενετία Τσακαλίδου για την ουσιαστική καθοδήγηση και βοήθεια κατά τη διάρκεια εκπόνησης της παρούσας ερευνητικής εργασίας.

Περιεχόμενα

1. Εισαγωγή ................................................................... 2

στόχος, αφορμή και μεθοδολογία...............................2

περίληψη 4

2. Η έννοια της ίασης και η σχέση της υγείας με άλλες επιστήμες πέραν της ιατρικής...................................... 6

3. Η πολυσύνθετη διάσταση του χώρου και η συσχέτισή

του με άλλες επιστήμες 13

από τον γεωμετρικό στον αντιληπτικό χώρο 14

αρχιτεκτονικές θεωρήσεις του χώρου .......................20

βίωμα/ εμπειρία/ αντίληψη του χώρου.......................24 χώρος και άνθρωπος: σχέση αμφίδρομη 25

4. Η θεραπευτική διάσταση του χώρου.......................... 29 η επίδραση του χώρου στην υγεία του ατόμου μέσα από πειράματα ........................................................31 αιτιολόγηση

7. Η αυτογνωσία ως σχεδιαστικό εργαλείο 67

η εμπλοκή του δημιουργού 69

από τη σύλληψη στο έργο ........................................73

8. Το φυσικό στοιχείο ως αρωγός της θεραπευτικής αρχιτεκτονικής 79

η σημασία του φυσικού στοιχείου 80

βιοφιλία και ευεξία ...................................................81

Μελέτες για την εύρεση ισορροπημένου περιβάλλοντος ...............................................................................84

Russel & Lanius: καταστάσεις ισορροπίας για περιβαλλοντική άνεση.........................84

Biederman & Vessel: επιθυμητή πολυπλοκότητα του περιβάλλοντος 86

Kaplan & Kaplan: παράγοντες καθορισμού προτίμησης περιβάλλοντος.......................88

Εισαγωγή στόχος, αφορμή και μεθοδολογία

Γιατί σε έναν χώρο αισθανόμαστε πιο οικεία από ότι σε άλλους; Γιατί επιλέγουμε τo συγκεκριμένο σημείο στο σπίτι να διαβάσουμε ή γιατί δεν μπορούμε να διαβάσουμε πουθενά στο σπίτι; Γιατί το δωμάτιο με θέα είναι επιλογή μας στα ξενοδοχεία; Πώς βιώνουμε έναν φωτεινό χώρο και πώς έναν σκοτεινό; Καθημερινές επιλογές μας που μοιάζουν αναιτιολόγητες, αποκαλύπτουν τη σχέση μας με τον χώρο και το πώς συγκεκριμένες ποιότητές του επηρεάζουν συνειδητά ή ασυνείδητα τη συμπεριφορά μας μέσα σε αυτόν Η παρούσα εργασία θέτει ως στόχο τη διερεύνηση της επίδρασης του χώρου στον άνθρωπο. Πιο συγκεκριμένα, εξετάζει την επιρροή του χώρου στην ανθρώπινη ψυχολογία και διερευνά σε βάθος το ερώτημα αν ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός, που συμβάλλει στη δημιουργία του χώρου, είναι ικανός να ευνοήσει την ίαση. Επιχειρεί

Έναυσμα της εργασίας αποτέλεσε η προσωπική ανησυχία και η επιθυμία εξέτασης της πιθανής συσχέτισης της αρχιτεκτονικής με άλλες επιστήμες με σκοπό την ουσιαστική συμβολή του αρχιτέκτονα - δημιουργού στην ψυχολογία των χρηστών. Το συγκεκριμένο ερώτημα προέρχεται από μια βαθύτερη ανησυχία: τον κοινωνικό ρόλο του αρχιτέκτονα και την πιθανή μεγιστοποίηση της κοινωνικής προσφοράς του: να σχεδιάζει για τον άνθρωπο, καθώς μόνο αν θεραπευτεί η μονάδα, θεραπεύεται το σύνολο. Μια ακόμη συνθήκη που ενισχύει την αγωνία απάντησης στο ερώτημα που τίθεται αποτελεί η εκδήλωση της πανδημίας του covid-19 που εξανάγκασε μεγάλο μέρος του πληθυσμού σε εγκλεισμό. Έτσι, μια νέα κατάσταση δημιουργείται, αφού υπάρχει δραματική αύξηση των ωρών που κάποιος βρίσκεται στον ίδιο χώρο, συνήθως την κατοικία, και στον οποίο αναγκάζεται να επιτελεί όλες τις καθημερινές του δραστηριότητες, όπως εργασία, σίτιση, ανάπαυση κλπ. Υπό αυτά τα δεδομένα η αγωνία απάντησης στο ερώτημα πώς ο χώρος επηρεάζει την ανθρώπινη ψυχολογία εντείνεται. Η μεθοδολογία που ακολουθήθηκε αφορά τη μελέτη, ανάλυση και σχολιασμό υφιστάμενων ερευνών και πειραμάτων σχετικών με το θέμα. Επιλέχθηκαν συγγράμματα από τους

περίληψη Αντικείμενο της παρούσας έρευνας αποτελεί η διερεύνηση της επίδρασης του χώρου στην ανθρώπινη υγεία και η συμβολή του αρχιτέκτονα στη δημιουργία ιαματικής αρχιτεκτονικής. Στις πρώτες ενότητες, για την ανάπτυξη ενός κοινού λεξιλογίου, αποσαφηνίζονται έννοιες όπως η υγεία, η ίαση και ο χώρος, ώστε να οριστεί σαφώς το πεδίο της έρευνας και να προσεγγιστεί επαρκέστερα το αρχικό ερώτημα Στη συνέχεια, διερευνάται η θεραπευτική διάσταση του χώρου μέσω πειραμάτων επιστημονικών κλάδων που συνεργάζονται με την αρχιτεκτονική. Αφού αποσαφηνιστούν τα είδη των θεραπευτικών χώρων που προκύπτουν, αναλύεται η δομή του νευρικού συστήματος με σκοπό την επαρκέστερη τεκμηρίωση της επίδρασης του χώρου στην ανθρώπινη υγεία. Αναλύεται, επίσης, ο τρόπος που ο αρχιτέκτονας δημιουργεί με στόχο την κατανόηση του βαθμού της εμπλοκής του. Η γνώση αυτή δύναται να αποτελέσει σχεδιαστικό εργαλείο για τη δημιουργία χώρων που θεραπεύουν. Έπειτα, εξετάζεται η επίδραση του φυσικού στοιχείου στην υγεία του ατόμου, μέσω ερευνών και πειραμάτων, και η συμβολή του στη δημιουργία ιαματικής αρχιτεκτονικής. Τέλος, διερευνάται ένα πιθανό σύστημα με το οποίο μπορεί η αρχιτεκτονική να δρα ιαματικά τόσο για το άτομο, όσο και για το φυσικό περιβάλλον, μέσω του παραδείγματος της συμμετοχής των Effekt στην

The subject of this research is the investigation of the impact of space in human’s health and the architect’s contribution in the making of healing architecture. At first, meanings such as health, healing and space are clarified, in order to clearly define the field of the research and adequately approach the initial inquiry. Afterwards, the healing aspect of space is investigated through experimentations of scientifical fields that collaborate with architecture. After the types of healing spaces are clarified, the structure of the nervous system is expatiated, in order for the impact of space in human’s health to be substantiated. Furthermore, the way that an architect creates is analyzed, in order to comprehend the level of his involvement. That will constitute a possible planning tool in the making of healing spaces. Then, the impact of natural element in human’s health is examined through surveys and experiments and its contribution in the creation of healing architecture. Lastly, a possible system in which the architecture can heal both the human and the environment is investigated through the example of the participation of Effekt in the 17th Venice Architecture Biennale, and so as the way in which the space affects human and is modified in periods of crisis, such as the pandemic of Covid-19.

key words: health, healing, space, architectural design, hybrid cure

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ

Η έννοια της ίασης και η σχέση της υγείας με άλλες επιστήμες πέραν της ιατρικής

Ως θεραπεία ορίζεται το σύνολο των μέσων που χρησιμοποιεί η ιατρική επιστήμη για να καταπολεμήσει μια ασθένεια 1 (Πύλη για την ελληνική, 2006), ενώ ως ίαση ορίζεται η αποκατάσταση της υγείας. 2 (Μπαμπινιώτης, 1998) Αποτελεί, δηλαδή, μια διαδικασία κατά την οποία ένας οργανισμός που έχει προσβληθεί προσπαθεί να επανέλθει σε υγιή κατάσταση μέσα από ένα σύνολο ενεργειών. Γίνεται, λοιπόν, προφανές ότι για να αντιληφθούμε πλήρως την έννοια της ίασης, οφείλουμε να ανατρέξουμε στον ορισμό της υγείας. Η υγεία αποτελεί έννοια πολυδιάστατη που διαφοροποιείται ανάλογα με το ιστορικό και κοινωνικό πλαίσιο στο οποίο εντάσσεται Παλαιότερα, ως υγεία οριζόταν η απουσία του παθολογικού, δηλαδή η απουσία ασθένειας κατάστασης. Όπως φαίνεται και στο βιβλίο “Το Κανονικό και το Παθολογικό” του Georges Canguilhem, Γάλλου φιλοσόφου, που ασχολήθηκε εκτενώς με τη φιλοσοφία της επιστήμης “Όταν λέμε ότι μια αδιάλειπτα τέλεια υγεία είναι μη κανονική, εκφράζουμε το γεγονός ότι η εμπειρία του ζώντος συμπεριλαμβάνει στην πραγματικότητα και την ασθένεια” 3 Ωστόσο, η απουσία ασθένειας καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του ατόμου δεν αποτελεί την κανονική/ φυσιολογική συνθήκη, καθώς όλοι οι οργανισμοί αντιμετωπίζουν την ασθένεια κατάσταση. Μάλιστα, η ίδια η παρουσία του παθολογικού είναι ένα είδος κανονικού και μόνο μέσω της εμφάνισης της ασθένειας γίνεται αντιληπτή η υγεία. 1 Πύλη για την ελληνική γλώσσα, 2006, Πληροφορία (online), Διαθέσιμη στο: https://www.greeklanguage.gr/greekLang/modern_greek/tools/lexica/triantafyllides/ search.html?lq=%CE%B8%CE%B5%CF%81%CE%B1%CF%80%CE%B5%CE% AF%CE%B1&dq= (πρόσβαση 2/1/2021)

1998, Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, , Α’ Έκδοση, Αθήνα, Κέντρο Λεξικολογίας 3 Κανγκιλιέμ Ζ., 2007, Το Κανονικό και το Παθολογικό, Μεταφράστηκε από γαλλικά από Φουρτούνης Γ, Αθήνα: Νήσος, σελ. 176

“

Συμφωνούμε με τον Leriche ότι η υγεία είναι η εν σιωπή ζωή των οργάνων και ότι το φυσιολογικό́ στη βιολογία δε γίνεται

αντιληπτό́ παρά μέσω των παραβιάσεων των κανόνων και ότι δεν υπάρχει σαφής ή επιστημονική́ επίγνωση της υγείας εκτός από́ την ασθένεια συνείδηση”.4 (Canguilhem, 2007)

Ωστόσο, στις μέρες μας η απουσία συμπτωμάτων, ο αρνητικός δηλαδή ορισμός, δεν αρκεί για να αποσαφηνιστεί η έννοια της υγείας. Αντίθετα, η υγεία είναι «η κατάσταση της πλήρους σωματικής, ψυχικής και κοινωνικής ευεξίας και όχι μόνο η απουσία ασθένειας ή αναπηρίας». 5 (WHO, 1946), σύμφωνα με τον ορισμό που διατυπώθηκε στο καταστατικό του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (1946).

Εικ.1: ολιστικός προσδιορισμός της υγείας

4 Cf. G. Canguilhem, Le normal et le pathologique, p. 72 5 WHO (1946) International Health Conference, New York, Πληροφορία (online), Διαθέσιμη στο: https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/85573/Official_record2_eng.pdf?s equence=1&isAllowed=y, (πρόσβαση 2/1/2021)

Έτσι, λοιπόν, η υγεία και κατ’ επέκταση η ίαση δεν αποδίδονται μόνο στην ιατρική επιστήμη αλλά σε μια σειρά αλληλεξαρτώμενων παραγόντων, βιολογικών, ψυχολογικών και κοινωνικο-οικονομικών. Επικρατεί, δηλαδή, το βιοψυχοκοινωνικό μοντέλο έναντι του βιοϊατρικού και ο ολιστικός προσδιορισμός της υγείας. Αντίληψη που μοιάζει να βασίζεται και στη Γενική Θεωρία Συστημάτων, σύμφωνα με την οποία κανένα σύστημα δεν είναι απομονωμένο, αφού εντάσσεται μέσα σε ένα άλλο σύστημα. 6(Τούντας, 2000) Επομένως, αναφερόμενοι στην ίαση δεν περιοριζόμαστε στην ελαχιστοποίηση ή εξάλειψη των συμπτωμάτων μιας ασθένειας, αλλά στην αποκατάσταση της υγείας ως μιας κατάστασης ολιστικής ευεξίας και όχι μόνο κατάστασης απαλλαγμένης από ασθένειες. Εστιάζουμε στην επίτευξη μιας ολότητας που είναι νέα και περιλαμβάνει όχι μόνο τη σωματική, αλλά και την ψυχική και κοινωνική υγεία και κυρίως την αλληλεπίδρασή τους. Άρα, για την επίτευξη μιας υγειούς κατάστασης μέσω της ίασης οφείλουμε να στραφούμε και σε άλλες επιστήμες πέραν της ιατρικής.

6 Τούντας Γ.(2000): Κοινωνία και Υγεία, Οδυσσέας-Νέα Υγεία, Αθήνα.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ Η πολυσύνθετη διάσταση του χώρου και η συσχέτισή του με άλλες επιστήμες

από τον γεωμετρικό στον αντιληπτικό χώρο

Στην προσπάθεια αναζήτησης μιας απάντησης στο ερώτημα “τι είναι χώρος” ο πρώτος ορισμός που συναντάει κανείς στα σύγχρονα νεοελληνικά λεξικά είναι: μια έκταση, επιφάνεια που έχει ορισμένο πλάτος, μήκος ή και ύψος. 7 (Μπαμπινιώτης, 2012) Αρκεί, όμως, ο σύντομος αυτός ορισμός να περιγράψει μια τόσο σύνθετη έννοια; Συμπληρωματικά, σύμφωνα με τον Τερζόγλου ως χώρος ορίζεται μια αντικειμενικά υπαρκτή έκταση, με τρεις ομοιόμορφες και ισοδύναμες διαστάσεις (μήκος-πλάτος-ύψος), μέσα στην οποία περιέχεται το επίσης αντικειμενικά υπαρκτό κοσμικό σύμπαν.8 (Τερζόγλου, 2009) Άρα, προστίθενται οι έννοιες της αντικειμενικότητας και της ύπαρξης, επομένως, πρόκειται για έκταση πραγματική, η οποία περικλείει οτιδήποτε άλλο. Προχωρώντας στην αναζήτηση, ως χώρος ορίζεται μια υπαίθρια έκταση· εξωτερικός χώρος, μια χτισμένη επιφάνεια, δωμάτιο, αίθουσα· εσωτερικός χώρος ή μια γεωγραφική έκταση, περιοχή. Διαφαίνεται, λοιπόν, πως ο χώρος ως αντικειμενικό μέγεθος αντιστοιχεί στον γεωμετρικό χώρο. Φυσικά, υπάρχει και η μεταφορική ερμηνεία της έννοιας: επαγγελματικός ή επιστημονικός τομέας, περιοχή ή περιβάλλον με το οποίο ασχολείται ή στο οποίο ανήκει κάποιος.9(Μπαμπινιώτης, 2012) Ενώ, στην επιστήμη της φιλοσοφίας ως χώρος νοείται το άπειρο διάστημα μέσα στο οποίο κινείται η ύλη 10 (Μπαμπινιώτης, 2012) και αποτελεί θεμελιώδη έννοια, παράλληλη με αυτή του χρόνου.11 (Βικιπαίδεια, 2019) 7 Μπαμπινιώτης Γ., 2012, Λεξικό Νέας Ελληνικής Γλώσσας, Δ’ Έκδοση, Αθήνα, Κέντρο Λεξικολογίας 8 Νικόλαος Ίων Τερζόγλου, 2009, Ιδέες του χώρου στον εικοστό αιώνα, Αθήνα, Νήσος,σ. 51 9 Μπαμπινιώτης Γ., 2012, Λεξικό Νέας Ελληνικής Γλώσσας, Δ’ Έκδοση, Αθήνα, Κέντρο Λεξικολογίας 10 Μπαμπινιώτης Γ., 2012, Λεξικό Νέας Ελληνικής Γλώσσας, Δ’ Έκδοση, Αθήνα, Κέντρο Λεξικολογίας 11 Βικιπαίδεια, (2019), Πληροφορία (online), Διαθέσιμη στο: https://el.wiktionary.org/wiki/χώρος , (πρόσβαση 7/11/2020)

Στην επιστήμη της ευκλείδειας γεωμετρίας ο χώρος ορίζεται ως το διάστημα των τριών διαστάσεων, που αποτελεί το αντικείμενο της στερεομετρίας, ή των δύο διαστάσεων, που αποτελεί το αντικείμενο της επιπεδομετρίας, ενώ στην επιστήμη της φυσικής στις τρεις παραπάνω διαστάσεις προστίθεται και η διάσταση του χρόνου: ο χώρος των τεσσάρων διαστάσεων, δηλαδή, η σχέση χώρου χρόνου· χωροχρόνος 12 (Μπαμπινιώτης, 2012) ή χωροχρονικό συνεχές (Βικιπαίδεια, 2019) όπως ονομάζεται. Ο χώρος νοείται μέσω της συνέχειας, της απειρίας και της ομοιογένειάς του, αφού αποτελούν τις θεμελιώδεις συνθήκες του, όπως αναφέρει ο Τζαβάρας. 13 (Τζαβάρας, 2006) Ωστόσο, σύμφωνα με τον Cassirer “στον γεωμετρικό χώρο εξαλείφονται όλες οι διαφορές της άμεσης αισθητηριακής μας εμπειρίας. Δεν υπάρχει πια χώρος οπτικός, απτικός, ακουστικός ή οσφραντικός. Ο γεωμετρικός χώρος αφαιρεί κάθε ποικιλία και ετερογένεια που επιβάλλει η άνιση υφή των αισθήσεων. Εδώ υπάρχει χώρος ομογενής και καθολικός.” 14 (Cassirer, 1985) Ο γεωμετρικός χώρος αποτελεί, δηλαδή, μια αντικειμενικά αισθητή ύπαρξη, άπειρη και συνεχή. Τα συγκεκριμένα χαρακτηριστικά του έρχονται σε αντίθεση με την πεπερασμένη αντιληπτική ικανότητα που παρέχεται στο άτομο μέσω των αισθήσεών του. Έτσι, γίνεται λόγος για τον αντιληπτικό και όχι τον γεωμετρικό χώρο, ο οποίος, όπως αναφέρει και η Δεμερτζή «συγκροτείται από το σύνολο των στοιχείων της εμπειρίας” . 15 (Δεμερτζή, 2011) 12 Μπαμπινιώτης Γ., 2012, Λεξικό Νέας Ελληνικής Γλώσσας, Δ’ Έκδοση, Αθήνα, Κέντρο Λεξικολογίας 13 Γιάννης Τζαβάρας, στην εισαγωγή του μεταφραστή, στο Martin Heidegger, Η τέχνη και ο χώρος, μτφρ Γ. Τζαβάρας, Αθήνα, Ίνδικτος, 2006, 1969, σελ. 8 14 Ernst Cassirer, Δοκίμιο για τον άνθρωπο, μτφρ. Τ. Κονδύλης, Αθήνα, Κάλβος, 1985, σ. 71

15 Δεμερτζή Α., 2011, Διπλωματική Εργασία στη Φιλοσοφία της Τέχνης: Η Αισθητική Θεωρία των Συμβόλων και η Εφαρμογή της στην Αρχιτεκτονική, Θεσσαλονίκη

Εικ.2: Ο γεωμετρικός χώρος: άπειρος και συνεχής

Σύμφωνα με τον Ching “Ο χώρος μας περιβάλλει πάντα(…) Αποτελεί μια υλική ουσία, όπως το ξύλο και η πέτρα. Ωστόσο, πρόκειται για ένα εγγενώς άμορφο κενό. Η οπτική του μορφή, οι διαστάσεις και η κλίμακά του, η ποιότητα του φωτός τουόλες αυτές οι ιδιότητες εξαρτώνται από την αντίληψή μας όσον αφορά τα χωρικά όρια που ορίζονται από στοιχεία με συγκεκριμένη μορφή.” 16 (Ching, 2017) Ακόμη μια άποψη που τονίζει πως το άτομο είναι περιορισμένο σε συγκεκριμένα χωρικά όρια, τα οποία επιβάλλονται από το ίδιο το αντιληπτικό του σύστημα. Αντίστοιχα η Δεμερτζή υιοθετεί την άποψη λέγοντας ότι “Η όρασή του, η ακοή του αλλά και το ίδιο το ανθρώπινο σώμα είναι περιορισμένα να λειτουργούν μόνο εντός συγκεκριμένων ορίων.”17 (Δεμερτζή, 2011) Σύμφωνα με τον Pellegrino “Ο χώρος ως μορφή στερείται από ύλη και ως τέτοιος δε δίνει υπόσταση στο ον. Ο χώρος, όμως, εξωθεί την ύλη για να δημιουργήσει το πλαίσιο ύπαρξης του όντος, αλλά, εξωθώντας την, της δίνει μορφή. Έτσι, ο χώρος ως a priori στοιχείο, αλλά και κατασκευασμένο, δημιουργείται μέσα από την ένταση μεταξύ της μορφής και της υπόστασης.” 18(Pellegrino P., 2006) Πρόκειται, λοιπόν, για κάτι που δεν έχει υπόσταση από μόνο του, αλλά αποκτά ωθώντας σώματα με μάζα, όγκο και βάρος να αποκτήσουν ή να μετατρέψουν τη μορφή τους. Θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως το κενό, ο εγκλειόμενος χώρος όπου ο άνθρωπος ζει και κινείται. Όπως αναφέρει και Lau-Tzu στο βιβλίο του Tao Te Ching “Οι ακτίνες του τροχού ενώνονται στη ρόδα, αλλά η χρησιμότητά τους έγκειται στον κενό χώρο ανάμεσά τους. Ο πηλός φτιάχνει ένα κανάτι, αλλά η χρησιμότητά του έγκειται στο κενό μέσα του. Το ξύλο χτίζει τους τοίχους του σπιτιού, αλλά η χρησιμότητά του έγκειται στον κενό χώρο μέσα στον οποίο ζούμε. Έτσι, εργαζόμαστε με αυτό που Είναι, αλλά χρησιμοποιούμε αυτό που Δεν Είναι.”19

16 Ching Francis D.K., 2017, Αρχιτεκτονική Μορφή Χώρος και Διάταξη, Αθήνα, Utopia, Μετάφραση: Παπαδοπούλου Π., σελ.102 17 Δεμερτζή Α., 2011, Διπλωματική Εργασία στη Φιλοσοφία της Τέχνης: Η Αισθητική Θεωρία των Συμβόλων και η Εφαρμογή της στην Αρχιτεκτονική, Θεσσαλονίκη

18 Pellegrino Pierre, 2006, Το Νόημα του Χώρου Η Εποχή και ο Τόπος, Αθήνα, τυπωθήτω- Γιώργος Δαρδανος, Μετάφραση: Τσουκαλά Κ., σελ.195 19 Lau-Tzu, 2021, Ταο Τε Τσινγκ, Αθήνα, Διόπτρα, Μετάφραση: Λιθαρης Χ.

