Spiritueel moederschap openbaart en bevalt by silviafledd

Spiritueel moederschap openbaart en bevalt

Universiteit van Tilburg, Faculteit Katholieke Theologie Master Katholieke Theologie, Categoriaal Pastoraat Afstudeerthesis studentnummer 711342 Silvia Tecla Grietje Fledderus- Schomaker Dalen, augustus 2014

Voorwoord In 2004 begon ik na een korte loopbaan als register accountant met de opleiding Katholieke Theologie aan de toenmalige KTU. Veel concreter dan mijn wens om met mijn talenten iets voor mensen te doen en te zoeken naar verdieping was mijn drijfveer niet. Na tien jaar studie is met deze thesis de opleiding voltooid.

Bij het schrijven de thesis heb ik gezocht naar een onderwerp en bronnen die dichtbij me liggen, waar ik mezelf in herken. Mijn dank gaat uit naar mijn afstudeerbegeleider C.M. Wulf, die met geduld, een kritische houding en enthousiasme mij begeleidde. Verder gaat mijn grote dank uit naar mijn ouders, mijn man en mijn kinderen zonder wiens steun ik deze thesis en deze opleiding niet had kunnen volbrengen.

Silvia

Inhoudsopgave Voorwoord

Inhoudsopgave

1 Inleiding............................................................................................................................6 2 Uitgangspunten..............................................................................................................10 2.1 Geneeskunde & geesteswetenschap......................................................................10 2.2 Antropologie.............................................................................................................11 2.3 Natuurlijke geboorte.................................................................................................11 2.4 Geestelijke wording..................................................................................................12 2.5 Gekozen auteurs......................................................................................................15 2.5.1 Edith Stein..........................................................................................................16 2.5.2 Teresa van Avila.................................................................................................17 2.5.3 Johannes van het Kruis.....................................................................................19 2.5.4 Hildegard von Bingen........................................................................................20 3 Barmhartigheid................................................................................................................21 4 Moederschap..................................................................................................................27 4.1 Openstaan voor nieuw leven....................................................................................27 4.1.1 Begin van de zwangerschap.............................................................................28 4.1.2 De barmhartigheid van God..............................................................................29 4.1.3 Acceptatie en aanname.....................................................................................30 4.1.4 God, de onzichtbare bescherming.....................................................................32 4.2 Dragen......................................................................................................................34 4.2.1 Natuurlijke zwangerschap ................................................................................34 4.2.2 Dragende rol van de geestelijke moeder...........................................................36 4.2.3 God draagt, beschermt en voedt.......................................................................37 3

4.3 Loslaten....................................................................................................................38 4.3.1 Natuurlijke geboorte...........................................................................................39 4.3.2 Loslaten door de geestelijke moeder................................................................39 4.3.3 God voedt anders..............................................................................................41 4.4 De tegenstelling brengt leven...................................................................................43 4.4.1 Overgave aan pijn..............................................................................................43 4.4.2 De geestelijke moeder kijkt en luistert...............................................................45 4.4.3 God laat de ziel opstijgen..................................................................................45 4.4.4 Gods openbaring...............................................................................................46 4.5 Geboorte...................................................................................................................50 4.5.1 Geboorte............................................................................................................50 4.5.2 Nieuwe wending voor de geestelijke moeder ...................................................51 4.5.3 Liefdesvereniging...............................................................................................52 4.5.4 Geboorte van barmhartigheid............................................................................54 4.6 Spiritueel moederschap............................................................................................57 4.6.1 Barmhartigheid..................................................................................................58 4.6.2 Acceptatie & aanname.......................................................................................58 4.6.3 Beschermen.......................................................................................................59 4.6.4 Dragen...............................................................................................................59 4.6.5 Loslaten.............................................................................................................60 4.6.6 Actieve houding.................................................................................................61 4.6.7 Opnieuw wenden...............................................................................................62 5 Groeien, de houding van het kind...................................................................................64 5.1 De eerste wording: naar binnen gericht...................................................................64 5.1.1 Conceptie...........................................................................................................64 5.1.2 Bekering.............................................................................................................65 5.2 Veertig weken groeien..............................................................................................68 5.2.1 De ontwikkeling van het natuurlijke kind...........................................................68 4

5.2.2 De ontwikkeling van het geestelijke kind: de deugden......................................70 5.2.3 De ontwikkeling van de deugden en de geestelijke zintuigen...........................71 5.3 Dorheid en honger....................................................................................................73 5.3.1 Lichamelijke honger & dorheid..........................................................................74 5.3.2 Verlangend gevangen........................................................................................74 5.3.3 Aanstaande duisternis.......................................................................................76 5.4 Bevalling...................................................................................................................77 5.4.1 Lichamelijk geboren worden..............................................................................78 5.4.2 Eenzaamheid en verlatenheid...........................................................................79 5.4.3 Loutering............................................................................................................81 5.5 Geboren zijn.............................................................................................................85 5.5.1 Lichamelijk geboren zijn....................................................................................85 5.5.2 Opstanding........................................................................................................87 5.5.3 De geboorte van barmhartigheid.......................................................................88 5.6 Overeenkomsten in de wording van het kind en de ziel..........................................90 6 Conclusie........................................................................................................................94

Literatuurlijst

Inleiding

Het Christendom verliest bij veel mensen aan betekenis en velen vinden hun spiritualiteit in Islam, Boeddhisme, esoterische of andere stromingen. Een oorzaak hiervan kan zijn dat de relatie tussen de christelijke spiritualiteit en het eigen leven niet meer zichtbaar is. Als de inhoud van het Christendom ter sprake wordt gebracht is er dikwijls een negatieve, twijfelachtige reactie.1 Het Christendom kampt met een negatief imago en dat terwijl het een schat aan spiritualiteit herbergt. In zijn boek 'Mystagogie' merkt Van den Berk op dat wanneer een christen spreekt over zijn spiritualiteit er wellicht voor het niet vinden van gehoor een verband kan worden gevonden met de vraag of de toehoorder er 'zwanger' van is. 2 Zwanger zijn betekent hier dan ook het kunnen en willen open staan, dragen en voeden en loslaten. Het gaat hem er niet om dat de toehoorder letterlijk zwanger is maar om de figuurlijke betekenis, vandaar dat zwanger hier tussen aanhalingstekens staat. In lijn met Socrates merkt Van den Berk op dat als een mens niet zwanger is, er ook niets te verlossen is.

Zwanger zijn in figuurlijke zin is geen nieuw begrip, Socrates bracht deze manier van kennis verwerven al te berde ver voordat Christus in de wereld kwam. Kennis komt voort uit nieuwe ervaringen in het leven, die leiden tot een confrontatie met het intuĂŻtieve bewustzijn. Deze confrontaties vragen om verlossing. Het leren over zichzelf en de relatie met God dat daarmee samenhangt is een vorm van in barensweeĂŤn zijn. En een boodschap hangt dan ook samen met de vraag of de luisteraar er zwanger van is, want dan is deze overdraagbaar. De kwaliteit van een evangelische boodschap kan derhalve wel goed zijn maar staat los van de overdraagbaarheid ervan. Overdraagbaar wordt het pas als het aansluit met de leefwereld van de toehoorder. 3

We zijn gewend geraakt aan een systeem waarbij de leraar vertelt en de leerling luistert, maar in een socratische manier van leren krijgen leraar en leerling een andere verhouding dan in onze tijd gebruikelijk is. Het is de leraar die vaker luistert en de leerling die meer vertelt. In zielzorg hangt deze vorm van leren samen met mystagogie. Mystagogie bete1

Van den Berk, Mystagogie, 149. Guus Kuijer zet dit ook treffend uiteen in zijn boek 'Hoe een rotgodje God vermoordde.'

Van den Berk, Mystagogie, 149.

kent dat het menselijk bestaan voor het Godsgeheim worden ontgrensd, dat de leerling wordt binnengevoerd in Gods genade en dat hij wordt gevoerd naar kennis omtrent plaats en roeping in de wereld.4 Mystagogie openbaart. Deze wijze van zielzorg heeft geestelijke groei voor ogen. Deze groei kan plaatsvinden met behulp van individuele begeleiding waarbij leraar en leerling beiden een kwetsbaar gebied betreden. 5

De afgelopen jaren is in de Nederlandse kerkprovincie de bediening van de Sacramenten centraal komen te staan, hierdoor nam het belang van priesterschap toe. Door de focus hierop te leggen is professionele individuele begeleiding, die veelal door pastoraal werkers werd gedaan, verder onder druk komen te staan. In dit kader moeten spiritueel vaderschap, waar het priesterschap deel van uitmaakt en spiritueel moederschap als twee zelfstandige maar met elkaar in verbindingstaande fenomenen worden bekeken. Spiritueel moederschap betekent in het kort dat er innerlijke ruimte is in de mens om een ander te ontvangen, te dragen en te voeden, helpen geboren te worden en het los te laten. In deze thesis wordt dit verder uitgewerkt. De focus op priesterschap kan er toe leiden dat spiritueel vaderschap, dat samengaat met het spiritueel moederschap, onvoldoende kans krijgt om zich te ontplooien. Dit kan leiden tot een onvruchtbare tegenstelling tussen ambt en charisma. Spiritueel moederschap hangt samen met een mystagogische, individuele benadering en past in deze tijd die vraagt én om meer gehoor 6 en verkondiging. Dit wordt door de huidige paus, Paus Franciscus, benadrukt. Hij geeft er ook blijk van na te denken over de positie van de vrouw in de kerken en hij roept op tot verbreding van de vrouwelijke aanwezigheid in de kerk.7 Ook in de apostolische brief Mulieris Dignatitem van de onlangs hei4

volgens Karl Rahner, Waaijman, Spiritualiteit, 580w.

Dit vraagt om een veilige ruimte. Ik kom hier later op terug.

Dit wordt ook in de Evangelii Gaudium, nr 171 van Paus Franciscus benadrukt. http://www.vatican.va/holy_father/francesco/apost_exhortations/documents/ papa-francesco_esortazione-ap_20131124_evangelii-gaudium_ge.html#Weitere_kirchliche_Herausforderungen, geraadpleegd op 10/4/2013

In 103 van zijn tekst staat: 'Die Kirche erkennt den unentbehrlichen Beitrag an, den die Frau in der Gesellschaft leistet, mit einem Feingefühl, einer Intuition und gewissen charakteristischen Fähigkeiten, die gewöhnlich typischer für die Frauen sind als für die Männer. Zum Beispiel die besondere weibliche Aufmerksamkeit gegenüber den anderen, die sich speziell, wenn auch nicht ausschließlich, in der Mutterschaft ausdrückt. Ich sehe mit Freude, wie viele Frauen pastorale Verantwortungen gemeinsam mit den Priestern ausüben, ihren Beitrag zur Begleitung von Einzelnen, von Familien oder Gruppen leisten und neue Anstöße zur theologischen Reflexion geben. Doch müssen die Räume für eine wirksamere weibliche Gegenwart in der Kirche noch erweitert werden. Denn » das weibliche Talent ist unentbehrlich in allen Ausdrucksformen des Gesellschaftslebens; aus diesem Grund muss die Gegenwart der Frauen auch im Bereich der Arbeit garantiert werden und an den verschiedenen Stellen, wo die wichtigen Entscheidungen getroffen werden, in der Kirche ebenso wie in den sozialen Strukturen.' In 104 van zijn tekst staat: 'Die Beanspruchung der legitimen Rechte der Frauen aufgrund der festen Überzeugung, dass Männer und Frauen die gleiche Würde besitzen, stellt die Kirche vor tiefe Fragen, die sie herausfordern und die nicht oberflächlich umgangen werden können. Das den Männern vorbehaltene Priestertum als Zeichen Christi, des Bräutigams, der sich in der Eucharistie hingibt, ist eine Frage, die nicht zur Diskussion steht, kann aber Anlass zu besonderen Konflikten geben, wenn die sakramentale Vollmacht zu sehr mit der Macht verwechselt wird. Man darf nicht vergessen, dass wir uns, wenn wir von priesterlicher Vollmacht reden, » auf der Ebene der Funktion und nicht auf der Ebene der Würde und der Heiligkeit befinden. Das Amtspriestertum ist eines der Mittel, das Jesus zum Dienst an seinem Volk einsetzt, doch die große Würde kommt von der Taufe, die allen zugänglich ist. Die

lig verklaarde Paus Johannes Paulus II worden deze aanwijzingen gevonden. 8 Spiritueel moederschap openbaart kansen voor de katholieke kerk in deze tijd.

De rol en grondhoudingen van de zielzorger en pastorant die bij een mystagogische vorm van geestelijke begeleiding aan de orde zijn worden in deze thesis aan de hand van beelden van zwangerschap en geboorte uitgewerkt. Aanknopingspunten worden gevonden in het wezen van de vrouw, de natuur en de bijbel. De thema's barmhartigheid en moederschap spelen een centrale rol. Uit beelden van God en beelden van de rol van de vrouw bij zwangerschap en geboorte komen ethische grondhoudingen naar voren die een goede uitoefening van het werk van de zielzorger bevorderen. Tekens van individuele spirituele groei zoals deze aan de orde kunnen zijn bij de pastorant, komen aan het licht aan de hand van beschrijving van de natuurlijke geboorte en beelden van de geestelijke geboorte.

In theologische werken worden beelden van zwangerschap en geboorte van moeder en kind aangetroffen. Aan de hand van de antropologie van Edith Stein en de natuurlijke geboorte worden beelden van God als moeder, zoals zichtbaar in het werk van Johannes van het Kruis, Teresa van Avila en Hildegard van Bingen geanalyseerd. De achtergrond van de gekozen auteurs, de wetenschappelijke benadering van deze thesis en de fasen van zwangerschap en geboorte, zowel in natuurlijke als spirituele zin, komen in hoofdstuk 2 aan de orde. De betekenis van 'barmhartigheid' wordt vervolgens uiteengezet in hoofdstuk 3. Gleichgestaltung des Priesters mit Christus, dem Haupt – das heißt als Hauptquelle der Gnade – schließt nicht eine Erhebung ein, die ihn an die Spitze alles Übrigen setzt. In der Kirche begründen die Funktionen » keine Überlegenheit der einen über die anderen Tatsächlich ist eine Frau, Maria, bedeutender als die Bischöfe. Auch wenn die Funktion des Amtspriestertums sich als „hierarchisch“ versteht, muss man berücksichtigen, dass sie » ganz für die Heiligkeit der Glieder Christi bestimmt « ist. Ihr Dreh- und Angelpunkt ist nicht ihre als Herrschaft verstandene Macht, sondern ihre Vollmacht, das Sakrament der Eucharistie zu spenden; darauf beruht ihre Autorität, die immer ein Dienst am Volk ist. Hier erscheint eine große Herausforderung für die Hirten und für die Theologen, die helfen könnten, besser zu erkennen, was das dort, wo in den verschiedenen Bereichen der Kirche wichtige Entscheidungen getroffen werden, in Bezug auf die mögliche Rolle der Frau mit sich bringt.' Vgl. http://www.vatican.va/holy_father/francesco/apost_exhortations/documents/ papa-francesco_esortazione-ap_20131124_evangelii-gaudium_ge.html#Weitere_kirchliche_Herausforderungen, geraadpleegd op 10/4/2013 8

Vgl. Paus Johannes Paulus II, Mulieris Dignitatem : 'Allen tezamen zijt gij één persoon in Christus Jezus", schreef de apostel (Gal. 3, 28). Deze woorden gaan over de oorspronkelijke ‘eenheid van de twee’ die verbonden is met de schepping van de mens, als man en vrouw, naar het beeld en de gelijkenis van God, volgens het model van de volmaakte gemeenschap van Personen die God zelf is. ' (H4. art 11) 'Als wij deze volledig willen begrijpen in relatie met de gehele mensengeschiedenis, dan mogen wij het mysterie van de "vrouw", maagd-moeder-bruid, niet buiten het gezichtsbeeld van ons geloof laten.' (H6 art 22) 'Geschapen naar het beeld en de gelijkenis van God als "eenheid van de twee" zijn beiden (man en vrouw) geroepen tot een liefde die een bruidskarakter heeft.' (H6 art 23) 'De apostel schreef niet alleen: "In Christus Jezus is er geen man of vrouw meer", maar ook: "Er is geen slaaf of vrije man meer".' (H6 art 24 ) 'In het kader van wat "menselijk" is, van wat menselijk persoon is, verschillen "de mannelijkheid" en "de vrouwelijkheid" van elkaar en vullen zij elkaar tegelijk aan en verklaren zij elkaar.' (H7 art 25) 'Gelezen in het licht van de symboliek der bruidsliefde van de brief aan de Christenen van Efeze maakt de tekst van Genesis het ons mogelijk een waarheid te onderscheiden die wezenlijk beslissend lijkt te zijn voor het vraagstuk van de waardigheid van de vrouw en bijgevolg ook voor dat van haar roeping: de waardigheid van de vrouw heeft haar maatstaf in de orde van de liefde, die wezenlijk orde van rechtvaardigheid en naastenliefde is. (Vgl. H. Augustinus, Over de Drieeenheid, De Trinitate. I, VIII, VII, 10-X, 14: CCL 50, 284-291)' (H8 art 29) http://www.rkdocumenten.nl/rkdocs/index.php? mi=600&doc=94, voor het laatst geraadpleegd op 21 mei 2014

Aan de hand van de beelden van de ontwikkeling van het kind en grondhoudingen van de moeder wordt een ethiek van zielzorg gepresenteerd. Beelden van moederschap en God als moeder komen in hoofdstuk 4 aan de orde. Daarbij wordt antwoord gegeven op de volgende vraag: Welke parallellen zijn zichtbaar in beelden van de moeder bij de natuurlijke geboorte en God als moeder en op welke manier zijn dit aanwijzingen voor de rol van de zielzorger bij geestelijke wording?

In een beschrijving van een kind dat (via de baarmoeder) in de wereld komt en beelden van de ziel zijn parallellen te herleiden die kenmerkend zijn voor spirituele groei. In hoofdstuk 5 Groeien wordt een antwoord geformuleerd op de volgende vraag: Wat zijn tekens van geestelijke wording waar de zielzorger in de begeleiding rekening mee houdt?

Na beantwoording van de subvragen wordt in hoofdstuk 6 antwoord gegeven op de hoofdvraag: Op welke wijze tonen beelden van God als moeder en spiritueel moederschap, die zichtbaar worden via de natuurlijke geboorte, aan dat er in de bijbel en de traditie een morele basis te vinden is voor geven van gestalte aan de vrouwelijke kant van zielzorg en gerelateerde grondhoudingen in de katholieke kerk?

Uitgangspunten

In dit hoofdstuk wordt het achterliggende wetenschappelijke kader beschreven, dat een basis is voor de grondhoudingen van de zielzorger. Daarna wordt het mensbeeld waar vanuit wordt gegaan uitgewerkt en worden de fasen van de natuurlijke geboorte en de geestelijke wording toegelicht. Tot slot wordt de achtergrond en het werk van de auteurs die in deze thesis worden betrokken op hoofdlijnen uiteengezet.

2.1

Geneeskunde & geesteswetenschap

In deze thesis worden concrete fenomenen, die zichtbaar worden dankzij de geneeskunde, betrokken op de beleving die beschreven wordt in de theologie. Dit zijn verschillende vormen van wetenschap. In het kort houdt de empirische wetenschap, waar geneeskunde onder valt, zich bezig met wetmatigheden; zij onderzoekt wat gemeten, gewogen en geteld kan worden en de uitkomsten richten zich op bewijzen. 9 Een theorie leidt daarbij tot een hypothese die aan de hand van criteria wordt onderzocht. Hieruit vloeien empirische data voort. Deze data worden vervolgens geĂŤvalueerd aan de hand van de criteria. Naar aanleiding van deze evaluatie wordt de theorie geverifieerd of gefalsificeerd. 10

Geesteswetenschap is een andere wijze van wetenschap bedrijven, deze probeert namelijk iets te verstaan. Geesteswetenschappelijke methoden zijn grofweg in te delen in de fenomenologie, de hermeneutiek en de analyse van het denken op zich. 11 Binnen de geesteswetenschap kent men de eidetische fenomenologie. 'Fenomenologie doet onderzoek naar het wezen en is gebaseerd op een systematische fenomenologische variatie.' 12 Dit betekent dat een onderwerp van verschillende kanten en in alle dimensies wordt bekeken. Deze thesis valt binnen het raamwerk van een beschrijvende fenomenologie: kennis verkregen uit de geneeskunde wordt betrokken bij de beelden van de geestelijke geboorte, met als doel de overeenkomsten tussen de lichamelijke kant en de geestelijke zijde bij de geboorte te duiden en ideale grondhoudingen van de moeder aan het licht te brengen. 9

Vgl. Wulf, Morele Denkpatronen, 349.

10 Vgl. Wulf, Morele Denkpatronen, 351. 11 Vgl. Wulf, Morele Denkpatronen, 346. 12 Wulf, Morele Denkpatronen, 346.

2.2

Antropologie

In deze thesis wordt uitgegaan van de eenheid van lichaam en geest. In het fenomeen 'vorm' komt dit terug: dat wat een buitenkant is, is ook tegelijkertijd binnenkant. Betrekken we dit op het lichaam van de mens, als vorm, dan is dit lichaam zowel binnenkant als buitenkant. Uitgaande van de eenheid tussen lichaam en geest betekent dit dat geest ook een binnenkant en buitenkant heeft en dat er een wisselwerking is tussen lichaam en geest. Zij zijn met elkaar in beweging. Het lichaam is dan meer dan tempel van de ziel, zij is ziel. 'Die Seele durchdringt den Leib ganz und gar, und durch dieses Durchdringen der organisierten Materie wird nicht nur die Materie durchgeistigter Leib, sondern es wird auch der Geist materialisierter und organisierter Geist.' 13 De vorm van de ziel en de levensadem samen constitueren de mens. Ziel is de synthese van de levensadem en aardse vorm. Dit is gebaseerd op Genesis 2:7 'God blies de aardling zijn levensadem in.' 14 Zo worden lichaam en geest ĂŠĂŠn, zo wordt de mens. Omvorming is een procesbeschrijving van conceptie tot en met geboorte. Dat vormt een aanknopingspunt voor de analyse van het proces waar de ziel doorheen gaat, en voor de ideale grondhoudingen bij het spiritueel moederschap.

2.3 Natuurlijke geboorte

In deze thesis wordt uitgegaan van een ideale zwangerschap en bevalling. Daarmee wordt een proces van geboorte bedoeld dat op natuurlijke wijze tot stand komt en zonder ingreep van medici verloopt, waarbij de moeder zich overgeeft aan de bevalling. 15 Om te laten zien dat de geboorte van de ziel en de geboorte van een kind dezelfde stadia doorlopen, wordt natuurlijke geboorte als volgt gerubriceerd: -

de conceptie16

13 Stein, Der Aufbau der menschlichen Person, 107. 14 Waaijman, Spiritualiteit, 437. 15

Dit beeld komt vaak niet overeen met de werkelijkheid.

16 Vgl. Prins, Praktische Verloskunde 59: 'De zwangerschapsduur wordt opgegeven als de tijd die is verlopen vanaf de eerste dag van de laatste menstruatie, uitgaande van een regelmatige cyclus.' Vgl. Prins, Praktische Verloskunde, 59: 'Deze fase wordt ook wel het eerste trimester genoemd en eindigt bij een zwangerschapsduur van 14 weken, dit is 12 weken na de conceptie.'

de wordingsfase17

het ontzwangeringsproces18

de bevalling19

het geboren zijn20

Een beschrijving van fasen van geboren worden, afkomstig uit de geneeskunde, vormt de leidraad voor de uitwerking van de grondhoudingen van de moeder. Bij elke fase wordt in deze thesis beoordeeld of, en in welke mate, de beschrijving van de houdingen van de moeder in de betrokken bronnen terugkomt. In hoofdstuk 4 worden de grondhoudingen van de moeder en daaruitvolgend de ideale houdingen bij spiritueel moederschap weergegeven. In hoofdstuk 5 worden vervolgens de fasen zoals deze door een kind doorlopen, worden beschreven. Dit kunnen beelden zijn van de wording in het geestelijke leven.

2.4 Geestelijke wording Om de parallellen tussen beelden van natuurlijke geboorte en geestelijke wording inzichtelijk te maken wordt voor de analyse van de geestelijke geboorte gebruik gemaakt van de fasen zoals die door Waaijman worden beschreven. Zijn beschrijving is afkomstig uit de theologie. Door beweging ontstaan vormveranderingen. Tussen God en de mens dienen zich ook voortdurend vormveranderingen aan, zowel in de menselijke als in de goddelijke pool en in de wederzijdse betrekking. Deze vormveranderingen spelen zich af op vijf niveaus.

Waaijman onderscheidt de volgende vijf niveaus in het omvormingsproces: a)

omvorming in schepping

Vgl. Raphael-Leff, Psychological processes of childbearing, 222w.: Zwangerschap wordt omschreven als een overgangsfase van verleden naar toekomst, waarin de vrouw een bemiddelingsfunctie heeft. Deze fasen, waarin een vrouw moeder wordt, worden gekenmerkt door separatie, transitie en initiatie. De vrouw is in die periode bijzonder kwetsbaar. 17 Na een zwangerschapsduur van 12 weken gaat de embryonale periode over in een foetale periode, en staat de groei van de foetus en de rijping van de organen centraal. Vgl. Prins, Praktische Verloskunde 43. Vgl. Prins, Praktische Verloskunde, 59: 'Het tweede trimester duurt tot 26 Ă 28 weken.' 18 Dit is de periode vanaf een zwangerschapsduur vanaf 28 weken. In de verloskunde wordt dit het derde trimester genoemd. Vgl. Prins, Praktische Verloskunde, 59. De periode vanaf 37 weken wordt de aterme periode genoemd. Vgl. Prins, Praktische Verloskunde, 106. 19 Vgl. Prins, Praktische Verloskunde, 115: 'Aan het eind van de zwangerschap treedt een reeks complexe processen op, waarbij zowel de foetus als de moeder betrokken is. Deze processen zullen uiteindelijk de baring in gang zullen zetten.' De bevalling wordt ingedeeld in vier tijdperken: de ontsluiting, de uitdrijving, de nageboorte en de postplacentaire periode. ' 20 De eerste uren na de geboorte wordt het vierde tijdperk, de postplacentaire periode, genoemd. Vgl. Prins, Praktische Verloskunde, 145.

omvorming in herschepping

omvorming in gelijkvormigheid

omvorming in liefde

omvorming in heerlijkheid21

In deze thesis vormen deze vijf niveaus een leidraad om de beelden van natuurlijke geboorte en geestelijke wording te interpreteren.

ad a) De eerste laag betreft omvorming in schepping, de bestaansgrond. God vormt de mens, door hem te ontwerpen naar zijn beeld en gelijkenis en hem te verwerkelijken. Dit wil zeggen dat God delen bijeenbrengt en de innerlijke samenhang aanbrengt. Iets wordt altijd gevormd met een bepaald doel, de bestemming. De transformatie van niet-vorm naar vorm is in de handen van de vormer en omdat de vorm zonder vormer niet kan bestaan is God volgens Waaijman in de mens. De omvorming in schepping betekent dat de mens zich bewust wordt van zijn bestaan door tegenwoordigheid van God. 22 Hierin komen de fasen van transformatie bij de conceptie terug: de verandering van het niet-zijn naar het welzijn, het gevonden en aanvaard worden, het sterven 23, gevolgd door het wonen in een veilige omgeving. In paragraaf 5.1 wordt verder ingegaan op omvorming in schepping.

ad b) De tweede laag betreft omvorming in herschepping, de gerichtheid op God. De mens kan twee kanten op in zijn bestaan: de goede of de kwade kant. De mens raakt volgens Waaijman vervormd door het kwaad en gevormd door het goede. God vormt de mens en brengt de mens terug in zijn oorspronkelijke vorm en herstelt de gerichtheid van de mens op het oneindige. In het herstel toont zich de oneindige barmhartigheid van God. 24 In paragraaf 5.2 komt omvorming in herschepping aan de orde.

ad c)

21 Vgl.Waaijman, Spiritualiteit, 423. 22 Vgl. Waaijman, Spiritualiteit, 453w. 23

Het afstand doen van een vorig leven behoort, reĂŻncarnatie, hoort bij niet-Christelijke spirituele stromingen ook in dit rijtje thuis.

24 Vgl. Waaijman, Spiritualiteit, 456w.

De derde laag is het proces van gelijkvormigheid. Dit proces betekent ontvorming van het verstand, de wil en het geheugen. Daarbij laat de mens voorstellingen van God los en geeft de mens zich over aan de wil van God. Zo wordt de weg geopend om het oorspronkelijke beeld van de mens, het beeld van God te hervinden. De mens laat los wat niet van God is om zodoende gelijkvormig te worden aan Christus. 25 Het gelijkvormig worden aan Christus komt voort uit een verlangen, een honger die niet wordt gestild in dorheid, maar die de mens noodzaakt zijn kruis op te nemen, in te dalen in geloof, hoop en liefde en zich over te geven aan Gods wil. Dit betekent onder andere het 'ik' zoals door Stein beschreven los te laten. In deze fase zien we overeenkomsten met Jezus’ weg in de Goede Week: hij neemt zijn kruis op. Het lijden is ook herkenbaar bij een kind in de laatste weken van de zwangerschap, dit wordt in paragraaf 5.3 verder uitgewerkt.

ad d) De vierde laag is de omvorming in liefde. In dit proces laat de mens zichzelf los zodat God in zijn ziel kan wonen. Het zijn twee bewegingen die we hierin terug zien, namelijk die van de zelfschenking en de ontvangenis van deze zelfschenking. 26 Loslaten staat hier centraal. Door beelden van natuurlijke geboorte uit te werken wordt zichtbaar wat de impact hiervan is voor een kind. Het beeld van de mens die het gevoel heeft bijna te sterven terwijl hij geestelijk gereinigd wordt, wijst op een diepgaande versterving van het vorige leven dat leidt naar het licht.27 De overeenkomsten tussen de beelden van de ziel en een kind dat geboren wordt zijn uitgewerkt in paragraaf 5.4.

ad e) De laatste en vijfde laag betreft de omvorming in heerlijkheid. Het verschil tussen de omvorming in liefde en heerlijkheid is dat er volgens Waaijman bij de omvorming in heerlijkheid er sprake is van volkomen wederkerigheid. Met andere woorden dan ademt de ziel in de liefde die God is. Dit ademen is volkomen omdat het op geen enkele wijze gehinderd wordt door angst of zelfbetrokkenheid en er is dan geen liefde meer die ook verterend en verslindend is. Het is met andere woorden een ongehinderd meeademen. 28

25 Vgl. Waaijman, Spiritualiteit, 460w. 26 Vgl. Waaijman, Spiritualiteit, 466w. 27 Zoals Christus riep ‘Mijn God waarom hebt Gij mij verlaten!’ en vergoddelijkte. In paragraaf 5.4 wordt op dit verband ingegaan. 28 Vgl. Waaijman, Spiritualiteit, 475.

Over deze laag kan niets geschreven worden, omdat dit na het loslaten van het leven plaatsvindt, in de dood. In dit leven kunnen wij slechts een glimp hiervan opvangen. In de dood ademt de ziel in God. Hierin voert God de ziel mee in het kennen van de schepping, het schouwen van Gods wezen en de volkomen omvorming in Gods mateloze liefde. 29

Bovenstaande is in de omvorming de laatste stap. Wanneer de mens geboren wordt gaan zijn zintuigen werken, hij ademt op een andere manier dan voorheen en zijn bloedsomloop verandert. Een kind komt oog-in-oog te staan met zijn moeder en het kind vindt de voeding die het nodig heeft. Deze zaken komen door bestudering van beelden van natuurlijke geboorte aan het licht. In paragraaf 5.5 worden deze beelden in verband gebracht met omvorming in heerlijkheid. Beelden van de moeder en het kind bij de geboorte komen terug bij de theologische analyse van omvorming en dit wordt vanaf hoofdstuk vier verder uitgewerkt. De ethische grondhoudingen van de moeder worden aan de hand van werken van Johannes van het Kruis, Teresa van Avila en Hildegard von Bingen uitgewerkt. Zo worden de beelden van geboorte in de geschiedenis van de katholieke traditie zichtbaar. Dit komt in hoofdstuk 4 aan de orde.

