INTERVJU
Ipak, od početka je bilo jasno da će Jugoslavija biti kompleksna tvorevina… Miloš Ković: Srpski zagovornici oslobođenja i ujedinjenja su znali da su Hrvati drugačiji narod, ali od trenutka jačanja Ilirskog pokreta i naročito od trenutka kada je Ljudevit Gaj prihvatio štokavski ijekavski govor za normu hrvatskog književnog jezika, srpske elite u Beogradu i Novom Sadu smatraju da Hrvati pišu i govore srpskim jezikom. Slavistika toga doba, pa i sam Gaj, štokavski ijekavski su zaista smatrali srpskim. Važno je razumeti da su krajem 18. i početkom 19. veka Srbi za osnovu svog identiteta, pored pravoslavlja, kulta i predanja, uzeli i jezik po ugledu opet na Talijane, Nemce i druge narode. Nacija kao zajednički jezik – to su tradicije prosvetiteljstva i romantizma. I onog časa kada uzmete jezik za osnovu načela porekla, identiteta, oslobođenja i ujedinjenja, to vas vodi prema udruživanju sa narodima koji su druge vere, ali govore isti jezik. To je proces koji je počeo sa Dositejem Obradovićem, Vukom Karadžićem, a nastavio se sa Njegošem i njegovom izrekom „brat je mio ma koje vjere bio“, koja je izrečena 1848. godine u kojoj su Srbi i Hrvati zajedno ratovali protiv mađarske revolucije. Setimo se da je ban Josip Jelačić položio zakletvu pred srpskim patrijarhom Josifom Rajačićem. To je za srpske elite bio prirodan proces, po ugledu na evropske zemlje. Te elite su takođe shvatale da je potrebno vreme i da je potrebna država da se razlike postepeno „amalgamišu“, kako se tada govorilo. Oni su imali ogromno samopouzdanje i veru u moć i sposobnost države
20
Kako na racionalan način objasniti to da smo spremni da se odreknemo privrednih potencijala i rudnih bogatstava Kosova i Metohije, a zauzvrat ćemo negovati privredu koja će se zasnivati na kreditima koje će vraćati naša deca, unuci i praunuci? U Jugoslavenskom odboru 1917. godine sjedili su i hrvatski prvaci, Trumbić, Supilo i drugi, a Krleža piše o pijanoj novembarskoj noći u Zagrebu 1918. godine. Kakvo je po vašem mišljenju bilo hrvatsko stajalište u trenutku stvaranja Jugoslavije? Miloš Ković: Ako se vratimo u historiju jugoslovenske ideje onda ćemo naći da je ona imala jače uporište u Zagrebu nego u Beogradu. Mislim na stvaranje Ilirskog pokreta, na osnivanje Jugoslovenske akademije znanosti i umjetnosti, na politiku Štrosmajera, Račkog i drugih. U Zagrebu je vrlo rano sazrela svest o tome da su Hrvati preslabi da bi izdržali i preživeli u odmeravanju snaga sa Austrijom i Mađarskom. Ta svest je imala ishodište u Ilirskom pokretu i politici Štrosmajera i Račkog, čak i u pokretu pravaša koji je bio izrazito antibečki i antipeštanski. I jedan i drugi pokret su želeli integraciju sa Srbima, s tom razlikom što je ideja Starčevića počivala na uništenju srpskog elementa. Jugoslovenski pokret je, kada je reč o Štrosmajeru i Račkom, imao i religiozni karakter, pri čemu se u njemu uočavaju ideje iz doba protivreformacije i Križanića, o širenju svete rimske crkve na šizmatičke narode. Međutim, postojao je i sekularni jugoslovenski pokret, gde su se ideje na primer Mlade Bosne poklopile sa jačanjem omladinskog pokreta u Zagrebu. To je doba lova na banske i generalske glave u Zagrebu i Sarajevu. Na suprotnoj strani su bile pravaške i antisrpske ideje Josipa Franka. Stvaranjem i dolaskom Hrvatsko-srpske koalicije na vlast, pokazuje se koliko je ta jugoslovenska ideja značila za hrvatske političke elite. Tada jača jugoslovenski pokret i u Srbiji, na koji se u Beogradu takođe gledalo kao sredstvo obrane od Pešte i Beča. U usponu srpskog jugoslovenskog pokreta zanimljiva je ključna ideja da religija i vera mora biti privatna stvar svakog pojedinca i da mesto za religiju nije u javnoj sferi i u politici. Jovan Skerlić i Jovan Cvijić pozivali su Srbe, Hrvate, muslimane i druge Južne Slovene da razmisle o tome šta je njihov zajednički interes i šta je ono što ih spaja. Da li
2018
Velika i bolna tema za Srbe u Srbiji i u regiji je iskustvo Jugoslavije. Kako se danas može gledati na to vrijeme ujedinjenja od prije sto godina? Miloš Ković: Stvaranje Jugoslavije 1918. godine bilo je deo šireg evropskog procesa. Ideja oslobođenja i ujedinjenja, oslobođenja nacija od stranih vlasti i pravo svake nacije na samoopredeljenje, to je ključna ideja 19. veka. Te dve reči, oslobođenje i ujedinjenje, pisale su na zastavama patriota od norveških fjordova do Krita. Ključne zemlje u procesu oslobođenja i ujedinjenja bile su Nemačka i Italija. Za Nemce je to bilo pitanje kako se osloboditi od tutorstva Habsburške monarhije, kao i prava nemačkog naroda koji, preko Getea, Šilera i drugih velikih nemačkih pisaca, baštini zajednički jezik i kulturu. I Talijani su pokušavali da se oslobode Austrijanaca, pri čemu su se pozivali na svoju veliku istoriju i zajedničku tradiciju. Na oslobođenje i ujedinjenje pozivali su se i Grci, Srbi, Bugari, Poljaci, Norvežani, Irci, Finci, Poljaci, Česi i Slovaci, naročito oni koji su bili u sastavu velikih imperija kakvo je bilo Habsburško carstvo ili Otomansko. Skoro svaka evropska nacija koja je želela ujedinjenje i oslobođenje morala je da se odbrani od Habsburgovaca. I Srbija je 1914-1918. učinila upravo to. Da bismo razumeli Nikolu Pašića a pre njega Milovana Milovanovića, Jovana Ristića i Iliju Garašanina, moramo da razumemo Evropu i politiku svih tih naroda željnih oslobođenja.
i kulture da te razlike i historijske sukobe postepeno stišaju. I pri tome su se pozivali na užasna iskustva Nemaca; setimo se stravičnih verskih ratova koje su Nemci vodili jednih protiv drugih; u Tridesetogodišnjem ratu nemačko stanovništvo je od 16 miliona prepolovljeno na osam. Dakle i evropske države su u svom historijskom sećanju imale užasna iskustva verskih ratova pa su te podele bile postepeno prevazilažene. To je bio taj sekularni model na kojem je počivala ideja jugoslovenstva.
decembar
to u Londonu stvara ozbilju konfuziju. Mi vidimo da EU ima velike probleme i da se ona svela na Nemačku, dakle vidimo ozbiljne procese koje neki nazivaju raspadom EU. Naravno, tu su sukobi i disonantni tonovi na relaciji Vašingtona i Brisela. S druge strane vidimo uspon Kine, Rusije i ostatka sveta. U takvim uslovima Srbija bi trebala da izbegava sukobe i da se svakako osloni na one zemlje na koje može da se osloni. To je uostalom ključna pouka istorije srpske diplomatije u 19. i 20. veku.