Nisan-Mayıs 2012 / Sosyalist Dayanışma
Kardeşten de öte! İran-Suriye İttifakı 1979
’daki İran devriminden bu yana, Suriye ve İran ekonomide, politikada, güvenlik alanında ve kültür konusunda kapsamlı bir işbirliği içinde oldular. Özellikle güvenlik alanında, iki taraf danışma amaçlı birçok önemli kanal içeren uzun dönemli bir zımni anlaşmayı yürüttüler. İki ülkenin en üst düzey liderleri kilit bölgesel güvenlik konularında birbirlerine sempati ve desteklerini eksik etmemişlerdir. İran-Irak Savaşı (198088), Lübnan Savaşı (1982 ve 2006), Körfez Savaşı (1991), Irak savaşı (2003), İran nükleer Krizi (2003ten beri) ve Gazze Savaşı (2008) bu konulara örnek olarak verilebilir.
rülen güvenlik ve egemenlik çıkarlarını uzlaştırmak için örtük ittifak örneğinde olduğu gibi. Sovyetler Birliği Mısır, Suriye, Irak ve Yemen’le örtük ittifak kurmuştu. Yerel güçler açısından bakıldığında ise İsrail 1990’lar boyunca Türkiye ile örtük bir ittifak kurmuştu, fakat Ortadoğu’da daha zayıf güçler arasında gerçekleşen tipik ittifak Tahran-Şam eksenidir. Suriye-İran örtük ittifakının dinamikleri nelerdir? Nasıl başarılmaktadır? Ne kadar etkin ve verimlidir? Temel özellikleri nelerdir? Hangi noktaya doğru yönelmiştir?
Suriye-İran İlişkileri: Örtük İttifak Hipotezi
Suriye-İran örtük ittifak oluşumunun dinamikleri çok sayıda ve çok katmanlıdır ve genel olarak iki kategoride toparlanabilirler. İlk olarak bu ittifak Ortadoğu’daki bir güçler dengesi pozisyonu tarafından güdülenmektedir. Sovyetler Birliği ve ABD’nin yanı sıra Arap ülkeleri ile İsrail, Türkiye ve İran arasındaki çekişmeler dolayısıyla Ortadoğu geçtiğimiz 30 yıl içinde temelde bir anarşi durumu içerisindeydi. 1979’dan 2009’a kadar Ortadoğu’da her zaman çatışan iki blok olmuştur. 1980’lerde çekişen bloklardan biri Suriye-İranLibya örtük ittifakı ile Irak-Suudi Arabistan- Ürdün örtük ittifakı idi ve 1979’dan 1989’a kadar rekabet içinde olmuşlardır. 1990’larda karşı karşıya gelen blokları Suriye-İran ve Türkiye-İsrail örtük ittifakları oluşturmuş ve birbirleri ile bölgesel liderlik için rekabet yürütmüşlerdir. 21. Yüzyılda ise çatışan bloklar İran-Suriye-Hamas-Hizbullah Örtük İttifakı ile Ortadoğu’da Batı değerleri ile politik sistemini yerleştirmeye teşebbüs eden İsrail-Amerika Örtük İttifakıdır. Geçtiğimiz 30 yılda, Ortadoğu’daki iki kutuplu bölgesel yapı, İran-Suriye örtük ittifakının oluşumunu tetikleyen temel faktör olmuştur. İkinci olarak ülkeler arası öl-
Suriye ve İran ilişkileri üzerine güncel literatür, sıkı örülmüş güvenlik işbirliği dolayısıyla iki ülke arasında Japon-ABD ittifakına benzer bir biçimde hiç tartışmasız askeri bir ittifak öngörmektedir. Buna rağmen, Suriye-İran arasında şu ana dek imzalanmış resmi hiçbir askeri anlaşma bulunmadığını, güvenlik işbirliğinin resmi bir askeri pakt üzerine inşa edilmediğini ama bir dizi gayrı resmi güvenlik düzenlemesine dayandığını inkâr eden de bulamazsınız. Bu yazıda İran ve Suriye arasındaki ilişkinin bir örtük ittifak olarak değerlendirilebileceğini öneriyorum. Örtük ittifakı, resmi bir kolektif savunma paktına dayanmayan ancak iki veya daha çok uluslararası rejim arasında zımni anlaşmalarla kurulan sürekli ve gayrı resmi güvenlik işbirliği düzenlemesini tarif etmek için kullanıyoruz. Orta Doğu’da karmaşık dinler ve etnisiteler arası anlaşmazlıklardan dolayı politik liderler ülkelerinin güvenliği için destek aramak zorunda kalırlar. Liderler, ittifak ve tarafsızlık dışında bir üçüncü yol arayışına da girebilirler, ABD-S.Arabistan, ABD-İsrail ve ABD-Kuveyt örneklerinde gö-
Suriye-İran Örtük İttifak Oluşumunun Dinamikleri
çekten bakınca Suriye-İran örtük ittifakı ortak güvenlik çıkarları tarafından teşvik edilmiştir. Suriye laik bir İslami sisteme sahip olmakla övünürken, İran teokratik bir rejimdir ama aralarındaki ideolojik farklılıklar stratejik ve güvenlik işbirliklerine mani oluşturmamıştır. 16 Temmuz 1979’da Şah İran’ı terk eder etmez Suriye İran’la işbirliği yapmanın yolarını aramaya başlamıştır. İran’daki yeni hükümet Ortadoğu’da çeşitli Sunni devletlerin muhalefeti karşısında izole olmuş bir adacık durumundaydı ve Batı da, İranlıların radikal ideolojilerini ihraç etmelerinden ciddi anlamda tedirgindi. Bu esnada yeni İran hükümeti Libya ve Güney Yemen’den önemli moral ve politik destek görmüştür, fakat gerçek askeri ve politik desteği sunan Suriye olmuştur. İran’ın tüm
komşuları yeni rejime şüpheyle bakıp ondan çekinirken, Suriye yeni hükümeti tanıdı- ki İran’ı tanıyan dünyada ikinci, Arap ülkeleri arasında birinci ülke Suriye olmuştur-. Dahası 1980’de Irak, Batı’nın ve Arap ülkelerinin zımni desteği ile İran sınırını bombalarken ve hatta İran’ın yoğun nüfuslu şehirlerine saldırırken, Suriye sebatla İran’ın yanında durdu ve paha biçilemez bir politik, askeri ve moral destek verdi. Suriye’nin İran’la yapılacak bir örtük ittifaka bu kadar büyük politik ve ahlaki değer biçmesinin
Degang SUN İran ve Suriye arasındaki ilişkilerin derinliğinin anlaşılabilmesi bugün Suriye’ye emperyalist müdahale sürecini anlamaya çalışanlar için açıklayıcı yönler barındırıyor. Çeviri için seçtiğimiz yazı Şanghay Uluslararası İlişkiler Üniversitesi’nde ders veren bir akademisyen tarafından yazılmış. Akademik bir yazı ama içerdiği
ampirik malzeme bugün yaşananların anlaşılması açısından derli toplu bir tarih anlatısı oluşturuyor. Yazarın Çin’li oluşu küresel güç merkezleri arasındaki hesaplaşmanın taraflarından birinin dolaylı da olsa bakışını yansıtıyor. 21