2.5 Gekozen auteurs

In deze paragraaf komt de achtergrond van de gekozen auteurs aan de orde, te weten Edith Stein, Teresa van Avila, Johannes van het Kruis en Hildegard von Bingen. Johannes,Teresa en Hildegard hebben een positieve relatie met het lichaam. Daarmee onderscheiden zij zich gezamenlijk van de christelijk gangbare denkpatronen in hun tijd en dit is in tegenstelling tot de lichaamsvijandige houding die we bij Augustinus soms waarnemen.30 Teresa beschouwt het lichaam als de gegeven omwalling van de ziel 31 en ze besteedt in haar boek 'Innerlijke Burcht' aandacht aan de relatie tussen lichaam en geest. 32 Hildegard, die het terugvinden van de verloren eenheid tussen lichaam en ziel voor ogen heeft, beschouwt de ervaring van het uittreden uit de dagelijkse situatie van scheiding en het binnentreden in de oergrond van eenheid als iets dat binnen het lichaam plaatsvindt. 33 29 Vgl. Waaijman, Spiritualiteit, 473w. 30 Augustinus lichaamsvijandige houding heeft grote invloed gehad op het christelijke Westen. 31 Vgl. Teresa 1 V 1.2, 56. 32 Vgl. Bijvoorbeeld in Teresa, Innerlijke Burcht 6.11.4 33 Vgl. Noyen, Inleiding Innerlijke Burcht, 48.

De positieve waardering van het lichaam en de overtuiging van de eenheid van lichaam en geest is een belangrijke overeenkomst tussen de gekozen auteurs.

Een andere overeenkomst tussen de auteurs is dat geneeskundige kennis over het lichaam van de vrouw, zoals deze nu beschikbaar is, voor hen niet voor handen was. Het lichaam van de vrouw is lang onbekend terrein geweest en verloskunde was in de middeleeuwen een zuiver vrouwelijke aangelegenheid. 34 In de zestiende eeuw verschenen in Nederland en Zwitserland de eerste boeken met richtlijnen die vroedvrouwen konden verstrekken aan zwangeren.35 Pas in de achttiende en negentiende eeuw kwam, door ontwikkelingen in de chirurgie, de kennis over vrouw-zijn, zwangerschap en bevalling tot ontplooiing.36 Kennis over wat zich in de baarmoeder afspeelt was dan ook niet beschikbaar voor Hildegard, Johannes en Teresa.

2.5.1

Edith Stein

Het fenomeen 'vrouw' wordt aan de hand van het werk van Edith Stein uitgewerkt. Edith Stein is ĂŠĂŠn van de belangrijkste denkers van de twintigste eeuw. In haar werk komen de grondhoudingen van de moeder naar voren. Edith Stein leefde van 1891 tot 1942, de tijd waarin vrouwenrechten in de kinderschoenen stonden. Stein was met haar onderzoek naar het wezen van de vrouw haar tijd vooruit. Bij het lezen van het werk van Stein is het belangrijk om dit voor ogen te houden. Stein heeft aan de hand van de problemen van haar tijd haar visie op vrouwen- en meisjesonderwijs behandeld met als grondslag het thema vrouw.37 Zij schreef over de noodzaak van een beroep of een passende taak voor de vrouw. Haar visie gaat steeds uit van de hele mens, die visie is volgens Stein gebaseerd op eeuwigheidswaarden.38

Het onderzoek van Edith Stein is fenomenologisch, dit betekent dat zij steeds tot het wezen van iets wil doordringen en daarvoor onderzoekt zij de kenmerken die een ding tot een

34 Vgl. Dupuis, Een kind onder het hart, 14. 35 Vgl. Dupuis, Een kind onder het hart, 19. 36 Vgl. Dupuis, Een kind onder het hart, 32w. 37 Vgl. Binggeli, Einleiting, Die Frau, Fragestellungen en Reflexionen XI 38 Vgl. Binggeli, Einleiting, Die Frau, Fragestellungen en Reflexionen XII

ding maken.39 Volgens Stein komt de eigenwaarde van een vrouw vooral voort uit haar bekwaamheid de heelheid van zichzelf en anderen in alle momenten van omgang voldoende recht te doen. Daarmee wordt gedoeld op het streven om tot volledige ontplooiing te komen van ieders talenten.40 Moederschap is een mogelijkheid van de vrouw. 41 Volgens Stein is de grond voor haar opvatting het feit dat een vrouw moeder en maagd is. 42 Twee voorbeelden zijn voor haar Maria en Christus. Stein maakt geen antropologisch onderscheid in de fenomenologische analyse van Maria en Christus. Steins conclusie is dat het menselijke en het leiden van de mensen naar heelheid specifieke opdrachten zijn van de vrouw in het beroep.43 Stein noemt de drievoudige bestemming van de vrouw. Volgens Stein is de vrouw spiegel van God, zorgt ze voor nakomelingen en beheert ze de aarde.

Zij vindt dit terug in het

bijbelboek Genesis. Zij leest daarin dat elke vrouw geschapen is naar haar bijzondere aard en bestemming en dat zij daarnaast helper is. Volgens Stein heeft de vrouw het talent zich van nature te kunnen invoelen in behoeften van anderen en het vermogen zichzelf daarnaar te vormen.45 Stein gaat steeds uit van de hele mens en verbindt dan ook het lichamelijke met het geestelijke. De vrouw komt volgens Stein van nature dan ook tot een meer directe verbinding met het lichaam en wat daarin leeft dan de man. 46 Stein is ervan overtuigd dat als zij zelf bestaat, God bestaat en dat God het bestaan draagt.47

2.5.2

Teresa van Avila

Stein ziet in de analyse van het werk van 'Innerlijke burcht' van Teresa overeenkomsten met haar model van de ziel. Zij constateert dat in het middelpunt van de ziel, de plaats is 39 Vgl. Wulf, Edith Stein en haar visie op de vrouw, 129. 40 Vgl. Wulf, Edith Stein en haar visie op de vrouw, 132. 41 Vgl. Lexikon fĂźr Theologie und Kirche, Irene Mieth, Mutter, 558w.: De bestemming van de vrouw heeft de zin in zichzelf, het moederschap is een mogelijke uitvloeisel daarvan. De eigen verantwoordelijkheid van de vrouw om haar leven een bestemming te geven hangt hiermee samen. 42 Vgl. Wulf, Edith Stein en haar visie op de vrouw, 133. 43 Vgl. Wulf, Edith Stein en haar visie op de vrouw, 136. Vgl. Stein, Die Frau, 13. Ter verduidelijking ervan volgen verwijzingen naar voordrachten die Stein over dit onderwerp hield. In de voordracht gehouden 1931 te MĂźnchen 'Die Bestimmung der Frau' gaat Stein in op de mogelijkheden van de vrouw, op basis van haar natuur. Vgl. Stein, Die Frau, Fragestellungen und Reflexionen, 46w. 44 Vgl. Stein, Die Frau, Fragestellungen und Reflexionen, 90. Deze opmerkingen maakte zij in 1932, een tijd waarin rechten van de vrouw nog in de kinderschoenen stond. 45 Vgl. Stein, Die Frau, Fragestellungen und Reflexionen, 49. 46 Vgl. Stein, Die Frau, 49. 47 Vgl. Wulf, Twee wegen naar de innerlijke burcht, 3.

waar de ruimte en de diepte is, waar de vrijheid van de mens gestalte krijgt en waar de mens zich kan overgeven aan de vereniging met God. 48 Stein leest in Teresa dat de ziel als bakermat van vrijheid en vrije wil functioneert en dat theologische en filosofische inzichten elkaar daarin aanvullen.49 Zowel in het beeld van de ziel van Stein als in de Innerlijke Burcht van Teresa komen diepte en thuis-zijn in de ziel terug. 50

Bij de bespreking van de diepte en het thuis-zijn komen de vier rijken die Stein noemt, aan de orde. De vier rijken waarin de mens naar volheid zoekt zijn het rijk van de vrijheid, de natuur, de rede en de genade.51 In het vierde rijk, het rijk van de genade, vindt de ziel zijn vrede en wordt zij van boven geleid door de geest. 52 Teresa schreef 'Innerlijke burcht' in 1577. 53 Dit boek wordt gerekend tot wereldliteratuur. 54 Het beeld van de burcht is een beeld dat in de islamitische traditie voorkomt

en het komt

ook bij Johannes terug: de zevende hemel, het hoogste vertrek, als zevende trede van liefde.56 Naast het beeld van de burcht, komt in het werk van Teresa het beeld van concentrische cirkels terug.57 In 'Innerlijke Burcht' beschrijft Teresa zeven stappen of woningen, waarbij de blik steeds op het centrum wordt gericht. 58 Teresa beschrijft de ziel als burcht. Door bestijging daarin kan zij volgens Teresa bevrijdt worden uit het lichaam. In de bestijging staat overgave met eenwording als doel centraal. Bij de bespreking van de grondhoudingen van de vrouw in hoofdstuk 5 komen beelden van God als moeder aan de orde. Bij Teresa komen beelden van God als moeder ook terug in de figuur van Maria. 59

48 Vgl. Wulf, Schuld ins Wort gebracht, 36w. In de analyse van Stein van Innerlijke burcht staat geciteerd volgens Wulf Twee wegen naar de innerlijke burcht, 10w.: 'Het middelpunt van de ziel is de plaats van waaruit de stem van het geweten zich laat horen, en de plaats van de vrije beslissing. Omdat het zo is en omdat bij de minnende eenwording met God de vrije persoonlijke overgave hoort, daarom moet de plaats van de vrije beslissing tegelijk een plaats van de vrije eenwording met God zijn.' 49 Vgl. Wulf, Twee wegen naar de innerlijke burcht, 12. 50 Vgl. Wulf, Twee wegen naar de Innerlijke Burcht 3.10 51 Vgl. Wulf, Twee wegen naar de Innerlijke Burcht,14: 'De vier rijken waarin de mens naar volheid zoekt zijn: het rijk van de vrijheid, de natuurlijk, de rede en de genade.' 52 Vgl. Wulf, Twee wegen naar de Innerlijke Burcht, 14. 53 Dat was het jaar dat Johannes van het Kruis werd opgepakt en opgesloten in een kerker. 54 Vgl. Noyen, Inleiding bij Teresa, Innerlijke Burcht, 10. 55 Vgl. Noyen, Inleiding bij Teresa, Innerlijke Burcht, 29w. 56 Vgl. Noyen, Inleiding bij Teresa, Innerlijke burcht, 25. 57 Vgl. Lรณpez-Baralt, Inleiding bij Teresa, Innerlijke burcht, 25: 'De oermens, wiens natuur in God zijn oorsprong vindt en in een sterfelijk lichaam gevangen zit, moet die concentrische cirkels van het universum symbolisch bestijgen om de hereniging met de godheid te bereiken.' Ook in Divina Comedia van Dante Alighieri. Ik kom in hoofdstuk 6 terug op de concentrische cirkels. 58 Vgl Teresa, Innerlijke Burcht 1 V 2.8, 65: 'Stel je niet het ene verblijf achter het andere voor, als op een rij, maar richt je blik op het centrum. Daar is de plaats, het paleis, waar de koning zich bevindt. De zon binnen het paleis straalt tot in alle verblijven door.' 59 Vgl. Teresa, Innerlijke Burcht 3 V 1.3, 84: 'Zijn Majesteit weet al te goed dat ik mij alleen maar kan beroemen op zijn barmhartigheid. En daar ik niet kan loochenen wat ik geweest ben, heb ik geen ander redmiddel dan me aan Hem toe te vertrouwen en te steunen op de verdiensten van zijn Zoon en van de Maagd, zijn moeder (...) Loof Hem, mijn dochters, omdat je werkelijk dochters van deze Lievevrouw bent.'

2.5.3

Johannes van het Kruis

Bij de beschrijving van grondhoudingen van de moeder is Stein in belangrijke mate beïnvloedt door het werk van Johannnes van het Kruis. Dit blijkt onder andere uit de analyse die zij maakte van de mystieke werken van Johannes. Bij de analyse van de grondhoudingen van de moeder in de verschillende fasen van zwangerschap en geboorte wordt dit verband zichtbaar.

Johannes van het Kruis, die leefde van 1542 tot 1591, is één van de grootste mystici van de westerse cultuur waarvan de invloed in de twintigste eeuw doorklinkt. Paus Joannes Paulus II betrok in zijn proefschrift nadrukkelijk het werk van Johannes van het Kruis en uitspraken afkomstig van het Tweede Vaticaanse Concilie zijn soms letterlijke vertalingen uit werken van Johannes van het Kruis.60 'Mystieke Werken' bevat onder andere het gedicht en een analyse van het gedicht 'Donkere Nacht' en dit gedicht is waarschijnlijk geschreven tussen 1582 en 1584.61 De moeder van Johannes van het Kruis heeft een grote invloed gehad op zijn werken, zijn moeder was diepgelovig en heeft hem waarschijnlijk als klein kind al meegenomen naar haar parochiekerk en hem kennis laten maken met Maria.62

Bij de beantwoording op de vragen van de thesis is met name 'Donkere Nacht' betrokken en van Johannes komen ook elementen uit 'Bestijging' en 'Levende Vlam van de Liefde' terug. 'Donkere Nacht' is een loflied op de geestelijke nacht. Het gedicht gaat over de ziel die zingt nadat hij door de nacht is heen gegaan en zich heeft verenigd met God. 63 In het gedicht wordt onderscheid gemaakt tussen de actieve en passieve nacht, waarbij de actieve nacht voorafgaand aan de passieve nacht. De bevrijding uit de passieve nacht wordt door God bewerkstelligd.64 In 'Donkere Nacht' vergelijkt Johannes het komen tot een nieuwe wijze van leven met barensweeën. 65 Hij betrekt het lijden en de verlossing die leiden tot vereniging met God, op elkaar.66 60 Peters en Jakobs, Mystieke Werken van Johannes van het Kruis, omslag 61 Peters en Jakobs, Mystieke Werken, Johannes van het Kruis, uit het spaans vertaald volgens de laatste kritische uitgaven en van inleidingen voorzien door Dr. Jan Peters O.C.D. en J.A.Jakobs, vierde verbeterde druk, Carmelitana 1992 62 Stein, Wetenschap van het Kruis, 17. In de biografie van Johannes van het Kruis komt de intensieve band met zijn moeder ook naar voren. 63 Stein, Wetenschap van het Kruis, 52. 64 Stein, Wetenschap van het Kruis, 52. 65 Linssen, Mystieke Werken Johannes van het Kruis, 825w. 66 Waaijman, Spiritualiteit, 444.

Stein voelde zich nauw verbonden met het werk van Johannes van het Kruis, zoals ook blijkt in haar werk 'Wetenschap van het Kruis'. 67 Stein wordt ook wel de geestelijke dochter van Johannes van het Kruis genoemd. De analyse van Stein over het werk Johannes verbindt de beelden van God als moeder zoals deze bij Johannes voorkomen met beelden van God als moeder zoals deze zichtbaar worden bij haarzelf. 'Wetenschap van het Kruis' maakt daarom onderdeel uit van deze thesis.

2.5.4

Hildegard von Bingen

Naast de positieve waardering van het lichaam bij Hildegard komen in haar werk beelden van God als moeder voor.68 Hildegard von Bingen leefde van 1098 tot 1179. Zij beschrijft de aarde als een moeder die de oorsprong is van alle schepselen en zich voedend en behoedend ter beschikking stelt.69 Hildegard had in haar leven meerdere visioenen waaronder het visioen van de Drie-ene God. Daarin beschrijft zij de Moederliefde van God die de mens weer in contact brengt met 'stroompjes' van goddelijk leven, met als doel de mens te herscheppen naar Gods beeld en gelijkenis. 70 Hildegard neemt de lezer mee naar de bron van het leven, de bijbelse boodschap. 71 Hildegard was met haar symboolbeschrijving van het moederschap als één van de noodzakelijke componenten voor vruchtbaarheid haar tijd, de vroegscholastiek, ver voor uit.72 Naast Stein en Johannes behoort Hildegard dan ook tot belangrijke schrijvers van de Christelijke traditie. 73 Delen van de analyse van visioenen van Hildegard maken onderdeel uit van deze thesis.

67 Linssen, Ten Geleide Wetenschap van het Kruis, 7. 68 In deze thesis komen de citaten van Hildegard von Bingen uit Scivias, Wisse die Wege, Walburga Storch OSB 1990. Inhoudelijk zijn er in de aangehaalde citaten geen significante verschillen waargenomen tussen deze uitgave en de uitgave Wisse die Wege, 2012. 69 Vgl. Bouwman, Gods eeuwige moederliefde, 18w. 70 Beekjes van kracht staat in de tekst van Hildegard aangeduid als 'rivulos fortium'. 'Stroompjes' is de vertaling die Bouwman ook hanteert. Bouwman, Gods eeuwige moederliefde, 23. 71 Vgl. Sr Maura Zátonyi OSB in: Inleiding van de heruitgave van Scivias, Beuroner Kunstverlag, 2010 72 Vgl. Gössmann, Zur theologischen Bedeutung der Mutterschaftsymbolik, bei Hildegard von Bingen, 101. 73 Vgl. Gössmann, Zur theologischen Bedeutung der Mutterschaftsymbolik, bei Hildegard von Bingen, 105.

Barmhartigheid

In dit hoofdstuk wordt eerst de samenhang tussen een lichamelijk en geestelijk begrip van barmhartigheid uitgewerkt. Dit vormt een basis voor de ideale grondhoudingen van de moeder en zielzorger die in hoofdstuk 4 en 6 aan de orde komen. Eerst wordt uitgelegd hoe barmhartigheid etymologisch begrepen kan worden. Vervolgens komen beelden van barmhartigheid vanuit bijbel en traditie aan de orde. Daarna wordt ingegaan op de wijze waarop barmhartigheid samenhangt met troost en hoe barmhartigheid leidt tot nieuw leven.

Het bijbelse begrip van barmhartigheid heeft betrekking op gunnende liefde en vertedering, in het Hebreeuws: chesed en rachamim. Zij zijn niet gelijk aan elkaar maar gaan vaak samen.74 Gunnende liefde hangt samen met spontaniteit, overvloed, iemand ter wille zijn, de ander vrij laten en milddadigheid. Het gunnen leidt tot voltooiing van de ander en gaat fijngevoelig te werk.75 Vertedering betekent dat de mens tot in het diepst van zijn wezen, tot in zijn schoot, geroerd wordt bij de aanblik van de ander. Als vertedering op gang is gekomen is zij niet meer te stelpen en ziet zij uit naar een teder gebaar: een omhelzing, zorg en vriendelijkheid.76 In verschillende talen komt in de betekenis van het begrip barmhartigheid een relatie met het lichaam naar voren. In het Hebreeuws betekent rechem baarmoeder en moederschoot. De stam van het woord verwijst naar een gevoel van medeleven. 77 Het meervoud van rechem is rachamim en dat betekent barmhartigheid, vertedering 78 en ontferming.79 In de Latijnse taal geeft het woord misericors barmhartigheid weer. Miser betekent lijden, ongelukkig en cors staat voor hart. In het Latijns leidt de betekenis naar 'met het hart meelijden'. In het Arabisch zegt men Rahman, wat kan worden verstaan als barmhartigheid of compassie betekent.80 Barmhartigheid wordt in theologisch- ethische zin verstaan als elke vorm van zich spontaan en zonder voorwaarden wenden tot de ander. Barmhartigheid leidt tot solidariteit en komt voort uit de grondgedachte dat God de mens 74 Vgl. Waaijman, Spiritualiteit, 88w. 75 Vgl. Waaijman, Spiritualiteit, 89. 76 Vgl. Waaijman, Spiritualiteit, 90. 77 Vgl. Lexikon fĂźr Theologie und Kirche, Ingo Broer, Barmherzigkeit 14w. 78 Vgl. Waaijman, Spiritualiteit, 89. Waaijman baseert zich etymologisch op Stoebe en Kronholm en vermeld dat de connotatieve nabijheid tussen beide woorden door hun grote klankovereenkomst onomstreden is. 79 Vgl Wulf, Een antropologie van de christelijke ethiek, 76: Het Hebreeuws verbindt ook welwillendheid, goedheid en ontferming. 80 Vgl. http://en.wikipedia.org/wiki/Compassion. Vgl. http://www.etymologiebank.nl/trefwoord/barmhartig. Beide voor het laatst geraadpleegd op 3 maart 2014

zijn schepsel lief heeft, rechtvaardig is en bevrijdt naar nieuw leven. 81 In de christelijke traditie wordt opgeroepen om de lichamelijke werken van barmhartigheid in het dagelijks leven gestalte te geven.82

Volgens Lukas83 vloeit het doen van werken van barmhartigheid rechtstreeks voort uit Gods barmhartigheid.84 Een voorbeeld hiervan staat in psalm 147: 'God heelt hun hart, dat gebroken is, God verbindt hun wonden.' 85 Waaijman stelt dat barmhartigheid van de mens direct voortkomt uit het godsbesef of een verlichtingservaring. Daden van barmhartigheid komen volgens hem voort uit een ervaring van onvoorwaardelijke liefde en eenheid. Barmhartigheid heeft grote invloed op de mentaliteit en de handelwijze van de mens. 86 Barmhartigheid is een pure vorm en bewijs van naastenliefde zoals dit in de bijbel en in de traditie zijn plaats heeft. Het komt tot uitdrukking in hem die barmhartigheid bewijst, zoals bijvoorbeeld in de gelijkenis van de Barmhartige Samaritaan. 87 Naastenliefde is een zaak voor allen en voor ieder op zijn eigen wijze. Ook de apostel Petrus wijst op het belang van naastenliefde.88 In zijn eerste brief roept hij op om zorgen bij God neer te leggen, omdat God volgens Petrus hart heeft voor de mens. 89 Een andere voorbeeld van barmhartigheid in het Nieuwe Testament is de kracht van de onvoorwaardelijke liefde en ongeremdheid van Maria bij het kruis op het moment dat haar Zoon de geest geeft. 90 Een ander voorbeeld dat Johannes van het Kruis ook noemt is het voorbeeld van Maria Magdalena die Jezus' voeten zalfde en afdroogde met haar haren. 91

Johannes van het Kruis verwijst in 'Mystieke Werken' naar bijbelteksten die Gods barmhartigheid beschrijven. Hij zegt dat het lijden van de Nacht en de weeën geen zaken zijn 81 Lexikon für Theologie und Kirche, Barmherzigkeit 14w. 82 Concreet in Matteüs 25,31-46. Vgl. Lexikon für Theologie und Kirche, Barmherzigkeit, 14w.: De werken van barmhartigheid zijn: hongerigen te eten geven, dorstigen te drinken geven, vreemden opnemen, naakten kleden, zieken bezoeken, gevangenen bevrijden en doden begraven. 83 Vgl. Lukas 6:36 84 Vgl. Lexikon für Theologie und Kirche, Werke der Barmherzigkeit 1098w: 'Wees barmhartig, zoals jullie Vader barmhartig is.' 85 Psalm 147,3 86 Vgl. Waaijman, Spiritualiteit, 326. Omdat barmhartigheid aan bekering vooraf gaat, wordt eerst de rol van diegene die idealiter barmhartigheid toont - in casu de vrouw voor het kind en God voor de mens - uitgewerkt in hoofdstuk vier. 87 Vgl. Lucas 10, 33-34: 'Toen kwam er een Samaritaan langs die op reis was; hij zag hem en was ten diepste met hem begaan. Hij ging naar hem toe, goot olie en wijn op zijn wonden en verbond ze. Toen zette hij hem op zijn eigen rijdier en bracht hem naar een herberg, waar hij hem verder verzorgde.' 88 Vgl. 1 Petrus 4, 8-10 89 Vgl. 1 Petrus 5:7 90 Vgl. Johannes 19: 25-30 91 Vgl. Johannes 12:1-3

waar de mens bezorgd over zou hoeven zijn 92 en dat de mens zelfs de zorgen hierover mag loslaten. Dit zegt Jezus ook in het evangelie van Matteüs. 93 In het Oude Testament zijn er ook vele voorbeelden van barmhartigheid te vinden; God kleedt Adam en Eva terwijl zij naakt zijn, God zorgt voor nageslacht voor Abraham 94 en God begeleidt de uittocht uit Egypte.95 Gods grote barmhartigheid en geduld komt ook in het werk van Stein, Johannes, Teresa en Hildegard veelvuldig terug. 96 Barmhartigheid is ook een belangrijke deugd; niet voor niets wijde Paus Johannes Paulus II zijn tweede encycliek aan dit onderwerp. Hij wijst er op dat barmhartigheid in de leer van de profeten de voornaamste kracht van de liefde aanduidt die de zonde97 en de ontrouw van het uitverkoren volk overwint. 98 Barmhartigheid overwint uiteindelijk de dood.

Barmhartigheid is niet alleen troost, 99 maar houdt ook een spiegel voor zoals geschreven staat in Exodus.100 Troosten, een spiegel voorhouden en pijn meelijden horen bij barmhartigheid. Barmhartigheid laat zo iets van God zelf zien. Deze ervaring kunnen zich al voor doen in de eerste lichamelijke ervaringen namelijk die van de bevalling. Hierin doen moeder en kind beiden een troostervaring op. De troost is daarmee één van de eerste gevoelservaringen van een mens en brengt de essentiële relatie van moeder en kind tot stand. 101

92 In hoofdstuk 4 en 5 wordt dit verder uitgewerkt. 93 Vgl. Matteüs 6:34: 'Maak je dus niet bezorgd over de dag van morgen, want de dag van morgen zal zich wel bezorgd maken over zichzelf.' 94 Vgl. Genesis 21:1-2 95 Vgl. Exodus 12:40-42 96

Praktische naastenliefde is ook voor de genoemde auteurs een toetssteen voor de echtheid van de godservaring. In hoofdstuk 5 wordt dit uitgewerkt. Vgl. Teresa, Innerlijke Burcht 6.10.3: 'Overwegen we de grote barmhartigheid en het geduld, zusters, waar God van getuigt door ons niet onmiddellijk daar beneden te vernietigen.'

Paus Johannes Paulus II zegt in Mulieres Dignitatem H4, art.9 over zonde: 'De zonde bewerkt de breuk van de oorspronkelijke eenheid welke de mens in de staat van oorspronkelijke gerechtigheid genoot: de vereniging met God als bron van de eenheid in het eigen ‘ik’, in de wederzijdse betrekking van de man en de vrouw communio personarum en tenslotte ten opzichte van de buitenwereld, van de natuur.'

Vgl. Dives in misericordia 3.4

99 Vgl. Matteüs 5: 48 'Jullie zullen dus onverdeeld goed zijn, zoals jullie hemelse Vader onverdeeld goed is.' 100

Vgl. Exodus 34:5-7 'De HEER daalde neer in een wolk, kwam bij hem staan en riep de naam HEER uit. De HEER ging hem voorbij en riep: ‘HEER! De HEER is een barmhartige en genadige God, geduldig, groot in liefde en trouw, die goedheid bewijst tot in de duizendste generatie, die misdaden, overtredingen en zonden vergeeft, en een schuldige niet ongestraft laat, maar de misdaden van de vaders straft in hun kinderen en kleinkinderen, in de derde en vierde generatie.’'

101 In hoofdstuk 5 en 6 worden de effecten van een troostervaring verder uitgewerkt.

In de teksten van Jesaja 49,15102 en Jesaja 66,13103 komt de ervaring van een kind dat getroost wordt door de moeder terug. In deze teksten worden tevens beelden van God als trooster zichtbaar.104 Een troostervaring is een ervaring van 'het zijn' bij de ander in liefde zodat de liefde wonden heelt. De ontmoeting van de mens in het diepst van zijn verdriet geeft ruimte aan hem die verdriet heeft, en dit wordt daardoor voor hem een ervaring van troost.105 Als iemand ervaart dat hij zijn pijn niet alleen hoeft te dragen, zal hij moed vatten om zijn weg te vervolgen, zoals naar voren komt in het beeld van de geslagen man die door de Samaritaan op de ezel naar de herberg werd gedragen. 106 Troost komt voort uit de moederschoot, uit barmhartigheid, en is een ervaring en een naam van God. 107 Barmhartigheid vraagt van de mens om God op de eerste plaats te zetten, zoals in het evangelie van Matteüs108 geschreven staat.109 Een troostervaring werkt bevrijdend en de mens is daarvoor afhankelijk van de ander omdat de mens zichzelf niet kan bevrijden. 110

God die als liefde tot de mens komt, opent de mens. Volgens Bouwman 111 ervaart de mens dit als een omhelzing en ontsluit God zichzelf als moederliefde. 112 God nodigt uit tot leven en in de relatie die tot stand komt vanuit God kan de mens zichzelf worden en zo kan het besef van zondig zijn doorbreken. Zondigheid betekent vervreemd zijn van God, niet zichzelf zijn, afgesneden zijn van het beeld en de gelijkenis zoals God de mens bedoeld heeft.113 Als het besef van die zondigheid doorbreekt zal de mens op weg gaan naar herstel.114 Dit herstel hangt samen met nederigheid. Nederigheid, humulitas, betekent bij de 102

Vgl. Jesasja 49,15: 'Zal een vrouw haar zuigeling vergeten, een moeder zich niet erbarmen over het kind van haar schoot? En zelfs als die het zouden vergeten; Ik vergeet u nooit!'