Με μια σύντομη αναζήτηση

αντιλαμβάνεται, λοιπόν, κανείς ότι ο χώρος αποτελεί έννοια πολυδιάστατη, εξαρτώμενη από το πλαίσιο στο οποίο ορίζεται. Έτσι, προκύπτουν θεωρίες από τη φιλοσοφία, τις φυσικές και κοινωνικές επιστήμες, αλλά και από τον αρχιτεκτονικό κόσμο. Τα όρια ανάμεσά τους δεν είναι αδιάλυτα, αντίθετα αλληλοσυμπληρώνονται, αλληλεπιδρούν και προάγουν μια περισσότερο ολοκληρωμένη και κατανοητή εικόνα της έννοιας του χώρου, αφού οδηγούν από τον γεωμετρικό στον ανθρωπογενή, βιωμένο χώρο της καθημερινής ζωής.

αρχιτεκτονικές θεωρήσεις του χώρου

Εστιάζοντας στην έννοια του χώρου μέσω μιας πιο ‘αρχιτεκτονικής’ ματιάς προκύπτουν δύο κύριες αντιλήψεις. Πρωταρχικά, η αυθόρμητη αντίληψη του ατόμου είναι πως πρόκειται για μια αυτοτελή οντότητα, η οποία προϋπάρχει των αντικειμένων και σκοπό της έχει να τα συμπεριλάβει. Πρόκειται, δηλαδή, για έναν υποδοχέα, πάντα υπαρκτό και ανεξάρτητο από τα φυσικά αντικείμενα τα οποία μπορεί να παραλάβει. Η ιδέα του χώρου ως υποδοχέα που προηγείται των αντικειμένων σε αυτόν αντιστοιχεί στη Νευτώνεια υπόθεση, σύμφωνα με την οποία υπάρχει μια απόλυτη βάση αναφοράς και γεωμετρικά αντιστοιχεί σε ένα σύστημα Καρτεσιανών συντεταγμένων, ως προς το οποίο κάθε σημείο προσδιορίζεται με μία μοναδική τριάδα αριθμών (x,y,z) με κάθε συντεταγμένη να αντιστοιχεί στην κάθετη απόσταση του σημείου από κάθε έναν από τους τρεις άξονες αντίστοιχα. Επομένως, οποιαδήποτε στιγμή η θέση ενός αντικειμένου στον χώρο μπορεί να οριστεί με ακρίβεια.20 (Arnheim, 2003) Η παραπάνω αντίληψη ενυπάρχει σε κάθε άτομο, συνειδητά ή ασυνείδητα, και πιθανώς αποτελεί την πρώτη απόδοση που κάποιος θα έδινε εμπειρικά στην προσπάθειά του να ορίσει τον χώρο και στην οποία θα παρέμενε. Ωστόσο, άτομα που ασχολούνται σε βάθος με τον χώρο αντιμετωπίζουν την πρόκληση να αμφισβητήσουν την αντίληψη που προαναφέρθηκε. Ο φυσικός χώρος, για παράδειγμα, αποτελεί τις μετρήσιμες αποστάσεις μεταξύ αντικειμένων. Οι αποστάσεις αυτές μπορούν να περιγραφούν από τις αμοιβαίες

μέσω του αλληλοσυσχετισμού των αντικειμένων, βιώνεται ως ένα πάντοτε παρόν και αύταρκες δεδομένο. 21 (Arnheim, 2003)

Άμεσα γίνεται αντιληπτή η διαφορά των δύο παραπάνω αντιλήψεων για την έννοια του χώρου. Στην πρώτη, που ο χώρος παρουσιάζεται ως ένας προϋπάρχων υποδοχέας που υφίσταται ακόμη και αν είναι κενός, αν δοθεί ένα μοναδικό αντικείμενο, είναι δυνατόν άμεσα να προσδιοριστεί η χωρική του θέση δια των τριών συντεταγμένων που προαναφέρθηκαν. Μια τέτοια συνθήκη, όμως, δεν νοείται στην περίπτωση της δεύτερης αντίληψης, δηλαδή της ύπαρξης του χώρου ως αλληλοσυσχετισμού αντικειμένων Σε αυτή την περίπτωση το αντικείμενο αιωρείται στο κενό και νοείται ως κέντρο, αφού καμία κατεύθυνση δεν ξεχωρίζει και μάλιστα η έννοια της κατεύθυνσης δεν προκύπτει.22 (Arnheim, 2003) Η δεύτερη αντίληψη, σύμφωνα με την οποία ο χώρος νοηματοδοτείται μέσω του αλληλοσυσχετισμού των αντικειμένων, φαίνεται δυνατόν να περιγραφεί και με ένα διαφορετικό και πιο ποιητικό τρόπο. Παρουσιάζει τον χώρο ως εμπόδιο, ως αυτό πάνω στο οποίο προσκρούει η όραση, ως αυτό το οποίο σταματά το βλέμμα. Προχωρώντας στον παραπάνω συλλογισμό, είναι δυνατόν κανείς να υποστηρίξει πως ο χώρος κατασκευάζεται με ένα πάνω και ένα κάτω, ένα αριστερά κι ένα δεξιά, ένα μπρος κι ένα πίσω, ένα κοντά κι ένα μακριά, αφού το βλέμμα διατρέξει το χώρο, χαρίζοντας την ψευδαίσθηση του τρισδιάστατου και της απόστασης. 23 (Perec, 1974) Αντίληψη που βασίζεται εξίσου στον αλληλοσυσχετισμό και την παρουσία αντιληπτών πραγμάτων για τη δημιουργία του χώρου και η οποία, όμως, νοηματοδοτεί έναν ακόμη παράγοντα που παραπάνω θεωρήθηκε δεδομένος: τη συνθήκη της όρασης. Η όραση ανάγεται ως η κύρια αίσθηση μέσω της οποίας το άτομο θα εντοπίσει τον χώρο, αλλά και την ύπαρξή του σε αυτόν.

21 Arnheim R., 2003, Η Δυναμική της Αρχιτεκτονικής Μορφής, Θεσσαλονίκη, University Studio Press, Μετάφραση: Ποταμιάνος Ι.

22 Arnheim R., 2003, Η Δυναμική της Αρχιτεκτονικής Μορφής, Θεσσαλονίκη, University Studio Press, Μετάφραση: Ποταμιάνος Ι.

23 Perec G., 1974, Χορείες Χώρων, ύψιλον/βιβλία, Αθήνα 2000, σελ. 111

Εικ.4: Ο χώρος ως προϋπάρχων υποδοχέας

Εικ.5: Ο χώρος ως αλληλοσυσχετισμός αντικειμένων

βίωμα/ εμπειρία/ αντίληψη του χώρου

Αν και ο χώρος εντοπίζεται μέσω της αίσθησης της όρασης, βιώνεται μέσω του συνδυασμού όλων των αισθήσεων του ατόμου. Μόνο μέσω της αλληλεπίδρασης όλων των αισθήσεων το άτομο είναι ικανό να βιώσει πραγματικά τον χώρο. Μάλιστα, ο Juhani Pallasmaa θεωρεί κυρίαρχη όλων των αισθήσεων την αφή, και όλες τις υπόλοιπες προεκτάσεις της, αφού οι αισθήσεις είναι εξειδικεύσεις του δερματικού ιστού και όλες οι αισθητηριακές μας εμπειρίες συνδέονται με αυτήν. 24 (Pallasmaa, 2005) Η εμπειρία του χώρου, όμως, δεν πραγματοποιείται μόνο μέσω των αισθήσεων, αλλά μέσω της ολότητας του ατόμου που περιλαμβάνει τις μνήμες, τις αντιλήψεις και τις γνώσεις του καθενός. “Ο κάθε τόπος αντιστοιχεί σε μια πτυχή της εμπειρίας. Έχει το αισθητηριακό και το εννοιολογικό του αντίστοιχο. Η κάθε χωρική τοποθεσία δεν παρουσιάζεται ως καθαρή χωρική ποιότητα ανεξάρτητη από κάθε άλλη παράμετρο. Αντίθετα, είναι νοθευμένη με στοιχεία της εμπειρίας.“25 (Cassirer, 1955) Το σώμα θεωρείται το κέντρο του κόσμου, όχι τόσο με την έννοια ενός κεντρικού οπτικού σημείου, αλλά κυρίως με την έννοια του ομφαλού, δηλαδή, ενός σημείου αναφοράς, αλλά και μνήμης, φαντασίας και ενσωμάτωσης. Ο χώρος, επομένως, βιώνεται υπερβαίνοντας τη διάκριση πνεύματος και σώματος με την ενότητα, την αλληλεπίδραση και τον συγχρονισμό όλων των αισθήσεων. Δεν αρκεί, δηλαδή, το άθροισμα των αισθήσεων, αλλά η αλληλεπίδρασή τους. Γίνεται αντιληπτός με έναν συνολικό τρόπο, όλη την ύπαρξη που απευθύνεται σε όλες τις αισθήσεις ταυτόχρονα 26 (Merleau-Ponty,1968)

24 Juhani Pallasmaa,2005, The Eyes of the Skin: Architecture and the Senses, John Wiley and Sons Ltd., England, σελ. 10 25 Ernst Cassirer,1955, The philosophy of symbolic forms, vol.2: Mythical thought, μτφρ R. Manheim, New Haven & London: Yale University Press, σ.84,85 26 Merleau-Ponty M., 1968, The Visible and the Invisible, Northwestern University Press, Evanston

χώρος και άνθρωπος: σχέση αμφίδρομη

Από τα παραπάνω διαφαίνεται η απόλυτη συνοχή του χώρου με τον άνθρωπο και η αδιάσπαστη φύση της σχέσης τους. Ο χώρος βιώνεται μέσω όλης της ύπαρξης του ατόμου και νοηματοδοτείται μέσω αυτής. Επομένως, δημιουργείται και υπάρχει μέσω της δράσης του ατόμου, και χάρη σε αυτόν το άτομο είναι ικανό να δρα και να συντηρείται. Πρόκειται για σχέση αμφίδρομη και πολυσύνθετη. Ο χώρος δημιουργείται από το άτομο και το άτομο δημιουργεί χάρη στον χώρο. Τον βιώνει με την ολότητά του και μέσω αυτής τον δημιουργεί.27 (Merleau-Ponty, 1968) Ο χώρος, λοιπόν, δεν είναι για τον άνθρωπο κάτι το οποίο βρίσκεται απέναντί του, δεν βρίσκεται ο χώρος στη μία πλευρά και ο άνθρωπος στην άλλη. Δεν είναι ούτε εξωτερικό αντικείμενο ούτε εσωτερικό βίωμα. Δεν υπάρχουν οι άνθρωποι και επιπλέον χώρος.” 28 (Heidegger, 2008) Ο χώρος αποτελεί το μέρος που εκτονώνεται η δράση του ατόμου και το άτομο συγκροτεί το σημείο αναφοράς του χώρου. Η μορφή αυτής της σχέσης επιρροής μεταξύ χώρου και ατόμου, επομένως, είναι αδιάρρηκτη και διαδραστική, αφού χώρος και άτομο αλληλοδημιουργούνται, αλληλοεξαρτώνται και αλληλοσυντηρούνται. Το ένα υπάρχει ως αναγκαία και ικανή συνθήκη του άλλου.

27 Merleau-Ponty M., 1968, The Visible and the Invisible, Northwestern University Press, Evanston

28 Heidegger M., 2008, Κτίζειν, Κατοικείν, Σκέπτεσθαι, Εκδόσεις Πλέθρον, Μετάφραση: Ξηροπαΐδης Γ., σελ 59

Συμπερασματικά, ο χώρος, πέραν του προφανούς ορισμού του, δηλαδή μιας έκτασης με ορισμένο πλάτος, μήκος και ύψος, αποτελεί έννοια πολυεπίπεδη και αρκεί μια σύντομη αναζήτηση για να το αντιληφθεί κανείς. Φυσικά δεν υπάρχει σωστός και λάθος τρόπος να οριστεί και κάθε ένας από τους παραπάνω ορισμούς προσδίδει σε μια πιο σφαιρική κατανόησή του, για αυτό έχει νόημα η αναζήτηση και διείσδυση σε αυτούς. Εστιάζοντας στην έννοια του χώρου μέσω μιας πιο αρχιτεκτονικής ματιάς, για τις ανάγκες της παρούσας εργασίας, προκύπτουν δύο αντιλήψεις. Σύμφωνα με την πρώτη και πιο προφανή, ο χώρος παρουσιάζεται ως ένας υποδοχέας που προϋπάρχει των αντικειμένων που περιέχει. Υπάρχει, δηλαδή, πριν και ανεξάρτητα από αυτά. Στη δεύτερη αντίληψη που μοιάζει να προκύπτει μετά από μεγαλύτερη εμβάθυνση, ως χώρος νοείται ο αλληλοσυσχετισμός των αντικειμένων. Επομένως, δεν υπάρχει πριν από αυτά, αλλά δημιουργείται με την ύπαρξη των μεταξύ τους σχέσεων. Αν και κύριο μέσο εντοπισμού του αποτελεί η αίσθηση της όρασης, ο χώρος φαίνεται να βιώνεται όχι μόνο με τον συγχρονισμό όλων των αισθήσεων, αλλά και ολόκληρης της ύπαρξης του ατόμου. Η σχέση του με τον άνθρωπο φαίνεται να είναι αδιάσπαστη και η ύπαρξη του ενός να νοηματοδοτεί την ύπαρξη του άλλου. Ο χώρος, λοιπόν, δύναται να αποτελέσει έκφραση και τόπο εκτόνωσης του ψυχισμού και η αρχιτεκτονική μέσο υπαρξιακής αναζήτησης και ολοκλήρωσης, αντικείμενο που θα μελετηθεί σε επόμενο κεφάλαιο.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ Η θεραπευτική διάσταση του χώρου

Στα προηγούμενα κεφάλαια ερευνήθηκαν οι έννοιες της υγείας, της ίασης και του χώρου, καθώς και η αδιάρρηκτη σχέση του χώρου με τον άνθρωπο. Δύναται, όμως, ο χώρος να λειτουργήσει ιαματικά; Στο παρόν κεφάλαιο θα διερευνηθεί η επίδρασή του στην ανθρώπινη ψυχολογία και η θεραπευτική του διάσταση. Εικ.6: Η επίδραση του χώρου στο άτομο

η επίδραση του χώρου στην υγεία του ατόμου μέσα από πειράματα

Ο τρόπος με τον οποίο το άτομο αντιδρά στους χώρους στους οποίους βρίσκεται και στο περιβάλλον του έχει απασχολήσει πληθώρα επιστημονικών κλάδων και έχει οδηγήσει στη συνεργασία τους με την αρχιτεκτονική. Στην επιστήμη της νευρολογίας, για παράδειγμα, προκύπτουν έρευνες για το πώς συγκεκριμένα ερεθίσματα και ποιότητες του χώρου στον οποίο βρίσκεται το άτομο διεγείρουν ορισμένα τμήματα του εγκεφάλου, παράγοντας ορμόνες που επηρεάζουν την ψυχολογία του είτε θετικά, είτε αρνητικά, δημιουργώντας τον κλάδο της νευρολογίας της αρχιτεκτονικής, όπως ονομάζεται. Επίσης, έχει αναπτυχθεί ο τομέας της ψυχολογίας του χώρου που συνδυάζει τις επιστήμες της ψυχολογίας και της αρχιτεκτονικής για να εξάγει συμπεράσματα για τις αντιδράσεις των ανθρώπων σε διαφορετικά περιβάλλοντα, ώστε στη συνέχεια να διερευνηθεί αν δύναται να προμηθεύσει τους αρχιτέκτονες με εργαλεία για την ανάπτυξη χώρων ιαματικών που ευνοούν την υγεία. Στο πλαίσιο αυτής της προσπάθειας το 2002 το Αμερικανικό Ινστιτούτο Αρχιτεκτόνων στη Μασαχουσέτη διοργάνωσε ένα συνέδριο νευροεπιστημόνων, ψυχολόγων και αρχιτεκτόνων με σκοπό τη διερεύνηση της επίδρασης του χώρου στην υγεία και την ανθρώπινη ψυχολογία.29 (Sternberg, 2009) 29 Sternberg E., 2009, Healing Spaces: The Science of Place and Well-being, The Belknap Press of Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts, London, England

Σε έρευνα του ιατρικού ερευνητή Roger Ulrich αποδείχθηκε πως και μόνο η επίδειξη φωτογραφιών της φύσης έχει την ικανότητα να μειώσει τα επίπεδα στρες.30 (Ulrich, 1979) Σε πείραμα του ίδιου σε 46 ασθενείς που χειρουργήθηκαν σε νοσοκομείο της Πενσυλβάνια διαπιστώθηκε πως όσοι είχαν οπτική επαφή με δένδρα από τα δωμάτιά τους ανάρρωσαν κατά μέσο όρο μία ημέρα νωρίτερα και χρειάστηκαν λιγότερα παυσίπονα από αυτούς που έβλεπαν έναν τούβλινο τοίχο. Είχε, φυσικά, λάβει υπόψη του άλλους παράγοντες που μπορεί να επηρέαζαν το αποτέλεσμα του πειράματος, όπως το φύλο και την ηλικία των ασθενών, και είχε φροντίσει να έχουν ακριβώς το ίδιο νοσηλευτικό προσωπικό. 31 (Ulrich, 1984) Οπότε, φαίνεται πως η ειδοποιός διαφορά στην ανάρρωσή τους ήταν το τι κοιτούσαν.

