Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun do¤u s›n›rlar›n› oluflturan Kürdistan topraklar›, Yavuz Sultan Selim'in Kürt beyleri ile yapt›¤› anlaflman›n sonucu olan özerkliklerini art›k kaybetmeye bafll›yorlard›. Osmanl›, o güne kadar Kürt Beylikleri’nin iç iflleyifline kar›flmay›p sadece asker ve vergi almakla yetinmekteydi. Osmanl›’n›n bat›da geriledi¤i, yeni kara ve deniz ticaret yollar›n›n ortaya ç›kmas›yla gelirlerinin azald›¤›, iç çeliflkilerin h›zla keskinleflti¤i bu dönemde, Osmanl› “toprak kaybetmeme” kayg›s›yla s›k› bir flekilde merkezileflmeye bafllad›. Toprak kaybetmemek için yap›lan savafllar nedeniyle Kürt Beylikleri’nden daha fazla asker istenmesi, yine savafllar nedeniyle vergilerin a¤›rlaflt›r›lmas›yla birlikte Kürtler'le Osmanl› aras›ndaki çeliflkiler de artt›. Osmanl›, Kürt afliretlerinden istediklerini alabilmek için eskisi gibi mevki-makam da¤›tma gibi yöntemlere baflvurmakla birlikte, art›k as›l silah› zordu. Osmanl› zorbal›¤› Kürtler üzerinde kendisini ilk kez bu kadar aç›ktan ve kesin olarak hissettirmekteydi. Osmanl› ordusu, istendi¤i ölçüde asker, vergi vermeyen beyliklerin üzerine yürüyordu art›k, katliamlar birbirini izledi.
Merkezileflme ve beyliklerin ayaklanmalar› 19. yy'da Osmanl›'da yaflanan geliflmeler Kürdistan'da da yans›mas›n› buldu. Osmanl›'n›n Bat›'ya ba¤›ml› hale gelmesi ve bu ba¤›ml›l›¤›n sonucu olarak yap›lan düzenlemeler, Kürdistan'daki yap›y› da etkileyecekti kaç›n›lmaz olarak. Bu dönemde emperyalistlerin müdahaleleriyle Osmanl› devlet yap›s›, ekonomik ve siyasi aç›dan yeniden flekillendirilir. 19. yüzy›l›n bafl›nda ilan edilen Tanzimat ve Islahat Fermanlar›’yla birlikte Kürtler’e adeta tepeden inme bir flekilde merkezi yap› dayat›l›r. Osmanl›'n›n Bat› ve Orta Anadolu’da uygulamaya bafllad›¤› il, ilçe, bucak tarz›ndaki idari örgütlenme
biçimi, Kürdistan'da da uygulanmaya baflland›. Kürt Beylikleri’nin taht› her geçen gün daha fazla sallanmaktad›r. Osmanl› bu dönemde, o güne kadar Kürt afliretlerinin mülkü kabul edilen topraktan vergi alabilmek ve asker ihtiyac›n› karfl›layabilmek için beyliklerin tasfiye edilmesinde veya en az›ndan ekonomik ve siyasi olarak zay›flat›lmas›nda yarar görüyordu. 1858'de ç›kar›lan toprak yasas›yla beyliklerin topraklar› ellerinden al›nmaya çal›fl›l›r. Di¤er yandan afliretler bu yasayla yerleflikli¤e de zorlan›rlar. Kürtler, hem merkezi yap›n›n dayat›lmas›na, hem de Islahat Ferman›'yla birlikte gayr›-müslüm tebaya tan›nan genifl haklara karfl› ç›karlar. Kürdistan'da bir nevi denetimleri alt›nda bulunan Ermeniler’in, Asurlular'›n kendilerine eflit hatta baz› az›nl›klar›n ekonomik güçlerinin siyasi güce dönüflüp kendilerinden üstün konuma gelmelerini istemezler. Ancak beyliklerin tasfiyesi, isyanlarla uygulanamaz hale gelir. 