103 Vgl. Jesaja 66,13: 'Zoals een moeder haar kind troost, zo zal Ik u troosten: in Jeruzalem zult u getroost worden.' 104 Vgl. Wulf, Troost - Een naam van God, par. 2.2, geciteerd volgens: Een roos in de lente, 311. 105 Vgl. Wulf, Troost - Een naam van God, par. 1.3, geciteerd volgens: Een roos in de lente, 311. 106 Vgl. Lucas 10: 25-37 107 Vgl. Wulf, Troost - Een naam van God, par. 2.2w, in: Een roos in de lente, 311. 108 Vgl. Matteüs 22: 34-40 'Toen de farizeeën hoorden dat Hij de sadduceeën tot zwijgen had gebracht, kwamen ze bij elkaar en een van hen, een wetgeleerde, vroeg om Hem op de proef te stellen: ‘Meester, wat is het grootste gebod in de wet?’ Jezus zei hem: ‘ U zult de Heer uw God liefhebben met heel uw hart en met heel uw ziel en met heel uw verstand. Dat is het grootste en eerste gebod. Het tweede is daaraan gelijk: U zult uw naaste liefhebben als uzelf. Aan deze twee geboden hangen heel de Wet en de Profeten.' 109 De ander op de eerste plaats zetten komt in de katholieke traditie nadrukkelijk naar voren tijdens de vastenperiode. 110 ander/Ander God komt de mens ook tegemoet via anderen mensen. Overigens wordt in de rabbijnse traditie opgemerkt dat Messias ook de naam Menachem 'Trooster' draagt. Vgl.Riessen, Verder gaan dan Socrates? Over onderwijs, bezieling en innerlijkheid bij Kierkegaard en Levinas, 12: Voor Levinas verwijst dit volgens Riessen naar de belofte dat het werk aan herstel en vrede en gerechtigheid niet de laatste horizon is. De filosofie van Levinas valt buiten de scope van deze thesis, niet te min is het interessant de overeenkomst van betekenissen van God als Trooster verder te bestuderen. 111 Bouwman is wetenschappelijk onderzoeker aan de Universiteit Utrecht en Radboud Universiteit Nijmegen. 112 Vgl. Bouwman, Gods eeuwige moederliefde, 41. 113 In hoofdstuk 5 wordt verder ingegaan op zondigheid. 114 Vgl. Bouwman, Gods eeuwige moederliefde, 41. Zo moet boetevaardigheid naar mijn idee ook worden begrepen. In hoofdstuk 5 wordt verder ingegaan op nederigheid.

grond zijn, buigen naar de aarde. 115 Nederigheid geeft volgens Teresa moed om waarheid onder ogen te komen en daarnaar te handelen. 116 Nederigheid maakt ontvankelijk voor de ander en door deze houding vervult de mens zichzelf niet met alles wat hij heeft en is. Deze houding komt terug in de grondhoudingen van de moeder: het openstaan voor de ander. Dit wordt in hoofdstuk 4 verder uitgewerkt. Nederigheid zet de ander op de eerste plaats. Dat is een houding die de duivel niet kent, want die wil zelf op de eerste plaats staan.117 Nederigheid kan alleen maar bestaan als het tegenovergestelde, een gezonde trots ook aanwezig is. Het is de kunst om de juiste maat hierin te vinden. De juiste maat wordt ook wel deugd genoemd.118

Barmhartigheid hangt verder samen met de liefde van God zelf. 119 Als de mens in troost liefde ervaart is dat het begin van een nieuw leven, van schepping. In de Hebreeuwse en Latijnse talen komt de verbinding van barmhartigheid met het lichaam terug. 120 In het gunnen, de vertedering en de troost worden de handelingen die uit barmhartigheid voortvloeien zichtbaar. Stein noemt ook nog het onvoorwaardelijk liefhebben en het zichzelf wegschenken als daden die uit barmhartigheid voortvloeien. Zij noemt in dit verband het moederschap en maagdelijkheid als deugd. 121 Stein vindt barmhartigheid terug in beelden van Maria en Christus.122

Handelingen die uit barmhartigheid voortkomen zijn voeden, behoeden, ontvouwen van het leven en het loslaten. Het beeld van voeden wordt in de geestelijke wording begrepen als het geestelijk voeden. De mens wordt gegeven wat hij nodig heeft om zichzelf als beeld en gelijkenis van God terug te vinden. Stein noemt ook als eigenschap van de vrouw de mogelijkheid de mens te behoeden. Dit hangt samen met het beschermen en dragen van een levend wezen. Bovendien is het uniek aan de vrouw dat zij in staat is met haar lichaam de ander te voeden. Ook het talent om het leven te ontvouwen en het loslaten zijn verbonden met het lichaam van de vrouw. Het gezamelijk zoeken naar zin, bestemming en 115 Vgl. Bouwman, Gods eeuwige moederliefde, 43. 116 Vgl. Wulf, Een antropologie van de christelijke ethiek, 76. 117 Vgl. Bouwman, Gods eeuwige moederliefde, 43. 118 Vgl. Wulf, Een antropologie van de christelijke ethiek, 76. 119 Het neerdalen om de relatie tussen God en mens te herstellen is immers een daad van barmhartigheid en zo kan de menswording van God ook worden begrepen. 120 De verbinding tussen lichaam en ziel komt ook in deze thesis ook terug bij de genoemde theologische auteurs. 121 Vgl. Wulf, Edith Stein en haar visie op de vrouw, 133: Bij maagdelijkheid doelt zij op het zichzelf bewaren. 122 Vgl. Wulf, Edith Stein en haar visie op de vrouw, 135.

de diepgang horen daarbij. EĂŠn van de opdrachten voor de vrouw is het loslaten van de mens, omdat gerespecteerd moet worden dat iedereen een eigen identiteit heeft en zijn eigen weg gaat.123 Voor de vrouw is het mogelijk een ervaring op te doen in de handelingen die uit barmhartigheid voortkomen, namelijk in een zwangerschap en bevalling van een kind. In hoofdstuk vier wordt vanuit het begrip barmhartigheid een idee van spiritueel moederschap aangereikt waarbij deze thema's aan de orde komen. Vervolgens wordt in hoofdstuk vijf beschreven hoe een ervaring van barmhartigheid kan leiden tot verlossing.

123 Vgl. Wulf, Edith Stein en haar visie op de vrouw, 133: 'Zij hebben de neiging vast te houden aan dingen en mensen.'

Moederschap

Uit barmhartigheid komen daden voort, die we ook zien in de ideale grondhoudingen van de moeder.124 De daden zijn er steeds op gericht om aan de heelheid van de mens recht te doen. Barmhartigheid als ideale grondhouding van de vrouw en Steins visie op de vrouw vormen een fundament voor de bespreking van beelden van de rol van de moeder die in dit hoofdstuk aan de orde komen. De vrouw is vanuit zichzelf door haar natuur en bestemming idealiter wijds, stil, warm, zuiver, in zich gesloten en van zichzelf leeg. Bovendien is zij heerser over zichzelf.125 Twee grondtrekken van de vrouw die Stein noemt zijn moeder en maagd.126 Aan de hand van beelden van zwangerschap en geboorte en beelden van God als moeder, zoals in het werk van de gekozen auteurs naar voren komen, komen grondhoudingen aan het licht die samenhangen met het ontvangen, het voeden, het behouden en het ontvouwen van het leven en het loslaten van de mens.

In dit hoofdstuk wordt ingegaan op twee vragen: â&#x20AC;˘

Waar worden overeenkomsten tussen beelden van natuurlijke geboorte en de geestelijke wording zoals deze bij Stein en de andere gekozen auteurs zijn beschreven zichtbaar?

â&#x20AC;˘

Waar komen de ethische grondhoudingen van de moeder naar voren bij de natuurlijke geboorte en de geestelijke wording?

Om deze vragen te beantwoorden, wordt eerst per fase van zwangerschap en geboorte 127 de rol van de moeder uitgewerkt waarna beelden van God als moeder bij geestelijke wording aan de orde komen.

4.1 Openstaan voor nieuw leven

De conceptie en de rol van de moeder komen in deze paragraaf aan bod. Eerst wordt in paragraaf 4.1.1. de rol van de moeder bij conceptie in lichamelijke zin besproken waarna 124 ook werken van Barmhartigheid genoemd 125 Vgl. Stein, Die Frau, Fragestellungen und Reflexionen. 33w. Dit schreef Stein in 1930 . 126 Vgl. Wulf, Edith Stein en haar visie op de vrouw, 133. 127 De lichamelijke stadia zijn conceptie, zwangerschap, ontzwangering, bevalling en geboorte. Deze zijn beschreven in hoofdstuk 2.

in paragraaf 4.1.2. wordt ingegaan op de grondhoudingen van de moeder zoals Stein deze beschreven heeft. Vervolgens komen beelden van God als moeder zoals die zijn aangetroffen bij Teresa, Johannes en Hildegard aan de orde in paragraaf 4.1.3.

4.1.1

Begin van de zwangerschap

Open staan om een verbinding aan te gaan is een voorwaarde. Bij een zwangere komt deze grondhouding ook terug. Het aanvaard worden door de aanstaande moeder is de eerste stap van wording in het nieuwe leven. 128 Haar lichaam moet instemmen met het idee dat er niet alleen in de buitenwereld maar ook in haar lichaam een expliciet beroep op haar gedaan wordt. De gevoelens van vrouwen die net zwanger zijn ten opzichte van het kind dat zij met zich meedragen, variĂŤren dan ook vaak sterk. 129

Voor het berekenen van de tijd van de zwangerschap wordt uitgegaan van de eerste dag van de laatste menstruatie.130 Vanaf dat moment wordt er in de baarmoeder ruimte gemaakt voor de vrucht. Een zwangerschap begint met conceptie van de vrucht. Na de conceptie vindt de innesteling plaats. Het kan het vier tot acht dagen duren voordat dit gebeurt. De baarmoeder accepteert de bevruchte eicel zodat die zich kan innestelen in de baarmoeder.131 Lichamelijke veranderingen zijn tekens van zwangerschap, zoals bijvoorbeeld misselijkheid. Door de tekens wordt de vrouw zich bewust van de conceptie en de innesteling die heeft plaatsgevonden. Een zwangerschap is extra belastend voor het hart van de zwangere.132 Idealiter creĂŤert de moeder een klimaat van verwelkoming en dit heeft grote invloed op de hechting van het kind aan het lichaam van de moeder. Het zal de affectieve veiligheid vergroten of verkleinen, versterken of ondermijnen. 133 De ontwikkelingen in de eerste fase van de zwangerschap of zelfs daarvoor zijn wezenlijk voor de ontwikkeling van het kind.134 Verloskundigen wijzen er op dat het belangrijk is dat een vrouw die 128 In hoofdstuk vijf wordt de wording van de ziel besproken. 129 Vgl. Raphael- Leff, Psychological Processes of Childbearing, 62w. Vgl. Prins, Praktische verloskunde, 72: Aanstaande ouders maken rondom zwangerschap en geboorte grote veranderingen mee op lichamelijk, psychologisch en sociaal gebied. Vreugde en zorg en onzekerheid over de gezondheid van de baby wisselen elkaar af. De overgang voor de ouders naar een nieuwe identiteit en rol vraagt van hen de nodige aanpassingen op emotioneel en sociaal gebied. 130 Vgl. Smulders, Veilig Zwanger, 23. en http://nl.wikipedia.org/wiki/Zwanger, geraadpleegd op 24/6/2014 131 Vgl. Smulders, Veilig Zwanger, 30. 132 Vgl. Prins, Praktische verloskunde, 61. Ik kom hier later op terug. 133 Vgl. Verdult, De competente foetus en baby: op weg naar hechting, 4. 134 Vgl. Onderzoeken wijzen uit dat oorzaken van aangeboren afwijkingen, vroeggeboorte, foetale groeivertraging en zelfs vroegtijdig overlijden van de foetus in die fase zijn oorzaak vindt. In: Prins, Praktische Verloskunde, 27.

zwanger is of wil worden gezondheidsbevorderende maatregelen neemt, zoals het eten van gezonde voeding en het vermijden van risicohoudend gedrag en situaties. 135 Openstaan voor nieuw leven gaat samen met gezond leven, goede voeding en leven zonder onnodige risico's voor lichaam en geest.

4.1.2

De barmhartigheid van God

De bestemming van de vrouw is drievoudig volgens Stein; ze is spiegel van God, ze zorgt voor nakomelingen en beheert de aarde. De primaire roeping van een vrouw is volgens Stein het voortbrengen en opvoeden van de kinderen en de rol van de man is het gezin te beschermen.136 In het gezinsleven krijgt het streven naar heelheid en beslotenheid vorm.137 Het lichaam van de vrouw is gemaakt om één te worden met de ander en nieuw mensenleven te dragen. Hier hangt ook de oorspronkelijke bestemming van de vrouw mee samen; zij is metgezel en moeder. De vrouw is er op gericht voor anderen een toevluchtsoord en thuishaven te zijn. De ziel van de vrouw is volgens Stein ook als zodanig gevormd en zij vindt aanwijzingen hiervoor in het scheppingsverhaal. Eva betekent moeder van alle levenden.138 Stein ziet in Eva dat de vrouw met haar lichaam kan bijdragen aan de totstandkoming van het Gods Rijk, zoals Eva de moeder was van God.

De roeping van de vrouw hangt samen met dienstbaar zijn aan het leven. 139 Het ideaalbeeld van de vrouwelijke ziel geeft een mogelijkheid te denken over beelden van God als moeder.140 Stein refereert aan de leegheid en de ruimte voor nieuw leven die in een vrouw is. In hoofdstuk 3 is dit begrip bij de uiteenzetting van het begrip barmhartigheid aan de orde gekomen. De leegheid hangt nauw samen met haar natuurlijke verlangen. Het natuurlijke verlangen van de vrouw is volgens Stein om zich helemaal over te geven en zij refereert naar het volgende gebed: 'O, Herr Gott, nimm mich auch von mir und gib mich

135 Vgl. Prins, Praktische verloskunde, 28. 136 Vgl. Stein, Die Frau, Fragestellungen und Reflexionen, 90. Deze opmerkingen maakte zij in 1932, een tijd waarin rechten van de vrouw nog in de kinderschoenen stonden. 137 Vgl. Wulf, Edith Stein en haar visie op de vrouw, 132. Vgl. Stein, Der Eigenwert der Frau, 8. 138 Stein bespreekt de rol van de vrouw en de man in het scheppingsverhaal en merkt daarbij op: 'Der Gottessohn wählte nicht den gewöhnlichen Weg der menschlichen Fortplfanzung, um Menschensohn zu werden. Liegt darin nicht ein Hinweis auf den Makel, der an diesem Weg von der 1. Sünde her haftet und der erst im Gnadenreich getilgt werden konnte? Zugleich ein Hinweis auf den Adel der Mutterschaft als den reinsten und höchsten Verbinding von Menschen?' Stein, Die Frau, 61. 139 Vgl. Wulf, Edith Stein en haar visie op de vrouw, 133. 140 Vgl. Stein, Die Frau, Fragenstellungen und Reflexionen, 34.

ganz zu eigen Dir.'141 Volgens Stein is de vrouwelijke ziel in de basis donker; het is de goddelijke liefde die haar verlicht.142

De beschrijving over het wezen van de vrouw geeft richting aan de ideale grondhoudingen die voor het spirituele moederschap van belang zijn. Het is belangrijk dat de geestelijk begeleider ruimte maakt voor de ander en dat zij een dienende houding heeft. Daar komt bij dat zij zichzelf niet verliest maar zich bewust is van de relatie die zij aangaat. Om de relatie mogelijk te maken creĂŤert zij een veilige ruimte voor de ander. Zij voedt zich met geestelijk voedsel dat afgestemd is op de persoon die ze begeleidt. Deze grondhoudingen zagen we in de fasen van natuurlijke geboorte en we vinden ze terug geestelijke wording. De basis voor de grondhoudingen van de moeder worden gevonden in beelden van God als moeder.

4.1.3

Acceptatie en aanname

Stein noemt als grondhouding: het leeg zijn voor overgave aan nieuw leven. Het ontvangen van het kind betekent voor de moeder een bekering naar het innerlijke leven. Die beweging gaat gepaard met ontvangen, beschermen en voeden. Voordat er nieuw leven kan komen is de ruimte schoon en leeg. In lichamelijke zin spreken we van menstruatie. Het bloeden maakt de weg vrij voor nieuw leven. 143 Deze paragraaf gaat over God en de genoemde bewegingen van God zoals deze zichtbaar zijn en in de bijgetrokken bronnen worden besproken.

Op het moment dat de mens het roepen van God hoort, wordt hij opnieuw met God verbonden. God biedt de mens een veilige plaats aan en vormt hem. Het vormen krijgt gestalte door het ervaren van innerlijke samenhang en bescherming. Uit zichzelf is de mens niets, God vormt zo de mens van niet-zijn naar zijn. 144 De psalmist zegt: 'U hebt mijn nieren geschapen, mij samengevlochten in mijn moeders schoot. Dank voor het ontzagwek141 Nikolas van de FlĂźe (1417-1487), geciteerd volgens Stein, Die Frau, Fragenstellungen und Reflexionen, 35. 142 Vgl. Stein, Die Frau, Fragestellungen und Reflexionen, 36. Vgl. Stein, Die Frau, Fragenstellungen und Reflexionen, 119. De dragende grond van opvoeding is volgens Stein liefde. De beste opvoeding is volgens haar het levende voorbeeld te zijn, zonder dat belerende woorden nutteloos blijven. Stein stelt de voorbeeldfunctie boven het belerende woord. 143 Ook bij de bevalling is er bloedverlies en komt er ruimte voor nieuw leven. Ik kom hier later op terug. 144 Vgl. Waaijman, Spiritualiteit, 454w.

kend wonder dat ik ben, voor het wonder van uw werken; hoe ga ik U ter harte. Mijn gebeente had voor U geen geheimen toen ik in het verborgen werd gemaakt, werd samengeweven in de diepten van de aarde. Ik was nog vormloos, maar uw oog zag mij; al mijn dagen stonden in uw boekrol gegrift, gevormd en wel, maar nog niet ĂŠĂŠn was begonnen.' 145 In deze psalm komt de rol van God als schepper naar voren, wiens oog gericht is op de ziel. Voor zowel God als de ziel treden significante veranderingen op in het leven als de ziel zich bewust wordt van Gods liefde. Het roepen van God vindt gehoor. Het zoeken en roepen zijn grondhoudingen van God. Loslaten van zichzelf is te volbrengen door de kracht en de warmte die de liefde van God in het donker geeft. 146 Wanneer de ziel zich definitief tot zijn dienst bekeert, dat wil zeggen doen waartoe zij geroepen is, dan zal God de mens geestelijk voeden en met geschenken overladen. Johannes vergelijkt in Donkere Nacht die houding van God met een liefhebbende moeder die een zwak kind voedt en verzorgt.147

De beweging van God naar de mens toe komt in het werk van Teresa ook naar voren en zij noemt ook de barmhartigheid van God als het eerste kenmerk. De goedheid en barmhartigheid van God zijn zo groot dat Hij het steeds waardeert als de mens hem toch liefheeft en zijn gezelschap zoekt te midden van de dagelijkse zaken, de genoegens en het jagen van de wereld om hem heen. Ook waardeert Hij het zeer als de mens weer opstaat als hij in zonde is gevallen.148 God verlangt er naar de ziel bij Zich te nemen en probeert volgens Teresa door zacht te fluiten zijn stem herkenbaar te maken. Zijn geluid is echter zo krachtig dat de ziel uiterlijke zaken waaraan ze verbonden was verlaat en de burcht binnentreedt.149 God laat zich niet direct kennen. Het kennen, bekijken en herkennen van God en in Zijn dienst staan is volgens Teresa mogelijk door het overdenken van beelden van de dood die Christus voor de mensen onderging. 150 God zal zich laten kennen, maar God die de mens komt genezen zal komen wanneer Hij het wil. 151 God blijft dus onzichtbaar. Daarover zegt Teresa dat God zijn eigen redenen heeft om zijn geheimen verborgen te houden, maar dat God geeft wat het beste is voor de mens.152 145 Psalm 139, 13w. 146 Vgl.Johannes DN I 1.2, 832. 147 Vgl. Johannes DN I 1.2, 832. 148 Vgl. Teresa, Innerlijke Burcht 2.2 In zonde vallen: doen waartoe de mens niet geroepen is. 149 Vgl. Teresa, Innerlijke Burcht 4.3.2 150 Vgl. Teresa, Innerlijke Burcht 2.11 151 Vgl. Teresa, Innerlijke Burcht 3.2.6 152 Vgl. Teresa, Innerlijke Burcht 3.2.11

Het beeld van de moeder die open staat om zwanger te raken is een aanwijzing voor de beweging van God die zich ontfermt over de mens. De beweging naar de mens toe door neer te dalen, open te staan en de mens te ontvangen is een beeld dat terugkomt in het beeld van Christus die naar de wereld is gekomen. 153 God aanvaardt de mens zoals hij is, terwijl Hij zelf verborgen blijft.

4.1.4

God, de onzichtbare bescherming

Het gaat in de spiritualiteit erom het oorspronkelijke beeld van God te hervinden, en in de Christelijke spiritualiteit gaat het om het inoefenen van Christus' leven. Het inoefenen vindt plaats met lichaam en geest. Bij het schouwen van God laat de mens de activiteit van de zintuigen en het verstand en de tastbare en onzichtbare dingen uiteindelijk achter. Dionysius adviseert, net als Johannes, om God te leren kennen langs de weg van het niet-weten opdat hij zo ĂŠĂŠn wordt met God die boven alle kennis en ieder wezen is. 154 In deze paragraaf wordt ingegaan op de rol van herinnering in het geestelijk leven. Langs de weg van het niet-weten wordt de herinnering aan God zichtbaar. Beelden van God die in dit kader aan het licht komen bij Teresa, Johannes en Hildegard komen op achtereenvolgend aan de orde.

Wat God is, is niet in woorden te vatten en kan daarom met geen beeld of kennis die de vermogens van de ziel zou kunnen begrijpen vergeleken worden. 155 Voor de mens is God niet te begrijpen en ontoegankelijk. 156 Het beeld van een moeder die tijdens de zwangerschap onzichtbaar is voor het kind is een beeld dat kan bijdragen iets van God als moeder te begrijpen. De moeder kan worden ervaren door de geborgenheid, de warmte en het voedsel dat zij toedient. God laat volgens Stein en Johannes 'herinneringen' achter in de ziel van de mens. De eerste herinnering van de mens is de relatie met zijn vader en moe-

153 Dit wordt in de Christelijke traditie gevierd met Kerst. 154 Vgl. Bovenatura, De weg die de geest naar God voert, 159: 'Want alleen wanneer u uzelf en alle andere dingen uitrijst in de onmeetbare en aan alles ontstegen vervoering van een zuivere geest, zult u, alles verlatend en los van alles, opstijgen naar de bovenwezenlijke straling van de goddelijke duisternis. ' 155 Vgl. Stein, Wetenschap van het Kruis, 99. 156 Vgl. Stein, Wetenschap van het Kruis, 106.

der. Stein gaat verder en zegt dat herinneringen, zoals aanrakingen, gewaarwordingen zijn van de vereniging met God. Liefde is volgens Stein de diepste herinnering. 157

In de analyse van Johannes van het Kruis schrijft Stein dat zij leest dat het geheugen beelden en zuivere geestelijke mededelingen bewaart en dat de ziel zich die kan herinneren wanneer ze wil.158 Het gaat om kennis van ongeschapen volmaaktheden of van geschapen dingen. Die laatste kunnen worden opgeroepen om de liefde op te wekken. Beide laten een beeld, een vorm of een begrip van geestelijke aard achter in de ziel. 159 Volgens Johannes zijn dit al aanrakingen en gewaarwordingen van de vereniging met God. God leidt de ziel naar Hem langs die kennis.160 Zo verwijzen herinneringen naar de aanwezigheid van een onzichtbare God.

Aanvaarding van de mens zonder zichzelf zichtbaar te maken is een beeld van God dat Johannes naar voren brengt. Hij schrijft in Donkere Nacht dat 'God de ziel geestelijk zal voeden en met geschenken overladen zoals een moeder doet met een zwak kindje. Het kind wordt verwarmd aan haar borst en ze laat het genieten van lekkere melk en licht en zoet voedsel. Verder draagt zij het op de arm en streelt zij het kind.' 161 Zo handelt God ook als de ziel God onvoorwaardelijk heeft aanvaard. Johannes beschouwt de wijze waarop de ziel in de nacht wordt geplaatst als genade van God, die hij vergelijkt met een liefdevolle moeder. In de eerste strofe van het gedicht Donkere Nacht beschrijft Johannes hoe het huis reeds lag te slapen. In die strofe komt de onwetendheid van de ziel over de liefde van God terug.162

In het visioen van de drie-ene God van Hildegard komt de aanvaarding van de ziel door God ook ter sprake. Zij ervaart een levend licht in dit visioen dat naar haar toe komt en haar opent voor de geheimen van God. 163 Volgens Hildegard is het Gods Moederliefde die 157 Vgl. Stein, Wetenschap van het Kruis, 102. 158 Vgl.Johannes van het Kruis, Bestijging III 14.1, 607. 159 Vgl. Stein, Wetenschap van het Kruis, 102. 160 Vgl. Johannes, Bestijging III 14.2, 608. Vgl.: Johannes DN I 13.15, 871w: 'Door deze beschouwing (Johannes doelt hier op de weg van de verlichting) voedt en verkwikt God uit Zichzelf de ziel, zonder dat de ziel zelf redeneert of op actieve wijze helpt.' 161 Johannes, DN 1.1.1, 828. 162 Vgl. Johannes, DN 1.1.1., 828 163 Vgl. Bouwman, Gods eeuwige moederliefde, 19. Vgl. Hildegard, Der Erlöser 1.2.,105. 'Und ich hörte aus dem erwähnten lebendigen Feuer eine Stimme zu mir sagen: 'O elendes iridisch Geschöpf (terra), als Frau unerfahren in jedwelder Kenntnis fleischlicher Gelehrsamkeit, um die Schriften mit philosophischem Verstand zu lesen; du bist vielmehr nur vor meinem Licht getroffen, das dich im Innern wie die glühende Sonne mit ihrem Brand entflammt (tangit)'

als een zwangere een verbintenis aan gaat met de mens, opdat het leven dat gewekt is, voldragen wordt.164 In het werk van Hildegard komt naar voren dat God met de mens bewogen is, zoals een moeder bewogen is met haar kind. Dit is volgens Bouwman de stuwende kracht van verlangen van de ziel. 165 Het is God zelf die in liefde het verlangen naar Gods barmhartigheid aanwakkert. Volgens Hildegard bevrijdt de moederliefde van God de mens uit de duisternis.166

4.2 Dragen

In deze paragraaf wordt ingegaan op de groei van een embryo van conceptie tot aan de laatste weken voor de bevalling en de gevolgen daarvan voor de moeder. Zowel de moeder als het kind maken een groei door in deze periode, die uniek is aan het menselijke leven. Voor de moeder staat de overgave aan deze ontwikkeling centraal, zij draagt en voedt het kind. De lichamelijke gevolgen van zwangerschap voor de moeder worden eerst besproken. In paragraaf 4.2.2 worden daarna beelden uit het geestelijk leven die hiermee samenhangen en bij Stein zijn aangetroffen, besproken. Beelden van God als dragende grond zoals deze beschreven zijn door Johannes, Teresa en Hildegard komen tot slot in paragraaf 4.2.3 aan bod.

4.2.1

Natuurlijke zwangerschap

Een zwangerschap duurt gemiddeld negen kalendermaanden. 167 Met het zwanger-zijn treden er enorme veranderingen op in het lichaam van de vrouw; nooit waren er zoveel hormonen actief en de zintuiglijke waarnemingen van smaak, reuk en geluid worden ten opzicht van de periode voor de zwangerschap anders ervaren. Een vrouw wordt bovendien gevoeliger.168 De moeder draagt het kind nog voordat zij zich daar bewust van is. De eer-

164 Vgl.Bouwman, Gods eeuwige moederliefde, 47. 165 Vgl. Bouwman, Gods eeuwige moederliefde, 43. 166 Mits de mens zich overgeeft aan die liefde. Vgl. Bouwman, Gods eeuwige moederliefde, 41. Hildegard noemt dit 'dilectio'. 167 Vgl. Prins, Praktische Verloskunde, 59: 'Dit zijn tien maanmaandagen van 28 dagen, veertig weken of 280 dagen. ' 168 Een bekend voorbeeld is de veranderende smaak van koffie. Vgl. Smulders Veilig Zwanger, 33w.

ste maanden van de zwangerschap worden er hormonen geproduceerd die ervoor zorgen dat de zwangerschap in stand blijft.169

De gevoelens van de moeder tijdens de zwangerschap zijn van grote betekenis en hebben grote invloed op de hechtingsrelatie tussen de moeder en de foetus, de ontwikkeling van de hersenen en het functioneren van het kind op latere leeftijd. De positieve gevoelens, zoals liefde, aandacht, verbondenheid werken bevorderend op de ontwikkeling van het kind. De manier waarop de prenatale hechting verloopt, heeft een levenslang effect op het kind en de relatie met zijn moeder. 170 De invloed van de houding van de moeder tegenover het kind is de belangrijkste factor in het leven van het ongeboren kind. Voor het kind is de moeder de enige van wie het afhankelijk is met betrekking tot bescherming en voedsel en zij is het meest in staat door te dringen tot de psyche van het ongeboren kind. 171 De relatie tussen moeder en kind krijgt gedurende de zwangerschap verder gestalte en na zestien weken treden er belangrijke veranderingen op. Het lichaam van de vrouw wordt dan slapper en weker, dit wordt veroorzaakt door veranderingen in de hormoonhuishouding. 172 Er is ruim interactie tussen moeder en kind, maar de eerste keer dat de moeder een duidelijk signaal krijgt van het kind is meestal pas na enkele weken. De tijd van het kind in de 173

baarmoeder is een andere dan het dagen nachtritme van de moeder. 174 Tussen de twintigste en vierentwintigste week kan de vrouw voor het eerst het kind bewust voelen bewegen. Aan het eind van de zwangerschap wordt een goede band tussen moeder en kind gestimuleerd door de oxytocinespiegel.175

De houding en gevoelens van de vrouw hebben grote invloed op het kind en het behoort tot de ideale grondhoudingen dat de moeder aandacht schenkt aan haar gevoelsleven, dat zij zich naar het kind toe wendt en zich afsluit van de buitenwereld. 176 De moeder, die het nieuwe leven in zich draagt, leert via het kind te luisteren naar haar lichaam, waarbij de 169 Met name Humaan choriongonadotrofine (HCG) Vgl. Smulders, Veilig Zwanger, 34. 170 Vgl. Verdult, De competente foetus en baby: op weg naar hechting, 7. 171 Het kind kan zichzelf al zeer gewenst ervaren, maar ook kunnen de gevoelens van de moeder als een bedreiging van zijn bestaan worden ervaren. Vgl. Verdult, Waar gezondheid begint, 9-10.'Heel het functioneren van de foetus is afgestemd op het in stand houden van de levensnoodzakelijke symbiose met zijn moeder, die hem het leven schenkt. De affectieve band tussen moeder en kind is bepalend voor de ontwikkeling van onder andere hersenstructuren en hersenfuncties en is bepalend voor de intellectuele, sociale en affectieve ontwikkeling van haar (prenatale) kind.' 172 Het zwangerschapshormoon progesteron wordt dominant. Vgl. Smulders, Veilig Zwanger, 74. 173 Vanaf de 16e week kunnen bewegingen worden waargenomen door de vrouw. Vgl. Smulders, Veilig Zwanger, 102. 174 Rond middernacht zijn baby's het meest actief. Vgl. Smulders, Veilig Zwanger, 102w. 175 Vgl. Swaab, Wij zijn ons brein, 40. 176 Dit wordt door Smulders moederinstinct genoemd. Vgl. Smulders, Veilig Zwanger, 110.

zintuigen een belangrijke rol spelen. De lichamelijke veranderingen vragen extra energie en de ideale houding van de vrouw is dan ook dat zij meer rust neemt. 177 Het kind richt zich in de baarmoeder volledig op de relatie met de moeder en deze afhankelijkheid brengt een grote verantwoordelijkheid voor de moeder met zich mee. De relatie moeder en kind vraagt van de moeder dat zij haar grenzen afbakent, opdat het kind kan terugvallen op de moeder. De ideale grondhoudingen van de aanstaande moeder komen bij de bespreking van beelden van God terug.

4.2.2

Dragende rol van de geestelijke moeder

Moeder zijn en worden betekent het leven verwekken, voeden, behoeden en ontvouwen.178 Dit beperkt zich niet tot het gezin. Het moederschap is volgens Stein een natuurlijk en bovennatuurlijk beroep.179 Een vrouw kan overal en voor iedereen moeder zijn en is dan ook geroepen om anderen in te wijden in het lichamelijke en geestelijke leven en zodoende mensen te helpen als Gods kinderen te zijn. De basis hiervoor wordt gevonden 180

in het bijbelboek Genesis, waarin staat dat de vrouw op de wereld is opdat de mens niet alleen is, 'zij is de hulp die bij hem past.'

181

In hoofdstuk 2 is opgemerkt dat wat zich openbaart in het lichaam zich ook in de ziel voordoet. Gehoorzaamheid en onderdanigheid zijn kenmerken die samenhangen met nederigheid en deze zijn door Stein beschreven als eigenschappen van de ziel van de vrouw. 182 Onderdanigheid brengt met zich mee dat de moeder luistert naar wat zich in het leven voordoet en daar naar handelt. De moeder kan zelfs het kind hoger achten dan zichzelf, waardoor zij zichzelf niet op de eerste plaats zet. Het kind richt zich in de baarmoeder volledig op de relatie met de moeder en onderdanigheid past bij de ideale grondhoudingen van een zwangere vrouw. Zij zet het kind op de eerste plaats. De afhankelijk van het kind brengt een grote verantwoordelijkheid voor de moeder met zich mee. Zij moet de grenzen

177 Vgl. Smulders, Veilig Zwanger, 37. 178 Vgl. Stein, Die Frau, Fragestellungen und Reflexionen, 54. 179 Vgl. Stein, Die Frau, Fragestellungen und Reflexionen, 53. 180 Vgl. Stein, Die Frau, Fragestellungen und Reflexionen, 50. 181 Genesis 2: 20-25 182 Onderdanigheid en gehoorzaamheid aan God betekent dat de ziel zich over wil geven zonder daar voor zichzelf voldoening in te zoeken. Vgl. Stein, Wetenschap van het Kruis, 63.

van de relatie afbakenen en bewaken en de ruimte waar mogelijkheden tot groei van het kind zich aandienen, zichtbaar maken.

4.2.3

God draagt, beschermt en voedt

Voltooiing door God van wat, in het eerste stadium van de relatie door Johannes de actieve nacht genoemd, is mogelijk door het zoeken van God naar de ziel en overgave van de ziel aan God. Johannes illustreert dit met het beeld van God die de ziel voedt met geestelijke melk die zoet en smakelijk is. In het beeld van de passieve nacht komt naar voren 183

dat God de ziel bij hand neemt, haar handelen activeert en het tot voltooiing laat komen.