30 Ulrich Roger, (2015), Ulrich 1979, Visual landscapes psych well-being 31 Ulrich, R.,1984, View through a window may influence recovery from Surgery, Science,224(4647), 420-421

Σε επόμενη έρευνά του παρουσίασε σε δύο ομάδες συμμετεχόντων ένα δεκάλεπτο βίντεο με βιομηχανικά ατυχήματα. Στη συνέχεια στην πρώτη ομάδα παρουσιάστηκε ένα έγχρωμο βίντεο δέκα λεπτών με σκηνές από τη φύση, ενώ στη δεύτερη ένα δεκάλεπτο έγχρωμο βίντεο με σκηνές από το αστικό τοπίο. Αποδείχθηκε πως οι συμμετέχοντες που εκτέθηκαν στο βίντεο με τη φύση βίωσαν μια αύξηση των θετικών συναισθημάτων και εμφάνισαν χαμηλότερη αρτηριακή πίεση και μυϊκή συστολή, αντιδράσεις τις οποίες το βίντεο με το αστικό τοπίο απέτυχε να δημιουργήσει. 32 (Ulrich, 1991) Αυτό, σύμφωνα με έρευνα του καθηγητή του Πανεπιστημίου της Νότια Καλιφόρνια, Irving Biederman, οφείλεται στο γεγονός πως υπάρχει ένα μέρος στον ανθρώπινο εγκέφαλο που αναγνωρίζει την όμορφη θέα και ενεργοποιεί την παραγωγή ενδορφινών 33(Sternberg, 2009), ορμόνες που ηρεμούν, γεννούν αίσθημα ευδαιμονίας και συμβάλλουν στην καλή διάθεση. Οι ίδιες λειτουργούν και ως φυσικά παυσίπονα του οργανισμού, ενδυναμώνουν το ανοσοποιητικό σύστημα και καθυστερούν την εξέλιξη της γήρανσης, καθώς είναι και υπεύθυνες για την εξουδετέρωση των υψηλών επιπέδων αδρεναλίνης, από την οποία προκαλείται το στρες 34 (Βικιπαίδεια, 2020) Αυτό γίνεται άμεσα αντιληπτό, αν σκεφθεί κανείς πως τα δωμάτια των ξενοδοχείων με θέα, αν και πολύ ακριβότερα, προτιμώνται. Ασυνείδητα, λοιπόν, το άτομο έχει αντιληφθεί πως η όμορφη θέα ευνοεί την ψυχική του υγεία και, έτσι, την επιλέγει.

32 Ulrich, R. S., Simons, R. F., Losito, B. D., Fiorito, E., Miles, M. A., & Zelson, M., 1991, Stress recovery during exposure to natural and urban environments. Journal of Environmental Psychology,11(3), 201-230

33 Sternberg E., 2009, Healing Spaces: The Science of Place and Well-being, The Belknap Press of Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts, London, England 34 Βικιπαίδεια, 2020, Πληροφορία (online), Διαθέσιμη στο: https://el wikipedia org/wiki/Ενδορφίνες, (πρόσβαση 2/1/2021)

Σε ενίσχυση της παραπάνω άποψης, την αναγωγή της αρχιτεκτονικής, δηλαδή, σε κύριο αρωγό της υγείας, ο γιατρός Paul Farmer, συνιδρυτής του Partners in Health (PIH), που αποτελεί μη κερδοσκοπικό οργανισμό για τη δημόσια υγεία, αναφέρει σε ομιλία του “Τα κτήρια αρρωσταίνουν τους ανθρώπους! Πού είναι οι αρχιτέκτονες; Αν τα νοσοκομεία κάνουν τους ανθρώπους πιο άρρωστους, πού είναι οι αρχιτέκτονες και οι σχεδιαστές να μας βοηθήσουν να χτίσουμε και να σχεδιάσουμε χώρους που μας επιτρέπουν να θεραπευτούμε;”35 (Murphy, 2016). Το πλέον εξειδικευμένο άτομο για την επανάκτηση και διατήρηση της υγείας, ο γιατρός, διαπιστώνει πως τα κτήρια είναι ικανά να αρρωστήσουν τους ανθρώπους και επικαλείται τη βοήθεια των αρχιτεκτόνων. Πώς, όμως, αυτό είναι δυνατόν; Και αν τα κτήρια έχουν τη δυνατότητα να επιδεινώνουν την ασθένεια μήπως μπορεί να οδηγηθεί κανείς και στο αντίστροφο συμπέρασμα; Δηλαδή, ότι μπορούν να συμβάλλουν στην ίαση ή τη διατήρηση της υγείας;

35 Michael Murphy, TEDtalks, 2016, Πληροφορία (online), Διαθέσιμη στο: https://www youtube com/watch?v=MvXZzKZ3JYQ, (πρόσβαση 2/1/2021)

Εικ.9: Η συμβολή του αρχιτέκτονα στην υγεία

αιτιολόγηση της επιρροής του χώρου στο άτομο

Ορισμένα είδη φωτισμού σε κάποια νοσοκομεία μπορούν να επηρεάσουν αρνητικά την ψυχολογία μας, ενώ το αγαπημένο μας δωμάτιο στο σπίτι, συνήθως, μας κρατά ασφαλείς και εύθυμους. Γιατί ορισμένοι χώροι εντείνουν την αίσθηση του άγχους και πώς ο καλός σχεδιασμός δύναται να ενεργοποιήσει τα “φυσικά παυσίπονα” του οργανισμού μας; Σύμφωνα με τον Ράσκιν «Τα κτήρια, όπως και τα αντικείμενα, δεν αποτελούν άψυχες κατασκευές, αλλά είναι εύγλωττα και κάνουν δηλώσεις» 36 (De Botton, 2020) Δεν αποτελούν, δηλαδή, μόνο οπτικά αντικείμενα, αλλά αποπνέουν μια αίσθηση των ψυχολογικών και ηθικών διαστάσεων που υποστηρίζουν Μιλούν πολύ συγκεκριμένα για το είδος της ζωής που είναι ικανό να αναπτυχθεί μέσα τους και γύρω τους. Μιλούν για διαθέσεις και ιδιότητες που δημιουργούν και διατηρούν σε όσους πρόκειται να τα κατοικήσουν. Μιλούν, επομένως για οράματα ευτυχίας. 37 (De Botton, 2020) Εμπνέουν το άτομο και του εμφυσούν πρότυπα συμπεριφοράς. Λαμβάνοντας αυτό υπόψη, εξηγείται η επιθετικότητα με την οποία αναπτύσσονται διαμάχες γύρω από αρχιτεκτονικά έργα Ορισμένα κτήρια και χώροι προκαλούν αρνητικά συναισθήματα και μοιάζουν δυσάρεστοι, όχι εξαιτίας κάποιας ανεξήγητης και προσωπικής προτίμησης, αλλά ακριβώς επειδή αντιτίθενται στο πώς αντιλαμβάνεται κανείς το δικαίωμα περί ύπαρξης. Έτσι, ένα κτήριο καθίσταται επιθυμητό ή ενοχλητικό ανάλογα με τις αξίες για τις οποίες “μιλάει”. 36 De Botton A., 2020, Η Αρχιτεκτονική της Ευτυχίας, Μεταφράστηκε από αγγλικά από Καλοκύρης Α., 10η έκδοση, Αθήνα, Εκδόσεις Πατάκη 37 Ό.π.

Ανατρέχοντας σε ένα παράδειγμα για την κατανόηση της παραπάνω άποψης παρατηρούνται τα εξής: Ένας επιχειρηματίας, ο οποίος έχει ιδιαίτερα επιβαρυμένο πρόγραμμα και φορτισμένη μέρα πιθανώς θα προτιμήσει χώρους λιτούς, απέριττους, σχετικά άδειους, οι οποίοι θα του δίνουν την αίσθηση της καθαρότητας και της ηρεμίας την οποία έχει ανάγκη για να ανταπεξέλθει στους γρήγορους και απαιτητικούς ρυθμούς που επιβάλλει η εργασία του στη ζωή του. Από την άλλη, ένας δημόσιος υπάλληλος που δουλεύει σε πιο ανθρώπινους και χαλαρούς ρυθμούς και έχει σταθερό πρόγραμμα θα προτιμήσει χώρους γεμάτους που θα προσφέρουν στη ζωή του ό,τι λείπει από την καθημερινότητά του. “Από τη στιγμή που δε στερούμαστε όλοι τα ίδια πράγματα, η τέχνη που έχει την ικανότητα να μας εξισορροπήσει και τελικά να μας ενθουσιάσει, διαφέρει αισθητά.” 38 (De Botton, 2014) Ακόμη ένα παράδειγμα για την κατανόηση της ευγλωττίας των κτηρίων μπορούν να αποτελέσουν δύο εθνικά περίπτερα της Γερμανίας για τις Διεθνείς Εκθέσεις πριν και μετά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Το πρώτο που σχεδιάστηκε από τον Άλμπερτ Σπέερ για την έκθεση του 1937 στο Παρίσι με το ύψος, τον όγκο και τη σκιά του μεταφέρει άμεσα στον παρατηρητή την έννοια της δύναμης και προκαλεί την αίσθηση του δυσοίωνου, επιθετικού και προκλητικού. Από την άλλη, το περίπτερο του 1958 για τις Βρυξέλλες του Έγκον Άιερμαν μεταφέρει πολύ διαφορετικά συναισθήματα, όπως ηρεμία με την οριζοντιοποίησή του, πραότητα μέσω της φωτεινότητας, αλλά και αίσθημα δημοκρατίας μέσω της διαφάνειας.39 (De Botton, 2020) Φαίνεται, λοιπόν, πως τα χαρακτηριστικά τόσο του εσωτερικού, όσο και του εξωτερικού των κτηρίων είναι ικανά να δημιουργήσουν πλήθος συναισθημάτων στο άτομο, ανάλογα με τις αξίες που θεωρείται ότι μεταφέρουν. Για αυτό υποστηρίζεται πως τα κτήρια μιλούν

Εικ.10: Γερμανικό περίπτερο, 1937, Παρίσι, Άλμπερτ Σπέερ ύψος/ όγκος/ σκιά: η πεμπτουσία των οπτικών μεταφορών σχετικά με τη δύναμη

Βέβαια πρέπει να διευκρινιστεί πως τα κτήρια μιλούν όχι μόνο σε επίπεδο χαρακτηριστικών, αλλά και αναφορών. Πέρα από τις αξίες που μεταφέρουν μέσω των χαρακτηριστικών τους, επίσης, παραπέμπουν και ξυπνούν μνήμες από τα πλαίσια στα οποία κάποιος τα είχε συναντήσει. Έτσι, είναι δυνατόν να κριθούν όχι για αυτό που είναι, αλλά για αυτό που θυμίζουν σε κάποιον και αυτός είναι ένας παράγοντας που πρέπει να ληφθεί υπόψη στο σχεδιασμό. Ο τρόπος με τον οποίο ένα αρχιτεκτονικό́ έργο αναγνωρίζεται, αποτιμάται αλλά́ και ερμηνεύεται δεν παραμένει σταθερός στον χρόνο, αντίθετα, μεταβάλλεται σημαντικά́. 40 (Bonta, 1979) Για να αποδείξει την παραπάνω άποψη, στο σύγγραμμά του “Η Αρχιτεκτονική και η Ερμηνεία της”, ο Bonta επιχειρεί να ανιχνεύσει τους διαφορετικούς τρόπους με τους οποίους ερμηνεύτηκε το Barcelona Pavilion του Mies van der Rohe, που πλέον θεωρείται από τα πιο καταξιωμένα αρχιτεκτονικά έργα. Από αυτήν την ανάλυση καταλήγει στο συμπέρασμα πως κάθε έργο μεταφράζεται μέσω μεμονωμένεων κρίσεων, τις οποίες ονομάζει προ-κανονικές (pre-canonical) και αποτελούν μεμονωμένες αντιδράσεις, ενώ η τελική αποτίμησή του προκύπτει από τις κανονικές ερμηνείες (canonical), οι οποίες είναι αποδεκτές από μια ολόκληρη κοινότητα. Έτσι, το έργο θα περάσει από την αρχική φάση της αφάνειας σε αυτή της τελικής του απόδοσης μέσω μιας σειράς διαφορετικών ερμηνειών. Το πλήθος των ερμηνειών που εξάγονται για ένα έργο προκύπτει από το γεγονός ότι στην αρχιτεκτονική δημιουργία σημαίνον και σημαινόμενον

χρήστης μεταφέρει τη δική του οπτική. Δεν υπάρχει ομοιομορφία στις απαντήσεις. Αυτό που ορίζεται λειτουργικό από κάποιον, ένας άλλος το θεωρεί ψυχρό και σκληρό.

42 (Broadbent,1981) Επομένως, το αρχιτεκτονικό έργο μεταφράζεται και ερμηνεύεται με ποικίλους τρόπους που μπορεί να σχετίζονται με την αντίληψη, το συμβολισμό, τη μνήμη και το εκάστοτε κοινωνικοπολιτικό πλαίσιο.

Εικ.12: Barcelona Pavilion / Mies van der Rohe

42 Broadbent Geoffrey, 1981, Signs Symbols and Architecture, Νέα Υόρκη, John Wiley & Sons, σελ.120

Ο χώρος στον οποίο μένουμε, δουλεύουμε, πηγαίνουμε βόλτα είναι ικανός να μας επηρεάσει, αφού σε αυτόν βρίσκουμε ποιότητες που είτε θέλουμε να ενισχύσουμε, είτε να δημιουργήσουμε στον χαρακτήρα μας. Αντίστροφα, λοιπόν, μπορεί να μας προσδώσει μη επιθυμητά χαρακτηριστικά και να μας επιβαρύνει ψυχολογικά. “Μπορούμε να θεωρήσουμε ότι η χρήση του χώρου καθορίζεται από τους ανθρώπους, αλλά επίσης και ότι καθορίζει τη συμπεριφορά των ανθρώπων” 43 (Canter, 1996), ότι ο χώρος, δηλαδή, που τα ίδια τα άτομα δημιουργούν είναι ικανός να διαμορφώσει τον τρόπο με τον οποίο αυτά θα δρουν στη συνέχεια. “Η αρχιτεκτονική μας δείχνει ποιοι θα μπορούσαμε να είμαστε σε ιδανικές συνθήκες”. 44 (De Botton, 2020) Αφού, ο χώρος με τα χαρακτηριστικά του μπορεί να προξενήσει συναισθήματα στο άτομο, αλλά και να συμβάλλει στη διαμόρφωση της προσωπικότητάς του, φαίνεται πως το επηρεάζει πολλαπλά. Αν μπορεί να καταστείλει το άγχος, είναι προφανές πως μπορεί και να το πυροδοτήσει ή απλώς να το επιδεινώσει. Μπορεί να ενισχύσει την εξάντληση, να επιφέρει ψυχοσωματικά συμπτώματα προξενώντας σωματική δυσφορία, να αρρωστήσει, δηλαδή, τους ανθρώπους, όπως αναφέρθηκε και παραπάνω. Για να νιώσει κάποιος άνετα σε ένα χώρο δεν αρκεί μόνο ένα ευχάριστο εσωτερικό κλίμα Ο φωτισμός, το φυσικό στοιχείο, τα υλικά, η κατασκευή και η θερμοκρασία παίζουν σημαντικό ρόλο στην ευεξία και την υγεία. Πρέπει να έχουμε κατά νου ότι το άτομο έχει ολιστική αντίληψη

νιώθει άβολα μπορεί να οδηγηθεί σε νευρικότητα ή δυσφορία, υπερευαισθησία και άγχος. Συνοψίζοντας, φαίνεται πως ο χώρος επηρεάζει την ανθρώπινη ψυχολογία, καθώς τα ερεθίσματα που δέχεται το άτομο από αυτόν έχουν αντίκτυπο στην υγεία και την ευεξία του. Αρχικά, η επίδραση του χώρου στο άτομο φαίνεται από τις νέες επιστήμες που προκύπτουν και έχουν ως βάση τη συνεργασία της αρχιτεκτονικής με άλλους κλάδους για την καλύτερη κατανόηση της ανθρώπινης συμπεριφοράς και τον εξοπλισμό του αρχιτέκτονα με νέα σχεδιαστικά εργαλεία με στόχο το ευζείν. Επιπλέον, την επιρροή του χώρου στο άτομο επιβεβαιώνουν πειράματα και μαρτυρίες που επιδεικνύουν πως ανάλογα με τις ποιότητές του είναι ικανός να συμβάλλει στην ίαση και την επανάκτηση ή διατήρηση της υγείας του ατόμου ή ακόμη και να καταστείλει τη διαδικασία της θεραπείας και να προξενήσει προβλήματα σε ένα υγιές άτομο. Μια εξήγηση της επιρροής αυτής αποτελεί η ‘ευγλωττία’ 45 (De Botton, 2020) των κτηρίων. Τα κτήρια, και ως εκ τούτου οι χώροι, αλλά και τα αντικείμενα, ‘μιλούν’ και είναι ικανά να μεταφέρουν στον παρατηρητή αξίες και συναισθήματα και, έτσι, δικαιολογούνται τόσο η ροπή, όσο και η αντιπάθεια των ατόμων για ορισμένα αρχιτεκτονικά ρεύματα και χώρους. Η ροπή αυτή αιτιολογείται και από το πλήθος των ερμηνειών που προκύπτουν για τα αρχιτεκτονικά έργα, αφού η μορφή δεν εκφράζει τον εαυτό της. Μέσω της αρχιτεκτονικής και του χώρου το άτομο αυτοπροσδιορίζεται και αναζητά ποιότητες που του λείπουν. Επομένως, βασίζεται και εξαρτάται από αυτά, οπότε και επηρεάζεται τόσο ψυχικά όσο και σωματικά, αφού μια μικρή αλλαγή στην ποιότητα του χώρου γίνεται αντιληπτή, εξαιτίας του ολιστικού τρόπου με τον οποίο το άτομο δέχεται κι ερμηνεύει τις προσλαμβάνουσές του. 45 De Botton A., 2020, Η Αρχιτεκτονική της Ευτυχίας, Μεταφράστηκε από αγγλικά από Καλοκύρης Α., 10η έκδοση, Αθήνα, Εκδόσεις Πατάκη

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ Η διττή ερμηνεία του θεραπευτικού περιβάλλοντος

Παρατηρώντας πως ο χώρος επηρεάζει το άτομο και επιδρά στην υγεία του γίνεται κατανοητό πως με κατάλληλο χειρισμό είναι ικανός να δράσει θεραπευτικά και να ενισχύσει την ανθρώπινη ύπαρξη. Προτού ερευνηθούν οι τρόποι με τους οποίους μπορεί να συμβεί αυτό, κρίνεται απαραίτητο να αποσαφηνιστούν τα είδη των θεραπευτικών χώρων που προκύπτουν. Σύμφωνα με τους Canters η αναφορά σε θεραπευτικό χώρο έχει διττή ερμηνεία.46 (Canter, 1979 ) Από τη μία πρόκειται για χώρους μέσα στους οποίους ακολουθούνται συγκεκριμένα θεραπευτικά προγράμματα, είναι ειδικά σχεδιασμένοι για να αντιμετωπίζονται ασθένειες και παθήσεις και είναι καταρτισμένοι με εξειδικευμένο προσωπικό. Χώροι, δηλαδή, καθορισμένοι για περίθαλψη, που δεν είναι άλλοι από τις εξειδικευμένες νοσηλευτικές εγκαταστάσεις. Από την άλλη, υπάρχουν χώροι που μπορούν να δρουν θεραπευτικά χωρίς αυτή να είναι η κύρια λειτουργία τους ή να είναι απαραίτητα προορισμένοι για αυτό και να συμβάλλουν θετικά στην υγεία του ατόμου. Χώροι, δηλαδή, που οι ίδιοι είναι θεραπευτικοί χωρίς να έχουν σχεδιαστεί για να επιτελείται θεραπεία μέσα σε αυτούς. Οι δύο ερμηνείες δεν αλληλοσυγκρούονται. Είναι δυνατόν, δηλαδή, σε νοσηλευτικές δομές εκτός από τα ειδικευμένα θεραπευτικά προγράμματα, να θεραπεύει και ο ίδιος ο χώρος.

46 Canter D. & Canter S., 1979, Designing for therapeutic environments: a review of research, New York: Willey

Οι δεύτεροι χώροι, δηλαδή αυτοί που συμβάλλουν στην ευεξία του ατόμου και δρουν θεραπευτικά, χωρίς αυτή να είναι η κύρια λειτουργία τους, για την ευκολότερη κατανόηση, θα αναφέρονται ως υβριδικοί θεραπευτικοί χώροι. Η μορφή υβριδικού θεραπευτικού χώρου μπορεί να εφαρμοστεί εν δυνάμει σε οποιοδήποτε χώρο, από την κατοικία, το γραφείο, την πλατεία έως και την πόλη. Η συγκεκριμένη άποψη, αν και μοιάζει φιλόδοξη, αποτελεί τη νέα συνθήκη που τείνει να εξελιχθεί τα τελευταία χρόνια με την ανάπτυξη επιστημονικών κλάδων που συνδυάζουν την αρχιτεκτονική με άλλες επιστήμες με στόχο τη δημιουργία χώρων ευεργετικών για την ανθρώπινη υγεία. H συνθήκη του εγκλεισμού που βίωσε το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού εξαιτίας της πανδημίας του covid-19 αποτελεί ακόμη μια αφορμή για τη δημιουργία υβριδικών θεραπευτικών χώρων. Ο χώρος αποτελεί αρωγό της θεραπευτικής διαδικασίας και μάλιστα έχει στόχο όχι μόνο την καταπολέμηση/ αντιμετώπιση, αλλά και την πρόληψη της ασθένειας κατάστασης. Ίσως το περιβάλλον από μόνο του να μη μπορεί να θεραπεύσει, ούτε να αντικαταστήσει την ιατρική φροντίδα, ωστόσο, δύναται να συμβάλλει σε μεγάλο βαθμό στη διαδικασία της ίασης, επιταχύνοντάς την και καταστώντας την λιγότερο επίπονη διαδικασία. Όσον αφορά τα υγιή άτομα ο χώρος είναι δυνατόν να αποτρέψει την ασθένεια κατάσταση, όχι με την έννοια μιας αδιάλειπτα τέλειας υγείας, αλλά θωρακίζοντάς τα και βοηθώντας τα να αντεπεξέλθουν στις καθημερινές δυσκολίες.