1800’lerin ilk yirmi-otuz y›l› boyunca peflpefle Timur Pafla Ayaklanmas›, Abdurrahman Pafla Ayaklanmas›, Soran Emiri Mir Muhammed Ayaklanmas›, Bilbafllar Ayaklanmas›, Bedirhanl› ‹smail Pafla Ayaklanmas›, Bedirhan Bey Ayaklanmas› gibi say›s›z ayaklanma gerçeklefltirilir. Bu ayaklanmalarda ilk baflta baz› kentler ele geçirilse de ayaklanmalar›n tümü ezilir. Çünkü hemen hepsi, tek bir aflirete, beyli¤e dayanan ayaklanmalard›r. Sorunlar› ayn› olmas›na karfl›n, Osmanl›’n›n manevralar›, örne¤in askerin vergi iste¤ini hepsinden ayn› anda yapmamas›, baz›lar›na daha yüksek makamlar verip etkisizlefltirmesi gibi yöntemleri, afliretlerin biraraya gelmesini önlemeye yeter. Sonuçta Osmanl› için birkaç aflireti askeri olarak altetmek zor olmaz. Bedirhan Bey Ayaklanmas› bunlar›n en önemlilerinden biridir. K›smen de olsa Kürt Beylikleri’nin birli¤inin sa¤land›¤› bir ayaklanma ol12 21 A¤ustos 2005 / 14
mas› yan›yla da di¤erlerinden ayr›l›r. Ve bu ayaklanmada, Kürtler ‹dris Bitlisi’den sonraki en büyük ihanetlerden birini yaflarlar. Bedirhan Bey’in ye¤eni Yezdan ‹zzettin fier Osmanl› saflar›na geçerek ayaklanmay› s›rt›ndan vurdu. Ayaklanma bast›r›ld›ktan sonra ihanet eden Yezdan ‹zzettin fier ise Hakkari'ye Osmanl› Valisi olarak atand›. ‹hanetinin ödülü Osmanl› Valili¤i oldu.
Kürtler art›k ‘mütemadiyen nezaret alt›nda tutulmas› gereken” bir halkt›r! Osmanl› yönetimi 1830’lar›n bafl›nda Kürdistan’a daha köklü bir müdahalede bulunur. 1833 y›l›nda Sivas Valisi Reflit Pafla Kürdistan'›n merkezilefltirilmesine memur edilir. Reflit Pafla ilk ifl olarak birçok aflireti sürgüne gönderir, kendi topraklar›ndan uzakta iskana zorlar. Direnenler katledilir. Ama Osmanl›’ya karfl› direnifli k›rmak için sadece fliddet kullanmaz. Yeri geldi¤inde afliret beylerini parayla sat›n al›r, yeri geldi¤indeyse halifeye karfl› gelmenin kafirlik oldu¤u propagandas›n› kullan›r. Reflit Pafla'n›n koleradan ölmesi üzerine ayn› göreve atanan Haf›z Pafla da bu politikay› ve dolay›s›yla katliamlar› sürdürür. Bu katliamlar sonucunda merkezilefltirme büyük oranda sa¤lan›r. Daha önce asker al›namayan yerlerden asker al›m›na bafllan›r. 1847'de Bedirhan Bey Ayaklanmas›’n›n yenilgiyle sonuçlanmas›yla Kürdistan Eyaleti kurulur. Eyalet Mufl, Hakkari sancaklar›yla Cizre, Bothan ve Mardin'i içine al›yordu. Oluflturulan “Kürdistan Eyaleti”nin askeri merkezinin neresi olaca¤›na dair padiflaha sunulan Sadrazaml›k Tezkeresi’nde Osmanl› yönetiminin Kürtler’e nas›l bakt›¤› eksiksiz biçimde tarif edilmektedir. Tezkerede flöyle denilmektedir: "... s›rf padiflah›m›z efendimizin eseri olarak eflk›ya elinden kurtar›lan ve belki de bu suretle yeniden fethedilen Kürdistan Bölgesi’nin gelece¤ine dair... Hususiyle Kürdistan'›n kalbinde bulundu¤undan ve