184

Volgens Stein neemt God de ruimte om de ziel te reinigen, hoop en liefde te vermeerderen185 en zorgt God ervoor dat de zinnen zich onderwerpen aan de geest. 186 God doet dit opdat de mens weer wordt zoals bedoeld is: Zijn beeld en gelijkenis.

187

Johannes vergelijkt de wijze waarop God het leven draagt met een moeder die haar kind voedt.188 In de visioenen van Hildegard komen beelden van God als moeder terug en hierin zijn ook beelden van een moeder die haar kind draagt zichtbaar. Barmhartigheid, als neerdalende beweging naar de mens toe komt bij Hildegard nadrukkelijk naar voren. In Scivias van Hildegard komt in het Trinitasvisioen naar voren dat God zelf een houding van nederigheid en overgave had toen Zijn Zoon naar de wereld werd gezonden, opdat de mens tot leven zou worden gewekt. Daarbij stelt zij Gods liefde als eeuwige moederliefde voor. Het initiatief voor omvorming naar Zijn beeld en gelijkenis komt volgens Hildegard van God en dit staat ook in 1 Johannes 4:7-12.190 Hildegard vergelijkt de wijze waarop 189

183 Vgl. Johannes, DN I 1.2, 832. 184 Vgl. Stein, Wetenschap van het kruis, II, 1c-a, 52. 185 Vgl. Stein, Wetenschap van het Kruis, 119. 186 In de nacht der zinnen. Vgl. Stein, Wetenschap van het kruis, 62. 187 Het is het oorspronkelijke beeld van zichzelf dat een moeder ook in haar kind terug kan zien. Het kind heeft echter wel een eigen identiteit, maar is evengoed een spiegel voor de moeder. 188 Vgl. Johannes, DN I 1.1. 832: 'Op dezelfde wijze handelt Gods genade- die liefdevolle moeder- met de ziel, zodra zij haar door nieuwe gloed en vuur om God te dienen doet herboren worden. Want zij zorgt er voor dat de ziel in alle dingen van God de geestelijke melk zoet en smakelijk vindt zonder enige inspanning van haar kant; en ook dat zij veel genoegen vindt in de geestelijke oefeningen: God geeft haar hier immers de borst van zijn tedere liefde, als was zij een zwak kind.' 189 Vgl. Hildegard, Trinitasvisioen 4, 120.:'Durch den Lebensquell des Wortes kam nĂ¤mlich die umarmende Mutterliebe Gottes zu uns; sie nĂ¤hrte unser Leben, hilft uns in Gefahren und leitet uns- als tiefe und zarte (suavissima)- zur Busse an.' 190 Vgl. 1 Johannes 4: 7-12: 'Geliefden, laten wij elkaar liefhebben, want de liefde komt van God. Iedereen die liefheeft is uit God geboren, en kent God. De mens zonder liefde kent God niet, want God is liefde. En de liefde die God is, is onder ons verschenen doordat Hij zijn enige Zoon in de wereld gezonden heeft, om ons door Hem het leven te brengen. Hierin bestaat de liefde: niet wij hebben God liefgehad, maar Hij heeft ons liefgehad, en Hij heeft zijn Zoon gezonden om onze zonden uit te wissen. Geliefden, als God ons zo heeft liefgehad, moeten ook wij elkaar liefhebben. Nooit heeft iemand God gezien, maar als wij elkaar liefhebben, woont God

God de mens draagt met een moeder die haar vrucht draagt totdat de dagen vervuld zijn. Verder zegt zij dat God een verbintenis aangaat met het leven dat verwekt is. 191 Hildegard noemt de beweging van God naar de mens een vrouwelijke kant van God, omdat God zichzelf totaal beschikbaar stelt.192 God heeft de mens lief nog voordat de mens hem liefheeft193 en hierin komt de onvoorwaardelijkheid van Gods liefde naar voren. 194 Dat God eerst de mens lief heeft komt ook terug bij Hildegard. In haar beelden van God komt de relatie tussen God en de mens via de vrouwelijke lijn tot stand.195

Samenvattend kan gezegd worden dat beelden van zwangere vrouwen en beelden van God als moeder die zich in geestelijke wording aandienen in deze paragraaf als volgt aan de orde zijn gekomen. God draagt het leven in zich en bakent de grenzen van het leven af, zoals een moeder haar kind draagt en de grenzen aangeeft. Een belangrijk verschil tussen beelden van God en een moeder is dat bij de geboorte van een kind sprake is van de wording van twee individuen, terwijl het bij de vereniging tussen God en de ziel uiteindelijk om eenheid gaat.196 Verder krijgt de moeder bij de zwangerschap halverwege een signaal van het kind, terwijl er in het geestelijke leven geen vaste regel is voor het moment waarop de mens antwoord geeft op de roeping van God. Een vrouw die zwanger is wordt weker en gevoeliger, parallellen met beelden van God hieromtrent zijn niet gevonden. 197

4.3 Loslaten

Naar binnen keren is nodig om te komen tot nieuw leven, dat geldt niet alleen voor de ziel, het geldt ook voor aanstaande moeders. De grondhouding die daarbij hoort is dat zij zich concentreert op de binnenwereld. In deze paragraaf wordt ingegaan op de noodzaak van inkeer die samenhangt met loslaten. Eerst worden beelden van de rol van de moeder bij in ons, en is zijn liefde in ons volmaakt geworden.' 191 Vgl. Bouwman, Gods eeuwige moederliefde, 42. 192 Vgl. Bouwman, Gods eeuwige moederliefde, 46. 193 Vgl. Von Bingen, Scivias Trinitasvisioen, 120. Johannes über die Gottesliebe, 4: 'Durch den Lebensquell des Wortes kam nämlich die umarmende Mutterliebe Gottes zu uns; sie nährte unser Leben, hilft uns in Gefahren und leitet uns – als tiefe und zarte (suavissima) Liebe – zur Bube an.' 194 Vgl. 1 Johannes 4: 9-10 195 Zoals een vrouw ruimte maakt en haar kind voedt en beschermt. Hier sluit het beeld van de wereld als Moeder aarde ook bij aan. In deze thesis wordt vanwege de uitgebreidheid niet verder ingegaan op dit onderwerp. 196 In het leven is sprake van twee, na de dood is er sprake van één. 197 Wel kan worden gezegd dat God met de mens begaan is en dat de traditie laat zien dat de kerk steeds nieuwe wegen vindt om haar kinderen te laten groeien en dat de tijd dat ook van haar vraagt.

de natuurlijke geboorte besproken en daarna komen beelden van God als moeder aan de orde.

4.3.1

Natuurlijke geboorte

Verloskundigen raden een zwangere vrouw aan zich terug te trekken uit de buitenwereld en het aantal prikkels sterk te verminderen. Idealiter laat zij het denken steeds meer los en daalt zij af naar haar onbewuste grond. Wat belangrijk is voor het kind komt in een ideale situatie absoluut op de eerste plaats. Het lichaam van de vrouw geeft ook signalen af die de aanstaande moeder kan ervaren wanneer zij er ruimte voor heeft gemaakt. De ideale grondhouding van de vrouw is dat zij tijdens de zwangerschap steeds verder naar binnenkeert.

198

Verloskundigen schrijven dat het succes van een bevalling samenhangt met de

mate waarin een vrouw erin slaagt zich af te sluiten en zich over te geven aan de pijn. 199

Het loslaten van het kind gaat gepaard met het uit handen geven van controle en overgave aan het lichaam dat zich gereedmaakt voor de bevalling en de bijbehorende pijn. 200 De vrijheid van de vrouw maakt dat zij hier toestemming aan kan geven. Zo komt het loslaten van de vrucht goed op gang.201 De laatste dagen van een normale zwangerschap zijn zwaar, waardoor het overgeven aan de bevalling op natuurlijke wijze wordt gestimuleerd.202 In de laatste fase is de vrouw hypergevoelig. Idealiter is zij dan uitsluitend bezig met het creĂŤren van een nieuwe veilige leefomgeving voor haar kind. 203 De grondhoudingen van de moeder die naar voren komen zijn: rust nemen, het terugtrekken naar de binnenwereld, veranderingen toelaten, overgave en loslaten.

4.3.2

Loslaten door de geestelijke moeder

198 Vgl. Smulders, Veilig bevallen, 26w: 'Deze houding is vergelijkbaar met een topsporter die zich voorbereiden op een marathon, maar ook bij dieren zien we dit gedrag terug. Dieren die gaan bevallen trekken zie terug in de beschutting van de kudde of in hun stal.' 199 Vgl. Smulders, Veilig Bevallen, 29. 200 Vgl. Smulders, Veilig Bevallen, 19. 201 De productie van progesteron neemt dan af. Dit hormoon zorgt voor de innesteling van de vrucht en instandhouding van de zwangerschap. Vgl. Smulders, Veilig Bevallen, 24. 202 Vgl. Smulders, Veilig Zwanger, 227w. 203 Vgl. Smulders, Veilig Zwanger, 227w. en Smulders, Veilig Bevallen, 28.

In de grondhouding van de hoogzwangere vrouw komt mogelijk een beeld van God als moeder naar voren. Het loslaten door de moeder is noodzakelijk om ruimte te maken voor een nieuw leven. Beelden van God als moeder met het oog op terugtrekken en loslaten worden in deze paragraaf besproken aan de hand van Steins visie op de vrouw. Loslaten en zichzelf prijsgeven is één van de dingen die vrouwen moeten leren 204 en komt in het leven van de moeder steeds terug.205 Dit kan als een beproeving worden ervaren door de moeder, omdat loslaten samenhangt met het loslaten van macht en overgave aan een andere manier van leven met het kind. 206 Dat is volgens Stein de weg en opgave van de moeder.207

Het loslaten is de laatste fase voor de geboorte en voor het sterven. Veel bijbelteksten gaan over loslaten.208 In beelden van het lijdensverhaal van Jezus wordt het loslaten van God zichtbaar, het moment dat Hij uitroept 'Waarom hebt gij mij verlaten?!' Juist in dit beeld komt terug dat God de mens niet in de steek laat en Jezus Christus op het moment dat Hij dit uitroept, wordt vergoddelijkt. Beelden die samenhangen met loslaten komen ook terug in beelden van God als moeder. Stein zegt in Wetenschap van het Kruis dat de ziel zich overgeeft aan God opdat God alleen in haar kan bewerkstelligen wat Hij met bovennatuurlijke mededelingen bedoelt. De ziel zelf blijft echter in het duister van het geloof, dat haar alles schenkt wat zij nodigt heeft. 209

Het ideale beeld van een moeder die bij de bevalling haar kind niet in de steek laat kan een licht werpen op God en het gevoel door God verlaten te zijn, namelijk dat God de mens nooit in de steek laat zoals in een ideaal geval een moeder haar kind wel loslaat maar nooit in de steek. In dit beeld komt ook de wederzijdse afhankelijkheid tussen God en mens aan het licht, die weerspiegeld wordt in het beeld van de relatie tussen moeder en kind. Beide vragen om een intensieve samenwerking. De moeder kan zichzelf loslaten 204 Vgl. Wulf, Edith Stein en haar visie op de vrouw, 133. 205 Bijvoorbeeld als haar kind voor het eerst naar school gaat. Vgl. Stein, Die Frau, 121. In de puberteit ontwikkelt het kind definitief zijn vorm en identiteit in de wereld, wat een proef is voor de rol van moeder als opvoeder. Vgl. Stein, Die Frau, 124. 206 De bestemming van het kind wordt immers niet door de moeder bepaald. 207 Vgl. Stein, Die Frau, 126. 208 Vgl. Matteüs 19:13-30, de Rijke Jongeling en vgl. Johannes 19:25-38: 'Intussen stonden bij het kruis van Jezus zijn moeder, de zuster van zijn moeder, Maria de vrouw van Klopas, en Maria van Magdala. Jezus zag zijn moeder, en bij haar de leerling van wie Hij hield. Toen zei Hij tegen zijn moeder: ‘Vrouw, daar is nu je zoon.’ Vervolgens zei Hij te

gen de leerling: ‘Daar is je moeder.’ Toen, van dat uur af, nam de leerling haar bij zich in huis op. Jezus wist dat alles thans volbracht was.' 209 Daarmee doelt Stein op Christus, die voor haar de eeuwige Wijsheid is, en in Hem de onbegrijpelijke God. Vgl. Stein, Wetenschap van het Kruis, 141.

omwille van het kind, maar het is het kind dat er voor zorgt dat de vrouw omgevormd wordt tot moeder.210 Een nader begrip van de weg van de ziel wordt in hoofdstuk 5 uitgewerkt, daarbij komt aan de orde hoe beelden van de natuurlijke geboorte van het kind voor dit begrip van dienst kunnen zijn.

4.3.3

God voedt anders

De ideale grondhoudingen van de moeder die uit de analyse van Hildegard en Johannes voortkomen zijn: de bewegingsruimte verkleinen, ander voedsel aanbieden 211 en het verminderen van de frequentie van het contact. In deze paragraaf worden beelden van God beschreven door Stein, Teresa, Johannes en Hildegard, die samenhangen met het laatste stadium van de zwangerschap, uitgewerkt.

God houdt de mens in zijn barmhartigheid een spiegel voor. Teresa schrijft in dit kader als volgt over de liefde van God: 'De Heer wil vaak dat slechte gedachten ons achtervolgen en kwellen, zonder dat we in staat zijn ze te verjagen. Dorheden laat Hij toe. Soms stemt Hij er zelfs mee in dat we gebeten worden om zo in de toekomst waakzamer te zijn en ook om te testen of het ons erg spijt Hem beledigd te hebben.' 212 Gods leiding blijft en zal ten goede leiden.213 De ziel ondergaat steeds zware beproevingen zolang de mens nog niet onthecht is van zichzelf, maar deze worden uiteindelijk door God beloond, want God is rechtvaardig en barmhartig.214 God voedt de ziel middels gebed en het beeld van God die voedt, zoals een moeder haar baby voedt, komt bij Teresa en Johannes terug. 215 Johannes schrijft over het loslaten in beelden van anders voeden. Hij merkt op dat God het voedsel dat de ziel wordt gegeven van vloeibaar naar vast voedsel verandert. 'Naarmate het kind groter wordt, laat de moeder dat strelen achterwege, en terwijl zij haar tere liefde verbergt, bestrijkt zij haar zoete borst met bitter aloĂŤsap. Zij neemt het kind van de arm af, zet het

210 En het is de mens die het beeld van God verruimt of verengt. 211 Op een andere manier voedsel aanbieden kan hier worden begrepen als andere vragen stellen- vragen die een spiegel voorhouden -het lezen van een bijbeltekst dat hetgeen de pastorant verteld heeft weerspiegelt. Vgl. Wulf, Schuld ins Wort gebracht, 259w. 212 Teresa, Innerlijke Burcht 2.8 213 Vgl Teresa, Innerlijke Burcht 2.9: 'Gebeurt het dat je valt, wees dan niet ontmoedigd. Geef de inspanning om vooruit te komen niet op. God zal zelfs die val ten goede leiden.' 214 Vgl.Teresa, Innerlijke Burcht 3.2.9: 'Hij geeft ons altijd veel meer dan we verdienen, namelijk veel verhevener 'voldoeningen' dan de vreugden die we kunnen vinden in de vertroosting en de vermaken van dit leven.' 215 Vgl. Teresa, Innerlijke Burcht 4.3.10

neer en laat het zelf lopen, opdat het de eigenschappen van een kind verliest en zich aan de grotere en belangrijk dingen wijdt.' 216

Het bewust ontnemen van de moedermelk wordt spenen genoemd. 217 Johannes noemt het spenen en ook het afsluiten van de toegang tot de waterbron. 218 Het spenen wordt gevolgd door ander hard voedsel: 'Dan geeft Hij hun immers het harde brood van de volmaakten en neemt hun de melk der kinderen af. Zo beproeft Hij hun krachten en zuivert Hij hun week verlangen, zodat zij smaak kunnen vinden in de vaste spijs van volwassen mensen.'219 In het geestelijk leven biedt God ander voedsel aan en laat Hij de mens in het duister. 220

De beproevingen hangen volgens Hildegard samen met het kwaad dat in de mens is. Dit komt bij Hildegard in het visioen over de oorsprong van het kwaad aan de orde. Vanwege het kwaad moet de mens eerst gereinigd, geslepen en beproefd worden opdat hij zichzelf ziet zoals God hem bestemd heeft.221 Ieder schepsel wordt beproefd in het paradijs, op aarde en in de onderwereld.222 In de beelden van God komt naar voren dat God inzoomt op wat gereinigd moet worden, zo openbaart God deze en dit wordt door de mens ervaren als beproevingen.223

God voedt de ziel op een andere manier waardoor de ziel geconfronteerd wordt met zijn eigen identiteit. Door de ruimte te verkleinen houdt God de ziel een spiegel voor en zo 216 Johannes, Donkere Nacht I 1.2, 833 217 Vgl. Bouwman, Gespeend tot aan de dood voorbij 218 Vgl. Johannes, Donkere Nacht I 8.3: 'Op de beste tijd, dan namelijk wanneer zij in deze geestelijke praktijken het meest genot en smaak vinden, wanneer zij de indruk hebben dat de zon der goddelijke gunsten hun het helderste tegenstraalt, dan verduistert God voor hen al dat licht en sluit de poort en toegang tot de bron van het zoete, geestelijke water, dat zij in God genoten, zo vaak en zo lang als zijzelf wilden. (..) Nu echter laat God hen zo in het duister, dat zij niet weten waarheen te gaan met het zintuiglijk vermogen van de verbeelden, of met het redeneren.' 219 Johannes, Bestijging III 27.7 220 Hildegard zegt ook dat de liefde van God, aangeduid als 'caritas', door de ziel worden ervaren als beproevingen en dat deze een kans zijn om te groeien: 'De eerste mensen konden geen onderscheid maken tussen goed en kwaad. Daarom kon het niet anders dan dat deze onschuld en heiligheid beproefd werden. Deze beproevingen zijn een kans om te groeien. Want in de beproevingen heeft de hemelse Vader aan ons zijn liefde laten zien.' Vgl. Bouwman, Gods eeuwige moederliefde, 39. 221 Scivias I 2.29 geciteerd volgens: Bouwman, Gods eeuwige moederliefde, 39w: 'Ach, warum seid ihr so töricht in euerm Herzen, die ihr nach dem Bild und Gleichnis (Gen 1,26) Gottes geschaffen seid? Wie könnten so grosse Herrlichkeit und Ehre, die euch gegeben sind, ohne Prüfung bleiben, als wären sie nichts und eine vergebliche Sache? Gold muss im Feuer geprüft, Edelsteine müssen gereinigt und geschliffen werden und alles Derartige muss in jeder Hinsicht erforscht werden. Daher, ihr törichten Menschen, wie könnte das ohne Prüfung bestehen, was nach dem Bild und Gleichnis Gottes geschaffen ist? Denn der Mensch muss mehr als jedes andere Geschöpf geprüft werden und er muss deshalb auch durch die ganze Schöpfung geläutert werden.' 222 Scivias I 2.29 geciteerd volgens: Bouwman, Gods eeuwige moederliefde, 39w. 223 Een vergelijking met het lijdensverhaal is op deze plaats ook mogelijk, maar vanwege de omvang hiervan wordt hier niet op ingegaan.

wordt zichtbaar wat gereinigd moet worden. En zo komt in de theologische werken naar voren dat de liefde van God ervaren wordt als beproevingen.

4.4 De tegenstelling brengt leven

Het laatste gedeelte van de zwangerschap vraagt een actieve houding van de moeder. De ideale grondhoudingen van de moeder die naar voren komen, zijn de overgave aan de pijn en het geloof in een goede afloop waardoor ontspanning, pijn, openheid en eerlijkheid mogelijk zijn. Een verticale houding is bevorderlijk voor de baring. In deze paragraaf wordt uitgewerkt hoe de tegenstelling van pijn en ontspanning leven brengt. Eerst wordt ingegaan op de lichamelijke geboorte waarna beelden van God worden uitgewerkt in paragraaf 4.4.1. en 4.4.2.

4.4.1

Overgave aan pijn

Tijdens de zwangerschap voelt de moeder alle bewegingen en heeft zij volgens Smulders intuïtief de neiging om haar buik te beschermen tegen gevaar van buiten af. 224 Bevallingen vinden vaak 's nachts plaats. In de rustfase van het dag-nachtritme verloopt de baring het snelst en zijn de minste ingrepen nodig. 225 Het kind bepaalt de duur van de zwangerschap en de moeder bepaalt wanneer de weeën beginnen. 226 De macht van overgave aan de pijn ligt bij de moeder, zij moet daarmee instemmen. Verloskundigen menen dat de kunst van de overgave aan de pijn en de natuur mede het succes van een bevalling bepalen. 227 Een bevalling is in een aantal stappen te verdelen. Over het algemeen begint de bevalling met het breken van vliezen en/of het verliezen van de slijmprop, gevolgd door de opening van de baarmoedermond. Een bevalling wordt bevorderd door beweging van de moeder in het eerste stadium. Rust en ontspanning tussen de weeën door werken positief voor het openen van de baarmoedermond.228 224 In de gehanteerde literatuur van Smulders valt op dat zij in de procesbeschrijving vaak een ideale natuurlijke situatie beschrijft. Vgl. Smulders, Veilig bevallen, 111w. 225 Vgl. Swaab, Wij zijn ons brein, 32. 226 Vgl. Smulders, Veilig bevallen, 17. Vgl. Swaab, Wij zijn ons brein, 32. 227 Vgl. Smulders, Veilig bevallen, 28w. Vgl. Prins, Praktische verloskunde, 120: 'De duur van de ontsluitingsperiode varieert sterk per individu en is onder meer afhankelijk van de rijpheid van de cervix en van de weeënkracht. Verder zijn de conditie en de psychische gesteldheid van de vrouw van invloed op het verloop en de duur van de ontsluiting. Als de vrouw angstig is, kan zij in een vroeg stadium al menen in partu te zijn, waardoor de baring lang lijkt te duren' 228 Vgl. Smulders, Veilig bevallen, 45w.

Als de baarmoedermond ongeveer tien centimeter is geopend begint de uitdrijvingsfase, dit vraagt van de moeder weer een actieve houding. 229 Deze fase wordt ook wel het uur van de wanhoop genoemd, omdat de moeder de pijn vaak als ondraaglijk ervaart. 230 De uitdrijving gaat gepaard met reflectoire persdrang bij de moeder. De hartslag van het kind daalt en het hoofdje draait een kwartslag, dit wordt de inwendige spildraai genoemd. 231 Tijdens de laatste fase wisselen ontspanning en een actieve houding elkaar af. De overgave aan pijn zorgt voor ontspanning, wat een euforisch gevoel te weeg kan brengen. 232 De moeder ervaart deze fase als een roes. Endorfine zorgt ervoor dat haar bewustzijn wordt vernauwd zodat zij zich beter kan afsluiten van de buitenwereld. Dit versterkt haar alertheid en zorgt ervoor dat haar zintuigen meer open gaan. 233 De lichamelijke pijn werkt bovendien positief op het psychische proces van loslaten. 234

Door de ontspanning, rust en regelmaat in de ademhaling, ontstaat er ruimte voor geboorte.235 Een stabiele rustige ademhaling en een verticale houding zijn positief voor een voorspoedige bevalling.236 Een goed samenspel tussen de hersenen van de moeder en kind bevordert de baring. Idealiter is de vrouw vrij238 en houdt zij tijdens de bevalling behalve 237

met haar kind, geen rekening met anderen. Zij gaat voorbij aan elke vorm van schaamte. Zij is heel kwetsbaar en open. De pijn tijdens de baring rukt haar maskers af waardoor de vrouw het moederschap ingaat.239 Het kind en de moeder zijn twee personen geworden na de bevalling.240

229 Vgl. Smulders, Veilig bevallen, 64w. 230 Vgl. Smulders, Veilig bevallen, 55. 231 Vgl. Smulders, Veilig bevallen, 64w. 232 Vgl. Smulders, Veilig bevallen, 61w. Deze beschrijving geldt ook voor topsport en bevallen is in die zin dan ook topsport. 233 Vgl. Smulders, Veilig bevallen, 35. 234 Vgl. Smulders, Veilig bevallen, 178. Smulders & Croon, Hoofdstuk 21, het nut van pijn 235 Angst en vertrouwen spelen hierbij een belangrijke rol. Als de moeder angst heeft voor de pijn van de weeĂŤn is het moeilijker om te ontspannen. De wijze waarop de vrouw ademhaalt geeft inzicht in de balans tussen angst en vertrouwen. Vgl. Smulders, Veilig bevallen, 45, 60. 236 Vgl. Smulders, Veilig bevallen, 73. 237 Vgl. Swaab, Wij zijn ons brein, 32. 238 Vgl. Smulders, Veilig bevallen, 49. 239 Vgl. Smulders, Veilig bevallen, 177. 240 Vgl. Smulders, Veilig bevallen, 111w.

4.4.2

De geestelijke moeder kijkt en luistert

Een kwaliteit die Stein aan de vrouw toeschrijft is het vermogen zich aan te passen aan anderen. Volgens Stein kan de vrouw de aard van anderen goed begrijpen en de samenhangen doorgronden.241 Zij is gericht op het waarnemen van waarden. 242 De kracht van de vrouw ligt in het gemoedsleven.

243

Zij is in staat veel pijn te dragen en haar leven daarop

in te richten. 244 Een vrouw heeft de mogelijkheid echtheid van geëtaleerde gevoelens te herkennen.245 Zij is in staat haar bewegingen aan te passen aan de gemoedstoestand van de ander, zoals ook een bevallende vrouw haar bewegingen aanpast aan de geboortegang van het kind.246 Ze bezit idealiter de kwaliteit om de ander uit te laten spreken en de tijd te verstaan.247 Karakteristiek voor de vrouwenziel noemt Stein dat zij zich zodanig kan overgeven aan de ander dat deze daardoor boven zichzelf kan uitstijgen. 248 'Begeisterung erweckt Begeisterung.'249

4.4.3

God laat de ziel opstijgen

Bij de geestelijke wording komen God en de ziel dicht bij elkaar. De beschouwing van God door de ziel zorgt ervoor dat de ziel zichzelf onder ogen komt. De ellende die de ziel als pijn ervoer, teert weg en sterft. God maakt zodoende ruimte voor nieuw leven. 250 Beelden van God zoals die in 'Wetenschap van het Kruis' zijn aangetroffen worden in deze paragraaf besproken.

241 Stein, Christliches Frauenleben, 91 geciteerd volgens: Wulf, Edith Stein en haar visie op de vrouw, 132. 242 Stein, Christliches Frauenleben, 93 geciteerd volgens: Wulf, Edith Stein en haar visie op de vrouw, 133. 243 Vgl. Stein, Die Frau, Fragestellungen und Reflexionen, 87 244 Vgl. Stein, Die Frau, Fragestellungen und Reflexionen, 91 245 Vgl. Stein, Die Frau, Fragestellungen und Reflexionen, 93 246 Vgl. Stein, Die Frau, Fragestellungen und Reflexionen, 92 247 Stein zegt dat een vrouw de kwaliteit heeft haar eigen gevoelens onder ogen te komen, de ander te laten uitspreken en fenomenen opnieuw kan beoordelen. Vgl. Stein, Die Frau, Fragestellungen und Reflexionen, 123: 'Die Mutter, die ihrem Kinde eine gerade und unverkümmerte Entwicklung wünscht und die es nicht aus den Augen verlieren will, wird das Kind zunächst einmal ruhig ausreden lassen, nich vorschnell urteilen und etwas ablehnen, nur weil es neu und fremd ist.' 248 Vgl. Stein, Die Frau, Fragestellungen und Reflexionen, 87w: 'Das Organ für Erfassung des Seienden in seiner Ganzheit und in seiner Eigenart ist in das Zentrum ihres Seins gesetzt und bedingt jenes Streben, sich zum Ganzen zu entfalten und anderen zu einer entsprechenden Entfalung zu verhelfen, die wir früher als charakteristisch für die Frauenseele gefunden haben.' 249 Vgl. Stein, Die Frau, Fragestellungen und Reflexionen, 92. 250 Johannes, Donkere Nacht II 5, 6w. geciteerd volgens: Stein, Wetenschap van het Kruis, 144.

Als God ruimte krijgt om in de ziel werkzaam te zijn, neemt Hij de ziel mee de duistere beschouwing van de trap op.251 Dit is een beeld van God dat samenhangt met de vereniging met God.252 De treden van de trap brengen de ziel dichter bij God, maar God blijft voor de ziel volledig in het donker en ongezien. 253 Dit betekent dat als God altijd is, het spreken over een 'bezoek' alleen te interpreteren is als de ziel die zelf open is. God is niet ergens te positioneren, Hij is tegelijkertijd het dragende fundament alsook het zijnde dat aan de top staat.254 Tot God opstijgen is alleen mogelijk wanneer de ziel boven zichzelf uitstijgt. Het opstijgen naar God betekent tegelijkertijd ook afdalen naar een zekere toestand van rust. God is in het binnenste van de ziel en daar blijft voor God niets verborgen. 255

De vereniging van God met de ziel toont gelijkenis met de ideale grondhouding van de moeder, zij is namelijk open om het kind te ontvangen en werkt met het kind samen. In het geestelijke leven wordt de ziel door God gelouterd, tot rust gebracht en versterkt. 256 Stein laat zien dat de ziel niet boven zichzelf uit kan stijgen want dat wordt door God bewerkstelligd.

De natuurlijke geboorte laat zien dat de moeder in het laatste gedeelte van de bevalling het kind ter wereld brengt; dit beeld kan helpen God te begrijpen. De grondhouding van de moeder van overgave aan pijn en ontspanning leiden ertoe dat zij actief het kind ter wereld brengt.