Ως θεραπευτικό χώρο, λοιπόν, ορίζουμε το περιβάλλον μέσα στο οποίο συντελείται θεραπεία, αλλά και το περιβάλλον που συμβάλλει σε αυτή, χωρίς να είναι ο πρωταρχικός σκοπός του. Εφόσον, γνωρίζουμε την επίδραση του χώρου στο άτομο είναι λογικό να κινηθούμε σε μια κατεύθυνση, ώστε να ενδυναμώσουμε την υγεία και την ευεξία του με κάθε δυνατό μέσο. Ο Richard Neutra αναφέρει ήδη από τα μέσα του 20ου αιώνα πως η κατανόηση του τρόπου λειτουργίας του ψυχοσωματικού οργανισμού του ατόμου, δηλαδή οι πληροφορίες για το πώς τα αισθητικά ερεθίσματα που δέχεται το επηρεάζουν, θα αποτελούν οπωσδήποτε κάποια μέρα σχεδιαστικά εργαλεία του αρχιτέκτονα.47 (Neutra, 1954) Κρίνεται σκόπιμο, επομένως, να ερευνηθεί ο τρόπος με τον οποίο οι μη εξειδικευμένοι χώροι είναι ικανοί να ενισχύσουν την ευεξία του ατόμου.

47 Neutra R., 1954, Survival through design

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ Η αντίληψη του χώρου μέσω της βιολογικής προσέγγισης

Σύμφωνα με τις θεωρήσεις των προηγούμενων κεφαλαίων ο χώρος επηρεάζει την ανθρώπινη ψυχολογία, οπότε είναι ικανός να συμβάλλει στο ευζείν του ατόμου. Στο παρόν κεφάλαιο θα αναζητηθεί η συσχέτιση της επίδρασης αυτής με τη δομή του νευρικού συστήματος και του τρόπου λειτουργίας του ανθρώπινου εγκεφάλου. Για να αντιληφθεί κανείς τον τρόπο με τον οποίο ο αρχιτεκτονικός χώρος επιδρά στην ανθρώπινη ψυχολογία θεωρείται καίριο να κατανοήσει την ψυχολογική επίδραση που έχουν συγκεκριμένα ερεθίσματα στον ανθρώπινο εγκέφαλο. δομή νευρικού συστήματος Παρότι με το πέρασμα των χρόνων ο ανθρώπινος εγκέφαλος έχει εξελιχθεί περισσότερο από αυτόν των υπόλοιπων θηλαστικών ορισμένες περιοχές του λειτουργούν ακόμη με τρόπο παρόμοιο, τέτοιο ώστε να επιτυγχάνεται η επιβίωση και η ευχαρίστηση του ατόμου. Στην πιο απλή της μορφή η επιβίωση αποτελείται από την αναζήτηση καταφυγίου, τροφής και ζευγαρώματος. Στον σύγχρονο κόσμο, χωρίς την απειλή πρωτόγονων κινδύνων, όπως φυσικών θηρευτών, η επιβίωση αποτελεί μια λιγότερο αντικειμενική έννοια που εξαρτάται από την πληθυσμιακή ομάδα, την κοινωνική τάξη και τη γεωγραφική τοποθεσία. Η έννοια της απόλαυσης, από την άλλη, δεν έχει μεταβληθεί με το πέρασμα των χρόνων. Αποτελεί το συναίσθημα της ευτυχίας, της ικανοποίησης και της ευχαρίστησης. Ο τρόπος με τον οποίο μπορεί να επιτευχθεί,

Για να γίνουν σαφέστερα τα παραπάνω θα αναλυθεί η δομή του Νευρικού Συστήματος που αποτελείται από το Κεντρικό Νευρικό Σύστημα (ΚΝΣ) και το Περιφερικό Νευρικό Σύστημα (ΠΝΣ). Το ΚΝΣ είναι το βασικότερο μέρος του νευρικού μας συστήματος και αποτελείται από τον εγκέφαλο και το νωτιαίο μυελό. Ο εγκέφαλος χωρίζεται ανατομικά σε τρεις περιοχές: στα εγκεφαλικά ημισφαίρια(i)49 , στο στέλεχος (ii) και στην παρεγκεφαλίδα(iii) 50 (Καστορίνης Α., 2013) Οι λειτουργίες τόσο του στελέχους όσο και της παρεγκεφαλίδας είναι απαραίτητες για την επιβίωση του ατόμου, ενώ τα εγκεφαλικά ημισφαίρια καθορίζουν τη νόηση και το βίωμα συναισθημάτων, οπότε είναι και αυτά που συνδέονται άμεσα με την ψυχολογία του χώρου. 49(i) Τα εγκεφαλικά ημισφαίρια αποτελούνται από ένα εξωτερικό στρώμα φαιάς ουσίας, τον φλοιό των ημισφαιρίων, ο οποίος συνίσταται κυρίως από σώματα νευρώνων. Ο φλοιός είναι η μοναδική περιοχή του ΚΝΣ που είναι υπεύθυνη για τις συνειδητές λειτουργίες και λαμβάνει πληροφορίες από το Περιφερικό Νευρικό Σύστημα, τις επεξεργάζεται και πυροδοτεί τις κατάλληλες αντιδράσεις. Πρόκειται για συνειδητές λειτουργίες όπως η μνήμη, η γλώσσα, η επίλυση προβλημάτων και τα συναισθήματα. Είναι, επομένως, υπεύθυνος τόσο για τις λογικές όσο και τις συναισθηματικές σκέψεις. (ii) Το στέλεχος συνδέει τα εγκεφαλικά ημισφαίρια με τον νωτιαίο μυελό. Περιλαμβάνει σημαντικά κέντρα του Αυτόνομου Νευρικού Συστήματος (ΑΝΣ) όπως αυτά που σχετίζονται με τον έλεγχο της αναπνοής, της καρδιαγγειακής λειτουργίας, της αρτηριακής πίεσης κλπ. Αποτελεί, επίσης, σταθμό, αφού προωθεί πληροφορίες

του σώματος. Για την πραγματοποίηση των παραπάνω λειτουργιών η παρεγκεφαλίδα δέχεται μέσω της αισθητικής νευρικής οδού, νευρικές ώσεις από τα αισθητήρια της όρασης και της ισορροπίας και από υποδοχείς στους τένοντες. 50 Καστορίνης Α., κ.ά., 2013, Βιολογία Α’ Γενικού Λυκείου, Εκδόσεις ΙΤΥΕ- Διόφαντος

Εξελικτικά ο ανθρώπινος εγκέφαλος έχει αναπτυχθεί ώστε να συνδυάζει την αίσθηση της ευχαρίστησης με αντικείμενα και μέρη που αυξάνουν τις πιθανότητες επιβίωσής του. 51 (Ruggles, 2017) Σε παλαιότερα χρόνια, αυτό συνεπαγόταν την εύρεση τροφής, νερού, καταφυγίου και οτιδήποτε εξασφάλιζε την επιβίωση. Παρότι τα παραπάνω δεν αποτελούν πρόβλημα για το σύγχρονο άνθρωπο τα χαρακτηριστικά τους είναι κωδικοποιημένα στον εγκέφαλο και υπαγορεύουν τις προτιμήσεις του στο χτισμένο περιβάλλον. Ως αποτέλεσμα, στις σύγχρονες κοινωνίες τα άτομα αντιλαμβάνονται το καταφύγιο ως ευχαρίστηση με έναν πιο υποκειμενικό τρόπο. 51 Ruggles, D., 2017, Beauty, Neuroscience & Architecture, Denver

Εικ.14: Διαγραμματική απεικόνιση δομής νευρικού συστήματος

αντίδραση πάλης ή φυγής

Σύμφωνα με τον Alvar Aalto η αρχιτεκτονική και οι λεπτομέρειές της είναι κατά κάποιο τρόπο όλα μέρος της βιολογίας. 52 Για παράδειγμα, το Περιφερικό και Κεντρικό Νευρικό Σύστημα συνεργάζονται σε διαφορετικά είδη λειτουργικών ενοτήτων. Δύο καίριας σημασίας είναι το Μεταιχμιακό Σύστημα και το Αυτόνομο Νευρικό Σύστημα. Το Μεταιχμιακό σχετίζεται με τις συναισθηματικές εμπειρίες και με την έκφραση συναισθημάτων και η διέγερση περιοχών του έχει ως αποτέλεσμα την εκδήλωση συναισθημάτων μίσους, πόνου, ευχαρίστησης και λύπης. Με τη δημιουργία ευχάριστων ή δυσάρεστων συναισθημάτων, σε σχέση με τις εμπειρίες που βιώνει το άτομο, το Μεταιχμιακό Σύστημα το οδηγεί σε συμπεριφορές που αυξάνουν τις πιθανότητες επιβίωσής του. Το Αυτόνομο Νευρικό Σύστημα λειτουργεί συνεχώς και με ακούσιο τρόπο και χωρίζεται σε δύο κλάδους, στο συμπαθητικό και στο παρασυμπαθητικό σύστημα. Το συμπαθητικό έχει, γενικά, σημαντικό ρόλο σε καταστάσεις έντασης ή έκτακτης ανάγκης. Το παρασυμπαθητικό, αντίθετα, ελέγχει τις λειτουργίες του οργανισμού, όταν αυτός βρίσκεται σε ηρεμία. Επαναφέρει επίσης τις λειτουργίες σε κανονικό ρυθμό ύστερα από καταστάσεις έντασης. Στην περίπτωση που και οι δύο κλάδοι του ΑΝΣ νευρώνουν το ίδιο όργανο, η δράση τους είναι ανταγωνιστική. Για παράδειγμα, η δράση του συμπαθητικού έχει ως αποτέλεσμα τη διαστολή της κόρης του οφθαλμού, ενώ η δράση του παρασυμπαθητικού έχει ως αποτέλεσμα τη συστολή της. Επίσης, το ΑΝΣ ελέγχει τη συχνότητα του

Φαίνεται, λοιπόν, πως το περιβάλλον είναι ικανό να επηρεάσει το νευρικό σύστημα του ατόμου, οπότε επακόλουθα την ψυχολογία και την υγεία του. Όπως σημειώνει και ο νευροεπιστήμονας Fred Gage «το περιβάλλον μπορεί να ρυθμίσει τη λειτουργία των γονιδίων και σε τελική ανάλυση τη δομή του εγκεφάλου. Οι αλλαγές στο περιβάλλον αλλάζουν τον εγκέφαλο και άρα αλλάζουν και τη συμπεριφορά μας. Σχεδιάζοντας το περιβάλλον στο οποίο ζούμε ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός αλλάζει τον εγκέφαλό μας και τη συμπεριφορά μας.»54 Το νευρικό σύστημα επηρεάζεται από τα ερεθίσματα που δέχεται από το περιβάλλον και στη συνέχεια επηρεάζει την υγεία του ατόμου.

54 Gage F., 2015, Mind in Architecture, MIT Press, London

σύνδεση δομής νευρικού συστήματος με την επιρροή του χώρου Αν και η σύνδεση των παραπάνω συστημάτων με την ψυχολογική επίδραση της αρχιτεκτονικής και του χώρου στο άτομο μπορεί, σε πρώτη ανάγνωση, να μην είναι σαφής, τα συστήματα αυτά έχουν, ωστόσο, άμεση σχέση με τη ρύθμιση του στρες στον σύγχρονο άνθρωπο. Στις μέρες μας το άτομο βιώνει το στρες πολύ διαφορετικά από ότι οι πρόγονοί του. Παλαιότερα συνδεόταν με απειλές που ήταν εκτός του ελέγχου του, όπως θηρευτές και απότομες καιρικές αλλαγές, συνθήκες που πλέον δεν επηρεάζουν το άτομο και του έχουν επιτρέψει να εξελιχθεί πνευματικά και να μεταβάλλει τους αγχογόνους παράγοντες. Το στρες πλέον μπορεί να προέλθει από οτιδήποτε και διαφέρει σημαντικά από άτομο σε άτομο. Συχνά προκαλείται από καθημερινά συμβάντα, όπως η εργασία, η κυκλοφοριακή κίνηση, η επίδοση, οι ανθρώπινες σχέσεις κλπ. Άσχετα με την προέλευσή του, το στρες επιδρά στον σύγχρονο άνθρωπο ακριβώς όπως και στους προγόνους του που αφορούσε στην επιβίωσή τους: το συμπαθητικό νευρικό σύστημα αρχίζει να επιδρά και όλες οι λειτουργίες που δε σχετίζονται άμεσα με την επιβίωση επιβραδύνονται. Αντίθετα με τα προγονικά επεισόδια στρες, οι στρεσογόνοι παράγοντες της εποχής του σύγχρονου ατόμου μπορεί να μη φθίνουν ποτέ και το σώμα του να βρίσκεται συνεχώς σε λειτουργία επιβίωσης, παρότι αυτή δε διακυβεύεται ουσιαστικά. Το συνεχές στρες προκαλεί χρόνιες αρνητικές επιπτώσεις

Οι παράγοντες που μπορούν να οδηγήσουν το άτομο σε καταστάσεις στρες, απειλώντας την υγεία του είναι πολλοί. Εφόσον το περιβάλλον, όπως διαπιστώθηκε σε προηγούμενο κεφάλαιο, επιδρά στο άτομο, είναι δυνατόν να το επηρεάζει αρνητικά προκαλώντας του στρες με όλες τις ανεπιθύμητες επιπτώσεις που αυτό συνεπάγεται. 56 (Sternberg, 2009) Αν ο χώρος επηρεάζει την υγεία του ατόμου κρίσιμο είναι να αναλογιστεί κανείς πώς περιβάλλοντα με συγκεκριμένες ποιότητες επηρεάζουν άτομα με ήδη επιβαρυμένη υγεία. Σε πείραμα που διεξήχθη από τους Glasers, την κλινική ψυχολόγο και το σύζυγό της, ανοσολόγο, αναδεικνύονται οι ανασταλτικές συνέπειες του στρες στη λειτουργία του ανοσοποιητικού συστήματος. Οι δυο τους μελέτησαν συζύγους ασθενών με αλτσχάιμερ για να ανακαλύψουν πως τα επίπεδα των λεμφοκυττάρων τους, που αποτελούν μέρος του ανοσοποιητικού συστήματος, ήταν χαμηλά. Στη συνέχεια, θέλοντας να εντοπίσουν την επιρροή του στρες στην ταχύτητα επούλωσης, τραυμάτισαν σε πολύ μικρή έκταση το δέρμα των εθελοντών, ανακαλύπτοντας πως οι πληγές αυτών που ήταν στρεσαρισμένοι επουλώθηκαν, κατά μέσο όρο, δέκα ημέρες αργότερα από αυτούς που δεν ήταν.57

(Ulrich R S., 1991) Έρευνες έχουν αποδείξει, επίσης, ότι σε μακρές περιόδους στρες παρατηρείται επιτάχυνση της γήρανσης σε κυτταρικό επίπεδο 58(iv)

56 Sternberg E., 2009, Healing Spaces: The Science of Place and Well-being, The Belknap Press of Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts, London, England

57 Ulrich R. S., 1991, Effects of interior design on wellness: Theory and recent scientific research, Journal of Healthcare Interior Design 58 (iv) η οποία μετράται ως αποτέλεσμα φθοράς στα τελομερή. Το τελομερές είναι μια περιοχή του DNA, χωρίς μεγάλη πληροφοριακή

Τα κτήρια που προκαλούν στο άτομο ένα αίσθημα ευχαρίστησης είναι εκείνα που συμπεριλαμβάνουν αρχιτεκτονικά στοιχεία, τα οποία ο εγκέφαλος αντιλαμβάνεται παρόμοια με αυτά των τοποθεσιών που βοήθησαν τους προγόνους του να επιβιώσουν. 59 (Ruggles, 2017) Αντικρίζοντας οτιδήποτε ορίζει κανείς ως όμορφο, για παράδειγμα, προκαλείται άμεσα ευχαρίστηση. Παρότι η ομορφιά αποτελεί κατά βάση υποκειμενικό στοιχείο, το συναίσθημα που συνδέεται με αυτήν είναι καθολικό. Το αίσθημα ευχαρίστησης είναι αποτέλεσμα της παραγωγής συγκεκριμένων ορμονών που ηρεμούν, γεννούν αίσθημα ευδαιμονίας, συμβάλλουν στην καλή διάθεση και εξουδετερώνουν τα υψηλά επίπεδα της αδρεναλίνης, από την οποία προκαλείται το στρες Παράλληλα, λειτουργούν και ως φυσικά παυσίπονα του οργανισμού, ενδυναμώνουν το ανοσοποιητικό σύστημα και καθυστερούν την εξέλιξη της γήρανσης. ”60 (Βικιπαίδεια, 2020)

Εικ.17: Επίδραση περιβάλλοντος στα επίπεδα στρες

59 Ruggles, D., 2017, Beauty, Neuroscience & Architecture, Denver 60 Βικιπαίδεια, (2020) Πληροφορία (online), Διαθέσιμη στο: https://el wikipedia org/wiki/Ωκυτοκίνη, (πρόσβαση 15/4/2020)

Από μια σύντομη και απλοϊκή ανάλυση του Νευρικού Συστήματος, λοιπόν, συμπεραίνεται πως ο ανθρώπινος εγκέφαλος, παρά την εντυπωσιακή του ανάπτυξη στο πέρασμα των χρόνων συγκριτικά με των άλλων θηλαστικών, σε ορισμένες περιοχές του λειτουργεί ακριβώς με τον ίδιο τρόπο, ώστε να εξασφαλίζεται η επιβίωση και η ευχαρίστηση. Πιο συγκεκριμένα, στο Κεντρικό Νευρικό Σύστημα τα εγκεφαλικά ημισφαίρια του εγκεφάλου είναι υπεύθυνα για ό,τι σχετίζεται με τα βιώματα και τα συναισθήματα, οπότε αφορούν και την ψυχολογία του χώρου, ενώ το στέλεχος και η παρεγκεφαλίδα αφορούν βασικές λειτουργίες απαραίτητες για τη ζωή. Το Μεταιχμιακό και το Αυτόνομο Νευρικό Σύστημα αποτελούν δύο λειτουργικές ενότητες που απαιτούν τη συνεργασία ΚΝΣ και ΠΝΣ. Το πρώτο σχετίζεται με τις συναισθηματικές εμπειρίες και ενεργοποιεί συμπεριφορές που συμβάλλουν στην επιβίωση, ενώ το δεύτερο λειτουργεί συνεχώς και με ακούσιο τρόπο και χωρίζεται σε δύο κλάδους, το συμπαθητικό και τον παρασυμπαθητικό, που η δράση τους είναι ανταγωνιστική. Το συμπαθητικό νευρικό σύστημα ενεργοποιείται σε καταστάσεις έντασης ή έκτακτης ανάγκης, ενώ το παρασυμπαθητικό σε καταστάσεις ηρεμίας, καθώς είναι υπεύθυνο και για την επαναφορά σε αυτές. Η σύνδεση των παραπάνω με την αρχιτεκτονική και την επίδραση του χώρου στην ανθρώπινη υγεία γίνεται εμφανής όταν στη συζήτηση προστίθεται ο παράγοντας του στρες. Η αντίδραση του Νευρικού Συστήματος

καλύτερη κατανόηση της επίδρασης αυτού στην ανθρώπινη ψυχολογία και ανοίγει τον δρόμο προς το σχεδιασμό χώρων ιαματικών ή τουλάχιστον μη επιβαρυντικών για την ανθρώπινη υγεία. Όπως αναφέρει και ο Pallasmaa «εμείς οι αρχιτέκτονες χειριζόμαστε εν αγνοία μας νευρώνες και νευρικές συνάψεις. Όταν ο αρχιτέκτονας το συνειδητοποιεί, εργάζεται με μεγαλύτερη ευθύνη.» 61

61 Pallaasma J., 2021, Δώδεκα δοκίμια για τον Άνθρωπο, την Τέχνη και την Αρχιτεκτονική, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, μτφρ.: Λαδά Σ., Ξανθόπουλος Κ., Ηράκλειο Κρήτης

65

Από την ανάλυση του νευρικού συστήματος σε προηγούμενο κεφάλαιο αποκαλύπτεται πως ο τρόπος λειτουργίας του ανθρώπινου εγκεφάλου είναι άμεσα συνδεδεμένος με την επίδραση του χώρου στην ανθρώπινη ψυχολογία. Περιβάλλοντα με συγκεκριμένες ποιότητες τείνουν είτε να ευνοούν είτε να δυσχεραίνουν την υγεία του ατόμου, ανάλογα με την αντίδραση που προκαλούν στο νευρικό σύστημα. Γνωρίζοντας τα παραπάνω αντιλαμβάνεται κανείς πως είναι στο χέρι του αρχιτέκτονα να παράγει χώρους που θα ευνοούν το άτομο. Πώς, όμως, θα προσεγγιστεί ο σχεδιασμός χώρων θεραπευτικών; Στο παρόν κεφάλαιο επιχειρείται η διερεύνηση της συμμετοχής του αρχιτέκτονα στη δημιουργία, αφού ο ίδιος γνωρίζοντας τη μέθοδο με την οποία δουλεύει αποκτά καλύτερη αυτογνωσία. Με εργαλείο την αυτογνωσία (ο αρχιτέκτονας) είναι πιθανότερο να σχεδιάζει συνειδητά, άρα σε επόμενο επίπεδο και θεραπευτικά με οδηγό το κοινό καλό και το επάγγελμά του να αποτελεί κοινωνική πρακτική. Ο τρόπος με τον οποίο δημιουργεί ο αρχιτέκτονας θα προσεγγιστεί μέσω των επιστημών της ψυχανάλυσης, της φιλοσοφίας και της αρχιτεκτονικής.