4.4.4

Gods openbaring

Ook bij Teresa komt een bewerkstellende God in beeld. In Innerlijke Burcht komt naar voren dat om tot vereniging met God te komen het proces van versterving van de ziel gepaard gaat met pijn. Zij vergelijkt het met een zijdeworm die sterft. De overgave van de ziel 251 Vgl. Stein, Wetenschap van het Kruis, 148: 'God zelf is hier in de ziel werkzaam op passieve wijze en daarom kan zij niets.' Vgl. Stein, Wetenschap van het Kruis, 164: 'Het gezang van de nacht noemt de duistere beschouwing een trap.' 252 De vereniging van God met de ziel is volgens Stein liefdeswetenschap. Vgl. Stein, Wetenschap van het Kruis, 165. 253 Vgl. Stein, Wetenschap van het Kruis, 175: 'Zijne Majesteit verblijft op substantiĂŤle wijze in de ziel.' 254 Vgl. Stein, Wetenschap van het Kruis, 179w: 'Tot Hem kan een geschapen geest slechts opstijgen als hij boven zichzelf uitstijgt. Maar als diegene die al het zijnde dat alles in het zijn plaatst en in het zijn behoudt, is God het dragende fundament van alles.' 255 Stein noemt dit de gesloten tuin. Vgl. Stein, Wetenschap van het Kruis, 181. 256 Johannes, Donkere Nacht II 24, 3w. geciteerd volgens: Stein, Wetenschap van het Kruis, 177. Dit is nodig om binnen te kunnen gaan in die vereniging 'die het goddelijk huwelijk is tussen de ziel en de Zoon van God.'

aan God leidt ertoe dat God haar naar nieuw leven leidt

257

en zij benadrukt dat pijn die als

beproevingen wordt ervaren, gunsten zijn van God. 258

Er zijn een aantal kenmerkende tekens die volgens Teresa duiden op Gods aanwezigheid. Het zijn tekens van aanwezigheid in tijden van pijn lijden die zichtbaar worden in woord en daad. Zo kan ĂŠĂŠn woord al volstaan om de ziel die in verwarring en innerlijke onrust verkeert tot vrede te laten komen.259 God laat het geloof in de ziel zien en horen. 260 De woorden die God tot de ziel spreekt verdwijnen volgens Teresa niet of zelfs nooit uit het geheugen,261 ze overtreffen het zintuiglijke. Teresa beschrijft in de zesde woning dat God er genoegen in heeft de ziel te bezoeken middels visioenen. 262 De ziel kan volgens Teresa hierover verhalen. Teresa verwijst ook naar de Jakobsladder, zij beschrijft dit als geheim dat God mogelijk aan de ziel openbaart. 263

Ook Johannes zegt dat het spreken van God het zintuiglijke overtreft. 'Het doet terstond het samenspel en de geschiktheid van de innerlijke en uiterlijke zinnen ophouden en verstommen.'264 De wijze waarop God de liefde bewerkstelligt in de ziel van de mens is niet onder woorden te brengen en Johannes schrijft dat het God is die in de nacht van de zintuigen de mens omvormt,265 dat het God is die de mens beweegt.266 God houdt bij het ontvlammen van de liefde alle krachten, vermogens en verlangens van de ziel bij elkaar. Samen brengen zij kracht en sterkte voort waardoor zij gebruikt kan worden voor de liefde en het eerste gebod kan vervullen.267 Ook voor Johannes betekent de weg van het lijden 257 Vgl. Teresa, Innerlijke Burcht 5.3.5 258 Vgl. Teresa, Innerlijke Burcht 6.1.15: 'Al zijn enkele pijnen nog wreder dan de inwendige pijnen ze verdienen de naam van beproevingen niet. We zouden ongelijk hebben ze zo te noemen; het zijn zulke grote gunsten van de Heer.' 259 Hierin herken ik de ideale moeder waarbij het voorleven ver boven het belerende woord staat, zoals uitgewerkt in hoofdstuk 2. Vgl. Teresa, Innerlijke Burcht 6.3.5 en vgl. Stein, Die Frau, Fragestellungen und Reflexionen, 119: 'Uns das wirksamste Erziehungsmittel is nicht das belehrende Wort, sondern das lebendige Beispiel, ohne das alle Worte nutzlos bleiben.' 260 Vgl. Teresa, Innerlijke Burcht 6.3.5: 'Zo ook wanneer ze het erg moeilijk heeft bij belangrijke ondernemingen waarvan ze niet weet hoe ze zullen aflopen. Ze hoort dat ze gerust moet zijn, dat alles zal lukken. Ze blijft achter in zekerheid en zonder enige bezorgdheid.' 261 Vgl. Teresa, Innerlijke Burcht 6.3.6w. 262 Vgl. Teresa, Innerlijke Burcht 6.4.5: 'Vindt de Heer het goed aan de in verrukking verkerende ziel bepaalde geheimen of sommige hemelse dingen of visioenen van de verbeelding te tonen dan kan zij ze later verhalen.' 263 Vgl. Teresa, Innerlijke Burcht 6.4.6: 'Het zien van een ladder waarlangs engelen opstegen en neerdaalden zou niet genoeg geweest zijn om zonder toeneming van innerlijk licht, hem zo'n grote mysteries te doen begrijpen.' 264 Johannes, DN II 17.5 265 Vgl. Johannes, DN I 10 266 Vgl. Johannes, DN II 1.1 'Als de ziel die God vooruit wil brengen, de dorheden en beproevingen van die eerste zuivering achter de rug heeft en de nacht van de zintuiglijkheid verlaat, plaatst Zijne Majesteit haar niet onmiddellijk daarna in deze nacht van de geest. Nadat de ziel de staat van beginnelingen verlaten heeft, brengt zij gewoonlijk heel wat tijd, zelfs jaren, door met zich te oefenen in de staat van gevorderden.' 267 Vgl. Johannes, DN II 11.4

vooruitgang voor de ziel, omdat hierdoor de eigen zwakheid en onvolmaaktheid wordt opgemerkt. Door dit proces wordt de ziel gelouterd door God, kunnen deugden verworven worden en neemt haar wijsheid en voorzichtigheid toe. 268 God is de bron die kracht geeft en het mogelijk maakt het lijden te dragen. Johannes verwijst ook naar de Jakobsladder en hij noemt dit de zeven trappen van de liefde en ook de zeven woningen.269 Zijn opmerkingen over het opstijgen naar God en het neerdalen van zichzelf, zoals in zijn analyse van Donkere Nacht naar voren komen, 270 zijn vergelijkbaar met die van Teresa. Johannes merkt op dat het op-en-neer gaan van de ziel doorgaat totdat het eindstadium is bereikt en de ziel door de Bruidegom in de wijnkelder wordt geplaatst.271

De open neergaande beweging wordt ook omschreven door de psalmist. 272 De neergaande beweging die pijn geeft wordt gevolgd door een opgaande beweging. Deze cadans leidt via het lijden naar leven. God heeft hier de leiding, is de leermeester en de gids. De ziel is als een blinde of een reiziger die langs nieuwe wegen naar nieuwe onbekende streken gaat.273 Gods mededelingen verheffen en vernederen de ziel tegelijkertijd. God ontfermt zich over de ziel, is barmhartig en houdt een spiegel voor. In de spiegel kan de ziel haar eigen onvolmaaktheden zien en door ze onder ogen te komen kan zij ze aan God geven.

De roes en durf die wordt aangewakkerd in deze fase wordt door Johannes ook herkend in de figuur van Maria Magdalena.274 Het is een roes die het gevoel geeft dat de wereld maar om ĂŠĂŠn ding draait, namelijk de liefdesrelatie. De liefdesrelatie geeft de ziel moed en durf 268 Vgl. Johannes, DN II 16.9 269 Vgl. Johannes, Bestijging van de Berg Karmel II 11.9 en zoals deze door Teresa in 'Innerlijke Burcht' wordt genoemd. De Jakobsladder kan zo ook een beeld zijn van de concentrische cirkels, zoals besproken in hoofdstuk 2. 270 Vgl. Johannes, DN II 18: 'Dezelfde mededelingen die de ziel helpt opstijgen naar God doen haar ook neerdalen in zichzelf. Want de mededelingen, die werkelijk van God komen, vertonen deze eigenschap dat zij tegelijkertijd die ziel verheffen en vernederen. Op deze weg immers betekent afdalen klimmen en klimmen afdalen. Want wie zich vernedert, zal verheven, en wie zich verheft, zal vernederd worden.' Johannes, DN 18.2 271 Vgl. Johannes, DN II 18.3. Vgl. Johannes, Bestijging van de Berg Karmel II 11.9: Bij wijnkelder refereert Johannes aan Hooglied 2:4. Met bruidegom wordt Christus bedoeld. Johannes beschrijft een bruidsmystiek ontleent aan het bijbelboek Hooglied. 272 Vgl Psalm 49:15-16: 'Als schapen op weg naar het dodenrijk, zo worden ze door de dood geweid. Regelrecht dalen ze af naar die hoeder, naar de staat van ontbinding in het rijk waar hij heerst. Maar God koopt mijn leven vrij, Hij haalt mij terug uit de greep van het dodenrijk.' 273 Vgl. Johannes, DN II 16.8 274 Vgl. Johannes, DN II 13.6 'De kracht en de roes van de liefde is de reden waarom Maria Magdalena, ofschoon vroeger zelf zo hoog geacht, geen acht sloeg op de menigte aanzienlijke en niet-aanzienrijke mensen bij het gastmaal. Zij lette er niet op dat het niet juist was en niet paste tranen te storten en te schreien te midden van genodigden. In plaats daarvan dacht zij er slecht aan, hoe zij - zonder ook maar een uur te kunnen wachten op een geschikter ogenblik of tijdstip - kon komen bij Hem, door Wie haar ziel al gewond en ontvlamd was. Dit is nu de roes en durf van liefde.'

en de wil een krachtige impuls. In de liefdesrelatie met God hongert en dorst de ziel zodoende naar eenwording.275 Beelden van de relatie van God met de ziel die zich openbaren aan Johannes maken dat hij schrijft dat de ziel in het donker geheel veilig op weg is naar eenwording met God. God begeleidt de ziel in het donker. 276 De weg van het lijden is zodoende voor Johannes een veel veiliger en voordeliger weg dan die van het genieten en het zelf-doen. De kracht om op weg te gaan komt van God. 277

In het beeld van de bevalling komt naar voren dat pijn en ontspanning elkaar afwisselen en dat een verticale houding de bevalling bevordert. In de roes van de liefde vinden God en de ziel elkaar door de pijn heen, dit komt in de beschrijving van God als moeder naar voren. Het beeld van de bevalling geeft aanwijzingen hoe de liefde van God begrepen kan worden, namelijk dat God de ziel boven zichzelf uit laat stijgen. De verbinding tussen God en de ziel wordt ervaren als een op en neergaande beweging. In de geestelijke wording wordt dit de Jakobsladder genoemd. 278

Samengevat; beelden van de rol van de moeder bij de natuurlijke geboorte kunnen inzicht geven in de rol van God. Beelden van God bij de genoemde auteurs laten zien dat God de mens boven zichzelf laat uitstijgen en dat pijn daarin een belangrijke functie heeft. De mate waarin de moeder in staat is zich over te geven aan een bevalling geeft een beeld van God als moeder. God wordt niet gehinderd door twijfel of angst en dit is een belangrijk verschil met het beeld van de natuurlijke moeder.

279

In bovengenoemde beelden komt naar voren dat de laatste fasen van geestelijke fasering van de activiteit van de moeder als volgt verlopen: in de eerste fase is de moeder actief door beweging, zij geeft zich over aan pijn door zich te ontspannen en in de laatste fase brengt zij actief het kind ter wereld. Deze beelden kunnen een hulpmiddel zijn om iets van God te begrijpen,280 dankzij zijn barmhartigheid is het voor de ziel mogelijk zich over te ge275 Vgl. Johannes, DN II 13.9 276 Vgl. Johannes, DN II 16.8 277 Vgl. Johannes, DN II 16.9 278 Dit komt voort uit de bijbeltekst met het visioen van Jakob, Vgl. Genesis 28, 10-22. 279 De moeder heeft de macht zich al dan niet over te geven aan pijn, dit hangt mede samen met de innerlijke vrijheid die zij heeft. Verloskundigen menen dat de mate waarin de vrouw zichzelf kan loslaten en zich kan overgeven aan pijn van invloed is op de baring. Andersom wordt hierover geen uitspraken gedaan, omdat veel meer factoren een rol spelen. Er is niet onderzocht welke factoren een doorslaggevende rol spelen wanneer een bevalling moeizaam verloopt. 280 In het Paasmysterie gaat Jezus gaat op weg naar Golgotha. Hij kan niets anders dan zich overgeven aan de pijn en in het laatste gedeelte is het God zelf die voor Hem de hemel openbaart en Hem bij zich neemt.

ven aan de pijn van het loslaten. God zal ook in de laatste fase van geestelijke geboorte, blijvend actief zijn om de ziel te verheffen.

In de beschrijving van de beelden van God en de ziel is het fenomeen 'roes' aan de orde gekomen. Ook een moeder ervaart deze wanneer zij aan het bevallen is. 281 Beschrijvingen van een ervaring van roes, pijn, het pad kennen en weten wat lijden is komen zowel bij de rol van de moeder voor als in beelden van God. 282 Deze beelden kunnen helpen iets van God als moeder te begrijpen.

4.5 Geboorte

In deze paragraaf worden de beelden van de natuurlijke geboorte en de rol van de moeder en de parallellen met beelden van God uitgewerkt. Eerst wordt de rol van de moeder bij de natuurlijke geboorte beschreven.

4.5.1

Geboorte

Het geboorteproces begint op het moment dat het kind het licht ziet en dit wordt gevolgd door het doorknippen van de navelstreng en de geboorte van de placenta. 283 Het gevolg van het loslaten van het kind door de moeder tijdens de baring, zoals in de vorige paragraaf is besproken, is dat het kind in de wereld komt en zijn bewegingsruimte groter wordt. Bij een bevalling gaat dit gepaard met bloed en pijn bij de moeder. Het kind wordt op een nieuwe manier verenigd met de moeder. Een moeder die is afgedaald naar haar gevoel weet volgens Smulders vanaf de geboorte wat goed is voor haar kind. 284 De wederzijdse gevoelens van moeder en kind vlak na de geboorte hebben grote impact op de band die zij daarna hebben.285 De vrouw wordt moeder en na de bevalling komt de kracht terug in

281 Het vermogen zich terug te trekken in de binnenwereld heeft niet alleen een positieve invloed op de baring, maar maakt de moeder ook open voor de ervaringen die daarmee gepaard gaan. 282 De moeder heeft een onbewuste herinnering heeft aan haar eigen geboorte. God weet wat lijden is. Vgl. Rom 8: 31-39 283 Vgl. Smulders, Veilig bevallen, 94., 97w. 284 Vgl. Smulders, Veilig bevallen, 111. 285 Vgl Smulders, Veilig bevallen, 175: 'Opiaten â&#x20AC;&#x201C; waar de endorfine onder valt - creĂŤren gewoonten van afhankelijkheid en verslaving en maken zorgen aanhankelijkheidsgevoelens in mensen los. ' Mogelijk is deze endorfine hiervan de oorzaak. Hoe deze worden aangemaakt door het lichaam is niet onderzocht.

haar lichaam en verandert haar gevoel. 286 Met de geboorte van het kind is er bij de moeder niet alleen sprake van gemengde gevoelens maar ook van rillen en bloedverlies. 287

De ideale grondhouding is dat zij onvoorwaardelijke liefde toont aan haar kind. Dit krijgt gestalte in een dienstbare houding, zij gaat open voor signalen van het kind en brengt rust en regelmaat aan in het leven. 288 De geboorte van het kind brengt zodoende met zich mee dat de moeder een ander levensritme moet aannemen. Zij behoudt de rol van ontvangen, troosten, het (op)voeden en het beschermen. 289

Geboorte betekent voor moeder en kind dat zij het oude leven loslaten. Wat blijft is de onderlinge afhankelijkheidsrelatie.290 De affectieve verhoudingen tussen moeder en kind veranderen en de afstand die ontstaat vraagt om erkenning van de zelfstandigheid van het kind door de moeder. Het beeld van de ideale grondhouding van moeder zoals hierboven beschreven kan een aanwijzing zijn om beelden van God te begrijpen en het overstelpen van de liefde van God geeft inzicht in de ideale grondhouding van de moeder direct na de geboorte.

4.5.2

Nieuwe wending voor de geestelijke moeder

Geboorte betekent opnieuw een ander levensritme voor de moeder. Het aangaan en loslaten van een relatie staan dichtbij de natuur van de vrouw. Bij de geestelijke geboorte wendt zij zich opnieuw tot de ander, zij brengt rust en regelmaat aan. Pijn is door geboorte gekeerd in vreugde, maar heeft voor de vrouw een keerzijde. Het loslaten van de ander kan voor haar gepaard gaan met verdriet. Zij moet opnieuw haar leven inrichten. De band tussen haar en het kind is niet weg, sterker nog Stein zegt daarover: 'Ebenso unbegreiflich, aber nicht minder Tatsache ist es, dass nach der Trennung von Mutter und Kind 286 Vgl. Smulders, Veilig bevallen, 179. De moeder wordt direct na de bevalling geconfronteerd met eigen gevoelens die samenhangen met een confrontatie tussen het door haar ingebeelde kind en de werkelijkheid. Vgl. Raphael-Leff, Psychological process of Childbearing, 318w. 287 Vgl. Prins, Praktische verloskunde, 145: 'Na de bevalling ziet men dat bij 25-50 procent van de vrouwen sprake is van rillen. Meestal begint het kort na de geboorte en houdt het maximaal een uur aan. Het rillen vertoont overeenkomsten met een -milde- tranfusiereactie, mogelijk op basis van een tijdens de baring opgetreden foetonmaternale transfusie.' De gemeten hoeveelheid bloedverlies bij de geboorte van de placenta bedraagt 550 cc.' 288 Smulders, Veilig bevallen, 111w. 289 En de pijn van het loslaten van haar kind zal zij, zij het in mindere mate, met regelmaat ervaren tot aan haar eigen verlossing toe. 290 Vgl. Smulders, Veilig bevallen, 112. Vgl. Smulders, Veilig bevallen, 178.

durch den Vorgang der Geburt ein unsichtbares Band bestehen bleibt, kraft dessen die Mutter spüren kann, was dem Kinde nottut, was ihm droht, was in ihm vorgeht, und eine wunderbare Erfindungsgabe besitzt, das Nötige herbeizuschaffen und das Schädliche abzuwehren, und eine todesmutige Opferbereitschaft.'

291

Deze onzichtbare, natuurlijke ver-

bondenheid is de eerste en belangrijkste basis voor de macht van de moeder. Uit deze macht komt een plicht en verantwoordelijkheid van de moeder voort. De eerste plicht die daarmee samenhangt is 'er-zijn' voor het kind. Verder noemt zij het aanbrengen van grenzen, omdat het kind voor de geboorte al ontvankelijk was voor alle indrukken.

292

Na ge-

boorte brengt de moeder grenzen aan zodat ruimte en tijd gestructureerd wordt voor het kind. De opvoeding moet volgens Stein gedragen worden door liefde, die in alle regels zichtbaar is en geen angst toelaat.

293

De moeder ontfermt zich over het kind, zowel voor

als na de geboorte is zij dienstbaar aan het leven.

4.5.3

Liefdesvereniging

Stein schrijft dat de liefde tussen God en de ziel in de fase van vereniging buitengewoon volmaakt is. 'De ziel bemint God niet voor zich maar om Hemzelf.'

294

De vereniging van de

ziel met God leidt volgens Stein tot nieuw leven. 295 In Psalm 103 wordt de vereniging bezongen.296 De vereniging van de ziel met God geeft aanleiding om beelden van God aan de hand van de werken van Stein te bespreken. In paragraaf 4.5.4 komt dit aan de orde en daarna komen andere theologen aan bod.

Stein noemt drie soorten vereniging die zij bij Johannes heeft aangetroffen, 297 namelijk het wezenlijk wonen in alles wat leeft, de inwoning van God in genade en de vergoddelijkende vereniging door de volmaakte liefde.298 Hoe meer God verenigd is met de ziel, hoe meer 291 Stein, Die Frau, Fragestellungen en Reflexionen, 116. 292 Vgl. Stein, Die Frau, Fragestellungen en Reflexionen, 116w. Overige plichten die Stein noemt zijn: rust en regelmaat aanbrengen. Over grenzen zegt Stein, Die Frau, Fragestellungen en Reflexionen, 116: 'Ein Wesenszug der Kindesnatur ist schon erwähnt worden: die grosse Empfänglichkeit für Eindrücke und die Nachhaltigkeit ihrer Eindrücke. Und weil diese Empfänglichkeit in die Zeit vor der Geburt zurückreicht, beginnen die Pflichten der Mutter dem Kind gegenüber auch lange vor der Geburt.' En zij noemt dat psychologie en geneeskunde hier rekening mee moeten houden. De ontvankelijkheid voor veel indrukken noemt men tegenwoordig 'hoog sensitief' 293 Vgl. Stein, Die Frau, Fragestellungen und Reflexionen, 119. 294 Vgl. Stein, Wetenschap van het Kruis, 247. 295 Vgl. Stein, Wetenschap van het Kruis, 247. 296 Vgl. Psalm 103: 3-5: 'Hij vergeeft al je misgrepen, Hij geneest al het leed dat je lijdt; je leven koopt Hij vrij van het graf, en kroont je met liefde en erbarmen. Hij overstelpt je bestaan met geluk: je jeugd herleeft als een arend.' 297 Vgl. Johannes, Bestijging II, 5. 298 Vgl. Stein, Wetenschap van het Kruis, 194. Vgl. Stein, Wetenschap van het Kruis, 205. 'Het is dezelfde ene God in drie Personen die op alle drie wijzen tegenwoordig is en zijn onveranderlijk zijn is in alle drie wijzen hetzelfde. En toch is de inwoning verschillend,

de ziel wordt verteerd door de liefde. God ontsteekt de liefde naarmate de geest ertoe bereid is deze te ontvangen. Die liefde wordt ervaren als een verterend vuur, waaraan zij niet kan ontkomen, ook niet als zij zich onttrekt aan de goddelijke liefde. 299 Het vuur dat in de ziel is ontstoken noemt Stein de Heilige Geest. 300 Activiteiten van de mens worden daardoor geïnspireerd en volbracht. Stein noemt deze daden goddelijk 301 en zij schrijft dat het uitvoeren van deze daden niet zonder Gods hulp kan. 302 De ontmoetingen tussen de ziel en God wordt door Stein als bovennatuurlijk, echt en onstuimig omschreven. 303 God bemint de ziel met 'almacht en wijsheid, in goedheid en heiligheid, in gerechtigheid en barmhartigheid, reinheid en zuiverheid.' 304 God wil zijn liefde over de ziel uitstromen en Hij verblijdt haar met een volmaakte harmonie van de ziel en van het lichaam. 305 De liefde tussen God en de ziel is volmaakt en zo leidt de vereniging tot een nieuw leven. 306

De eenwording met God wordt door God geleid en voert naar de zevende hemel, aldus Teresa. Zij vergelijkt de eenwording met het beeld van het binnengaan van de binnenste kamer van een burcht. Zij omschrijft het als een plaats waar veel te zien is, maar waaraan geen herinnering wordt bewaard. Als de ziel helemaal één geworden is met God verblijft zij volgens Teresa in deze binnenste kamer, die volgens haar moet bestaan in het diepst van onze ziel.307 Naast dit beeld van eenwording komt in het werk van Teresa308 water als beeld van God terug.309 Vanuit Zijn bron vult God het waterbekken en Hij ontsluit deze bij de vereniging. Zijn bewegingen zijn zo heftig dat er als het ware golven ontstaan en 'het

omdat datgene waarin de ene en dezelfde onveranderde Godheid woont, telkens anders geaard is: daardoor wordt de inwoning zelf veranderd.' 299 Vgl. Stein, Wetenschap van het Kruis, 214. 300 Johannes noemt dit de levende vlam. Johannes, Levende Vlam van de Liefde 1.3 geciteerd volgens Stein, Wetenschap van het Kruis, 219: 'De ziel bespeurt Hem in zichzelf, niet alleen als een vuur dat haar in een toestand brengt van verteerd en omgevormd in milde liefde, maar bovendien als een vuur dat in haar brandt en opvlamt. Telkens als deze vlam uitslaat, doet zij de ziel baden in heerlijkheid en verfrist zij haar met de levenswarmte van God.' 301 Johannes, Levend Vlam van de Liefde, 1.9 geciteerd volgens Stein, Wetenschap van het Kruis, 219: . 'Haar enige bezigheid is daarom God te ontvangen. Hij is de enige die in de grond van de ziel zonder hulp van de zinnen iets kan bewerken en de ziel in beweging kan brengen. Zodoende zijn alle bewegingen van zo'n ziel goddelijk.' 302 Vgl. Stein, Wetenschap van het Kruis, 223: 'En zij zou ook werkelijk vergaan, als God de zwakheid van haar natuur niet te hulp kwam en haar met zijn rechterhand steunde.' 303 Vgl. Stein, Wetenschap van het Kruis, 226. 304 Stein, Wetenschap van het Kruis, 238. 305 Vgl. Stein, Wetenschap van het Kruis, 238. 306 Vgl. Stein, Wetenschap van het Kruis, 247. 307 Vgl. Teresa, Innerlijke Burcht 6.4.8 308 Ook Hildegard en Johannes verwijzen naar water. Johannes, DN 1 8.3 verwijst naar God die de bron van het zoete, geestelijke water sluit (voor de geestelijke geboorte). Dit is uitgewerkt in paragraaf 3.5.2. 309 Vgl. Teresa, Innerlijke Burcht 4.2.3: 'God is het water en de bron die die het waterbekken van de ziel wil vullen. Naast dit waterbekken is er ook een bekken dat via leidingen, kunstmatig wordt aangevoerd.'

bootje van onze ziel in de hoogte heft.' 310 Een ander beeld dat zij gebruikt om de eenheid tussen God en de ziel te beschrijven het beeld van de zon en haar stralen. Teresa noemt God de ware Zon der gerechtigheid die warmte geeft. 311 In de beelden van God door Teresa komt bovenal naar voren dat de mystieke genade geheel voortkomt uit God, bovennatuurlijk is en dat de mens dat niet uit zichzelf kan verwerven. 312

Teresa benadrukt in de beschrijving van de zesde woning Gods grote barmhartigheid en geduld.313 Zij beschrijft dat God na het ontsluiten van het water warmte geeft en de ziel laat zien met andere ogen. Als God de ziel meevoert naar het binnenste verblijf, wil God iets laten zien van de gunst die wordt verleend aan de ziel. God toont volgens Teresa een zekere voorstelling van de waarheid in een visioen aan de ziel. 314 De zintuigen van de ziel worden bij de vereniging door God geopend opdat de ziel tot goede werken komt. Teresa zegt hierover: 'De mens die in zijn innerlijk centrum is thuisgekomen, wordt opnieuw gezonden om de van God ontvangen liefde in het leven van elke dag tot uiting te brengen.' 315 Praktische naastenliefde is voor Teresa de toetssteen voor de echtheid van de godservaring. Ook bij Teresa vinden we terug dat God de mens de wereld instuurt om zijn naaste lief te hebben.

4.5.4

Geboorte van barmhartigheid

In de vorige paragraaf is beschreven dat de beproevingen leiden tot eenwording van de ziel met God. In het leven van Johannes is al iets van de eenwording zichtbaar. Het beeld dat Johannes gebruikt om de ervaring van de vereniging van de ziel met God uit te drukken is het beeld van de ervaring van de moeder na de geboorte van haar kind:

310 Teresa, Innerlijke Burcht 6.5.3 311 Vgl. Teresa, Innerlijke Burcht 6.5.9 312 Vgl. Teresa, Innerlijke Burcht 6.6.13 313 Vgl. Teresa, Innerlijke Burcht 6.10.3: 'Overwegen we de grote barmhartigheid en het geduld, zusters, waar God van getuigt door ons niet onmiddellijk daar beneden te vernietigen.' 314 Vgl. Teresa, Innerlijke Burcht 7.1.6: 'Binnengeleid in dit verblijf door een verstandelijk visioen, wordt haar door een zekere voorstelling van de waarheid, de allerheiligste Drie-eenheid getoond, de drie Personen, in een gloed die haar eerst voor de geest komt als een zeer heldere wolk. De ziel begrijpt de grote waarheid dat drie Personen één substantie, één macht, één wijsheid en één enkele God zijn.' 315 Teresa, Innerlijke Burcht 7.4.6

'Wanneer een vrouw moet bevallen, heeft ze het zwaar, omdat haar uur gekomen is; maar is het kind eenmaal geboren, dan denkt ze niet meer aan haar benauwdheid, uit pure vreugde, omdat er een mens ter wereld is gekomen. '316

God als moeder, zoals in het werk van Johannes en Hildegard naar voren komt bij de geestelijke geboorte, wordt in deze paragraaf besproken. Johannes spreekt over de vereniging als hout dat vuur wordt.317 God wijst de ziel de weg in de wereld. God heeft de ziel onvoorwaardelijk lief en daardoor leert de ziel te beminnen zoals God bemint. 318 God schenkt zichzelf opdat de ziel zichzelf aan hem kan schenken en Johannes verwijst daarbij naar Christus die zichzelf gegeven heeft. Johannes schrijft: 'Gij hebt in mij gedood wat 319

mij als dood maakte zonder de liefde van God, waarin ik mijzelf nu zie leven. Dit hebt Gij gedaan om de vrijgevigheid van uw edelmoedige genade die Gij mij betoond hebt in de aanraking waarmee Ge mij beroerd hebt met de afstraling van uw heerlijkheid en het evenbeeld van Uw wezen.320 God laat voor de geestelijke geboorte de mens los en het beeld dat Johannes gebruikt om God te beschrijven is het beeld van een moeder: 'Omdat God immers vindt dat zij (de beginnelingen) al een beetje gegroeid zijn, trekt Hij hen, zoals ik gezegd heb, van de zoete borst af, opdat zij sterker zouden worden en geen wikkelkinderen blijven.' 321 God laat de mens zelf los opdat de mens op eigen benen kan staan. Voor de ziel is dit een nieuwe ervaring omdat alles veranderd is. De beweging die God naar de mens toe maakt brengt licht.322 Het beeld van God dat Johannes beschrijft geeft aan dat God de mens wil laten groeien. 316 Johannes 16:21 317 Vgl. Johannes, Geestelijk Hooglied, Proloog 3-4: 'In de strofen die wij vroeger verklaard hebben spraken wij over de hoogste graad van volmaaktheid die men in dit leven kan bereiken, namelijk de omvorming in God. Maar deze strofen spreken over een volkomener en nog meer tot volmaaktheid gekomen liefde binnen deze zelfde toestand van omvorming. Weliswaar spreekt zowel het eerste als het tweede gedicht over een toestand van omvorming. In zover het dus de omvorming betreft kan men niet hoger stijgen. Maar wel is er grotere volkomenheid mogelijk wat de tijd en de praktijk ervan betreft; en ook kan, zoals ik zei, de liefde veel meer substantieel worden. Het is ermee als met vuur dat een stuk hout is binnengedrongen; het heeft het hout in zich omgevormd en is er reeds één mee geworden. Toch gaat het hout naarmate het vuur er feller in woedt en langer brandt, méér gloeien; het gaat zo in de vlammen op, dat het zelf vonken en vlammen schiet. Nu moet men zich realiseren dat de ziel hier spreekt in deze graad van ontvlamdzijn. Innerlijk is zij als zó omgevormd en zó volkomen vuur van liefde geworden, dat zij niet alleen één geworden is met dit vuur, maar dat dit ook reeds een levende vlam in haar vormt.' 318 Vgl. Johannes, Geestelijk Hooglied 38.4: 'Hij geeft haar dus als het ware het instrument in handen en zegt haar hoe zij het moet hanteren.' 319 Vgl. Johannes, Levende Vlam van Liefde.II 16: 'Hoe lief en genadig blijft ge op mijn ziel rusten. Want gij doodt, maar doet leven, en er is niemand die uw hand ontvlucht.' Vgl. Deutoronomium 32:39 320 Hebreeën 1:3. geciteerd volgens Johannes, Levende Vlam van Liefde II 16: 'Dit is uw ééngeboren Zoon, in Wie Gij - omdat Hij met U gelijk van wezen is- met kracht reikt van het ene uiteinde tot het andere.' Vgl. Wijsheid 7:24 321 Johannes, DN I 8.3 322 Vgl. Johannes 1:5: 'Het licht schijnt in de duisternis, en de duisternis kon het niet aan.'

Bij Hildegard komen beelden van God naar voren waaruit zij concludeert dat het Gods moederliefde is die de mens in contact brengt met de 'beekjes van kracht', door nabijheid en afstand.323 Volgens Hildegard komen de 'beekjes van kracht' voort uit de geheime volmaakte oorsprong die God zelf is en in het midden van het Trinitasvisioen en de liefdevolle zelfschenking van God staat danook Christus. 324 In de beschrijving van het visioen laat Hildegard zien dat God zich in Christus geopenbaard heeft en dat Zijn levenskracht tot in de eeuwigheid in alles aanwezig is. Christus is als een verpleger die de zonden wast en de wonden schoonmaakt. Christus is Schepper, Verlosser en Voltooier. 325 Uit het Trinitasvisioen blijkt dat de relatie tussen de mens en God er één is vol barmhartigheid en dat barmhartigheid verweven is met de Naam van God: 'Ik ben er.' 326 Het Trinitasvisioen geeft inzicht in de nederigheid van God zelf. Bovendien maakt dit visioen duidelijk dat de liefdevolle relatie die van God uitgaat overgave en nederigheid mogelijk maakt.

Beelden van God tonen dat God initiatief neemt om de mens te zoeken, dat het ervaren van Gods liefde niet alleen door omhelzing tot de mens komt maar dat beproevingen eveneens een teken kunnen zijn van Gods liefde.

In deze paragraaf is aan de orde gekomen dat als God de wateren ontsluit, de ziel het licht gaat zien en warmte gaat ervaren. Beelden van een vrouw die moeder wordt genereren aanwijzingen om iets van God te begrijpen. Verder zijn een aantal parallellen tussen beelden van God als moeder en de natuurlijke moeder rondom de geboorte zichtbaar geworden.