η εμπλοκή του δημιουργού

Για να αποσαφηνιστεί ο ρόλος του αρχιτέκτονα στη δημιουργία θεραπευτικών χώρων κρίσιμο κρίνεται να εστιάσουμε, αρχικά, στην έννοια της αρχιτεκτονικής δημιουργίας. Δημιουργία είναι η ενέργεια ή το αποτέλεσμα του δημιουργώ, δηλαδή του παράγω, του κάνω να υπάρξει κάτι που δεν υπήρχε πριν. Το αποτέλεσμα του δημιουργώ είναι και το δημιούργημα.62 (Τριανταφυλλίδης, 1998) Αν όλα τα δημιουργήματα θεωρηθεί ότι ανήκουν σε ένα σύνολο, τα αρχιτεκτονήματα θα ανήκουν σε υποσύνολό του. Ποια είναι όμως η ειδοποιός διαφορά εξαιτίας της οποίας περνάμε από το γένος “δημιούργημα” στο είδος “αρχιτεκτόνημα”; Είναι ο τρόπος του τέκτονα. Σύμφωνα με τον Σιδέρη “Αρχιτεκτονώ σημαίνει τρία πράγματα: ότι δημιουργώ· δεύτερον, ότι δημιουργώ με τον τρόπο του τέκτονα· και τρίτον, ότι δημιουργώ υπό τη διεύθυνση και την έμπνευση μάλλον μιας αρχής.” 63 (Σιδέρης, 2006) Έτσι, δημιουργείται άμεσα το ερώτημα από πού προέρχεται η αρχιτεκτονική έμπνευση και ποια είναι αυτή η αρχή. Αν και υπάρχουν πολλές σχολές, ρεύματα και στυλ που ο καθένας υποστηρίζει, το κάθε αρχιτεκτόνημα αποτελεί μία συγκεκριμένη λύση ανάμεσα σε πληθώρα άλλων και δεν μπορούμε παρά να συμφωνήσουμε πως η λύση

αναγκάζεται να αποποιηθεί μέρος της ελευθερίας του και να εμπλακεί για ένα χρονικό διάστημα σε μια δυσχερή κατάσταση, χάρη όμως στην οποία θα μπορέσει να αποτυπώσει πάνω στην όποια “πραγματικότητα” τα σημάδια μιας επιθυμίας η οποία είχε ήδη σχηματοποιηθεί μέσα στο πνεύμα του.65 (Valery P., 1921) Η αρχιτεκτονική δημιουργία, δηλαδή, απαιτεί την ενσώματη και σκεπτόμενη παρουσία του δημιουργού, καθώς και τη συναρμογή του προσωπικού του στοιχείου με τα μέσα της κατασκευής. Επιπλέον, η δημιουργία του ανθρώπου βασίζεται στη διάκριση μεταξύ σύλληψης και εκτέλεσης ενός σχεδίου. Η προσωπική εμπλοκή του δημιουργού φαίνεται και στην άποψη του Le Corbusier ότι η αρχιτεκτονική είναι “σχέσεις”, είναι “καθαρή δημιουργία του πνεύματος”. 66 (Le Corbusier,1923) Αποτελεί, επομένως, το συγκερασμό του ψυχισμού του αρχιτέκτονα, που ενεργοποιείται κατά τη διάρκεια της σύλληψης του έργου, με τα κατασκευαστικά μέσα τα οποία επιστρατεύονται κατά την εκτέλεση του σχεδίου. Μια πιθανή εξήγηση της ανάμειξης του προσωπικού στοιχείου του αρχιτέκτονα στον σχεδιασμό αποτελεί η έννοια της φαντασίωσης Σύμφωνα με την ψυχανάλυση φαντασίωση είναι ένα σενάριο που πλάθει η φαντασία, όπου το υποκείμενο είναι παρόν και στο οποίο σκηνοθετείται ως εκπληρούμενη μια επιθυμία. Η φαντασίωση αποτελεί το θεμελιώδες έργο της ψυχής. 67 Καθένας, οπότε και ο δημιουργός / αρχιτέκτονας, συγκροτείται ψυχικά με οδηγό τη θεμελιακή του φαντασίωση, δηλαδή, με μια ισχυρή εικόνα - εντύπωση, μια παράσταση που είναι χαραγμένη στα βάθη της ψυχής του - στο ασυνείδητο. 68 (Σιδέρης, 2006) Όπως αναφέρει και ο Viollet-le-Duc στην τέχνη της αρχιτεκτονικής υπάρχουν δύο διακριτά σημεία: “υπάρχει

αναγκαιότητα στην οποία πρέπει να υποταχθούμε και υπάρχει

η εργασία της φαντασίας του καλλιτέχνη.” Η δεύτερη είναι “η δεδομένη ικανότητα του ανθρώπου να συγκεντρώνει και να συνδυάζει στον νου τα πράγματα που εντυπωσίασαν τις αισθήσεις του.” Ωστόσο, η λειτουργία της φαντασίας διακρίνεται, κατά τη γνώμη του, στην παθητική και την ενεργητική φαντασία. Η δεύτερη είναι το αποτέλεσμα της εφαρμογής της λογικής πάνω στο ακατέργαστο υλικό της πρώτης. Η πρώτη, δηλαδή η παθητική φαντασία, ταυτίζεται με τη μνήμη. 69 (Viollet-le-Duc, 1872) Επομένως, στοιχείο της δημιουργίας αποτελεί η ενδόμυχη συμφωνία των συνεχών ανταλλαγών μεταξύ του αυθαίρετου και του αναγκαίου που αποτελεί τη φαντασιακή λογική. Έτσι, ο αρχιτέκτονας κατευθύνεται από μία αρχή, είτε αυτή χαρακτηρίζεται θεμελιακή φαντασίωση, είτε μνήμη, είτε φαντασία και μέσω αυτής της εξαιρετικά προσωπικής συνθήκης σχεδιάζει και παράγει αρχιτεκτονικό έργο. 69 Viollet-le-Duc, 1872, Entretiens sur l’architecture, Βρυξέλλες, Pierre Mardaga

Εικ.18: Είδη φαντασιώσεων

Φαίνεται, λοιπόν πως η εμπλοκή συνίσταται σε δύο μέρη. Το συνειδητό στο οποίο ο αρχιτέκτονας ηθελημένα ενεπλέκει προσωπικά του στοιχεία και το ασυνείδητο. Στη δεύτερη περίπτωση, κομμάτι του ψυχισμού του, όπως η θεμελιακή φαντασίωση που αναφέρθηκε παραπάνω παρεμβαίνει στη δημιουργία χωρίς ο ίδιος να το αντιλαμβάνεται. Αναγνωρίζοντας, όμως, ο αρχιτέκτονας, τη διφυή εμπλοκή του αποκτά αυτόματα ένα σχεδιαστικό εργαλείο, αφού αντιλαμβάνεται πως η δημιουργία επηρεάζεται από τον ψυχισμό του. Η συνειδητοποίηση αυτή συνιστά το πρώτο βήμα για να απομακρυνθεί από έναν ενδοσκοπικό, παθολογικό αρχιτεκτονικό ναρκισσισμό. Έτσι, θα αποκτήσει σταδιακά ενσυναίσθηση και συμπόνοια ή όπως αναφέρει ο Άλβαρ Άαλτο το χάρισμα να προσομοιώνει και να συναισθάνεται την εμπειρία του κάθε ανθρώπου. 70 Ως αποτέλεσμα, η συναισθητική του ικανότητα πιθανώς θα οδηγήσει σε μια υβριδική θεραπευτική αρχιτεκτονική, εφόσον ο ίδιος θα απεμπλακεί από προσωπικές εμμονές, θα πάψει να βλέπει τα κτήρια ως αισθητικοποιημένα αντικείμενα και θα σχεδιάζει για το σύνολο. 70

Alvar Aalto, Art and Technology

από τη σύλληψη στο έργο

Καθένας, λοιπόν, υπηρετεί ασυνείδητα τη θεμελιακή του φαντασίωση ή τη φαντασιακή του λογική. Ωστόσο, όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, ο δημιουργός αποτελεί το διαμεσολαβητή που δύναται να μετατρέψει, να μεταφράσει και να αναδιατυπώσει αυτό το εξαιρετικά προσωπικό στοιχείο σε μια γλώσσα συμβατή για όλους, αυτή της τέχνης του, αφού σύμφωνα με τα παραπάνω αυτό αποτελεί τη δημιουργική πράξη. Διαφαίνεται, έτσι, καλύτερα η ειδοποιός διαφορά μεταξύ των υπόλοιπων δημιουργημάτων και του αρχιτεκτονήματος. Στην αρχιτεκτονική δημιουργία ο τρόπος με τον οποίο μεταφράζεται η σύλληψη είναι η γλώσσα της κατασκευής, δηλαδή ο τρόπος που ο αρχιτέκτονας μορφοποιεί το χώρο μέσω της κατασκευής, όπως ακριβώς ο ποιητής αναδιατυπώνει την προσωπική του έμπνευση σε λέξεις και ο μουσικός σε εύμορφο ήχο. “Διαιρούμαι για να δημιουργήσω” γράφει ο Βαλερύ αναφερόμενος στη σχέση μεταξύ μιας προϋπάρχουσας ιδέας και της εκτέλεσης. Το αρχιτεκτόνημα είναι, όπως κάθε καλλιτέχνημα μια ενδόμυχη συμφωνία μεταξύ σύλληψης και μέσων εκτέλεσης.71 (Viollet-le-Duc, 1872) Ο αρχιτέκτονας, λοιπόν, κατευθύνεται από μια προσωπική αρχή η οποία στη συνέχεια υποτάσσεται στα μέσα εκτέλεσης, δηλαδή την κατασκευή.

71 Viollet-le-Duc, 1872, Entretiens sur l’architecture, Βρυξέλλες, Pierre Mardaga

Η γλώσσα της κατασκευής περιλαμβάνει υλικοτεχνικές δυνατότητες και περιορισμούς, σύστημα νοητικών συναφειών και όρων, κανόνων, εργαλείων κλπ. και είναι αυτή ακριβώς που διαφοροποιεί τον αρχιτέκτονα έναντι του άλλου - του συνομιλητή, του πελάτη του. Ο άλλος, όπως γίνεται προφανές, έχει και αυτός τις φαντασιώσεις του και το δικό του ασυνείδητο. Επομένως, πρόκειται για μια συνάντηση διαλεκτική από την οποία προκύπτει η αρχιτεκτονική, ή αλλιώς κτισμένη σκέψη, όπως θα μπορούσε να χαρακτηριστεί. “Έτσι το έργο αντιπροσωπεύει σημαίνον κτίσμα, κτισμένη υποκειμενικότητα.” 72 (Σιδέρης, 2006) Ή όπως διατείνεται και ο Βαλερύ η αρχιτεκτονική είναι η τέχνη της οργάνωσης του χώρου, που εκφράζεται μέσα από το χτίσιμο, ικανοποιώντας τις σταθερές και τις εφήμερες συνθήκες, ότι το χτίσιμο είναι η μοναδική γλώσσα της αρχιτεκτονικής και ότι ο αρχιτέκτων είναι ένας ποιητής που σκέφτεται και που μιλάει στην κατασκευή ή στο χτίσιμο, “την τελειότερη απ’ όλες τις πράξεις”. 73 (Auguste Perret, 1952) Στην ενεργό φύση θεμελιακές αρχές και κατασκευή είναι αδιαίρετα, το ίδιο δε συμβαίνει όμως και στα έργα του ανθρώπου, στα οποία οι θεμελιακές αρχές είναι διαφοροποιημένες από την κατασκευή. Αν ισχύει ο προηγούμενος συλλογισμός, τότε το συμπέρασμα είναι ότι η ανθρώπινη δημιουργία συντελείται σε δύο χρόνους (πνευματικός-φυσικός), έτσι ώστε “το σχέδιο να είναι τελείως ξεχωριστό από την ενέργεια, και η ενέργεια από το αποτέλεσμα”.74 (Valéry, 1921) Το αρχιτεκτονικό έργο, επομένως, παράγεται σε δύο πράξεις, στην αρχή που μέσω της σκέψης οδηγεί στη σύλληψη σε πρώτο χρόνο, ενώ σε δεύτερο στην κατασκευή. Ο Le Corbusier σχολιάζει για τις δύο παραπάνω: η αρχιτεκτονική είναι ένα καλλιτεχνικό γεγονός,

κατασκευής. “Η κατασκευή είναι για να συγκρατεί. Η αρχιτεκτονική είναι για να συγκινεί.”75 (Le Corbusier, 1923)

Επομένως, διαφαίνεται πως στο συνειδητό μέρος της εμπλοκής του αρχιτέκτονα στη δημιουργία ανήκει και η μετάφραση αυτής σε κτίσμα που πραγματοποιείται μέσω της κατασκευής. Γνωρίζοντας αυτά ο αρχιτέκτονας εργάζεται με μεγαλύτερη ευθύνη. Στο δρόμο προς μια υβριδική θεραπευτική αρχιτεκτονική δεν αρκεί η απεμπλοκή του από προσωπικές εμμονές. Οφείλει, επίσης, να μεταφράσει το σχεδιασμό του σε έργο, μέσω της κατασκευής που αποτελεί την ειδοποιό διαφορά μεταξύ του αρχιτεκτονήματος και των υπόλοιπων δημιουργημάτων. Έτσι, αντιλαμβάνεται την ευθύνη του. Εμβαθύνοντας, λοιπόν, στον τρόπο που εμπλέκεται στη δημιουργία ο αρχιτέκτονας καθίσταται ικανότερος να σχεδιάζει με ενσυναίσθηση, οπότε να συμβάλλει στη διαμόρφωση αρχιτεκτονικής που θεραπεύει Άλλωστε, όπως αναφέρει και ο Pallasmaa «όταν σχεδιάζουμε την υλική πραγματικότητα, η αλήθεια είναι ότι σχεδιάζουμε επίσης βιωματικές και νοητικές πραγματικότητες, και οι εξωτερικές δομές επηρεάζουν και διαφοροποιούν τις εσωτερικές δομές». 76

75 Le Corbusier, 1923, Vers une architecture, Παρίσι, Arthaud

76 Pallaasma J., 2021, Δώδεκα δοκίμια για τον Άνθρωπο, την Τέχνη και την Αρχιτεκτονική, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, μτφρ.: Λαδά Σ., Ξανθόπουλος Κ., Ηράκλειο Κρήτης

Συνοψίζοντας, αρχιτεκτονική είναι μια προσωπική αρχή του αρχιτέκτονα διατυπωμένη στη γλώσσα της κατασκευής, ή αλλιώς στον τρόπο της κατασκευής. Η κατασκευή αποτελεί τον τρόπο του τέκτονα και την ειδοποιό διαφορά της αρχιτεκτονικής από τα άλλα δημιουργήματα. Η φαντασίωση, σύμφωνα με τη ψυχανάλυση, αποτελεί σενάριο που πλάθει η φαντασία, στο οποίο το υποκείμενο είναι πάντα παρόν και μάλιστα με όρους που να εκπληρώνουν την επιθυμία του. Η θεμελιακή φαντασίωση, που ανήκει στο είδος των ασυνείδητων φαντασιώσεων, πρόκειται για την απόλυτα προσωπική διατύπωση του ατόμου περί προσωπικού πεπρωμένου που σχηματίζεται από μια σειρά αλληλουχιών που καθορίζουν την προσωπική ιστορία του καθενός. Είτε τη συγκεκριμένη φαντασίωση, τη θεμελιακή, είτε τη φαντασιακή λογική, δηλαδή την ανάμειξη του αυθαίρετου με το αναγκαίο, είναι που ο δημιουργός αναδιατυπώνει σε όρους συμβατούς για όλους, τη γλώσσα της τέχνης του, οπότε ο αρχιτέκτονας στη γλώσσα της κατασκευής. Από τη διερεύνηση του αρχιτεκτονήματος με όρους ψυχαναλυτικούς και φιλοσοφικούς και την κατανόηση της απόλυτα προσωπικής εμπλοκής του δημιουργού - αρχιτέκτονα με το έργο του αποκαλύπτεται η επιρροή του στο σχεδιασμό. Ο αρχιτέκτονας δεν ακολουθεί, λοιπόν, απλώς ένα σύστημα κανόνων, αναφορών, στυλ ή ρευμάτων, αλλά ενεπλέκει το πιο προσωπικό του κομμάτι εκφρασμένο στη γλώσσα της τέχνης του, δηλαδή τον τρόπο της κατασκευής. Η γνώση της λειτουργίας του ψυχισμού και του πιο προσωπικού στοιχείου δύναται να αποτελέσει οδηγό για μια θεραπευτική αρχιτεκτονική, αφού μόνο

Εικ.19: Εμπλοκή του αρχιτέκτονα στη δημιουργία Εικ.20: Συναισθητικός σχεδιασμός

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΒΔΟΜΟ

Το φυσικό στοιχείο ως αρωγός της θεραπευτικής αρχιτεκτονικής

η σημασία του φυσικού στοιχείου

Ένα από τα στοιχεία που ο ανθρώπινος εγκέφαλος εξελικτικά έχει συνδυάσει με την επιβίωση και που κατ’ επέκταση συμβάλλει στην ευεξία του σύγχρονου ατόμου αποτελεί η επαφή με τη φύση. Όταν το φυσικό στοιχείο απουσιάζει το έργο της αρχιτεκτονικής γίνεται ακόμη δυσκολότερο. Το παραπάνω έρχεται να ενισχύσει και η εμφάνιση του κλάδου της περιβαλλοντικής ψυχολογίας που αποτελεί διεπιστημονικό πεδίο που επικεντρώνεται στην αλληλεπίδραση των ατόμων και του περιβάλλοντός τους, εξετάζοντας τον τρόπο με τον οποίο το φυσικό περιβάλλον αλλά και το δομημένο διαμορφώνουν το άτομο.78 (APS, χ.χ) Η αντίδραση του ατόμου σε ερεθίσματα του περιβάλλοντος φαίνεται να εξαρτάται από ορισμένους παράγοντες όπως η πολυπλοκότητα, η καινοτομία και η διάταξη του τοπίου, καθώς και τα προσωπικά βιώματα του καθενός με το περιβάλλον, ο χρόνος που έχει περάσει σε αυτό, ο χαρακτήρας του και η αισθητική του συσχέτιση με αυτό. 2 (Bell, 2011) Επομένως, παρότι αποδεδειγμένα η επαφή με τη φύση ευνοεί όλους τους ανθρώπους, καθώς ο εγκέφαλος εξελικτικά έχει εκπαιδευτεί να την αντιλαμβάνεται ως στοιχείο θετικό, ο χρόνος που κάποιος χρειάζεται σε αυτή, αλλά και η ποσότητά της είναι χαρακτηριστικά υποκειμενικά. Στο βιβλίο “Last Child in the Woods” ο Richard Louv εισάγει για πρώτη φορά τον όρο Σύνδρομο της Χάιντη, του γνωστού

Australian Psychological Society, χ.χ.,

στη: https://www.psychology.org.au/About-Us/What-we-do/advocacy/Advocacy-socialissues/Environment-climate-change-psychology/Psychology’s-role-inenvironmental-issues/What-is-environmental-psychology, (ανακτήθηκε 25/5/2021)

(>nature), όπως τη χαρακτηρίζει, έχει αρνητικό αντίκτυπο τόσο στη ψυχική όσο και στη σωματική τους υγεία.79 (Louv, 2005)

βιοφιλία και ευεξία Από τα παραπάνω, αλλά και τη δομή του νευρικού συστήματος που αναλύθηκε σε προηγούμενο κεφάλαιο, φαίνεται πως η απουσία της επαφής με τη φύση έχει δυσμενείς συνέπειες στην υγεία του ατόμου. Πώς θα μπορούσε η αρχιτεκτονική να προσφέρει μια λύση στο συγκεκριμένο ζήτημα; Το 1986 ο Edward O Wilson εισάγει τον όρο βιοφιλία στο ομώνυμο σύγγραμμά του για να περιγράψει την αναγκαιότητα της επαφής του σύγχρονου ατόμου με τη φύση. “Η βιοφιλία είναι η ενδότερη συναισθηματική ανάγκη των ανθρώπων να συνδέονται με άλλους ζωντανούς οργανισμούς” και προσθέτει πως “η ζωή γύρω μας ξεπερνά σε πολυπλοκότητα και ομορφιά οτιδήποτε άλλο η ανθρωπότητα είναι ποτέ πιθανό να συναντήσει μπροστά της.”80 (Wilson, 1986) Ο όρος επινοήθηκε από τον κοινωνικό ψυχολόγο Erich Fromm το 1965 και αποτελεί την αγάπη για τη ζωή και επομένως όλα τα έμβια φυσικά συστήματα. Η έννοια της βιοφιλίας αποδεικνύει πως οι άνθρωποι έχουν μια βιολογική ανάγκη για σύνδεση με τη φύση σε σωματικό, ψυχικό και κοινωνικό επίπεδο και πως η σύνδεση αυτή επηρεάζει την προσωπική τους ευεξία, παραγωγικότητα, αλλά και τις κοινωνικές τους σχέσεις.

79 Louv R., 2005, Last Child in the Woods: Saving Our Children from Nature-Deficit Disorder, London, United Kingdom, Atlantic Books

80 Wilson E. O., 1984, Biophilia, Harvard University Press

Τα παραπάνω γίνονται σαφή λαμβάνοντας υπόψη και τη λειτουργία του συμπαθητικού και παρασυμπαθητικού νευρικού συστήματος που αναλύθηκε σε προηγούμενο κεφάλαιο Σε περιβάλλοντα που ο εγκέφαλος αντιλαμβάνεται ως απειλητικά, το συμπαθητικό σύστημα ενεργοποιεί μια λειτουργία γνωστή ως “fight or flight” με άμεσο αποτέλεσμα την καταστολή του παρασυμπαθητικού συστήματος, τη διαρροή ενέργειας και την ψυχική κόπωση. Ο συνδυασμός αυτός προκαλεί άγχος, απογοήτευση, ευερεθιστότητα και απόσπαση της προσοχής. Αντίθετα, σε περιβάλλοντα που ωθούν την ανθρώπινη αλληλεπίδραση με τη φύση προκαλείται αύξηση της λειτουργίας του παρασυμπαθητικού συστήματος, οπότε και καταστολή του συμπαθητικού, αφού λειτουργούν ανταγωνιστικά, με αποτέλεσμα την καλύτερη λειτουργία του σώματος, μειωμένο άγχος και ευερεθιστότητα και αυξημένη ικανότητα συγκέντρωσης. Εικ.21: Επίδραση βιοφιλίας στο άτομο

Μελέτες για την εύρεση ισορροπημένου περιβάλλοντος

Russel & Lanius: καταστάσεις ισορροπίας για περιβαλλοντική άνεση Οι Russel και Lanius ανέπτυξαν ένα μοντέλο το 1984 για να μελετήσουν την επιθυμητή ισορροπία ανάμεσα σε χτισμένο και φυσικό περιβάλλον. Στο μοντέλο τους ταξινομούν τις πιθανές συναισθηματικές αντιδράσεις του ατόμου από ερεθίσματα του περιβάλλοντος σε τέσσερεις κατηγορίες: ερεθιστικό και μη (arousing and not arousing), ευχάριστο και δυσάρεστο (pleasant and unpleasant). Οι συγκεκριμένες κατηγορίες καλύπτουν όλη την ποικιλία των λέξεων που μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να περιγράψουν τις συναισθηματικές αντιδράσεις στα ερεθίσματα του περιβάλλοντος. Για παράδειγμα η λέξη δραστήριος ανήκει στην κατηγορία του ερεθιστικού, αλλά από την πλευρά του φάσματος που βρίσκεται το ευχάριστο, ενώ η λέξη πυρετώδης αν και ανήκει επίσης στην κατηγορία του ερεθιστικού βρίσκεται στη δυσάρεστη πλευρά. Όταν ένα περιβάλλον είναι ερεθιστικό αλλά δυσάρεστο το άτομο νιώθει πανικό και ένταση με αποτέλεσμα την ενεργοποίηση του συμπαθητικού νευρικού συστήματος. Παρόμοια, όταν ένα περιβάλλον είναι δυσάρεστο αλλά μη ερεθιστικό δεν εγείρεται το ενδιαφέρον του ατόμου και από την πλήξη οδηγείται σε στρες. Όταν το περιβάλλον είναι ευχάριστο μπορεί είτε

Εικ.23: Μοντέλο Russel & Lanius

Biederman & Vessel: επιθυμητή πολυπλοκότητα του περιβάλλοντος

Ένας ακόμη παράγοντας του περιβάλλοντος που φαίνεται να επιδρά θετικά στο άτομο είναι το πλήθος των πληροφοριών του. Πιο συγκεκριμένα, σε μελέτη που διεξήχθη από τους Biederman και Vessel διαπιστώθηκε πως η θέα πολύπλοκων, δυναμικών φυσικών σκηνών προκαλεί πολλές περισσότερες αλληλεπιδράσεις των οπιοειδών (μ) υποδοχέων εντός του μεγάλου οπίσθιου τμήματος του οπτικού φλοιού. Θέες με λιγότερο οπτικό πλούτο, όπως ένας κενός τοίχος ή ένας δρόμος χωρίς δένδρα, υποβάλλονται σε επεξεργασία στο εμπρόσθιο τμήμα του οπτικού φλοιού και ενεργοποιoύν πολύ λιγότερους από τους μ-υποδοχείς, προκαλώντας λιγότερο ευχάριστες ψυχικές αντιδράσεις. 81 (Biederman & Vessel, 2006) Σε επιβεβαίωση της παραπάνω υπόθεσης τα αποτελέσματα των ηλεκτροεγκεφαλογραφημάτων, σε μελέτη στην οποία δόθηκαν σε άτομα εικόνες από φράκταλ/ θραύσματα/ μορφοκλάσματα 82 στη φύση και τοπία δομημένου περιβάλλοντος, τα οποία αντικατόπτριζαν τις αντιδράσεις του συμπαθητικού και του παρασυμπαθητικού νευρικού συστήματος, έδειξαν πως τα άτομα ήταν πιο χαλαρά όταν εκτέθηκαν στα φυσικά τοπία. 81 Biederman I, Vessel EA., 2006, “Perceptual pleasure and the brain.” American Scientist.94:249–255. 82 Με τον όρο φράκταλ (μορφόκλασμα) περιγράφεται ένα γεωμετρικό σχήμα που επαναλαμβάνεται

Η μελέτη κατέληξε στο συμπέρασμα ότι σε περιβάλλοντα με πολλά ερεθίσματα και εικόνες, τα σχέδια που είναι πιο πιθανό να τραβήξουν την προσοχή μας και να προκαλέσουν μια χαλαρή αντίδραση, είναι φράκταλ/ θραύσματα και συνήθως βρίσκονται στη φύση. 83 (Hagerhall, 2008) Οι άνθρωποι έχουν έμφυτη την ανάγκη επεξεργασίας πληροφοριών, οπότε προτιμούν περιβάλλοντα που τους παρέχουν πληθώρα πληροφοριών προς επεξεργασία. 84 (Bell, 2011) Είναι μια επιθυμία που ξεκινά με μια απλή προτίμηση σε συγκεκριμένους τύπους ερεθισμάτων και εξελίσσεται σε πιο πολύπλοκα επίπεδα αντιληπτικής ικανότητας, αφού βασίζεται σε προηγούμενες εμπειρίες του εγκεφάλου. Επομένως, γίνεται σαφές πως η επαφή με τη φύση αποτελεί εμπειρία που ευνοεί την υγεία του ατόμου, αφού παρέχει πλήθος πληροφοριών.

Εικ.24: Μοντέλο Biederman & Vessel: Η θέα πολύπλοκων σκηνών προκαλεί διέγερση του εγκεφάλου και ευχάριστες ψυχικές αντιδράσεις

83 Hagerhall, Caroline M, Thorbjorn Laike, Richard P Taylor, Marianne Kuller, Richard Kuller, Theodore P Martin, 2008, “Investigations of human EEG response to viewing fractal patterns.” Perception. Volume 37, pp 1488-1494 84 Bell, P. A. (2011). Environmental psychology. New York: Psychology Press.

Kaplan & Kaplan: παράγοντες καθορισμού προτίμησης περιβάλλοντος

Ακόμη μια μελέτη που υποστηρίζει τη βιοφιλία και τη θεωρία της περιβαλλοντικής προτίμησης αποτελεί αυτή των

Kaplan και Kaplan Οι Kaplan ανέπτυξαν ένα μοντέλο για να προβλέπουν την ανθρώπινη προτίμηση σε κάποια περιβάλλοντα έναντι άλλων. Η θεωρία τους βασίστηκε στην ιδέα πως η προτίμηση αυτή είναι ανάμνηση από προηγούμενο εξελικτικό στάδιο: αυτό που οι άνθρωποι ήταν κυνηγοίτροφοσυλλέκτες. Η ιδέα ήταν πως ο άνθρωπος έχει την προδιάθεση να ψάχνει ή να κινείται προς περιβάλλοντα που είναι πιο πιθανό να του παρέχουν πλήθος πληροφοριών που τον αφορούν, όπως για παράδειγμα πληροφορίες για τον προσανατολισμό. Άρα, στον σύγχρονο κόσμο οι περιβαλλοντικές προτιμήσεις των ατόμων δεν αποτελούν επιπόλαιες επιλογές ενός μέρους υπέρ ενός άλλου, αλλά είναι συνδεδεμένες με βασικές ανησυχίες. Η προτίμηση είναι μια έκφραση υποβοσκουσών ανθρώπινων αναγκών. Έτσι, το άτομο επιλέγει χώρους στους οποίους είναι πιο πιθανό να λειτουργεί αποτελεσματικά. Οι αισθητικές αντιδράσεις του ατόμου, λοιπόν, δεν αντανακλούν μια επουσιώδη διάσταση της ανθρώπινης σύστασης. Αποτελούν έναν οδηγό της ανθρώπινης συμπεριφοράς που είναι αρχαίος και εκτεταμένος, αλλά και μια αξιολόγηση του περιβάλλοντος όσον αφορά τη συμβατότητά του με τις ανθρώπινες ανάγκες. Επομένως, η αισθητική αντίδραση είναι ένδειξη ενός περιβάλλοντος στο οποίο ο άνθρωπος δύναται να λειτουργήσει. 85 (Kaplan, 1987) Η μεθοδολογία τους

S., 1987, Aesthetics, Affect, and Cognition. Environment and Behavior,19(1)3-32. doi:10.1177/0013916587191001

Από την ανάλυση των αποτελεσμάτων προέκυψαν τέσσερεις βασικοί παράγοντες που καθόριζαν την προτίμηση των ατόμων σε συγκεκριμένα περιβάλλοντα. Τη συνοχή, δηλαδή την οργανωτικότητα / το επίπεδο οργάνωσης ενός χώρου, την αναγνωσιμότητα, δηλαδή την ευκολία να επεξεργάζονται ή να κατηγοριοποιούν στοιχεία του χώρου, την πολυπλοκότητα, δηλαδή την ποικιλία των στοιχείων του χώρου και το μυστήριο ή αλλιώς τη δυνατότητα να αναδυθούν νέες πληροφορίες στον χώρο. Η προτίμηση για το περιβάλλον αυξανόταν όσο αυξάνονταν τα επίπεδα αυτών των τεσσάρων παραγόντων. Αποδείχθηκε, λοιπόν, πως τα άτομα μεροληπτούν υπέρ χώρων που κατέχουν γνωρίσματα, τα οποία θεωρούν χρησιμότερα για τις ανάγκες της επιβίωσής τους, όπως αυτές είχαν καθοριστεί από προγενέστερες εμπειρίες τους Εικ.25: Μοντέλο Kaplan & Kaplan: Κατηγορίες που καθορίζουν την προτίμηση των ατόμων σε συγκεκριμένα περιβάλλοντα

Συνοψίζοντας, το φυσικό στοιχείο αποτελεί έναν από τους παράγοντες που ευνοούν την ευεξία του ατόμου, προσφέροντας μάλιστα μια βαθύτερη επωφελή επίδραση στην υγεία του. Η παραπάνω άποψη ενισχύεται από την εμφάνιση του κλάδου της περιβαλλοντικής ψυχολογίας που ερευνά ακριβώς τη σχέση του ανθρώπου με το περιβάλλον, φυσικό και δομημένο. Αν και τα οφέλη της σχέσης με το φυσικό στοιχείο είναι πολλά, η κατάλληλη επαφή αποτελεί ατομική υπόθεση, αφού εξαρτάται και από προσωπικά χαρακτηριστικά. Η έλλειψη του φυσικού στοιχείου μπορεί να προκαλέσει διαταραχές, αφού έχει αρνητικό αντίκτυπο τόσο στη σωματική όσο και στη ψυχική υγεία. Η εισαγωγή του όρου της βιοφιλίας ενισχύει, επίσης, την άποψη της βιολογικής ανάγκης του ατόμου για σύνδεση με τη φύση σε πολλαπλά επίπεδα η οποία τον επηρεάζει. Η επιρροή αυτή εξηγείται και από τον τρόπο λειτουργίας του αυτόνομου νευρικού συστήματος. Σε φυσικά περιβάλλοντα ο οργανισμός αυξάνει τη λειτουργία του παρασυμπαθητικού συστήματος, οπότε και καταστέλλει του συμπαθητικού με αποτέλεσμα την καλύτερη λειτουργία του σώματος και τη μείωση του άγχους που έχει καταστρεπτικές συνέπειες στην ανθρώπινη υγεία. Ποια είναι όμως η επιθυμητή ισορροπία ανάμεσα σε χτισμένο και φυσικό περιβάλλον; Οι Russel και Lanius στο μοντέλο που ανέπτυξαν για να απαντήσουν στο παραπάνω ερώτημα ταξινόμησαν τις πιθανές αντιδράσεις σε περιβαλλοντικά ερεθίσματα σε τέσσερεις βασικές κατηγορίες (ερεθιστικό και μη, ευχάριστο και δυσάρεστο) καταλήγοντας στο συμπέρασμα πως για να βρίσκεται το αυτόνομο νευρικό

υποκείμενων ανθρώπινων αναγκών, καταλήγοντας σε τέσσερα βασικά χαρακτηριστικά των περιβαλλόντων (συνοχή, αναγνωσιμότητα, πολυπλοκότητα, μυστήριο) που όσο αυξάνονται αυξάνεται και η προτίμηση σε αυτά. Οπότε, το άτομο επιλέγει χώρους στους οποίους είναι πιο πιθανό να λειτουργήσει αποδοτικά, όπως του υποδεικνύουν προγενέστερες εμπειρίες επιβίωσης. Επομένως, από τις παραπάνω θεωρήσεις φαίνεται πως το περιβάλλον και το φυσικό στοιχείο επηρεάζουν το άτομο και δύνανται να δράσουν θεραπευτικά προκαλώντας ευεξία, αν εφαρμόζονται σε συγκεκριμένες επιθυμητές “τιμές”/ ποσότητες που επιφέρουν ισορροπία.

Από τις θεωρήσεις που αναλύθηκαν σε προηγούμενα κεφάλαια φαίνεται πως ο χώρος δύναται να θεραπεύσει. Η δημιουργία θεραπευτικής αρχιτεκτονικής καθίσταται πιο πιθανή αν ο αρχιτέκτονας διαθέτοντας αυτογνωσία σχεδιάζει συνειδητά, στραφεί προς τη φύση και τους φυσικούς πόρους και διατηρεί ευρύτερη κοινωνική και περιβαλλοντική συνείδηση. Όπως αναφέρθηκε σε προηγούμενο κεφάλαιο η υβριδική ιαματική αρχιτεκτονική συνιστά την αρχιτεκτονική που θεραπεύει το άτομο δευτερευόντως, αφού η θεραπεία δεν αποτελεί τον κύριο σκοπό του σχεδιασμού. Μια υβριδική θεραπευτική αρχιτεκτονική όμως δεν μπορεί να περιορίζεται μόνο στην ίαση του ατόμου. Οφείλει να είναι ολιστική και να αφορά ολόκληρο το οικοσύστημα. Ένα πιθανό παράδειγμα υβριδικής θεραπευτικής αρχιτεκτονικής δύναται να αποτελέσει η συμμετοχή της αρχιτεκτονικής ομάδας Effekt στη 17η Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής της Βενετίας. Η ομάδα απαντά στο ερώτημα που θέτει ο επιμελητής

Hashim Sarkis: «How will we live together?» φυτεύοντας εκατοντάδες σπόρους πεύκων γύρω από τις μακέτες που εκθέτουν. Φυτεύουν 1.200 δένδρα, ενός έτους, τεσσάρων διαφορετικών ειδών για την έκθεση. Οι νεαροί βλαστοί/ σπόροι αναπτύσσονται μέσω ενός υδροπονικού 86 συστήματος που τους προμηθεύει με νερό και θρεπτικές ουσίες απαραίτητες για την ανάπτυξή τους. Αισθητήρες πίεσης, υγρασίας και θερμοκρασίας επιτρέπουν στην ομάδα να παρακολουθεί και να ελέγχει το σύστημα από τα γραφεία της στην Κοπεγχάγη. Τα δένδρα θα αναπτύσσονται στην έκθεση για έξι μήνες, όσο είναι και η διάρκεια της. Έπειτα, οι Effekt θα τα μεταφέρουν πίσω στη Δανία για να τα μεταφυτεύσουν στο πλαίσιο ενός project αστικής αναδάσωσης. Η ομάδα εκτιμά πως τα συγκεκριμένα δένδρα θα 86 Η υδροπονία

απορροφήσουν πάνω από 1000 τόνους διοξειδίου του άνθρακα μέσα στα επόμενα πενήντα χρόνια.87 (Effect, 2021) Φαίνεται, λοιπόν, πως το From Ego to Eco στηρίχθηκε στην ιδέα δημιουργίας μιας έκθεσης με θετικό αντίκτυπο που θα διαρκεί ακόμη και μετά το πέρας της, όπως αναφέρουν και οι Effekt 88 (labiennale, 2021) Η ομάδα επισημαίνει πως “Λαμβάνοντας υπόψη την κοινωνική, περιβαλλοντική και οικονομική πλευρά οποιουδήποτε project μπορούμε να αντιμετωπίσουμε κάποιες από τις μεγαλύτερες προκλήσεις που έχουν δημιουργηθεί τα τελευταία χρόνια εξαιτίας της ανθρώπινης ύπαρξης.” 89 (Dezeen, 2021) Στρέφονται, δηλαδή, προς μια αρχιτεκτονική που θα σέβεται και θα ευνοεί τη φύση, αλλά και το άτομο.