God geeft de vrouw de keuze te kiezen voor de overgave aan de pijn van het loslaten van het kind zoals God ook zichzelf gegeven heeft uit liefde voor de mens. Het beeld van de moeder die haar kind geboren laat worden geeft aan dat loslaten niet zonder pijn en bloed kan. Het gevolg van het loslaten van het kind door de moeder is dat het kind vrij is. Het 327

323 Bouwman vertaald 'rivulos fortium' als 'Beekjes van kracht'. 'Rivulos' komt volgens Bouwman van 'rivus' dat 'stromen' betekent, het woord 'beekje' geeft volgens Bouwman te weinig deze betekenis weer. Trinitasvisioen van Hildegard geciteerd volgens Bouwman, Gods eeuwige moederliefde, 44. 324 Vgl. Von Bingen, Der Dreieinige Gott 4, 120: 'Ihm (Christus) enströmte (sudavit) auch jener erfrischende Quell (dulcissima materia), aus dem alle Erlösungsgüter fliessen.' 325 Vgl. Bouwman, Gods eeuwige moederliefde, 45. 326 Vgl. Bouwman, Gods eeuwige moederliefde, 44.

kind gaat steeds meer op eigen benen staan en bepaalt steeds meer zelf de eigen grenzen.328

De mens leeft in vrijheid als hij geboren wordt en de ideale grondhouding van de moeder is daarbij dat zij het kind niet in de steek laat. Hierin komt de onvoorwaardelijke liefde van God terug. Deze barmhartige houding maakt ook deelt uit van de ideale grondhoudingen van de moeder. De moeder brengt orde, rust en regelmaat aan in de tijd en de ruimte. De moeder is leider in het ritme van ontvangen, troosten, beschermen en voeden, ook als de affectieve verhoudingen veranderen.

4.6 Spiritueel moederschap

In hoofdstuk 3 is de basis van deze thesis, barmhartigheid aan de orde gekomen. In voorgaande paragrafen zijn beelden van God en beelden van de moeder bij een zwangerschap en bevalling uitgewerkt en op elkaar betrokken. Deze beelden geven te denken over God en over moederschap. Uit deze beelden komen ideale grondhoudingen naar voren die bij het spirituele moederschap van belang zijn. In deze paragraaf worden deze ideale grondhoudingen uitgewerkt en gelieerd aan de grondhoudingen die naar voren komen in het pastorale gespreksmodel van Wulf.329 Wulf merkt op dat het begeleiden van mensen om zichzelf te vinden en zodoende steeds opnieuw geboren te worden één van de indrukwekkendste ervaringen is voor de zielzorger, die zich nog het meest laat vergelijken met het wonder der geboorte.330 Hildegard zegt in het Sciviasvisioen dat de genade van God zelf als moederliefde tot de mens komt. 331 Beelden van natuurlijke geboorte kunnen zo helpen iets van God en van de houdingen van de geestelijk begeleider te begrijpen. 327 Bij het lichamelijk proces van loslaten komt ook bloed te pas. De symbolische betekenis van bloed is in deze thesis niet verder uitgewerkt, vanwege het volume van het onderwerp. In de Eucharistieviering -waarin wijn symbool staat voor bloed van Christus heeft dit een bijzondere betekenis gekregen. In de traditie zijn er signalen van een afkeer van vrouwen vanwege menstruatiebloed. Beelden van bloed bij de moeder geven te denken over de geestelijke wording van de mensheid. Deze beelden zouden nader onderzocht kunnen worden. Het ruimte maken voor de ander en de geboorte van een kind gaan beide gepaard met bloed. 328 Het is vervolgens ook de vrije beslissing van het kind de herinnering aan God levend te houden. 329 Vgl. Wulf, Schuld ins Wort gebracht. 330 omdat de mens zichzelf wordt en er ruimte komt om God in hem te laten ontwaken. Baumgartner: Pastoralpsychologie, 475. geciteerd volgens: Wulf, Schuld ins Wort gebracht, 274. 331 Hildegard, Trinitasvisioen 9, 120: 'Durch den Lebensquell des Wortes kam nämlich die umarmende Mutterliebe Gottes zu uns: sie nährte unser Leben, hilft uns in Gefahren un leitet uns zur Busse an.' Vgl. Bouwman, Gods eeuwige moederliefde, 41: 'Uit de levensbron kwam de moederlijke liefde van Gods omhelzing tot ons, die ons tot leven voedde, en onze helpster in gevaren is, de diepste en allerzoetste liefde.' Stein noemt de genade van God ook als bron van alle liefde, oa. Vgl. Stein, Die Frau, Fragestellungen und Reflexionen, 71.

Bij spiritueel moederschap komen de volgende thema's naar voren: open staan voor nieuw leven, dragen en voeden, het loslaten en de invloed van spiritueel moederschap op het eigen leven. Barmhartigheid zoals besproken is in hoofdstuk 3 en de overgave van de moeder zijn uitgangspunten die bij de grondhouding van de geestelijk begeleider terugkomen.

4.6.1

Barmhartigheid

Uit de analyse van de fase van conceptie, paragraaf 4.1., komen de volgende kenmerken van spiritueel moederschap naar voren aan de hand van beelden van God. EĂŠn van de beelden die naar voren kwam is dat vanuit barmhartigheid God zelf zijn oog laat vallen op de mens. Hiermee komt de grondhouding van de zielzorger aan het licht, namelijk dat hij met open ogen de wereld tegemoet treedt, open staat om de ander te ontvangen, anderen zoekt om hen te ontmoeten en een veilige plaats aanbiedt. In termen van Stein: leeg zijn. 332

Wulf merkt op dat de toenadering authentiek moet zijn. Dit betekent dat een zielzorger niet alleen maar een bepaalde manier van werken hanteert, maar dat zij ook daadwerkelijk zelf aanwezig is en interesse heeft in de ander. Als zij plichtmatig haar taak uitvoert, zal zij de ander niet bereiken.333

4.6.2

Acceptatie & aanname

De ideale houding van de zielzorger is ook dat zij open en onvoorwaardelijk anderen opzoekt en ontvangt.334 Daarbij komt dat zij zichzelf, haar eigen gevoelens, meningen, kennis op de achtergrond plaatst.335 Zij geeft ruimte aan de ander en de relatie met de ander komt op de voorgrond te staan. Zodoende blijven groten delen van haar persoon onzichtbaar. De verborgenheid van God komt tot uitdrukking in de grondhouding van de zielzorger: zij

332 Wulf noemt dit een storingsvrije presentie. Vgl. Wulf, Schuld ins Wort gebracht, 226w. 333 Vgl. Wulf, Schuld ins Wort gebracht, 220. 334 Deze houding sluit aan bij de grondhoudingen genoemd door Rogers, te weten: congruent zijn, het accepteren en aannemen van de gehele mens en het empathisch willen verstaan. Vgl. Wulf, Schuld ins Wort gebracht, 155. 335 Wulf noemt dat de zielzorger onderscheid moet maken tussen zijn eigen gevoel en dat van de pastorant. De kunst is het eigen gevoel op de achtergrond te plaatsen. Vgl. Wulf, Schuld ins Wort gebracht, 198.

is genoodzaakt in de relatie grenzen aan te brengen en ze in stand te houden. 336 De zielzorger moet accepteren dat niet alles van hem zichtbaar kan en zal worden. Haar nederige grondhouding maakt dat zij zichzelf kleiner maakt om de ander te verheffen.

4.6.3

Beschermen

De zielzorger zorgt er verder voor dat herinneringen aan God opnieuw tot leven kunnen komen. Haar taak is ook de herinnering aan God bij de mens opnieuw aan te raken. Het (opnieuw) opmerken van een mens en het leven in hem opwekken is een grondhouding van de moeder die Stein ook noemt, namelijk het openstaan voor de ander. De energie waarmee God de mens vormt zoals Hildegard beschreef, is een aanwijzing voor de grondhouding van de zielzorger. De beweging naar de mens toe gaat gepaard vuur en warmte. Haar manier van spreken is warm met volle klank en kracht. Dit gaat samen met onvoorwaardelijkheid, omarming en bescherming door de zielzorger. 337 De wijze waarop zij spreekt is minstens zo belangrijk als wat zij zegt. De zielzorger zorgt voor een veilige plaats waar zij de pastorant kan ontmoeten en zorgt er voor dat haar eigen leefwijze gezond is. Dat betekent dat zij zichzelf ook geestelijk moet voeden. Daarnaast komt bij de beelden van natuurlijke geboorte naar voren dat zwangerschap belastend is voor het hart, hieruit kan worden geleerd dat het werk van de zielzorger door haarzelf niet licht moet worden opgevat.

4.6.4

Dragen

De beelden van God als een moeder die naar voren komen uit de analyse van de zwangerschap in paragraaf 4.2 leiden tot de kenmerken van spiritueel moederschap, die hierna aan de orde komen. In het contact draagt de zielzorger de ander en de relatie en dit betekent dat in het contact de pastorant kan terugvallen op de zielzorger. In de fase van dragen wordt nadrukkelijk een beroep gedaan op de luistervaardigheden van de zielzorger. 338 336 Dit sluit aan bij de opmerking van Wulf. Vgl. Wulf, Schuld ins Wort gebracht, 224: 'Unbedingt zu beachten ist gerade hier die difizile Balance von Nähe und Dinstanz.' 337 Dit betekent 'er zijn' Vgl. Wulf, Schuld ins Wort gebracht, 227: 'Dieses Da-Sein scheint das Selbstverständlichste zu sein und ist doch das Schwierigste, denn es fordert vorm Begleitenden, dass er während des Problemgespräches jeden Augenblick präsent ist.' Het hebben van een beroepsgeheim is een uitvloeisel van het beschermen van de ander. 338 Wulf noemt dit geheel oor zijn. Vgl. Wulf, Schuld ins Wort gebracht, 195: 'Zu-hören meint: den Raum schaffen, in den hinein die Welt der anderen Person sich entfalten kan.'

De zielzorger zorgt er voor dat de pastorant kan groeien en zij sluit de buitenwereld daarbij uit omdat er rekening wordt gehouden met de kwetsbaarheid van het leven. De bescherming kwam ook in paragraaf 4.1 naar voren. Kenmerken die als grondhoudingen voor de zielzorger dankzij de analyse in paragraaf 4.2 aan het licht komen zijn de onvoorwaardelijkheid, de omarming en de bescherming. Een vrouw die zwanger is wordt weker, hieruit volgt voor de ideale grondhoudingen van de zielzorger dat zij er voor waakt dat zij zich binnen de grenzen van de relatie zodanig aanpast dat de pastorant tot bloei kan komen. 339 Nederigheid als grondhouding komt nadrukkelijk terug in wijze waarop de zielzorger zich aanpast aan leefwereld van de pastorant.

4.6.5

Loslaten

Een belangrijk aspect van de zwangerschap is het loslaten. In paragraaf 4.3 zijn beelden van loslaten door God en een moeder aan de orde gekomen. Hieruit blijkt dat afzondering van wereld een belangrijke voorwaarde is om los te kunnen laten. Voor die zielzorger betekent dit dat zij bij de pastorant zoekt naar de ruimte om dit mogelijk te maken. In de fase van loslaten is de zielzorger geheel betrokken bij het leven van de pastorant. Dit vraagt van de zielzorger een zekere fijngevoeligheid voor de wijze van omgang en het geestelijk voedsel dat wordt aangeboden.

De zielzorger geeft zichzelf meer prijs en zij biedt ander voedsel aan, hierbij valt te denken aan het stellen van andere vragen, het lezen van een passende bijbeltekst of het uitvoeren van een ritueel. Zodoende houdt zij de ander een spiegel voor.

340

De zielzorger heeft bin-

nen de grenzen van haar mogelijkheden geduld met de pastorant. Wulf merkt op dat de geestelijke wording weliswaar tot een positieve ontwikkeling leidt maar wel een pijnlijk proces blijft voor de pastorant.341 Zowel in het geestelijke leven als bij de natuurlijke geboorte 339 Rodgers heeft zich de vraag gesteld of een zielzorger empatisch zo dicht bij een pastorant kan staan dat hij het gevoel van de ander kan waarnemen en mee kan leven. Hij heeft deze vraag positief beantwoord. Vgl. Wulf, Schuld ins Wort gebracht, 216w. Het inleven en aanpassen van de spirituele moeder aan het leven van de ander kan zover gaan dat zij de gevoelens van de ander kan waarnemen en ervaren. 340 Bij het stellen van kritische vragen is het van belang dat de zielzorger de pastorant als mens niet veroordeelt. Vgl. Wulf, Schuld ins Wort gebracht, 217w. 341 Basset: Colère, 15. geciteerd wegens: Wulf, Schuld ins Wort gebracht, 275: 'Der Geburtsprozess wiederum ist ein schwieriger Durchgang, einer Krise vergleichbar. Denn, das erste, was geboren wird, so wurde deutlich, sind Wut, Schmerz und Trauer, ins besondere im Schuldkontext: sei es die Trauer über das das Böse vorbereitende Schicksal, sei es die Trauer über den Verlust der Integrität, der Unverletztheit, die Wut über die Untat oder der Schmerz, den die Wunde verursacht. Wut, Trauer und Schmerz sind durch aus im Kontext einer natürlichen Geburt zu finden; sie sind Indikatoren des krisenhaften Übergangs. Dennoch sind diese Emotionen der erste Motor einer positiven Entwicklung.'

blijft steun en onvoorwaardelijke liefde idealiter deel uit maken van de grondhouding van de zielzorger. Uit de beelden van God en de beschrijving van een bevallende vrouw volgen meer grondhoudingen; de zielzorger laat de ander niet in de steek en hij herkent zijn eigen leven in het leven van de pastorant. De pastorant en zielzorger zijn een spiegel voor en van elkaar. 342 Wanneer in de begeleiding het moment komt dat de pastorant met zichzelf geconfronteerd wordt, is een moment van stilstaan bij vergeving denkbaar en op zijn plaats.343

4.6.6

Actieve houding

In paragraaf 4.4 zijn beelden van God en de rol van de moeder bij de bevalling besproken. De tegenstelling van ontspanning en pijn die leven brengt is een belangrijke aanwijzing voor het spirituele moederschap. De veilige plaats zoals besproken in paragraaf 4.1 is onmisbaar om het proces van geestelijke geboorte soepel te laten verlopen. Aan het begin en aan het eind van het geboorteproces neemt de zielzorger een actieve houding aan. Dit betekent dit dat zij alert is op de fase waarin de pastorant zich begeeft en dat zij op basis daarvan haar activiteit bijstuurt.344 Wulf noemt de begeleiding van de pastorant bij bijvoorbeeld het zich verhouden tot schuld, de eigenlijke opgave van de zielzorger. Waakzaam zijn of er diep genoeg gegraven wordt opdat wat ter sprake moet worden gebracht naar boven gebracht is, is een belangrijke taak van de zielzorger. 345 De zielzorger heeft tot taak voorwaarden te scheppen opdat de pastorant boven zichzelf kan uitstijgen, dit komt voort uit het beeld van God die de ziel de ruimte geeft op te stijgen zoals in het beschreven beeld van de jakobsladder terugkomt. Barmhartigheid, het voorhouden van een spiegel en ontferming zijn kenmerkende grondhoudingen van de zielzorger. De betekenis van het beeld van een verticale houding van de moeder voor de zielzorger wordt gevonden in het geestelijk leven van de zielzorger zelf. De zielzorger staat niet alleen open, horizontaal,

342 Het herkennen van het levensfasen van de pastorant helpt de zielzorger om de ander beter te begrijpen en daardoor beter te begeleiden. 343 Een ritueel kan hierbij zeer behulpzaam zijn. De psychologie schiet in dit kader tekort omdat zij geen vergeving kan schenken. Vgl. Wulf, Schuld ins Wort gebracht, 166. 344 Wulf noemt dat in deze fase van een pastoraal gesprek schuld van de pastorant aan het licht kan komen. Daarmee doelt zij kortweg op een scheiding van objectieve en subjectieve schuldgevoelens - waar geen feitelijke schuld aan ten grondslag ligt. Vgl. Wulf, Schuld ins Wort Gebracht, 211. Het opnieuw ervaren van de eigen stem in de schuld is een pijnlijke ervaring voor de pastorant. Vgl. Wulf, Schuld ins Wort gebracht, 202. De positieve keerzijde van de herbeleving van de schuldervaring is eigen mondigheid. Vgl. Wulf, Schuld ins Wort gebracht, 209w. 345 Wulf noemt dit het offer. Vgl. Wulf, Schuld ins Wort gebracht, 243.

maar onderhoudt zelf ook een geestelijk leven met God, verticaal. 346 De zielzorger is nederig naar de pastorant en naar God. De zielzorger kan zodoende de weg die de pastorant gaat herkennen en herinneren in het eigen leven. 347

4.6.7

Opnieuw wenden

Door geboorte krijgt de relatie van de moeder met het kind een nieuwe wending. Op basis van de analyse in paragraaf 4.5 komt naar voren dat dit voor de zielzorger betekent dat de relatie met de pastorant een andere vorm krijgt. De eerste wending kwam tot stand in de eerste fase van de relatie, in de laatste fase komt opnieuw verandering in de onderlinge verhoudingen. De kenmerkende grondhouding van de zielzorger is wederom dienstbaarheid en acceptatie. Uit de analyse komt verder naar voren dat de zielzorger in de relatie met de pastorant een ander levensritme aanbrengt. De ideale grondhouding is dat de zielzorger de pastorant op eigen benen laat staan en dat zij dit nieuwe leven aanvaardt, dat zij de pastorant de vrijheid en verantwoordelijkheid gunt en de grenzen van het leven door de pastorant zelf laat bepalen.348

Wanneer de pastorant geestelijk geboren is, kan dit in eerste instantie verwarrende emoties bij de zielzorger oproepen. Voor de zielzorger kan deze wending gepaard gaan met pijn en gevoelens van verlies. De keerzijde is dat de zielzorger in deze fase meer van zichzelf kan laten zien. De zielzorger kan zichtbaar maken hoe zij ook gevormd is en wordt door de pastorant.349 Uit beelden van natuurlijke geboorte kan worden begrepen dat de zielzorger zelf ook opnieuw geboren wordt; zij schenkt zichzelf opnieuw. De zielzorger laat de pastorant los opdat er in haar eigen leven ruimte ontstaat voor nieuw leven. Uit het beeld van de moeder komt naar voren dat nabijheid direct na de geestelijke geboorte van 346 Dat een horizontale houding samengaat met een verticale houding sluit aan bij de opmerking van Wulf, dat de zielzorger weet dat elk mens door God geheel is aangenomen en dat de zielzorger deze mens dus ook in zijn geheel kan aannemen. Tegelijkertijd weet de zielzorger dat een opmerking als 'God is er alle dagen' leeg is wanneer de zielzorger er niet een rol in speelt een vermoeden deze ervaarbaar te maken. Ze weet dat de kracht en liefde tot binding niet uit een mens zelf komt maar genade van God is en tot momenten van genade kan leiden en ook dat de genade van God niet alleen via de zielzorger tot de pastorant komt. Vgl. Wulf, Schuld ins Wort gebracht, 241. 347 De grondhoudingen die bij elk pastoraatgesprek over schuld is het serieus nemen van de mens als mondige en daarmee volwassen verantwoordelijk persoon. Wulf, Schuld ins Wort gebracht, 210. De zielzorger heeft als taak de pastorant te helpen hem mondig te maken, dit betekent de angst en onmacht overwinnen en in vrijheid zijn gevoel te durven uitspreken. Vgl. Wulf, Schuld ins Wort gebracht, 212. 348 Dit sluit aan bij wat in paragraaf 4.2.5 in het inleidende gedeelte van die paragraaf wordt genoemd. Vgl. Wulf, Schuld ins Wort gebracht, 248w. 349 Wulf, Schuld ins Wort gebracht, 248. 'In diesem Moment sind tatsĂ¤chlich beide, Begleiteter und Begleiter auf gleicher Ebene.'

de pastorant door hem positief zou kunnen worden ervaren. Zorgdragen voor de grenzen van nabijheid en afstand zijn blijvend aandachtspunten voor de zielzorger. De grondhoudingen van ontvangen, troosten, beschermen, voeden, het inzoomen op de pijn en de ontferming bij het mogelijk maken van het loslaten van de hartstochten komen als cyclus steeds terug in de relatie van de zielzorger met de pastorant.

Zichzelf loslaten, versterven, komt in hoofdstuk 5 terug. In dat hoofdstuk wordt uitgewerkt hoe de ziel geboren wordt door te sterven aan zichzelf. 350 In dit hoofdstuk is aan de orde gekomen hoe beelden van moederschap en God aanwijzingen kunnen zijn voor spiritueel moederschap. Met barmhartigheid als uitgangspunt is inzicht gegeven in de wijze waarop de moeder beweegt en voedt. Beelden van natuurlijke geboorte laten zien dat dit leidt tot geboorte. Het proces van geboorte kan voor het geestelijke kind een oefening van de deugden en de diepte ingaan zijn. Dit komt in het volgende hoofdstuk aan de orde. Een overeenkomst tussen beelden van moeder en kind is dat zij beide loslaten: het kind maakt zich op voor een nieuw leven en de moeder sterft aan zichzelf voordat zij het kind opneemt. Zo kan het nieuwe leven in haar groeien.

350 Vgl. Wulf, Schuld ins Wort gebracht, 254.

Groeien, de houding van het kind

Voordat de mens opnieuw geboren wordt, is het nodig dat de Ander met hem een relatie wil aangaan. Elke relatie begint met barmhartigheid en acceptatie. Beide zijn voorwaarde voor groei. Dit is in de vorige hoofdstukken aan de orde gekomen. Het zien van de aanvaarding van de ziel door God brengt een bewustzijnsverandering op gang, namelijk dat de mens beseft dat hij het oorspronkelijk het beeld van God in zich draagt. 351 Zo komt hij opnieuw tot leven. Het nieuwe huis waarin de mens gaat verblijven, is echter begrensd. Deze begrenzing van de ruimte is een noodzakelijke conditie voor wording, zoals ook de begrenzing van de baarmoeder de leefwereld van het kind afbakent. Beelden van de ontwikkeling van de ziel en van een kind, die via een analyse van de vijf fasen van natuurlijke geboorte op elkaar betrokken worden, komen in dit hoofdstuk aan bod.

5.1 De eerste wording: naar binnen gericht 5.1.1

Conceptie

De conceptie van een kind is een bijzonder moment: het wordt. Na de versmelting kan het kind wonen in de baarmoeder, de celdeling komt op gang en het hart klopt. Er komt een tweedeling op gang, er ontstaat een binnenlijf en een buitenlijf. 352 Van binnenuit groeit het embryo in drie lagen.353 Het binnenlijf en buitenlijf zijn nauw op elkaar betrokken, het hart dat het centrum van het embryo is komt voort uit het buitenlijf en ontstaat door de bloedsomloop. Vanaf het begin is het wezen van de mens constant, alleen de verschijningsvorm verandert.354 Een embryo is vanaf het begin geheel mens met een eigen individualiteit. Volgens Verdult355 ontstaan de diepste sporen van geluk en pijn in de eerste dagen van

351 zie paragraaf 2.2.2 Geestelijke wording: omvorming in gelijkvormigheid 352 Het buitenlijf wordt de placenta. 353 Vgl. Smulders, Veilig Zwanger, 30w: 'De middelste laag, vormt de spieren, de bloedsomloop, het skelet, de nieren en de geslachtsorganen. De binnenste laag zal het ademhalingsstelsel en maag-darmkanaal gaan vormen. De buitenste laag zullen het zenuwstelsel, zintuigen en de huid ontwikkelen.' 354 Vgl. Van der Wal, De spraak van het Embryo, 11w. 355 Verdult (1953) is psychotherapeut en heeft een expertise- en vormingscentrum voor prenatale psychologie. Vgl. http://www.stroeckenverdult.be/site/nl/page.asp?pageid=67 voor het laatst geraadpleegd op 8 mei 2014

het bestaan. Een moeder draagt vanaf het begin van de zwangerschap een hele persoon.356 Van binnenuit leven is voor een kind in de baarmoeder vanzelfsprekend. Het laat zich niet naar buiten trekken en wordt in zijn ontwikkeling niet belemmerd door afleiding. Hieraan gaat vooraf dat de moeder het nieuwe leven in haar aanvaard en opneemt in haar lichaam. In hoofdstuk 4 is hier bij stil gestaan. Door acceptatie van de aanvaarding van de moeder, ontstaat een nieuwe wereld waarin groei van het kind mogelijk is. Dit komt overeen met de groei van de mens wanneer hij zich afwendt van de wereld en zijn verlangens onder ogen komt. Bij de geestelijke wording treedt er een bewustzijnsverandering op: de ziel wordt zich bewust van iets wat tot dan toe in het onbewuste leefde.

5.1.2

Bekering

Het bewust worden van het innerlijke leven wordt bekering genoemd en dit is een overgangsmoment dat leidt naar grotere innerlijke vrijheid. 357 Bekering leidt naar een vorm van leven die de diepte ingaat. Dit werkt door op de zintuigen van de mens, hij gaat anders luisteren en kijken. In de volgende paragrafen worden beelden van bekering in het geestelijk leven uitgewerkt.

Om de relatie tussen de conceptie van een kind en bekering te doorgronden wordt gebruik gemaakt van het model van de ziel zoals verwoordt door Stein. De ziel heeft een woning die lichaam heet. Dit betekent dat de ziel niet eigendom is van de mens zelf. Het lichaam is de tempel van de Heilige Geest volgens Paulus' eerste brief aan de KorintiĂŤrs. 358 De volledige persoonlijkheid wordt in het innerlijk centrum van de mens, de persoonlijkheidskern, bewaard. Er zijn drie niveaus in lichaam en geest waarin de mens zich kan begeven: de psyche, de geest en het gemoed. De drie lagen leiden de kern meer en meer de diepte in waardoor het op de grond vanwaar de mens leeft stuit. Stein noemt dit God. Op basis van Stein zegt Wulf dat de mens in het diepste van de ziel, bij God, zelfs zijn absolute vrijheid

356 De celbiologie heeft dit aangetoond. Vgl. Verdult, De competente foetus en baby: op weg naar hechting, 3: 'De celbiologie heeft aangetoond dat individuele cellen een ervaringsgericht geheugen vormen, lang voordat de hersenen zich ontwikkelen. De diepste sporen van onze pijn, angst en strijd, maar ook van geluk en plezier ontstaan in de eerste dagen van ons bestaan.' 357 Bij Wulf leidt dit volgens Stein zelfs tot absolute vrijheid. Vgl.Wulf, Twee wegen naar de innerlijke burcht, 10w. Vgl. Bij geestelijke conceptie is er een bewustwordings- en overgangsmoment bij de mens. Waaijman, Spiritualiteit, 454w. Stein, Wetenschap van het Kruis, Lukas 14:33, 55. 358 Vgl. 1 Kor 6:19

vindt. De mens is echter vrij om zelf te bepalen op welk niveau hij zich beweegt en om de diepte op te zoeken.359 Schematisch ziet het model van Stein er als volgt uit: 360

In dit schema komt het sterven en geboren worden terug: in het sterven wordt de mens verenigd met God, maar de trechtervorm is ook een zeker beeld van het ongeboren kind. Het dieptepunt laat het oog van de naald zien waar een kind doorheen moet opdat het geboren wordt. In het model komt ook het lichaam van de mens terug. In de zwangerschap komt het voedsel dat het kind van de moeder in de baarmoeder ontvangt, rechtstreeks in de onderbuik terecht.

Het sterven aan zichzelf, van alle verlangens en alle dingen is een voorwaarde 361 voor het aangaan van de relatie met God - het zien en ervaren van betrokkenheid door de ander en om de diepte van de ziel in te gaan is. Het afsterven van het verlangen naar wereldse zaken, die onverenigbaar zijn met het goddelijk licht, betekent niet het einde van het leven, maar een bekering naar het innerlijke leven. De aanvaarding van de relatie met God betekent de strijd opnemen met de eigen natuur, zijn kruis op zich nemen en zich uitleveren om gekruisigd te worden.362 Loslaten van het oude leven betekent niet het afstand doen 359 Vgl. Wulf, Schuld, ins Wort gebracht, 34w. Vgl.Wulf, Twee wegen naar de innerlijke burcht, 10w. 360 Vgl. Wulf, Schuld, ins Wort gebracht, 37. 361 Vgl. Stein, Wetenschap van het Kruis, 54. 362 Vgl. Stein, Wetenschap van het Kruis, Lukas 14,33, 55.

van bezittingen, maar het onder ogen komen van de eigen verlangens die leven in elke mens. Hierbij wordt gedoeld op de zeven hoofdzonden: Superbia, Avaritia, Luxuria, Invidia, Gula, Ira, Acedia.363

Het onder ogen komen van de eigen verlangens gaat in de christelijke traditie gepaard met aandacht voor het lijden, sterven en de hemelvaart van Jezus Christus. De veranderingen die het opnemen van het kruis met zich meebrengen laten de ziel geen inkijk in het nieuwe leven dat er daaronder verscholen ligt, maar de hoop die het geloof biedt laat de mens de weg zien die hij moet gaat wanneer hij kiest voor innerlijk leven. Het onder ogen komen van Jezus' leven, sterven en opstanding zijn beelden die inzicht geven in het eigen gevoelsleven. De verschuiving van de focus, de bekering, wordt volgens Stein ervaren als sterven omdat de weg en het eindpunt niet zichtbaar zijn, daarvoor wordt ook het beeld van duisternis of nacht gebruikt.364 Bekering schenkt uiteindelijk vrede.365

Ook bij Teresa komen beelden terug die betrekking hebben op bekering. De overeenkomst tussen het beeld van de ziel zoals Stein en Teresa verwoorden komt tot uitdrukking in de mogelijkheid van de mens de diepte op te zoeken en het thuis-zijn in de ziel.

366

Teresa

merkt op dat de toegang tot de Innerlijke burcht altijd gepaard gaat met het afwenden van de wereld en met gebed.367 Bekering gaat gepaard met het vrij worden van de verleidingen van de wereld en van het zien van de eigen zwakheid. Dit gebeurt door het anders kijken naar de wereld.368 Het anders kijken naar de wereld leidt ertoe dat wat wordt gezien wordt ervaren als boodschappen van God. 369 Johannes noemt bekering in zijn analyse van de eerste strofe van zijn gedicht de Donkere Nacht. Daarin beschrijft hij beelden van de wijze en de manier waarop de ziel van zichzelf en alle dingen weggaat. 370 Het onder ogen komen van de eigen broosheid is ĂŠĂŠn van de eerste stappen waarlangs de mens het geloof wordt binnengevoerd volgens Johannes. De ziel vat daarin moed en gaat er naar verlangen in de nacht geplaatst te worden. 371 363 Hebzucht, hoogmoed, onkuisheid, afgunst, gulzigheid, wraak en gemakzucht. 364 Vgl. Stein, Wetenschap van het Kruis, 52w. 365 Vgl. Stein, Wetenschap van het Kruis, 53. 366 Vgl. Wulf, Twee wegen naar de innerlijke burcht, 10. 367 Vgl. Wulf, Twee wegen naar de innerlijke burcht, 15. 368 Vgl. Teresa beschrijft dit in de eerste woning 369 Anders gezegd: signalen van de hemelse bruidegom. Vgl. Wulf, Twee wegen naar de innerlijke burcht, 16w. 370 Vgl. Johannes, DN I 1.1: 'In een nacht, aardedonker, in brand geraakt en radeloos van liefde, - en hoe had ik geluk!- ging ik eruit en niemand die 't merkte- want mijn huis lag reeds te slapen.' 371 Vgl. Johannes, DN I 1.1, 832.

5.2 Veertig weken groeien

Groei staat de eerste weken van de zwangerschap centraal. In deze paragraaf wordt ingegaan op de groei van een embryo van conceptie tot aan de laatste weken voor de bevalling, in de natuurlijke geboorte het tweede trimester genoemd. Zowel de moeder als het kind maken in deze periode een groei mee die uniek is aan het menselijk leven. Veertig weken staat alles in het teken van de ontwikkeling van het kind. Voor de moeder staat de overgave aan deze ontwikkeling centraal: zij draagt en voedt het kind. Beelden van de ontwikkeling van het ongeboren kind worden hierna uitgewerkt. Deze beelden kunnen een hulpmiddel zijn om de weg die de ziel gaat in geestelijke wording te doorgronden. 372Beelden van geestelijke wording die hier op betrekking hebben komen in de volgende subparagrafen aan de orde.