Εικ.26: αναπαράσταση του υδροπονικού συστήματος (growtable)

87 Effekt, 2021, Πληροφορία (online), Διαθέσιμη στο: https://www effekt dk/biennale, (πρόσβαση 7/12/21)

88 Labiennale, 2021, Πληροφορία (online), Διαθέσιμη στο: https://www labiennale org/en/architecture/2021/emerging-communities/effekt, (πρόσβαση 7/12/21)

89 Dezeen, 2021, Πληροφορία (online), Διαθέσιμη στο: https://www dezeen com/2021/05/21/effekt-eco-to-ego-trees-venice-architecturebiennale/, (πρόσβαση 7/12/21)

Η συνεισφορά στο περιβάλλον γίνεται με τη φύτευση των δένδρων. Παράλληλα με αυτό, όμως, η ομάδα παρουσιάζει στις μακέτες, τις οποίες τα δένδρα αυτά περιβάλλουν, επτά projects που θεωρούν πως απαντούν στο ερώτημα της έκθεσης «Πώς θα ζήσουμε μαζί;» και προσεγγίζουν μια υβριδική θεραπευτική αρχιτεκτονική για το άτομο. Ένα από τα έργα αποτελεί το Forest Tower ένας ελικοειδής πύργος 45 μέτρων φτιαγμένος από αποσαθρωμένο / επαναχρησιμοποιούμενο (weathering) μέταλλο στο δάσος Gisselfeld Klosters στη Δανία που λειτουργεί ως παρατηρητήριο του φυσικού τοπίου.90 (Effect, 2021) Ο Tue Foged, ένας από τους ιδρυτές του γραφείου εξηγεί πως “Η φύση παρέχει την αληθινή εμπειρία, εμείς την κάνουμε πιο προσιτή και προσφέρουμε νέες και εναλλακτικές προοπτικές της.” Ακόμη ένα project που εκτίθεται στις μακέτες και χαράσσει τον δρόμο προς μια ιαματική αρχιτεκτονική συνιστά το Urban Village, ένα έργο για μια γειτονιά συλλογικής κατοίκησης με αστικές φάρμες που σχεδιάστηκε σε συνεργασία με τους Space10, το ερευνητικό εργαστήριο της ΙΚΕΑ. Η γειτονιά αυτή αποτελεί ένα όραμα για συνδρομητική κατοίκηση που φέρνει κοντά ανθρώπους από διαφορετικές γενιές και τους ενθαρρύνει να μοιραστούν παροχές και εγκαταστάσεις. Για την επίτευξη αυτού προτείνονται η κοινή φροντίδα παιδιών ή ηλικιωμένων, η τοπική συλλογή νερού, η συλλογική εστίαση και η αστική γεωργία. 91 (Effect, 2021)

90 Effekt, 2021, Πληροφορία (online), Διαθέσιμη στο: https://www effekt dk/foresttower, (πρόσβαση 7/12/21)

91 Effekt, 2021, Πληροφορία (online), Διαθέσιμη στο: https://www effekt dk/urbanvillage, (πρόσβαση 7/12/21)

Εικ.27: The Forest Tower

Εικ.28: The Urban Village

Καθώς η ανθρωπότητα αντιμετωπίζει μια από τις μεγαλύτερες προκλήσεις με την επικείμενη απειλή της κλιματικής αλλαγής, οφείλουμε να αναθεωρήσουμε τον τρόπο με τον οποίο ζούμε όλοι μαζί στον πλανήτη. Το τραπέζι που εκθέτουν οι Effekt με τις μακέτες και τα πραγματικά δέντρα, το Growtable, όπως ονομάστηκε από τους ίδιους, παρουσιάζει διαφορετικές ιδέες για να ζούμε, να χτίζουμε, να παράγουμε, να καταναλώνουμε και να αναζωογονούμε τα οικοσυστήματα των οποίων είμαστε μέρος. Απαντά σε επείγοντα ερωτήματα όπως: “Πώς μπορούν τα κτήρια να λειτουργούν σαν οικοσυστήματα; Μπορούν οι αστικές κοινωνίες να γίνουν αυτάρκεις; Μπορεί η αρχιτεκτονική να βοηθήσει τους ανθρώπους να επανασυνδεθούν με τη φύση; Ο στόχος είναι να αναπτυχθούν γειτονιές υγιείς και κοινωνικά συνδεδεμένες.”92 (Dezeen, 2021) Η συμμετοχή των Effekt επιχειρεί, έτσι, να απαντήσει στο ερώτημα πώς θα ζήσουμε όλοι μαζί διττά. Σε πρώτο επίπεδο παρουσιάζοντας αρχιτεκτονικά έργα με κοινωνική και περιβαλλοντική συνείδηση και σε δεύτερο επίπεδο προσφέροντας άμεση λύση σε ένα μείζον ζήτημα που έχει προκληθεί από την ανθρώπινη δραστηριότητα με τη φύτευση και τη μετέπειτα μεταφορά των δένδρων στη Δανία. Απαντά, λοιπόν, πολυεπίπεδα, καθώς προτείνει μεθόδους για τη συμβίωση των ανθρώπων, τόσο μεταξύ τους (διαφορετικές κοινωνικές - ηλιακές ομάδες), όσο και με το υπόλοιπο οικοσύστημα, σεβόμενοι τη φύση και τους φυσικούς πόρους και επιπλέον παρέχει άμεση λύση στο πρόβλημα της κλιματικής αλλαγής με τη φύτευση του αστικού δάσους. Η ομάδα, λοιπόν, αποκρίνεται στο ερώτημα κοινωνικά, περιβαλλοντικά και

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΑΤΟ επίδραση της πανδημίας του covid-19 στον αρχιτεκτονικό χώρο

Με τη συνθήκη της πανδημίας του covid-19 ο χώρος αποκτά πρωταγωνιστικό ρόλο στις ζωές των ανθρώπων στην αναζήτηση ενός ασφαλούς καταφυγίου. Τα άτομα αναμετρούνται με τους χώρους της κατοικίας, τους εργασιακούς, αλλά και της πόλης γενικότερα, ανακαλύπτοντας ποιότητες που δεν είχαν παρατηρήσει ποτέ, όπως, επίσης, και πλήθος περιορισμών. Επιπλέον, επιχειρούν με καθημερινά μέσα και την ευρηματικότητά τους να μετατρέψουν τους χώρους που βιώνουν, ώστε να γίνουν πιο ασφαλείς, πιο λειτουργικοί, να καλύπτουν τις μεταβαλλόμενες ανάγκες τους και να αποτελέσουν το καταφύγιό τους. Επομένως, πρόκειται για μια περίοδο που η αρχιτεκτονική και μη κοινότητα, εξαιτίας της συνθήκης του εγκλεισμού, ασχολείται με τον χώρο, την επίδρασή του στην ανθρώπινη υγεία και την ιδανικότερη εκμετάλλευσή του. Στιγμή ιδανική για να στραφεί η κοινότητα προς μια θεραπευτική αρχιτεκτονική. Εφόσον πρόκειται για μια περίοδο αλλαγών έχει νόημα η αναζήτηση των συνεπειών πανδημιών προηγούμενων ετών στην αρχιτεκτονική. To 1933 ο Φινλανδός αρχιτέκτονας Alvar Aalto μαζί με τη γυναίκα του Aino σχεδίασαν το Paimio Sanatorium, μια δομή για τη θεραπεία της φυματίωσης στη νοτιοδυτική Φινλανδία, στην οποία η ίδια η αρχιτεκτονική αποτελούσε μέρος της θεραπείας. 93 (alvaraalto, χ.χ.) Το κτήριο ήταν αυστηρά γεωμετρικό με πλήθος παραθύρων στην όψη, ανοιχτόχρωμα δωμάτια και πλατιές βεράντες με κιγκλιδώματα που προσομοίαζαν σε αυτά των κρουαζιερόπλοιων, χαρακτηριστικά στοιχεία του μοντέρνου κινήματος που εμφανίστηκαν στη δεκαετία του ’20 από το Bauhaus, στη Γερμανία και τον Le Corbusier, στη Γαλλία. Η επιλογή των υλικών όμως δεν “ακολουθούσε” τη μόδα. “Ο κύριος σκοπός

στρέφεται προς τα πόδια του, αφού ο συνδυασμός παγωμένων ποδιών και ζεστού κεφαλιού αποτελούσε σύμπτωμα. Μέρος της θεραπείας συνιστούσε και η άμεση επαφή με τον ήλιο τόσο από τα παράθυρα όσο και από τις βεράντες”, καθώς είχε αποδειχθεί ότι καταπολεμούσε τα βακτήρια της φυματίωσης. Πολλά από τα κτήρια της μοντέρνας αρχιτεκτονικής μπορούν να ερμηνευθούν ως αποτέλεσμα του φόβου που είχε δημιουργήσει η ασθένεια, μια επιθυμία να εξαλειφθούν τα σκοτεινά δωμάτια και οι σκονισμένες γωνίες στις οποίες τα βακτήρια παραμόνευαν. Ο Le Corbusier ανασήκωνε τα σπίτια του από το έδαφος για να αποφύγει τη μόλυνση. Η Villa Muller του Adolf Loos στην Πράγα, του 1930, περιλάμβανε ξεχωριστό χώρο για να απομονώνονται τα άρρωστα παιδιά. Αρχιτέκτονες συνεργάστηκαν με προοδευτικούς γιατρούς για να κατασκευάσουν άλλες ιατρικές δομές στην Ευρώπη. Η Beatriz Colomina, καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο Princeton, γράφει στο βιβλίο της X-Ray Architecture πως “η φυματίωση βοήθησε τη μοντέρνα αρχιτεκτονική να γίνει μοντέρνα”. Η βιομηχανική λιτότητα/ αυστηρότητα του Ludwig Mies van der Rohe ή του

Εικ 30: Paimio Sanatorium, Alvar Aalto

Marcel Breuer “είναι αδιαμφισβήτητα αυτή του νοσοκομείου” οι άδειοι λευκοί τοίχοι, τα γυμνά πατώματα και τα καθαρά μεταλλικά αντικείμενα αποτελούν όλα “επιφάνειες που υποδεικνύουν την καθαρότητά τους.”94 (theNewYorker, 2020) Όσο ακραία και αν είχε φανεί η αισθητική του μοντέρνου στις αρχές του 20ου αιώνα οι άνθρωποι ένιωθαν με σιγουριά πως ήταν ασφαλής. Το εμβόλιο για τη φυματίωση άρχισε να χρησιμοποιείται το 1921, αλλά η συσχέτιση μεταξύ μοντερνισμού και καλής υγείας παρέμεινε. Μάλιστα τα αυστηρά σανατόρια θεωρήθηκαν καταπραϋντικά και για τις ψυχικές ασθένειες. Διαφαίνεται, λοιπόν, πως ζητήματα και κρίσεις στον τομέα της υγείας επηρέαζαν και επηρεάζουν την αρχιτεκτονική και οδηγούν στη δημιουργία νέων στυλ και ρευμάτων. Οι αρχιτέκτονες αναγκάζονται να προσαρμοστούν στις νέες συνθήκες και να επινοήσουν λύσεις συμβατές με το εκάστοτε πρόβλημα. Τον τελευταίο χρόνο η εμφάνιση της νέας κρίσης για τη δημόσια υγεία, αυτή της πανδημίας του covid-19, οδήγησε μεγάλο μέρος του πληθυσμού σε εγκλεισμό και επέφερε αλλαγές τόσο στις μεταξύ μας σχέσεις -κοινωνική αποστασιοποίηση, αποφυγή εναγκαλισμών και άλλων χειρονομιών- όσο και στη σχέση μας με το χώρο -τηλεργασία, τηλεκπαίδευση κλπ. Αν ληφθεί υπόψη ότι η φυματίωση διαμόρφωσε τον μοντερνισμό, πώς ο covid-19 και η συλλογική εμπειρία του εγκλεισμού θα επηρεάσει την αρχιτεκτονική; Κατά τη διάρκεια της καραντίνας ο άνθρωπος αναγκάστηκε να μένει όλη τη μέρα στο σπίτι, ερχόμενος αντιμέτωπος με το

ανοιχτοί χώροι (open plan) πρέπει να αποφεύγονται και προτιμώνται όσοι έχουν διαχωριστικά. Τα μαγαζιά και τα

γραφεία οφείλουν να αναδιαμορφωθούν προκειμένου να λειτουργήσουν. Οι χωρικές συνήθειες φαίνεται πως τείνουν να

αλλάξουν θεμελιωδώς. Για να εξασφαλιστεί η δημόσια ασφάλεια πολλές κυβερνήσεις προέβησαν σε μέτρα που περιόρισαν τη χρήση των γραφείων και των κοινόχρηστων χώρων Αυτό είχε ως αποτέλεσμα την καραντίνα κάποιων εβδομάδων ή ακόμη και μηνών σε πλήθος χωρών, μεταξύ των οποίων και στην Ελλάδα. Έτσι, η κατοικία μετατράπηκε σε πρωταγωνιστή και αρωγό της κρίσης, αφού αποτελούσε το μόνο μέρος που το άτομο μπορούσε να προφυλαχτεί και να συμβάλλει στη διακοπή της μετάδοσης. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου ο άνθρωπος ανακάλυψε πως μπορεί να ικανοποιήσει σχεδόν όλες του τις ανάγκες από τον περιορισμένο αυτό χώρο: εργασία, αγορές, γυμναστική, εκπαίδευση, παρακολούθηση θεαμάτων, ακόμη και εορτασμό γιορτών. Η κρίση στον τομέα της υγείας κατέστησε αισθητό τον κεντρικό ρόλο της κατοικίας σε περιόδους ανάγκης ιδιωτικών χώρων. Ωστόσο, η καραντίνα είχε ως αποτέλεσμα τα άτομα να ανακαλύψουν και τα ελαττώματα των κατοικιών τους, όπως την έλλειψη φωτός ή την ανάγκη επιπλέον μπάνιου. Ο χώρος ήταν μία από τις κυριότερες σκέψεις τους. Στους αρχιτέκτονες ενεργοποίησε μια διαδικασία ενδοσκόπησης, ειδικά αν η κατοικία τους είχε σχεδιαστεί από τους ίδιους. 95 (Chayka, 2020) Οι Florian Idenburg και Jing Liu, ζευγάρι και ιδρυτές του αρχιτεκτονικού γραφείου SO-IL, γνωστού για το σχεδιασμό μουσείων, κατοικιών και άλλων έργων, κατά τη διάρκεια της καραντίνας έμειναν με τις δύο κόρες τους στη μεζονέτα τους. Φωτεινή με λευκούς τοίχους και ανοιχτή διαρρύθμιση (openplan). “Ευτυχώς

παρακολουθήσουν τις ίδιες ώρες τηλεκπαίδευση. Η ηχομόνωση στάθηκε ιδιαίτερα σημαντική τη στιγμή που όλη η οικογένεια στριμώχτηκε στον ίδιο χώρο για όλη την ημέρα.”96 (Chayka, 2020) Ακόμη, υποστηρίζει πως “Το loft, η γνωστότερη τυπολογία της Νέας Υόρκης δεν αποτελεί την ιδανικότερη επιλογή την παρούσα στιγμή που όλοι βρίσκονται σε τηλεσυναντήσεις.” Η έλλειψη της ιδιωτικότητας ή της δυνατότητας να μετακινηθεί κανείς σε άλλο δωμάτιο καθίσταται ακόμη δυσκολότερη τώρα που τα καφέ, τα μπαρ και τα καταστήματα δεν μπορούν να προσφέρουν μια διαφυγή.97 (theNewYorker, 2020) Βιώνοντας τα όρια του δικού τους σπιτιού οι Idenburg και Jing Liu επαναπροσδιόρισαν τον τρόπο με τον οποίο σχεδιάζουν για τους πελάτες τους. ”Δε λαμβάνουμε την πανδημία ως το τέλος του κόσμου, ας μην υπερβάλλουμε, ωστόσο σίγουρα οι άνθρωποι υποσυνείδητα θα τη σκέφτονται καθώς θα αξιολογούν τα σπίτια τους στο μέλλον.” Οποιοσδήποτε χώρος θα αξιολογείται με βάση τη συνθήκη του εγκλεισμού. Κατά τη διάρκεια της καραντίνας οι SO-IL σχεδίασαν ένα οικιστικό project στο Brooklyn με 30 μονάδες σε ένα δωδεκαώροφο κτήριο. Μετέτρεψαν τη διαμόρφωση του διαμερίσματος, ώστε να αντανακλά τη συνθήκη της πανδημίας. Η κουζίνα, η τραπεζαρία και το καθιστικό αποτελούσαν όλα ξεχωριστές ενότητες και τα υπνοδωμάτια ήταν απομακρυσμένα μεταξύ τους, ώστε οι ενδιάμεσοι χώροι να λειτουργούν ηχομονωτικά. Επίσης, στα υπνοδωμάτια προστέθηκαν περισσότερα τετραγωνικά μέτρα για να καλύψουν την ανάγκη προσθήκης γραφείων.

προσωπικό, αλλά

οικοσύστημα για λίγο.” (Comfort is the guiding principle)98 (so-il, 2021) 96 Ό.π. 97 theNewYorker, 2020, Πληροφορία (online), Διαθέσιμη στο: https://www newyorker com/culture/dept-of-design/how-the-coronavirus-willreshape-architecture, (πρόσβαση 7/12/21) 98 so-il, 2021, Πληροφορία (online), Διαθέσιμη στο: http://so-il org/projects/warren, (πρόσβαση 7/12/21)

O Albert Hill, συνιδρυτής της μεσιτικής εταιρείας Modern House αναφέρει πως ο covid επιταχύνει την τάση δημιουργίας κλειστών χώρων (enclosed spaces). Οι άνθρωποι ψάχνουν χώρους για να δουλέψουν ανενόχλητοι και για να απολαύσουν στιγμές ιδιωτικότητας στην κατοικία τους. Επιθυμούν ολοένα και περισσότερο ένα μέρος στο οποίο μπορούν να αποδράσουν, να απομακρυνθούν από τον υπόλοιπο κόσμο και να νιώσουν ασφάλεια. “Όλοι είναι συνδεδεμένοι στα κοινωνικά δίκτυα και οι ζωές έχουν αποκτήσει δημόσιο χαρακτήρα. Επομένως, αυτό που αναζητούμε από τις κατοικίες μας είναι μια πηγή απόδρασης από τον υπόλοιπο κόσμο.” 99 (Dezeen, 2020) Η συνθήκη του Covid-19, βέβαια, υπογραμμίζει και την ανάγκη δημιουργίας ανοιχτών και ενδιάμεσων χώρων σε γειτνίαση με τους κλειστούς χώρους κατοικίας ή εργασίας. Αυτοί οι ανοιχτοί χώροι θα αποτελέσουν με τη σειρά τους πηγή απόδρασης Οι εξωτερικοί χώροι που μπορούσε να κυκλοφορήσει κανείς κατά τη διάρκεια της καραντίνας, όπως δημόσια πάρκα ή πλατείες ήταν είτε κλειστοί, είτε ασφυκτικά γεμάτοι με αποτέλεσμα η απόφαση επίσκεψής τους να προκαλούσε αβεβαιότητα, αφού συνιστούσαν πιθανές εστίες μόλυνσης. Οπότε, προκύπτει η ανάγκη δημιουργίας ενδιάμεσων ανοιχτών χώρων είτε στις κατοικίες και τους εργασιακούς χώρους, είτε δίπλα σε αυτούς. Οι χώροι αυτοί θα προσφέρονται για ανάπαυση, επαφή με τη φύση, θα προσεγγίζονται άμεσα και θα εξασφαλίζουν τη δημόσια υγεία. Φαίνεται, λοιπόν, πως η πανδημία του covid-19 και κυρίως ο υποχρεωτικός και συνεχόμενος εγκλεισμός οδηγεί στην αναζήτηση νέων μοντέλων κατοίκησης που να καλύπτουν την ανάγκη πολλαπλών

Εικ.32: Το σπίτι ως ζωντανός οργανισμός

αυξανόμενη απαίτηση της κοινότητας για καλούς / θεραπευτικούς χώρους μετά την περίοδο που ο χώρος πρωταγωνιστούσε στις ζωές όλων. Άλλωστε, “κάθε εποχή απαιτεί και τη δική της μορφή” όπως αναφέρει ο Hannes Meyer, διευθυντής του Bauhaus, το 1926 στο δοκίμιό του The New World. “Ιδανικά και από την πρωταρχική του σχεδίαση το σπίτι είναι ένας ζωντανός οργανισμός.” 100 (theNewYorker, 2020) 100 theNewYorker, 2020, Πληροφορία (online), Διαθέσιμη στο: https://www newyorker com/culture/dept-of-design/how-the-coronavirus-willreshape-architecture, (πρόσβαση 7/12/21)