5.2.1

De ontwikkeling van het natuurlijke kind

In de ontwikkeling van het kind staat de relatie met de moeder centraal. De baarmoeder is een afgebakende omgeving waarin het kind voedsel, warmte en speelruimte heeft. In deze fase worden interactievaardigheden ontwikkeld door het kind, zij zijn op de moeder gericht maar de uitdrukking is nog beperkt. Het kind wordt, de beweging van het kind komt van binnenuit en het kind is gericht op groeien. Zodoende ontwikkelt het vaardigheden om zich via het lichaam uit te kunnen drukken. Een kind heeft een foetaal geheugen voor geluid, trillingen, smaak en reuk. 373 De zintuigen spelen bij de ontwikkeling van het kind een belangrijke rol. Tijdens de zwangerschap worden rond de zevende week de oogjes gevormd en vanaf de vierendertigste 372 Wanneer we naar de geestelijke wording kijken keert de ziel na conceptie naar binnen en vindt er een ommekeer naar oorsprong plaats. De ziel ziet volgens Waaijman uit naar hervorming. Een kind in de baarmoeder is letterlijk en figuurlijk nog dicht bij de oorsprong. De transformatie van het kind in de buik die denkbaar is, is gericht op eenheid tussen het leven in de oorsprong en het leven op aarde. Het kind laat zich niet naar één van beide kanten trekken, het wordt gevormd opdat het in de wereld kan functioneren. Vgl. Marcus 10:13-16: ''Ze brachten kinderen bij Hem met de bedoeling dat Hij hen zou aanraken. Maar de leerlingen wezen hen terecht. Toen Jezus dat zag, werd Hij verontwaardigd: ‘Laat die kinderen bij Me komen, en houd hen niet tegen, want van zulke kinderen is het koninkrijk van God. Ik verzeker jullie, wie het koninkrijk van God niet aanneemt als een kind, komt er beslist niet in.’ Hij omarmde hen en zegende hen, terwijl Hij hun de handen oplegde." Jezus noemt het zijn zoals een kind, naar mijn bescheiden mening omdat het kind zich niet naar het aardse leven laat trekken zoals volwassen dat doen. In het spelen van een kind wordt het Koninkrijk van God zichtbaar. 373 Vgl. Swaab, Wij zijn ons brein, 57.

week van de zwangerschap kan een kind licht en donker onderscheiden. Tussen de zevende en negende week ontstaat het gehoororgaan en in de loop van de zwangerschap neemt het hoorvermogen steeds meer toe. De baby reageert niet alleen op licht en geluid maar ook op andere prikkels.374 Een kind kan zijn lichamelijkheid 375 ervaren, en het kind kan zich ook via het lichaam uitdrukken. Dat is tijdens de zwangerschap ook zijn enige mogelijkheid, want een embryonaal bestaan is een stil, zwijgend en introvert bestaan. 376 De ervaring van pijn kan bij het kind voorkomen ver voordat zijn centraal zenuwstelsel zich ontwikkeld heeft, omdat de ontwikkeling van de psychologische processen op gang komt vóór de morfologische structuren zich ontwikkeld hebben. 377 Herinneringen worden volgens Verdult opgeslagen in een lichaamsgeheugen. 378 Een foetus is een sensitief, actief en communicatief wezen en het kan invloeden van buiten waarnemen en onthouden. 379 Om te overleven is het voor een prenataal kind danook noodzakelijk contact- en communicatievaardigheden te ontwikkelen en deze komen in de relatie met de moeder tot ontwikkeling. De hele ontwikkeling van het kind staat in het teken van het contact met de moe-

374 Vgl. Smulders, Veilig zwanger, 106w. 375 Met de lichamelijkheid kan het kind ook de gebondenheid aan het tijdelijke ervaren. 376 Vgl. Van der Wal, De spraak van het Embryo, 8w. 377 Chamberlain 1999 geciteerd volgens Verdult, Waar gezondheid begint, 5w: 'Volgens Fedor-Freybergh (1988) moeten we het klassieke beeld van de menselijke ontwikkeling, waarin de structuur vooraf gaat aan de functie, verlaten. Volgens hem gaat de functie vooraf aan de structuur. De morfologische structuur, welke in potentie genetisch gegeven is, ontwikkelt zich maar, omdat er een primaire functionele noodzaak bestaat in wisselwerking met de omgeving. Een orgaan zou zich niet ontwikkelen als er geen functionele noodzaak zou zijn; de longen ontwikkelen zich maar omdat er een noodzaak tot ademhalen is tot opnemen van zuurstof uit de omgeving. Dit principe geldt ook voor de psychische ontwikkeling.' Vgl. Verdult, R. De competente foetus en baby: op weg naar hechting, 6: 'Imprints, als neerslag van belangrijke ervaringen, kunnen op verschillende niveaus in de hersenen worden opgeslagen, afhankelijk van het gewicht van de ervaring en van het moment waarop ze optreden. Prenatale ervaringen worden hoofdzakelijk in de hersenstam opgeslagen en geboorte-ervaringen meer in de hersenstam en het limbisch systeem; latere ervaringen in het limbisch systeem en de cortex. Indrukken worden van beneden naar boven verwerkt: van de hersenstam over het limbisch systeem naar de cortex. Idealiter werken deze drie systemen goed samen, maar bij trauma's worden de verbindingen tussen de deze drie systemen geblokkeerd.' 378 Vgl. Verdult, De competente foetus en baby: op weg naar hechting, 6. 379 Chamberlain, 1992 geciteerd volgens: Verdult, Waar gezondheid begint 2. Chamberlain 1999, geciteerd volgens Verdult, Waar gezondheid begint 4: ''Introvert' moet hier analoog worden begrepen omdat alleen iemand die zelfreflectie heeft zich actief naar binnen kan richten. Ik zal hier de spanning van afgesloten-zijn en eerste opening naar buiten beklemtonen. De foetus kan eerder en meer waarnemen dan ooit gedacht, én hij kan uit deze waarnemingen leren. Zijn bewegingen zijn niet louter onwillekeurig, stereotiep of reflexmatig, maar ze zijn reactief, doelgericht ook dat is reactie of van binnen gestimuleerd maar nog niet bewust en een vorm van communicatie. De foetus heeft vormen van bewustzijn en van geheugen, waardoor hij ervaringen kan vasthouden; hij heeft een eigen lichaamstaal en vertoont sociaal gedrag analoog. De foetus gebruikt al zijn mogelijkheden om te reageren op zijn omgeving; hij is dus in staat tot interactie met zijn omgeving. Kortom: zijn psychische mogelijkheden zijn groter dan ooit vermoed kon worden.' Vgl. Verdult, De competente foetus en baby: op weg naar hechting, 8: 'Concrete ervaringen van het kind in de baarmoeder kunnen volgens Verdult worden opgeslagen in het lichaam van het kind en blijvend invloed hebben op het leven.'

der,380 de psyche van het kind is op haar afgestemd met als gevolg dat wat de moeder voelt ook door het kind wordt gevoeld. 381

5.2.2

De ontwikkeling van het geestelijke kind: de deugden

In Wetenschap van het Kruis van Stein wordt verwezen naar de relatie met God die opnieuw tot stand komt, ontwikkeld wordt en die er toe bijdraagt dat de mens aan zichzelf sterft.382 Het beeld van de stervende mens komt ook terug in 'Donkere Nacht' van Johannes. Stein legt de Donkere Nacht uit als een leerschool in alle deugden. Volgens Stein leidt het aangaan van de relatie met God tot een zuivere liefde, de ziel oefent overgave en geduld. De zuivering van alle zinnelijke neigingen en het volharden in alle wederwaardigheden maakt de ziel bovendien krachtig en sterk. Dit leidt tot bescherming tegenover de duivel, de wereld en het vlees.383 Zichzelf wegcijferen en wegschenken gaat niet gepaard met een veelvoud van overdenkingen, methodes, technieken en genietingen, maar alleen in het zichzelf werkelijk kunnen wegcijferen, zowel innerlijk als uiterlijk omwille van de Ander. Zodoende sterft de mens aan zichzelf. 384

Het aangaan van de relatie met God betekent het opnemen van het kruis en gekruisigd worden, omdat dit volgens Stein tot vereniging met God leidt. 385 Het aannemen van het kruis gaat gepaard met dorheid en afkeer, maar neemt de mens het aan dan zal hij ervaren dat het een zacht juk is. Volgens Stein wordt het juk dan ervaren als een lichte last. 386 Het grootste werk, de vereniging van de mens met God, is volgens Stein door Christus volbracht. Het aannemen van het kruis gaat samen met het begrijpen van dit beeld. 387 380 'Schindler, 1983 geciteerd volgens Verdult, R. Waar gezondheid begint, 6w:'Aangezien voor het overleven van de foetus, en nogmaals dit geldt zowel in fysiologische als in psychologische zin, het contact met de moeder essentieel is, staat zijn gehele ontwikkeling in het teken van het vestigen en handhaven van een symbiotische relatie met haar. Daarmee wordt de (baar-)moeder het eerste milieu dat invloed uitoefent op de ontwikkeling van het prenatale kind. In de baarmoeder leeft het kind samen met zijn moeder in een symbiose. Zijn bloed is haar bloed, haar hormonen en chemie worden ook de zijne. Het drinkt mee, rookt mee, het eet mee. Ze hebben een gemeenschappelijk bewustzijn: zijn psyche is haar psyche, haar gedachten zijn zijn gedachten, haar gevoelens zijn zijn gevoelens. Dit is het ecologische vertrekpunt van de prenatale psychologie.' 381 Stroecken, 1994, 2000 geciteerd volgens Verdult, Waar gezondheid begint 3. 382 Vgl. Stein, Wetenschap van het Kruis, 140: 'Het is geen louter aanemen van de gehoorde geloofdsboodschap, geen louter zich toewenden naar God die men slechts kent van horen zeggen, maar een innerlijk aangeraakt worden en een ervaren van God, dat de kracht bezit om ons van alle geschapen dingen los te maken en te verheffen en ons tegelijk laat ondergaan in een liefde die haar voorwerp niet kent' 'Het is de overgave van de ziel door de wil aan het liefdevolle tegemoetkomen van de nog altijd verborgen God.' 383 Vgl. Stein, Wetenschap van het Kruis, 63. 384 Johannes DN II 7.7-8 geciteerd volgens Stein, Wetenschap van het Kruis, 72. 385 Vgl. Stein, Wetenschap van het Kruis, 140. 386 Vgl. dankgebed van Jezus; MatteĂźs 11, 25-30. 387 Vgl. Stein, Bestijging II 7.11

Door de dood van de zintuiglijke mens wordt de geestelijke mens geboren. Stein verbindt daarom de donkere nacht van de zintuigen, de weg van de loutering, met de Verrijzenis van Christus.388

De relatie tussen God en de mens ontwikkelt zich in stilte en gebed, zoals een kind in stilte leert communiceren met zijn moeder. De relatie tussen God en de mens krijgt volgens Stein vorm als de mens zich richt op het leven, lijden, sterven en verrijzenis van Christus. Zo sterft de zintuiglijke mens en kan God in hem groeien. In beelden van het ongeboren kind zoals hierboven beschreven komen de effecten van inperking van het leven ook naar voren. De mens gaat open voor het nieuwe leven en de werking van de zintuigen verandert. De mens die naar binnen keert beziet de wereld met andere ogen.

5.2.3

De ontwikkeling van de deugden en de geestelijke zintuigen

In het werk van andere gekozen theologen komt de overgave van de ziel en het afsterven van wereldse zaken ook terug. In deze paragraaf worden deze beelden toegelicht.

Uit de beelden van het ongeboren kind kwam naar voren dat de moeder het enige is waar het kind zich op richt en dat het bloed van de moeder zich vermengt met het bloed van het kind. Dit kan een beeld zijn om de intense beleving van Godsnabijheid te begrijpen in het werk van Teresa. In de vijfde woning van de Innerlijke Burcht merkt Teresa dat door Gods nabijheid de mens zich onmachtig voelt. Het gevoel van machteloosheid neemt toe en de ziel lijkt verstijfd, maar in die toestand vindt de ziel ook meer innerlijke rust omdat ervaren wordt dat God en de mens in elkaar wonen. 389 Naarmate het wonen in elkaar toeneemt, neemt ook het voelen van waarden toe. In deze fase is God het enige object voor de ziel.390 Beelden van de vermenging, van het in elkaar wonen en dat de ander het enige object is waaraan het kind zich overgeeft, komen terug in de theologische werken.

388 Vgl. Stein, Wetenschap van het Kruis, 64. 389 Vgl. Wulf, Twee wegen naar de innerlijke burcht, 19. 390 Vgl. Wulf, Twee wegen naar de innerlijke burcht, 20.

Eerst worden de beelden in het werk van Johannes besproken. Nederigheid van de ziel, en het groeien in nederigheid wordt in deze thesis uitgewerkt. Het groeien leidt tot ontwikkeling van de deugden en tot een afhankelijkheid van de ziel. Johannes merkt op dat op het moment dat God de ziel in de Donkere Nacht plaatst de ziel zich naar het innerlijke leven keert en zij geen smaak, geen troost en geen zin meer vindt in wereldse zaken. 391 De ziel zelf geeft zich over aan de aandacht voor God, zonder inspanning of verlangen. 392 De overgave leidt tot versterving van de eigen streefvermogens en de kracht van de zintuiglijkheid wordt overgebracht naar de geest. 393 Dit heeft een rustgevend en vredeschenkend effect, dat niet ter vergelijken is met vroegere geneugten die juist heel tastbaar en voelbaar waren.394

De ontwikkeling van de relatie met God krijgt vorm via het gebed en Johannes zegt dat de ziel er veel voldoening in vindt om veel tijd in gebed door te brengen, boete te doen, te vasten en de sacramenten te ontvangen en te delen wat van God is. Hij waarschuwt ook dat gedragingen geestelijk gesproken vaak zeer zwak en onvolmaakt zijn. 395 Johannes zegt dat de ziel sterker wordt, moed krijgt en krachtiger wordt in de deugden. 396 De deugden die bij Johannes worden genoemd zijn nederigheid, tevredenheid, geduld, het vermogen kuise en onkuise liefde te onderscheiden, rust, soberheid en matigheid. 397 Bij Johannes komt overgave ook terug en hij spreekt over het groeien in nederigheid. 398

In het werk van Johannes en de ontwikkeling van een kind zijn beelden zichtbaar geworden die hiermee overeenkomen. De ziel zoekt in de donkere nacht naar mogelijkheden om in contact te komen met God, zoals het ongeboren kind er op gericht is een relatie te ontwikkelen met de moeder. De zintuigen van het kind gaan open en groeien en zo kan het kind communiceren, eerst met de moeder en later met de wereld. Dit beeld komt overeen 391 Vgl. Johannes, DN I 9.2 392 Vgl. Johannes, DN I 10.4 393 Vgl. Johannes, DN I 9.4 394 Vgl. Johannes, DN I 9.7 395 Vgl. Johannes, DN I 1.3 396 Vgl. Johannes, DN I 1.1 397 Noot bij Johannes DN 1.3.1: 'Zoals er zeven hoofddeugden zijn (vier kardinale en drie goddelijke deugden), waartoe de andere deugden te herleiden zijn, zo zijn er ook zeven hoofdzonden, waartoe alle andere zonden en onvolmaaktheden als tot hun beginsel herleid kunnen worden. Deze hoofdzonden zijn: hoogmoed, gierigheid, onkuisheid, toorn, onmatigheid, afgunst en geestelijke traagheid.' Johannes legt deze hoofdzonden en hun tegenover - de deugden - uit in de eerste zeven hoofdstukken van DN I. De kardinale en goddelijke deugden die we kennen zijn: wijsheid, rechtvaardigheid, gematigheid, moed, geloof, hoop en liefde. Vgl. Wikipedia.nl, voor het laatst geraadpleegd op 24 juni 2014 398 Vgl. Johannes, DN I 2.6. De volmaaktheid daarvan bestaat erin dat de ziel versterft van de werken van geestelijke soberheid en matigheid. Vgl. Johannes, DN I 6.8

met ontwikkeling van de geestelijke zintuigen, de deugden, in de relatie van de ziel met God. De ontwikkeling van de deugden, zoals deze door Johannes worden genoemd, zijn voertuigen om de relatie met God gestalte te geven. 399

Ook bij Hildegard worden beelden gevonden die gaan over de ontwikkeling van de relatie met God en de gevolgen daarvan voor de ziel. Ook Hildegard noemt in het Trinitasvisioen het oefenen in de deugden, wanneer zij spreekt over de mens die zijn kinderlijke manier van gelovigen, zijn hoogmoed, de begeerte en dorheid achter zich laat als hij God volgt. De mens zou dit moeten doen volgens Hildegard wanneer hij in zijn levenskracht is. 400 Hildegard roept op om God te omarmen en ook hierin zien we een overeenkomst met de relatie die moeder en kind met elkaar aangaan en de focus van het kind op die relatie in de periode van groei.401 In het begin van paragraaf 5.2 werd opgemerkt dat een kind zich niet naar hemel of aarde laat trekken en Hildegard laat in het Visioen van de Verlosser zien dat de mens zowel de hemel als de aarde in zich herbergt. 402 In dit beeld komt naar voren dat het verlangen naar God al in de ziel aanwezig is nog voordat de mens geboren wordt. 403 .

5.3 Dorheid en honger

Deze paragraaf gaat in op beelden van de ervaringen van het kind in de baarmoeder aan het einde van de zwangerschap. In de verloskunde wordt dit het derde trimester genoemd. De lichamelijke kant van de overgang van een kind naar een nieuwe wereld wordt beschreven. De begrippen die hier centraal staan, zijn dorheid en honger.

399 Wat uitmondt in barmhartigheid en naastenliefde. Ik kom hier later op terug. 400 Vgl. Hildegard, Trinitasvisioen 9, 123. 401 Prediker 12,1 geciteerd volgens Hildegard, Trinitasvisioen 9 123: 'Eer je schepper zo lang je nog jong bent, voordat de kwade dagen komen en de jaren dat je zegt: Het bevalt me niet meer.' 402 Vgl. Hildegard, Der Erlöser 1.2, 106: 'Die Seele kreist um die irdischen Dinge und müht sich in vielen Wechselfähllen ab, wie es die iridschen Verhältnisse (carnales mores) erfordern. Der Geist aber erhebt sich auf zweierlei Weise: wenn er nämlich von Sehnsucht, Seufzen und Verlangen nach Gott erfüllt is oder gleichsam Rat sucht bezüglich Herrschaft, Regierung, oder eines Wunsches nach verschiedenen Dingen, weil er vernünftig zu unterscheiden versteht. Deshalb trägt der Mensch die Ähnlichkeit mit Himmel und Erde in sich.' 403 Zo krijgt het beeld waarnaar Jezus verwijst in de bijbeltekst 'Laat de kinderen tot mij komen' betekenis.

5.3.1

Lichamelijke honger & dorheid

In de laatste weken voor de bevalling lukt het de moeder steeds minder goed om het kind te voeden, bovendien neemt het vruchtwater en de bewegingsvrijheid af. Het gebrek aan voedsel noopt het kind ter wereld te komen. Honger brengt de mens in beweging. Als het kind honger gaat ervaren, stimuleert dat de hormonale veranderingen die leiden tot het samentrekken van de baarmoeder.404 De baring komt op gang als de glucosespiegel daalt. 405 Bij een normale zwangerschap daalt het kind in tot aan de baarmoedermond en een bevallingshormoon, oxytocine, zorgt ervoor dat de weeĂŤn goed op gang komen. 406 De geboorte is een samenspel tussen moeder en kind, waarbij het kind het initiatief neemt. Een geboorte gaat bij het kind gepaard met heftige emoties die variĂŤren van extatisch tot een gevoel van volledige verlatenheid.407 Het kind wordt erg kwetsbaar.408 Verder is het geboren worden het moment dat moeder en kind van elkaar scheiden. 409 Geboorte geeft een beeld van scheiding van een oude naar een nieuwe manier van leven.

410

De processen waar een kind doorheen gaat voorafgaand aan de natuurlijke geboorte kunnen beelden zijn om de geestelijke wording van de ziel te begrijpen. In de volgende paragraaf worden theologische werken waarin overeenkomstige beelden naar voren komen besproken.

5.3.2

Verlangend gevangen

In het werk van Stein wordt de verbinding tussen de geestelijke geboorte en God zichtbaar. Om tot vereniging met God te komen is geloof in Gods wezen nodig. Dit is volgens Stein een gevoelskwestie welke niet binnen het bereik van verstand, verbeelding of enige

404 Vgl. Swaab, Wij zijn ons brein, 32. 405 Vgl. Swaab, Wij zijn ons brein, 32. 406 Vgl. Swaab, Wij zijn ons brein, 39. 407 Vgl. Verdult, De competente foetus en baby, op weg naar hechting, 4. 408 De manier waarop de geboorte plaatsvindt en door het kind beleefd wordt speelt volgens Verdult een cruciale rol voor de wijze waarop de mens in het leven staat. Vgl. Verdult, De competente foetus en baby, op weg naar hechting, 4. 409 In de prenatale fase wordt het kind op deze scheiding voorbereid in biologische en psychologische zin. Vgl. Verdult, Waar gezondheid begint, 11. 410 In de katholieke traditie is honger naar een nieuw leven een thema. In de vastentijd, in de stille week en de periode daaraan voorafgaand wordt er bij stilgestaan. De mens gaat van een water- naar een landleven.

andere gewaarwording valt.411 Het goddelijke licht is al in de ziel aanwezig is, maar wordt pas zichtbaar als de mens gaat liefhebben. Volgens Stein kan dan pas omvorming plaatsvinden.412 De loutering die in die fase plaatsvindt wordt door Stein verbonden met geloof, hoop en liefde. Deze drie worden nu toegelicht.

Een voorwaarde voor omvorming is dat de mens gestorven is aan het verlangen naar geschapen dingen. Dit krijgt gestalte als de mens God boven alles wil beminnen en God in alles zoekt. De liefde maakt de wil van de mens vrij. Het geloof schenkt de mens kennis ter overweging die de wil ertoe aanspoort lief te hebben. Stein merkt op dat liefhebben en het opnemen van het kruis alleen maar kan plaatsvinden door Gods genade, want zonder die genade is geen gebed of overweging mogelijk. Het leven van de mens richt zich nu op God en wendt zich zodoende af van alles wat niet God is. 413

De overgave aan God wordt ook genoemd in het evangelie van Lucas als Jezus zijn huis verlaat en de Olijfberg opgaat om te bidden.414 Het gaan van de smalle weg naar God gaat gepaard met het versterven van de zintuiglijke en de geestelijke natuur. Langs deze weg past volgens Stein alleen maar verloochening en het opnemen van het kruis.

415

Dit is

de weg van het geloof waartoe Jezus zijn leerlingen uitnodigt. 416 De hoop zorgt ervoor dat de mens gericht is op wat hij niet bezit en door geloof breekt het besef door dat hij zelf afhankelijk is van Gods grootheid en dat God onbegrijpelijk en oneindig is. 417 Stein verbindt nadrukkelijk de geestelijke geboorte met het paasmysterie, waarin volgens haar geloof, hoop en liefde betekenis krijgen. Het gekruisigd worden staat altijd in verbinding met verlossing,418 want hierin schuilt de hoop. God en het geloven zijn voor Stein verheven boven het begrijpen, smaken, voelen en verbeelden.

411 Vgl. Stein, Wetenschap van het Kruis, 68. 412 Vgl. Stein, Wetenschap van het Kruis, 70. 413 Vgl. Stein, Wetenschap van het Kruis, 134w, 414 Vgl. Lucas 22: 39-42 415 Vgl. Stein, Wetenschap van het Kruis, 71w. 416 Vgl. Marcus 8, 34w. 417 Vgl. Stein, Wetenschap van het Kruis, 70. 418 Dit is ook het geval bij de andere auteurs.

5.3.3

Aanstaande duisternis

In deze paragraaf wordt uiteengezet waar beelden van loslaten van de oude manier van leven in het werk van Teresa, Johannes en Hildegard terugkomen. De beelden van honger en de hevigheid van emoties die in paragraaf 5.2.1. bij de bespreking van de natuurlijke geboorte aan de orde zijn gekomen, kunnen helpen om de beelden van geestelijke geboorte te begrijpen.

Het verlangen naar het nieuw geestelijk leven moet groot genoeg zijn om open te staan voor geboorte.419 Dit gaat gepaard met het loslaten van het verlangen naar het geschapene en dat gebeurt volgens Stein alleen wanneer de wil God toestaat de ziel vrij te maken.420

Zoals Stein opmerkte moet het geloof voldoende zijn om de stap naar geboorte te durven maken. Teresa merkt op dat de ziel die nog niet volwassen is, die onvoldoende honger heeft naar een nieuw leven, vergeleken kan worden met een baby die begint te zuigen: 'Wat kun je anders verwachten dan de dood wanneer hij zich van de moederborst verwijdert?'421 In de geschriften van Teresa komt terug dat het loslaten en overgave pas kan geschieden als de wil zich overgeeft aan de wil van God. Zich daaraan overgeven leidt er volgens Teresa toe dat de innerlijke waarneming intensiever wordt. 422 De overgave aan de wil van God betekent dat de mens mededelingen ontvangt van God middels beelden en intellectuele visioenen en dat hij zijn eigen waarheid onder ogen komt. Voor die overgave die alle menselijke begrijpen te boven gaat, is moed nodig. 423

De hoop en verwachting naar nieuw leven komen ook terug in het Evangelie van Lucas, wanneer de leerlingen het bericht ontvangen dat Jezus leeft. In Lucas 24 wordt dit aan de hand van het verhaal van de Emmausgangers beschreven. 424 Hoe de ziel zichzelf loslaat, hoe dit leidt tot pijn en hoe de onvolmaaktheden van de ziel haar beletten smaak te vinden 419 De honger moet groot genoeg zijn. 420 Vgl. Stein, Wetenschap van het Kruis, 70. 421 Teresa, Innerlijke Burcht 4.3.10 422 Vgl. Wulf, Twee wegen naar de innerlijke burcht, 20. 423 Vgl. Wulf, Twee wegen naar de innerlijke burcht, 20w. 424 De leerlingen van Jezus worden opnieuw geboren als zij Jezus op een andere manier zien: zij herkenden hem in het breken van het brood. Lucas verbindt de geestelijke geboorte van de leerlingen met Jezus die het brood gebroken heeft. Vgl. Lucas 24: 13-35.

in het anders zien425 staat treffend beschreven in het Oude Testament: 'De wateren hebben zelfs mijn ziel omgeven, de afgrond heeft mij omsloten, de zee mijn hoofd bedekt. Ik ben neergedaald tot de grondvesten van de bergen en de grendels van de aarde hielden mij voor eeuwig opgesloten.'426 Johannes beschrijft het gevoel van verlaten zijn. Dit lijdt volgens Johannes tot een bittere en deerniswekkende pijn. 427 Beelden van honger komen ook terug bij Johannes, als hij schrijft dat de ziel geen voedsel of smaak meer kan vinden in het geschapene.428 De ziel ervaart volgens Johannes een verslechtering van zijn toestand wanneer hij geestelijk geboren wordt en hij zegt dat het is alsof de ziel wordt meegesleurd in een nog hardere, duistere toestand. 429 Op dat moment ervaart de ziel geen troost meer in geloof, hoop en liefde.

In het werk van Hildegard komt de bescherming terug die God biedt als de mens geboren wordt. Hierin komt het beeld van de slijmprop, die bij zwangerschap bescherming bood maar die vlak voor de bevalling loslaat, terug. Hildegard schrijft dat door het geloof de mens beschermd is tegen de duivelse invloeden: 'Er lieh ihm (instruxit) Leben durch die Busse, die niemals ihre Wirksamkeit verfehlt, weil die listige Schlange den Menschen durch stolze Einflüsterung täuschte; doch Gott warf ihn durch die Busse, welche die Demut kundtut, zu Boden. Der Teufel kannte und übte sie nicht, denn er verstand es nicht, sich auf den rechten Weg aufzumachen.' 430 Het beeld van de baarmoeder met daarin de slijmprop die het kind beschermt tegen kwalijke invloeden van buitenaf kan een beeld zijn voor het geloof waar Hildegard naar verwijst.

5.4 Bevalling

De weg van geboorte is een weg naar bevrijding, naar een nieuw leven. Het is een kritisch moment, en de wijze waarop dit gebeurt en hoe dit wordt beleefd, heeft grote invloed op de manier waarop de mens omgaat met het aangaan van relaties, omgang met stress en op de lichamelijke - en geestelijke gezondheid. 431 425 Johannes noemt dit een genotvolle beschouwing 426 Jonas 2:4-7, ook in Johannes, DN II 6.3 427 Vgl. Johannes, DN II 6.2, 886. 428 Vgl. Johannes, DN 1.13.3, 868. 429 Vgl. Johannes, DN II 7.6, 892. 430 Hildegard, Der Dreieinige Gott, 120. 431 Vgl. Verdult, Waar gezondheid begint, 12.

5.4.1

Lichamelijk geboren worden

In deze paragraaf wordt aan de hand van de kennis verkregen uit de geneeskunde, beschreven hoe het voor een baby is om geboren te worden. Geboren worden vraagt om een enorme gecompliceerde aanpassing. Het milieu waarin de mens verkeert, verandert radicaal. Het kind gaat van een wateromgeving naar een zuurstofomgeving en dit brengt wijzigingen met zich mee: de ademhaling komt op gang, het kind krijgt zijn eigen bloedsomloop, de bewegingsruimte neemt aanzienlijk toe, de temperatuur van de omgeving verandert voortdurend en het kind krijgt via de zintuigen veel indrukken te verwerken. 432 Verdult merkt op dat geboren worden een stressvolle ervaring is, maar niet per se traumatisch. Het kind kan er ook zelfvertrouwen van krijgen en het kan een punt van ontlading van spanning en angsten zijn.433

De ervaring van de baby is hierboven besproken, hierna komen de periodes van de baring aan de orde. De baring is in vier periodes in te delen: de ontsluiting, de uitdrijving, de nageboorte en het postplacentaire tijdperk. Prins merkt op dat in de wetenschap nog niet geheel bekend is waardoor de omslag plaatsvindt en de baring op gang komt. 434 Tijdens de bevalling draait het kind zich (inwendige spildraai). Om dit te kunnen doen is weeënkracht, weerstand van het baringskanaal, verschil in buigbaarheid in de nek van de foetus en een excentrische pool nodig.435 Tijdens de bevalling verandert ook het bloeddrukmechanisme en de hartfrequentie. Als het kind dieper in het baringskanaal komt dan treedt in het begin van de uitdrijving een intracraniële drukverhoging op bij de foetus, het bloeddrukreguleringsmechanisme treedt in werking en de hartfrequentie van het kind vertraagt. 436

432 Vgl. Verdult, Waar gezondheid begint 11 - Nathalientz, 1994 433 William Emerson (1998), een gerenomeerd onderzoeker van geboortetrauma’s die al meer dan 25 jaar over de hele wereld geboortetrauma’s bestudeert, wijst erop dat geboortetrauma's algemene en specifieke kenmerken hebben. De algemene kenmerken van geboortetrauma's zijn: de bondingsmoeilijkheden, het shock-syndroom en het controleverlies-complex.' Vgl. Verdult, Waar gezondheid begint, 13. Geboortetrauma’s hebben volgens Verdult een uitwerking op de menselijke psyche, die een leven lang merkbaar is. Hij noemt de geboorte-ervaring een levensscript, die in de basis bepaalt hoe de mens naar zichzelf en de wereld kijkt. Vgl. Verdult, Waar gezondheid begint, 14. 434 Vgl. Prins, Praktische verloskunde, 115. Swaab noemt honger en ruimtegebrek als belangrijkste motieven. Vgl.Swaab, We zijn ons brein, 32. 435 Vgl. Prins, Praktische verloskunde, 129w. 436 De hartfrequentie wordt vertraagd doordat de baroreceptoren worden geprikkeld. Voor gezonde kinderen is dit geen probleem. Vgl. Prins, Praktische verloskunde, 136w.