109

Σχόλια / Συμπεράσματα

Η υγεία αποτελεί μια κατάσταση ολιστικής ευεξίας και ο ορισμός της δεν περιορίζεται μόνο στην απαλλαγή από ασθένειες. Επομένως, δεν αποτελεί υπόθεση αποκλειστικά της ιατρικής επιστήμης, όπως συνεπακόλουθα και η ίαση. Μια από τις επιστήμες που μπορούν να συμβάλλουν στην καλή υγεία, την ίαση και την ευεξία του ατόμου είναι η αρχιτεκτονική στην οποία εστιάζει και η παρούσα έρευνα. Εφόσον παρατηρείται πως ο χώρος, που αποτελεί το προϊόν της αρχιτεκτονικής πράξης και η σχέση του με το άτομο είναι αδιάρρηκτη, επιδρά στην ανθρώπινη ψυχολογία, εγείρεται το ερώτημα ποια είναι η θέση του αρχιτέκτονα στη δημιουργία χώρων ιαματικών. Ο αρχιτέκτονας είναι υπεύθυνος όχι αποκλειστικά για τη δημιουργία χώρων που ο κύριος στόχος τους είναι η αποκατάσταση της υγείας, όπως οι αμιγώς νοσηλευτικές εγκαταστάσεις, αλλά και για την ενσωμάτωση της θεραπευτικής λειτουργίας σε οποιοδήποτε χώρο σχεδιάζει, χωρίς η ίαση να αποτελεί την κύρια χρήση του. Φυσικά δεν υπάρχει έτοιμο σύστημα κανόνων που μπορούν να ακολουθηθούν για τη δημιουργία θεραπευτικών χώρων. Ωστόσο, ο αρχιτέκτονας οφείλει να είναι ενήμερος, σε διαρκή επικοινωνία με το χρήστη και να ερευνά σε άλλα πεδία του επιστητού με ποιους τρόπους μπορεί να προσαρμόσει τη σύνθεσή του, ώστε να συμβάλλει στην ολιστική ευεξία των χρηστών. Με εργαλείο τη δια βίου μάθηση, την καλύτερη αυτογνωσία και την ενδοσκόπηση μπορεί να απεμπλακεί από προσωπικές εμμονές και να αναθεωρήσει τον τρόπο που προσεγγίζει τη συνθετική διαδικασία. Αντλώντας εφόδια από τον κλάδο της βιολογίας, για

πιθανότερο να σχεδιάσει χώρους που θεραπεύουν. Εργαλείο στη δημιουργία θεραπευτικών χώρων δύναται να αποτελέσει το φυσικό στοιχείο, εφόσον συνιστά αδιαμφισβήτητα έναν από τους παράγοντες που ευνοούν την ευεξία του ατόμου, προσφέροντας μάλιστα μια βαθύτερη επωφελή επίδραση στην υγεία του, καθώς συνδέεται με προγενέστερες εμπειρίες επιβίωσης του ανθρώπινου είδους και συμβάλει θετικά στην καταπολέμηση του άγχους και των επιπλοκών που αυτό δημιουργεί. Ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός προσανατολίζεται προς τη δημιουργία χώρων που προάγουν την ποιότητα ζωής των ανθρώπων. Η ιαματική αρχιτεκτονική, όμως, δεν αφορά μόνο την υγεία του ατόμου, αλλά και του περιβάλλοντος. Η κρίση του covid-19 φαίνεται να προσδίδει στον χώρο πρωταγωνιστικό ρόλο εξαιτίας της συνθήκης του εγκλεισμού. Οι κρίσεις στην υγεία οδηγούν στον επαναπροσδιορισμό της αρχιτεκτονικής, οπότε η παρούσα περίοδος κρίνεται ιδανική για στροφή προς μια ιαματική αρχιτεκτονική. Έρευνες δείχνουν πως ο πληθυσμός που συγκεντρώνεται στις πόλεις συνεχώς αυξάνεται. Αυτήν τη στιγμή το 50% του παγκόσμιου πληθυσμού κατοικεί σε πόλεις, ενώ μέχρι το 2050 θα ζει το 70%, σύμφωνα με τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών. 101 Η απόλυτη αστικοποίηση (total urbanization), όπως την αναφέρει ο Rem Koolhaas που θα απομακρύνει περισσότερο τον άνθρωπο από τη φύση και τις ευεργετικές της ιδιότητες, σε συνδυασμό με τον covid-19, την κλιματική αλλαγή, αλλά και πιθανές κρίσεις που μπορεί να προκύψουν τόσο στη

Koolhaas R., 2021, Countryside, a report, Guggenheim Taschen, Italy

προτείνουν πιθανούς τρόπους εφαρμογής της υβριδικής ιαματικής αρχιτεκτονικής. Η παρούσα εργασία επιχειρεί να επισημάνει τη συσχέτιση της ανθρώπινης υγείας με επιστήμες πέραν της ιατρικής, με έμφαση στην αρχιτεκτονική και να εγείρει το ενδιαφέρον των αρχιτεκτόνων προς τη δημιουργία χώρων ιαματικών, προτρέποντας στη διεξαγωγή παρόμοιων ερευνών πριν τη συνθετική διαδικασία. Μπορεί, επίσης, να αποτελέσει εργαλείο για όσους διερωτώνται για την επίδραση του χώρου στον άνθρωπο, τις αιτίες αυτής, αλλά και τη συμβολή της αρχιτεκτονικής και του αρχιτέκτονα στη δημιουργία χώρων που ευνοούν τόσο το άτομο, όσο και το περιβάλλον.

“Nobody can escape architecture and its effects.”

(Günter Hertel)

Ενότητα 1

o Βικιπαίδεια, 2020, Πληροφορία (online), Διαθέσιμη στο: https://el.wiktionary.org/wiki/θεραπεία, (πρόσβαση 2/1/2021)

o Κανγκιλιέμ Ζ., 2007, Το Κανονικό και το Παθολογικό, Μεταφράστηκε από γαλλικά από Φουρτούνης Γ, Αθήνα: Νήσος, σελ. 176

o Cf. G. Canguilhem, Le normal et le pathologique, p. 72

o ΒΙΚΙΠΑΙΔΕΙΑ, 2019, Πληροφορία (online), Διαθέσιμη στο: https://el wikipedia org/wiki/Υγεία, (πρόσβαση 2/1/2021)

o Τούντας Γ.(2000): Κοινωνία και Υγεία, Οδυσσέας-Νέα Υγεία, Αθήνα Ενότητα 2

o Μπαμπινιώτης Γ., 2012, Λεξικό Νέας Ελληνικής Γλώσσας, Δ’ Έκδοση, Αθήνα, Κέντρο Λεξικολογίας

o Νικόλαος Ίων Τερζόγλου, 2009, Ιδέες του χώρου στον εικοστό αιώνα, Αθήνα, Νήσος,σ. 51

o Βικιπαίδεια, (2019), Πληροφορία (online), Διαθέσιμη στο: https://el.wiktionary.org/wiki/χώρος , (πρόσβαση 7/11/2020)

o Arnheim R., 2003, Η Δυναμική της Αρχιτεκτονικής Μορφής, Θεσσαλονίκη, University Studio Press, Μετάφραση: Ποταμιάνος Ι.

o Perec G., 1974, Χορείες Χώρων, ύψιλον/βιβλία, Αθήνα 2000, σελ. 111

o Merleau-Ponty M., 1968, The Visible and the Invisible, Northwestern University Press, Evanston

o Juhani Pallasmaa, The Eyes of the Skin: Architecture and the Senses, John Wiley and Sons Ltd., England, 2005, σελ. 10

o Heidegger M., 2008, Κτίζειν, Κατοικείν, Σκέπτεσθαι, Εκδόσεις Πλέθρον, Μετάφραση: Ξηροπαΐδης Γ., σελ. 59

o Γιάννης Τζαβάρας, στην εισαγωγή του μεταφραστή, στο

Martin Heidegger, Η τέχνη και ο χώρος, μτφρ Γ. Τζαβάρας, Αθήνα, Ίνδικτος, 2006, 1969, σελ. 8

o Ernst Cassirer, Δοκίμιο για τον άνθρωπο, μτφρ. Τ. Κονδύλης, Αθήνα, Κάλβος, 1985, σ. 71

o Δεμερτζή Α., 2011, Διπλωματική Εργασία στη Φιλοσοφία της Τέχνης: Η Αισθητική Θεωρία των Συμβόλων και η Εφαρμογή της στην Αρχιτεκτονική, Θεσσαλονίκη

o Ching Francis D K., 2017, Αρχιτεκτονική Μορφή Χώρος και Διάταξη, Αθήνα, Utopia, Μετάφραση: Παπαδοπούλου Π., σελ.102

o Pellegrino Pierre, 2006, Το Νόημα του Χώρου Η Εποχή και ο Τόπος, Αθήνα, τυπωθήτω- Γιώργος Δαρδανος, Μετάφραση: Τσουκαλά Κ., σελ.195

o Lau-Tzu, 2021, Ταο Τε Τσινγκ, Αθήνα, Διόπτρα, Μετάφραση: Λιθαρης Χ.

o Ernst Cassirer,1955, The philosophy of symbolic forms, vol.2: Mythical thought, μτφρ. R. Manheim, New Haven & London: Yale University Press, σ.84,85

Ενότητα 3

o Sternberg E., 2009, Healing Spaces: The Science of Place and Well-being, The Belknap Press of Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts, London, England

o Ulrich, Roger. (2015). Ulrich 1979. Visual landscapes psych well-being

o Ulrich, R. (1984). View through a window may influence recovery from o surgery. Science,224(4647), 420-421

o Ulrich, R. S., 1991, Simons, R. F., Losito, B. D., Fiorito, E., Miles, M A., & Zelson, M., Stress recovery during exposure to natural and urban environments. Journal of Environmental Psychology

o Sternberg E., 2009, Healing Spaces: The Science of Place and Well-being, The Belknap Press of Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts, London, England

o Βικιπαίδεια, 2020, Πληροφορία (online), Διαθέσιμη στο: https://el.wikipedia.org/wiki/Ενδορφίνες, (πρόσβαση 2/1/2021)

o Michael Murphy, TEDtalks, 2016, Πληροφορία (online), Διαθέσιμη στο: https://www.youtube.com/watch?v=MvXZzKZ3JYQ, (πρόσβαση 2/1/2021)

o De Botton A., 2020, Η Αρχιτεκτονική της Ευτυχίας, Μεταφράστηκε από αγγλικά από Καλοκύρης Α., 10η έκδοση, Αθήνα, Εκδόσεις Πατάκη

o De Botton A., 2014, Η Τέχνη ως Θεραπεία, Μεταφράστηκε από αγγλικά από Καλοκύρης Α., Αθήνα, Εκδόσεις Πατάκη

o De Botton A., 2020, Η Αρχιτεκτονική της Ευτυχίας, Μεταφράστηκε από αγγλικά από Καλοκύρης Α., 10η έκδοση, Αθήνα, Εκδόσεις Πατάκη

o Canter D., 1996, Ψυχολογία και Αρχιτεκτονική, Μεταφράστηκε από αγγλικά από Κοσμόπουλος Π., Ανατύπωση, Θεσσαλονίκη, University Studio Press

o Bonta Juan Pablo, 1979, Architecture and its interpretation, Νέα Υόρκη, Rizzoli

o Κoenig Giovanni Klaus, 1970, Architettura e communicatione, Florence: LiberiaEditrice Fiorentina

o Broadbent Geoffrey, 1981, Signs Symbols and Architecture, Νέα Υόρκη, John Wiley & Sons, σελ.120

Ενότητα 4

o Canter D. & Canter S., 1979, Designing for therapeutic environments: a review of research, New York: Willey

o Neutra R., 1954, Survival through design

Ενότητα 5

o Neubauer Simon, (2018) The evolution of modern human brain shape, Science Advances, Πληροφορία (online), Διαθέσιμη στο: https://advances.sciencemag.org/content/4/1/eaao5961, (πρόσβαση 16/4/2020)

o Natalie Ricci, 2018, The Psychological Impact of Architectural Design, CMC Senior Theses, Claremont McKenna College, https://scholarship.claremont.edu/cmc_theses/1767

o Καστορίνης Α., κ.ά., 2013, Βιολογία Α’ Γενικού Λυκείου, Εκδόσεις ΙΤΥΕ- Διόφαντος

o Ruggles, D., Beauty, Neuroscience & Architecture. Denver

o Seyle

o Sternberg E., 2009, Healing Spaces: The Science of Place and Well-being, The Belknap Press of Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts, London, England

o Ulrich R. S., 1991, Effects of interior design on wellness: Theory and recent scientific research, Journal of Healthcare Interior Design

o Βικιπαίδεια, (2020) Πληροφορία (online), Διαθέσιμη στο: https://el wikipedia org/wiki/Ωκυτοκίνη, (πρόσβαση 15/4/2020)

o Βικιπαίδεια, (2020) Πληροφορία (online), Διαθέσιμη στο: https://el.wikipedia.org/wiki/Ενδορφίνες, (πρόσβαση 15/4/2020)

o Βικιπαίδεια, (2020) Πληροφορία (online), Διαθέσιμη στο: https://el wikipedia org/wiki/Δεϋδροεπιανδροστερόνη, (πρόσβαση 15/4/2020)

o Aalto A., 1998, Alvar Aalto In His Own Words, Rizzoli, New York

o Gage F., 2015, Mind in Architecture, MIT Press, London

o Selye H., 1976, Stress in health and disease, Butterworth, Boston Ενότητα 6

o Τριανταφυλλίδης Μ., 1998, Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης

o Σιδέρης Ν., 2006, Αρχιτεκτονική και Ψυχανάλυση: Φαντασίωση και κατασκευή, Αθήνα, Εκδόσεις futura

o Paul Valery, 1921, Eupalinos ou l’architecte, Paris, Javal et Bourdeaux

o Le Corbusier, 1923, Vers une architecture, Παρίσι, Arthaud

o Viollet-le-Duc, 1872, Entretiens sur l’architecture, Βρυξέλλες, Pierre Mardaga

o Auguste Perret, 1952, Contribution à une théorie de l’architecture, Παρίσι,André Wahl

o Australian Psychological Society, χ.χ., Διαθέσιμο στη: https://www.psychology.org.au/About-Us/What-wedo/advocacy/Advocacy-social-issues/Environment-climatechange-psychology/Psychology’s-role-in-environmentalissues/What-is-environmental-psychology, (ανακτήθηκε 25/5/2021)

o Bell, P. A. (2011). Environmental psychology. New York: Psychology Press. 43 Wilson, E. O. (1984). Biophilia. Harvard University Press

o Louv R., 2005, Last Child in the Woods: Saving Our Children From Nature-Deficit Disorder, London, United Kingdom, Atlantic Books

o Wilson E., 1984, E.O. Biophilia: The Human Bond with Other Species, Cambridge, HarvardUniversity Press

o Russell, J. A., & Lanius, U. F. (1984). Adaptation level and the affective appraisal of environments. Journal of Environmental Psychology,4(2), 119-135. doi:10.1016/s0272-4944(84)80029-8

o Biederman I, Vessel EA., 2006, “Perceptual pleasure and the brain.” American Scientist.94:249–255.

o Hagerhall, Caroline M, Thorbjorn Laike, Richard P Taylor, Marianne Kuller, Richard Kuller, Theodore P Martin, 2008, “Investigations of human EEG response to viewing fractal patterns.” Perception. Volume 37, pp 1488-1494

o Bell, P. A. (2011). Environmental psychology. New York: Psychology Press. 43 Wilson, E. O. (1984). Biophilia. Harvard University Press

o Kaplan, S., 1987, Aesthetics, Affect, and Cognition. Environment and Behavior,19(1)3-32. doi:10.1177/0013916587191001

o Bell, P. A. (2011). Environmental psychology. New York: Psychology Press. 43 Wilson, E. O. (1984). Biophilia. Harvard University Press

o Βικιπαίδεια, 2021, Διαθέσιμη στο: https://el wikipedia org/wiki/Φράκταλ, (ανακτήθηκε 28/5/2021)

Ενότητα 8

o Effekt, 2021, Πληροφορία (online), Διαθέσιμη στο: https://www.effekt.dk/biennale, (πρόσβαση 7/12/21)

o Labiennale, 2021, Πληροφορία (online), Διαθέσιμη στο: https://www labiennale org/en/architecture/2021/emergingcommunities/effekt, (πρόσβαση 7/12/21)

o Dezeen, 2021, Πληροφορία (online), Διαθέσιμη στο: https://www.dezeen.com/2021/05/21/effekt-eco-to-egotrees-venice-architecture-biennale/, (πρόσβαση 7/12/21)

o Effekt, 2021, Πληροφορία (online), Διαθέσιμη στο: https://www.effekt.dk/foresttower, (πρόσβαση 7/12/21)

o Effekt, 2021, Πληροφορία (online), Διαθέσιμη στο: https://www effekt dk/urbanvillage, (πρόσβαση 7/12/21) Ενότητα 9

o alvaraalto, χ.χ., Πληροφορία (online), Διαθέσιμη στο: https://www.alvaraalto.fi/en/architecture/paimiosanatorium/, (πρόσβαση 7/12/21)

o theNewYorker, 2020, Πληροφορία (online), Διαθέσιμη στο: https://www.newyorker.com/culture/dept-of-design/howthe-coronavirus-will-reshape-architecture, (πρόσβαση 7/12/21)

o so-il, 2021, Πληροφορία (online), Διαθέσιμη στο: http://soil org/projects/warren, (πρόσβαση 7/12/21)

o Dezeen, 2020, Πληροφορία (online), Διαθέσιμη στο: https://www.dezeen.com/2020/12/09/homes-open-planspaces-albert-hill-modern-house/, (πρόσβαση 7/12/21)

o Chayka K., 2020, Πληροφορία (online), Διαθέσιμη στο: https://www.newyorker.com/culture/dept-of-design/howthe-coronavirus-will-reshape-architecture, (πρόσβαση 7/12/21)

Πηγές Εικόνων

Εικ.1: προσωπικό διάγραμμα Εικ.2: προσωπικό διάγραμμα Εικ.3: προσωπικό διάγραμμα Εικ.4: προσωπικό διάγραμμα Εικ.5: προσωπικό διάγραμμα Εικ.6: επεξεργασμένη εικόνα, https://www.archdaily.com/905757/crematorium-siesegem-kaanarchitecten/5beac9a008a5e50e3f0000c7-crematorium-siesegemkaan-architecten-photo?next_project=no Εικ.7: προσωπικό διάγραμμα, εικόνες που χρησιμοποιήθηκαν: https://gr.pinterest.com/pin/190488259217920699/ http://greenagenda.gr/πρόστιμο-για-όσους-δεν-φύτευσαν-στα-23-τ/ Εικ.8: προσωπικό διάγραμμα, εικόνες που χρησιμοποιήθηκαν: https://atlantic ctvnews ca/saint-john-working-to-prevent-futureindustrial-accidents-1.4129107, https://pixnio.com/el/αρχιτεκτονική/κέντρο/πόλης-αστικό-τοπίοουρανό-αρχιτεκτον-2, φωτογραφία από προσωπικό αρχείο Εικ.9: προσωπικό διάγραμμα, εικόνες που χρησιμοποιήθηκαν: https://drcmgibson com/request-a-house-call/, https://www.startupdaily.net/2013/11/startup-bookmarc-getsarchitects-age-old-bind/ Εικ.10: https://kostisvelonis blogspot com/2012/06/le-diable-naimepas html, https://www.ribapix.com/German-Pavilion-ExpositionInternationale-des-Arts-et-des-Techniques-dans-la-Vie-ModerneParis-1937_RIBA8147

Εικ.11:https://gr pinterest com/pin/74239093842371761/, https://gr pinterest com/pin/853854410571442646/)

Εικ.12: επεξεργασμένη εικόνα, https://www.archdaily.com/109135/ad-classics-barcelona-pavilionmies-van-der-rohe

Εικ.13: προσωπικό διάγραμμα

Εικ.14: προσωπικό διάγραμμα

Εικ.15: προσωπικό διάγραμμα

Εικ.16: προσωπικό διάγραμμα

Εικ.17: προσωπικό διάγραμμα

Εικ.18: προσωπικό διάγραμμα

Εικ.19: προσωπικό διάγραμμα, εικόνες που χρησιμοποιήθηκαν: https://aggeliesergasias.com/cy/architect-2/

Εικ.20: προσωπικό διάγραμμα, εικόνες που χρησιμοποιήθηκαν: https://www.youtube.com/watch?v=29-xtjX8rAk

Εικ.21: επεξεργασμένη εικόνα, https://www lunabotanicals com/journal/biophilia

Εικ.22: προσωπικό διάγραμμα

Εικ.23: προσωπικό διάγραμμα

Εικ.24: προσωπικό διάγραμμα, εικόνες που χρησιμοποιήθηκαν: https://news usc edu/77654/77654-usc-scientists-arthur-toga-paulthompson-are-on-the-cutting-edge-of-brain-mapping/, https://www.123rf com/photo_25280356_city-seamless-pattern-isrepetitive-texture-with-hand-drawn-houses-illustration-is-in-eps8vector-mo html)

Εικ.25: προσωπικό διάγραμμα

Εικ.26: https://www effekt dk/biennale

Εικ.27: επεξεργασμένη εικόνα, https://www.effekt.dk/foresttower Εικ.28: επεξεργασμένη εικόνα, https://www.effekt.dk/urbanvillage Εικ.29: επεξεργασμένη εικόνα, https://www.effekt.dk/biennale και προσωπικό διάγραμμα

Εικ.30: επεξεργασμένη εικόνα, https://divisare.com/projects/386217-alvar-aalto-fabrice-fouilletpaimio-sanatorium Εικ. 31: επεξεργασμένη εικόνα, https://www.newyorker.com/culture/dept-of-design/how-thecoronavirus-will-reshape-architecture Εικ.32: επεξεργασμένη εικόνα, https://www.smow.de/pdf/vitra-epaper-new-dynamics-in-the-home-en.pdf