De beelden van natuurlijke geboorte kunnen bijdragen om beelden van geestelijke wording te begrijpen en hierna worden theologische beelden omtrent geboorte genoemd. De ruimte van de eerste geestelijke groei wordt definitief verlaten en de wording leidt tot een zekere ommekeer naar de wereld toe. In beelden van de inwendige spildraai bij de natuurlijke geboorte en in beelden van het anders kijken naar de wereld komt dit terug. Een geboorte is niet zonder risico's, want hierin moet worden bewezen of de groei - lichamelijk of geestelijk- echt en sterk genoeg was. Bovendien vindt de geboorte plaats door het gaan via een nauwe poort. Beelden van natuurlijke en geestelijke geboorte tonen dat geboorte gepaard gaat met (bijna) sterven. Beelden van het geestelijk leven laten zien dat dit gevolgd wordt door opstaan in een nieuw leven. Geboren worden is noodzakelijk geworden voor iemand die de geestelijke weg gaat. In beelden van natuurlijke geboorte wordt deze noodzakelijkheid benadrukt want als het kind niet geboren wordt zal het zeker sterven. In het geestelijke leven kan de mens niet verder groeien als het opgesloten blijft in zelfontplooiing. De ontwikkeling van de deugden, zoals in paragraaf 5.2.1. besproken, moet noodzakelijkerwijs gevolgd worden door het zoeken naar nieuwe ruimte in het leven om deze tot ontplooiing te laten komen.

5.4.2

Eenzaamheid en verlatenheid

Paulus schrijft aan de KorintiĂŤrs dat als er geen opstanding van de doden bestond, en als Christus ook niet was opgestaan, de prediking zonder inhoud was en het geloof leeg. 437 Veel theologen438 beschouwen dit beeld als de kern van het Christelijk geloof en dit geldt ook voor Stein. Zij schrijft dat waar de mens afkerig van is en wat hij als dorheid en een zware last ervaart, dat dat juist het zuiver geestelijke kruis is dat God de ziel aanreikt. Als de ziel dit aanneemt dan wordt het als een staf die haar vlug bergop leidt.439 Stein doelt met staf op de lichamelijke en geestelijke kruisdood van Jezus Christus. De aanvaarding van het kruis, de overgave aan de geestelijke weg waar volgens de christelijke spiritualiteit de mens toe geroepen is, gaat gepaard met het inzien dat juist door de uiterste vernedering en vernietiging aan het kruis het grootste werk volbracht is, namelijk de verzoening en vereniging van de mensheid met God. 437 Vgl. 1 Kor 15:13 438 waaronder Schillebeeckx 439 Vgl. Stein, Wetenschap van het kruis, 139w

Het is niet mogelijk voor de ziel om uit zichzelf het binnenste van de ziel 440 binnen te gaan. Dit is volgens Stein pas mogelijk als de ziel zich volledig overgeeft aan God. 441 Het vernietigd worden van het ego op zintuiglijk en op geestelijk niveau leidt tot de vereniging met God. De overgave aan God gaat gepaard met heftige emoties. Zoals in het beeld van Jezus aan het kruis naar voren komt: Jezus, doodsverlaten, gaf zich over in de handen van de onzichtbare en onbegrijpelijke God. Zo ook zal de ziel zich begeven in het middernachtelijk duister van het geloof, dat de enige weg is naar de onbegrijpelijke God. 442 Stein merkt op dat de ziel ervaart dat zij vol ellende is en dat zij dan niet geloven kan dat God haar liefheeft of daar reden toe heeft of ooit zal hebben. 443 Volgens Stein ervaart de ziel in deze toestand juist grote eenzaamheid en verlatenheid en in plaats van troost ervaart zij nieuwe smart.

Zoals beschreven is de bloedsomloop van de mens gericht op het hart. Het hart is in de bijbel het binnenste van de persoon zoals in Spreuken 4:23 wordt dit bevestigd. 444 Het hart is het centrum vanwaar de hartstochten komen. Het hart is ook ĂŠĂŠn van de eerste organen dat tot ontwikkeling komt, zoals in paragraaf 5.1 aan de orde is gekomen. In beelden van geestelijke geboorte wordt naar het hart verwezen. Het hart speelt een cruciale rol, want tijdens de geestelijke geboorte stijgen gedachten op uit de grond van het hart. Stein merkt op dat dit verborgen is voor de ziel zelf en ook voor anderen omdat dit geen vaste begrijpelijke gedachten van het verstand zijn. Deze gedachten moeten eerst op veel verschillende manieren vorm krijgen en hun weg vinden door het lichaam. Het gevoelensweten is danook iets anders dan het verstandelijk weten. Wat in het binnenste verborgen is, dat brengt leven en het hart vervult daarbij een centrale rol. Het hart is het centrum van het gevoelsleven en in het beeld van de geboorte heeft het hart ook een centrale functie. 445

Gevoelens van eenzaamheid en verlatenheid kenmerken de weg van de geboorte en van de bevrijding. Het paradoxale beeld dient zich aan dat in het geloof juist dorheid en duisternis als tekenen van geluk moeten worden beschouwd, omdat God dan bezig is om de 440 Vgl. Stein noemt dit de gesloten tuin. Stein, Wetenschap van het Kruis, 181. 441 Vgl. Stein, Wetenschap van het Kruis, 181. 442 Vgl. Stein, Wetenschap van het Kruis, 140. 443 Vgl. Stein, Wetenschap van het Kruis, 148. 444 Behoed je hart meer dan alles wat je moet hoeden, want daar ontspringt de bron van het leven. 445 Vgl. Stein,Wetenschap van het Kruis, 184.

ziel van de eigen hartstochten te bevrijden. Stein beschouwt dit als een genadegave van God omdat de mens dit nooit uit zichzelf zou kunnen. 446 Het gevoel van eenzaamheid en verlatenheid brengen de mens uiteindelijk in een nieuwe wereld. Bij de natuurlijke geboorte wordt dit verstaan als het in de wereld komen. Bij de geestelijke wording zijn deze gevoelens in deze fase tekens van een op handen zijnde andere manier van ervaren van en kijken naar de wereld.

Zich laten leiden door Gods geest geeft rust omdat de ziel gesterkt is het goede te doen. 447 De ziel heeft een onvoorwaardelijk vertrouwen van God ervaren door de vereniging. Stein schrijft hierover: 'Wie door God zelf in zijn eigen binnenste werd binnengetrokken en zich aan Hem heeft overgegeven in de liefdesvereniging, voor hem is de kwestie eens en voor al opgelost. Hij hoeft zich alleen nog te laten sturen en leiden door Gods Geest, die hem merkbaar aanspoort, en dan heeft hij altijd en overal de zekerheid het juiste te doen.' 448 De ziel laat zichzelf los naarmate zij meer haar binnenste nadert, de eigen activiteit neemt af en God bewerkt alles in haar. De ziel ontvangt God in de kern van haar wezen. 449 Naarmate de ziel zichzelf meer heeft losgelaten kan zij meer van God begrijpen.

5.4.3

Loutering

Teresa laat zien dat geboren worden voor de ziel gepaard gaat met een ervaring van pijn van enkele uren450 en dat pijn een functie heeft namelijk dat ze 'de heerlijkste vruchten' voortbrengt. De vrees voor mogelijke beproevingen gaat weg wanneer de mens door pijn heen gaat, omdat ze volgens Teresa in het niet vallen bij de smarten van de ziel. 451 Om deze pijn te verdragen is moed nodig en de ziel vindt de moed in het geloof, de hoop en de liefde die in een eerder stadium is opgedaan. Johannes noemt dit in Donkere Nacht de vermomming. Hij doelt op de bescherming in de deugden van geloof, hoop en liefde. Deze bieden de ziel bescherming tegen de duivel, de wereld en het vlees. 452 Deze drie staan tussen de ziel en God en Johannes vergelijkt ze met infecties van buitenaf. Hij schrijft dat 446 Vgl. Stein, Wetenschap van het Kruis, 160w. 447 Dit schrijft Paulus ook in zijn brief aan de Romeinen. Vgl. Rom. 8 448 Vgl. Stein, Wetenschap van het Kruis, 193. 449 Johannes, Levende Vlam van de Liefde I 9-17 geciteerd volgens: Stein, Wetenschap van het Kruis, 189. 450 Vgl. Teresa, Innerlijke Burcht 6.11.8 451 Vgl. Teresa, Innerlijke Burcht 6.11.10 452 Vgl. Johannes, DN II 21.11-12

de ziel deze infecties alleen kan weerstaan middels vermomming. Hoe meer geestelijk en minder zintuiglijk een mededeling is, hoe beter de ziel beschermd is tegen de duivel, want die kan volgens Johannes niet binnendringen in het geestelijke. 453

Johannes schrijft in 'Donkere Nacht' over de loutering van de zintuigen in drie proeven. Deze drie proeven zijn de proeve van zonde, lauwheid en de zwakheid van het vlees. Deze proeven maken de wil zwak, omdat dit de verleidingen zijn van de keuzevrijheid. Bovendien brengt dorheid bezorgdheid met zich mee. 454 Bezorgdheid tart het hart. Als de zintuiglijke vermogens afnemen komt er ruimte voor de liefde van de geest. De beschouwing betekent een geheimvolle, vreedzame en liefdevolle instorting van God, die de ziel in de geest van liefde doet ontvlammen.455 De ruimte voor nieuw leven die door het loslaten ontstaat komt in de Donkere Nacht naar voren.

In het begin van het boek over de Nacht van de Geest wordt over de loutering van natuurlijke gehechtheden en onvolmaakte gesteltenissen gesproken. Johannes schrijft dat deze plaats moeten maken om tot de goddelijke vereniging komen. 456 Alleen door het zich los maken van het andere kan de ziel zich voorbereiden op het begrijpen van God. 457 Johannes noemt dit stadium een dor en eenzaam land, 458 omdat de ziel geen voedsel meer kan vinden in het waarneembare genot of in de smaak van iets. 459 Johannes schrijft dat door dit dorre en eenzame land de mens zichzelf en daarmee God leert kennen, want zo schrijft hij kent de mens het ene uiterste door het andere. 460 In dit dor en eenzaam land versterven volgens Johannes de vier hartstochten461 waardoor de ziel tot rust komt.462 In deze toestand ervaart de ziel rust en goddelijke troost en is er geen plaats meer voor verwarring, verlangen of begeerte naar het heersen. 463 Zo wordt de loutering de plaats waar de mens bevrijd wordt van geestelijke onkuisheden en komt er ruimte voor God om de ziel om te

453 Vgl. Johannes, DN II 23.2 en Vgl. Johannes DN II 23.3, 948. 454 Vgl. Johannes, DN I 8.3, 853. 455 Vgl. Johannes, DN I 10.6, 859. 456 Vgl. Johannes, DN II 2.4, 878. 457 Vgl. Johannes, DN I 12, 865. 458 Vgl. Johannes, DN I 12, 866. 459 Vgl. Johannes, DN I 12, 869. 460 'Deus semper idem: noverim me, noverim te' Johannes citeert Augustus. Vgl. Johannes, DN I 12.5 461 te weten: vreugde, droefheid, hoop en vrees 462 Vgl. Johannes, DN I 13, 871w. 463 Vgl. Johannes, DN I 12, 869.

vormen.464 In deze fase bieden de deugden houvast en kan de mens ze in praktijk brengen.465 Johannes wijst er op Gods wil boven de eigen wil te plaatsen. 466 Hij laat ook de gevolgen van de grondhouding van de ziel zien als deze zich overgeeft aan God: zij wordt rustig en ervaart goddelijke troost.

Johannes vergelijkt de Nacht van de Geest in zijn werk op verschillende plaatsen met een bevalling. In de leidraad voor de lezing van 'Donkere Nacht' staat: 'De pijnen van de donkere nacht van de geest zijn barensweeën van nieuw leven, van een nieuwe wijze van beminnen en kennen. Maar ook – vergeten wij het niet- van een wijze van genieten.' 467 Johannes verwijst ook naar Jesaja 468 en in het evangelie van Johannes 469 vindt hij ook een verwijzing naar het nieuwe leven dat wacht in de nacht. De evangelist vergelijkt de geestelijke wording met de pijn die een vrouw heeft tijdens de bevalling. 470 In het beeld van geestelijke geboorte in dit evangelie wordt de pijn en de benauwdheid beschreven als tekenen van het weerzien van Christus.

In het beeld van geestelijke geboorte dat Johannes beschrijft wordt de fase waarin de ziel zichzelf loslaat ervaren als een nog hardere duistere en beklagenswaardige toestand dan de voorgaande fase. Volgens Johannes vindt dit plaats als de wil van de ziel rust en veiligheid zoekt en zich het veiligst waant en er niet op bedacht is. De toestand van de ziel wordt ervaren als een verslechtering 471 waarin de mens een toestand van duisternis, dorheid, benauwenis en leegte ondergaat. 472 De weg van de loutering neemt de ziel mee in een toestand van hevige angst en benauwenis. 473 Het lijden dat de ziel ervaart wordt volgens Johannes veroorzaakt door het ontstaan van de leegte en het wegvallen van tot voor 464 Vgl. Johannes, DN I 12, 868. 465 Dit sluit aan bij Johannes DN I 12.5, 869. 466 Vgl.Johannes, DN I 7, 848w. 467 Johannes, DN 3 leidraad voor de lezing, 825. 468 Jesaja 26: 17-18 geciteerd volgens: Johannes DN II 9.6: 'Al deze benauwende louteringen van de geest verduurt de ziel om door middel van deze goddelijke invloed tot een leven van de geest herboren te worden. Door deze smarten baart zij de heilbrengende geest, zodat de uitspraak van Jesaja bewaarheid wordt die zegt: Voor uw aanschijn, O Heer, hebben wij ontvangen en lagen wij in barensweeën en hebben wij de geest van het heil voortgebracht.' 469 Vgl. Johannes DN Inleiding, leidraad voor de lezing, 826. 470 Vgl. evangelie van Johannes 16: 21-22 'Wanneer een vrouw moet bevallen, heeft ze het zwaar, omdat haar uur gekomen is; maar is het kind eenmaal geboren, dan denkt ze niet meer aan haar benauwdheid, uit pure vreugde, omdat er een mens ter wereld is gekomen. Zo hebben ook jullie het nu wel zwaar, maar Ik (Christus) zal jullie weerzien en jullie hart zal vol vreugde zijn, een vreugde die niemand je ooit kan ontnemen.' 471 Vgl. Johannes DN II, 7.6, 892. 472 Vgl. Johannes DN II 9.2, 897. 473 Vgl. Johannes DN II 9.5, 899.

kort vanzelfsprekende steunpunten en waarnemingen. 474 Het lijden en de tussentijdse verkwikkingen wisselen elkaar af, maar in de tussenpozen van ontspanning ervaart de ziel de angst voor de bitterheid van de pijn die opnieuw op haar af dreigt te stormen. 475 Johannes vergelijkt deze situatie met ademnood476 en de weg van de omvorming in liefde zelfs met het levend afdalen in het dodenrijk. 477 Ellende en verlangen478 wisselen elkaar af bij de geestelijke geboorte maar te midden van de pijn ervaart de ziel een zeker gezelschap en zekere kracht, die ervaren wordt als zij zich eenzaam, leeg en krachteloos voelt. 479

Volgens Johannes is het uiteindelijk de mens zelf die zich verborgen houdt voor God. Johannes laat in de Donkere Nacht zien dat schaamte rondom onvolmaaktheid en zwakheid de pijn veroorzaakt. In het bijbelboek Genesis staat hierover: ''Maar God riep de mens en vroeg hem: 'Waar ben je?' Hij antwoordde: 'Ik hoorde U in de tuin, en toen werd ik bang omdat ik naakt ben; daarom heb ik mij verborgen.' 480 In de louteringsfase kan de ziel ervaren of zij, ondanks haar ellendige en onwaardige gevoelens, de moed, durf en kracht heeft om één te worden met God. De kracht daarvoor komt voort uit de liefde. Met andere 481

woorden de kracht van de liefde is groter dan de angst die bij het geestelijk lijden in de geestelijke wording wordt geopenbaard. Dit is ook in het werk van Hildegard zichtbaar. Zij geeft nadrukkelijk de liefde van God voor de mens weer in het Visioen De Drie ene God. 482 In deze paragraaf zijn beelden van het loslaten die leiden tot een andere manier van leven beschreven.

474 Vgl. Johannes DN II 6.5, 887. 475 Vgl. Johannes DN II 10.7, 905. 476 Vgl. Johannes DN II 9.7, 901: 'De smartelijke kreten en een kermen van de geest, grijpen haar soms zo aan dat zij geuit worden.' 477 Johannes DN II 6.6, 888. Ps 55:16 478 Vgl. Jesaja 26:9: 'Iedere nacht verlang ik naar U, ik hunker naar U met heel mijn ziel.' 479 Vgl. Johannes DN II 11.7, 909: 'Maar te midden van deze duistere pijn uit liefde gevoelt de ziel in haar innerlijk toch een zeker gezelschap en een zekere kracht. Deze zijn op zo'n wijze bij haar en versterken haar zozeer, dat zij zich dikwijls eenzaam, leeg en krachteloos voelt, als de drukkende last van deze benauwende duisternis verdwijnt.' 480 Genesis 3:10 481 Vgl. Johannes, DN II 13.9, 916w.: 'De liefde geeft namelijk voortdurend kracht om Hem werkelijk te beminnen. Nu is het een eigenschap van de liefde dat zij één wil worden met, zich wil voegen bij, lijken wil op, een gelijk wil worden aan hetgeen zij liefheeft.' 482 Vgl. Hildegard, Der Dreieinige Gott, 120: 'Deswegen ging die Erlösungstat der Liebe (salvatio caritatis) nicht von uns aus, weil wir es nicht verstanden unde vermochten, Gott zu unserer Rettung ze lieben; vielmehr hat er, als Schöpfer und Herr, sein Volk so geliebt, das er zu seiner Erlösung seinen Sohn, das Haupt und den Retter der Gläubigen, sandte. Er wusch und reinigte unsere Wunden. Ihm entströmte (sudavit) auch jener erfrischende Quell (dulcissima materia), aus dem alle Erlösungsgüter flieben.'

5.5 Geboren zijn

Beelden van het lijden dat een kind ondergaat bij natuurlijke geboorte kunnen een bijdrage leveren om het lijden van de ziel te begrijpen en beelden van het lijden van de ziel kunnen iets laten oplichten van de beleving van het kind tijdens de bevalling. Beelden van natuurlijke geboorte worden in paragraaf 5.5.1. besproken waarna aan de hand van de genoemde auteurs beelden van geboorte in het geestelijk leven aan de orde komen. Bij beide is er sprake van radicale verandering in het leven.

5.5.1

Lichamelijk geboren zijn

Het ter wereld komen van een gezond kind is idealiter een vreugdevolle gebeurtenis. De moeder draagt het kind naar buiten. 483 Het kind draait zich na de geboorte om naar de moeder waar het wordt onthaald.484 De communicatie tussen moeder en kind verandert ook radicaal;485 moeder en kind kunnen elkaar van aangezicht tot aangezicht waarnemen en oogcontact verstevigt de band tussen hen. 486 De roes waarin een moeder zich bevindt tijdens de bevalling houdt na de geboorte nog even aan en door de adrenaline voelen kind en moeder zich direct na de bevalling erg fit.

De geboorte brengt grote veranderingen voor de zintuigen met zich mee. Het kind gaat via de longen ademen, het kan zijn stem laten horen, het ziet licht en het krijgt op een andere wijze voeding.487 In het uur direct na de bevalling is het kind bijzonder alert en het komt het kind ten goede als hij dan dicht bij de moeder kan zijn. 488 Lijfelijk contact tussen moeder en kind direct na de bevalling wordt in de geneeskunde zeer aanbevolen. Het eerste uur na de bevalling is het kind meestal goed wakker en zal in de meeste gevallend ondersteund

483 De mens het enige van de levende wezens dat rugwaarts ter wereld komt. 484 De gelijkenis met verhaal van de Verloren Zoon uit Lucas 15 dient zich hier aan. In dit verhaal heeft de zoon zich van zijn vader afgekeerd, maar hij besluit zich om te draaien en de vader ontvangt hem met open armen. 485 Vgl. Smulders, Veilig bevallen, 105w.,174w. 486 Het hormoon endorfine zorgt in deze fase voor de binding tussen moeder en kind. Vgl. Smulders, Veilig bevallen, 107w. 487 Hoe de eerste ademhaling op gang komt, is nog niet exact bekend; een belangrijke rol spelen huidprikkels, afkoeling en een stijging van de koolstofdioxidespanning in het bloed. Vgl. Prins, Praktische verloskunde, 149. Het kind gaat van een wateromgeving naar een landomgeving. Vgl. Smulders, Veilig bevallen, 105. 488 Raphael-Leff noemt dit een absolute vereiste voor het welbevinden.

door de moeder, zelf op zoek gaan naar de borst. Voor het op gang komen van de voeding is het belangrijk dat daar in het eerste uur aandacht aan besteed wordt. 489

Naast de ingrijpende lichamelijke veranderingen treden ook belangrijke psychologische veranderingen op. De geboorte is voor het kind niet alleen een belangrijke milieuwisseling maar ook een eerste scheidingservaring. In normale omstandigheden heeft een baby negen maanden geleefd in absolute verbondenheid met zijn moeder. Door zijn geboorte komt daar verandering in.490 Er zijn vier psychologische fenomenen die bij de geboorte een cruciale rol vervullen, namelijk een besef van de bedreiging van het bestaan, van de mogelijkheid tegenstellingen te overwinnen, dat behoeften niet onmiddellijk worden bevredigd en er treedt bij het kind een besef van afhankelijkheid op. 491

Samenvattend komt zowel in de beschrijving van natuurlijke geboorte als in beelden van de geestelijke geboorte de veranderende werking van de zintuigen aan de orde. Het kind gaat anders ademen, zien, voelen, horen en ruiken en zo dadelijk zal blijken dat deze veranderingen zich ook voordoen in beelden van geestelijke wording. Voor het kind is een ontmoeting met de moeder nu mogelijk en de relatie met haar verandert van een organische naar een relationele verbinding. Dit fenomeen brengt ook een tegenstelling met de geestelijke geboorte met zich mee: bij de geestelijke geboorte worden beelden van eenwording van de ziel met God beschreven terwijl bij de natuurlijke geboorte er sprake is van tweewording. Bij de geboorte verandert de bloedsomloop van het kind en overwint het kind de tegenstelling van leven en dood. Deze fenomenen kunnen beelden zijn om geestelijke wording te begrijpen. Beelden uit de christelijke spiritualiteit die samenhangen met geboorte komen hierna aan de orde.

489 Vgl. Prins, Praktische verloskunde, 140. 490 Vgl. Prins, Praktische verloskunde, 160w. Smulders, Veilig bevallen, 105w. 491 Vgl. Verdult, Waar gezondheid begint, 11w: 'Volgens Sepp Schindler (1993) zijn er vier psychologische fenomenen die bij de geboorte als overgangservaring een cruciale rol spelen: •

de ervaring van de bedreiging van zijn bestaan; in de baarmoeder heeft de foetus beschermd kunnen leven, nu in de buitenwereld is hij meer op zichzelf aangewezen;

•

het overwinnen van de tegenstellingen in het leven;

•

de ervaring dat behoeften en noden niet meer onmiddellijk, maar uitgesteld bevredigd worden;

•

het aangewezen zijn op hulp van buitenaf, waardoor een basale afhankelijkheid in de beleving komt.

We kunnen deze psychologische veranderingen samenvatten als een verandering in de symbiotische relatie, welke voor de geboorte is ontstaan en die na de geboorte wordt doorgezet, maar van karakter verandert. Door de geboorte is zijn moeder niet langer onlosmakelijk met hem verbonden, maar komt zij voor het eerst buiten hem te staan.'

5.5.2

Opstanding

Volgens Stein en Johannes wordt de tegenstelling van dood en verrijzenis ervaren als een verzoenende brand die leidt naar de liefdesvereniging. 492 Stein laat in haar werk zien dat de ziel door de dood en verrijzenis heen de schuld achter zich laat en de ziel zich rijkelijk en bovenmatig beloond voelt voor alle moeite en verdriet. 493 De ziel stijgt bij de geestelijke geboorte boven het vlees uit en het wezen ervan wordt vergoddelijkt en verheerlijkt. 494 Wanneer de wil van de ziel en God uiteindelijk één zijn geworden, dan komt de bovennatuurlijke liefde in het lichaam tot stand, dan zijn twee één. 495 Wanneer de ziel opnieuw geboren is, is het mogelijk om terug te kijken naar de ervaring van versterving van alle gebreken en verlangens die de ziel heeft ondergaan. Door het versterven aan alles wat haar van het geestelijk leven wilde beroven, wordt zij verenigd met God in liefde. 496 Door de geestelijke wording gaat de ziel over op een andere nieuwe manier van leven, omdat alle activiteiten en neigingen zijn veranderd in het goddelijke. Zij leeft het leven van God,497 haar verstand, haar wil, haar geheugen en haar natuurlijke verlangens zijn allemaal vergoddelijkt.498 De opstanding brengt grote dankbaarheid voor de genade van God met zich mee en de ziel wil licht en liefde teruggeven. Haar zintuiglijkheid en haar vermogens, die vroeger verblind en in duisternis waren, zijn nu door de kennis die in liefde gloeit helder verlicht en ontvlamd.499 Het teruggeven van licht en liefde krijgt zijn vorm in barmhartigheid en naastenliefde, in de volgende subparagraaf wordt dit toegelicht.

492 Vgl. Stein, Wetenschap van het Kruis, 215: 'Na de donkere nacht straalt de heldere levende vlam van liefde.' 493 Vgl. Stein, Wetenschap van het Kruis, 234. 'Met deze voorsmaak van het eeuwig leven voelt de ziel zich rijkelijk en zeer bovenmatig beloond voor alle vroegere moeite, droefheid, lasten en boetedoeningen. En zo is 'alle schuld vereffend'. 494 Vgl. Stein, Wetenschap van het Kruis, 226. Boven het lichaam uitstijgen moet hier ook als beeld worden begrepen, het laat zien dat het lichaam de tijdelijke woning vertegenwoordigd. Het lichaam is voor de gekozen auteurs de plaats van ontmoeting met het goddelijke. 495 Vgl. Stein, Wetenschap van het Kruis, 69. 496 Johannes, Donkere Nacht II, 33, MW 1013 geciteerd volgens: Stein, Wetenschap van het Kruis, 235: 'Onder leven is hiermee een tweevoudig iets te verstaan: de zaligmakende aanschouwing van God, waartoe zij slechts door de natuurlijke dood heen kunnen komen en het volmaakte geestelijke leven in de vereniging met God in liefde: daartoe leidt de versterving van alle gebreken en verlangens.' 497 Vgl. Johannes, Levende Vlam van de Liefde II, 34. 498 Vgl. Stein, Wetenschap van het Kruis, 235. 499 Vgl. Stein, Wetenschap van het Kruis, 236.

5.5.3

De geboorte van barmhartigheid

In de beelden van de aangehaalde auteurs wordt duidelijk dat eenwording er toe bijdraagt dat de mens in het geestelijk leven anderen wil begeleiden door de ervaring van het lijden en de verrijzenis heen. De mens wordt open en zo ontstaat er ruimte om anderen bij te staan en hen barmhartigheid te tonen.

Bij Teresa komt dit terug bij de bespreking van de zevende woning. Dan begint volgens Teresa de voltooiing van de ervaringen die via de zintuigen worden aangereikt. De ziel zoekt God en zij leeft vanuit het meest innerlijke van zichzelf. Innerlijke vrede is tot een voortdurend bezit geworden. Ook zet zij aan tot nieuwe activiteiten, want zij wil anderen zoveel mogelijk in de innerlijke burcht brengen. 500 Zintuiglijk treedt een verschuiving op en Teresa benoemd het verschil tussen kijken en zien. Visioenen zijn volgens haar geen beelden van het verstand maar van de verbeelding. Zo worden dingen zonder woorden soms duidelijk gemaakt. Zij noemt dit het zien met de ogen van de ziel. De zintuigen en de vermogens 501

van de ziel geven zich helemaal aan Hem over en kunnen niets anders doen dan zijn bevelen opvolgen.502 De ziel stijgt boven zichzelf uit, komt buiten zichzelf 503 te staan en krijgt zodoende grote dingen te zien.

504

Teresa spreekt over het ingaan in de innerlijke burcht. Wanneer de ziel in extase verkeert heeft dit gevolgen voor de ademhaling. Volgens Teresa is het mogelijk dat de ademhaling kortdurend wordt afgenomen en dat handen of lichaam koud kunnen worden. De mens meent mogelijk van zijn ziel beroofd te zijn, maar het herademen en sterven laat het leven van de ziel toenemen.505 Teresa laat zien dat de mens door liefde bewogen wordt. Johannes laat ook zien dat de beschouwing hier een centrale rol speelt.

506

De liefde is volgens

Johannes het enige waardoor de ziel zich in deze fase nog laat leiden en laat bewegen, omdat de weg van deze eenzaamheid haar naar God laat vliegen. 507 500 Vgl. Wulf, Twee wegen naar de innerlijke burcht, 21. 501 Vgl. Teresa, Innerlijke Burcht 6.5.7 502 Vgl. Teresa, Innerlijke Burcht 6.5.3 503 Hier doelt Teresa op het lichaam 504 Vgl. Teresa, Innerlijke Burcht 6.5.9 505 Vgl. Teresa, Innerlijke Burcht 6.4.,13. 506 Johannes, DN I 10.6, 859: 'Beschouwing is immers niets anders dan een geheimvolle, vreedzame en liefdevolle instorting van God, die de ziel in de geest van liefde doet ontvlammen, als men er plaats voor maakt.' 507 Vgl. Johannes, DN II 25.4, 955.

In beelden van geestelijke geboorte komt naar voren dat het geheugen gezuiverd wordt van zijn redeneringen en het meegedeelde. Dan gaat in vervulling wat David in deze loutering over zichzelf zegt: 'Ik ben tot niets geworden en wist het niet.' 508 Johannes vergelijkt de geestelijke wording op dit punt ook met de natuurlijke geboorte: 'Als de geboorte in aantocht is komt er een geestelijk licht in beeld, dat alle particuliere gevoelens en inzichten loutert en de ziel tot niets terugbrengt.' 509 De ziel leert niet alleen zuiver, vrij en zonder eigen belang lief te hebben maar haar kracht neemt daarin ook toe.. 510

De overwinning op de dood maakt ruimte in de ziel waardoor de mens anderen wil begeleiden. De dood leidt tot voltooiing van de liefde waar zij naar verlangde, want op het moment dat de ziel de schoonheid van God ziet, zal zij zelf schoon, welvoorzien en rijk worden als de schoonheid van God zelf.

511

In het evangelie van Mattheüs wordt helder welke

gevolgen de geboorte van de ziel heeft: de mens wordt als een kind. 512

In de geestelijke wording komt de ziel door de dood heen dichterbij God 513 en schenkt zichzelf meer en meer weg aan God, waardoor hij uiteindelijk aan zichzelf sterft en één wordt met God. De ziel verruilt zichzelf zodoende met God en zo worden zij één, waardoor de woorden van Paulus over de vergoddelijking van de mens gestalte krijgen: 'Ik leef, maar niet ikzelf, Christus leeft in mij.' Johannes schrijft dat Paulus' het leven van God leidde omdat hij was omgevormd in Christus514 en hij geeft in Geestelijk Hooglied een beschrijving van de beleving van de eenwording door de ziel in vijf uitdrukkingen: van toe-ademing, het bejubelen en genieten, het kennen van de schepselen, het beschouwen van Gods wezen en tot slot de totale omvorming in de liefde. 515 Hildegard legt in de 508 Psalm 72:22 geciteerd volgens: Johannes, DN II 8.2, 894. 509 Johannes, DN II 8.5, 896. 510 Vgl. Johannes, Geestelijk Hooglied 38.4: 'Hij geeft haar dus als het ware het instrument in handen en zegt haar hoe zij het moet hanteren.' 511 Vgl. Johannes, Geestelijk Hooglied 11.10 512 Vgl. Matteüs 18:3-5: Over het worden als een kind zegt Jezus tegen zijn leerlingen: 'Ik verzeker jullie, als je niet verandert en wordt als kinderen, kom je het koninkrijk der hemelen niet eens binnen. Wie zich dus klein maakt als dit kind, die is de grootste in het koninkrijk der hemelen. En wie één zo’n kind bij zich ontvangt in mijn naam, ontvangt Mij.' 513 Vgl. Johannes, Geestelijk Hooglied 11.10: 'Het leven van de ziel is immers dichterbij wat zij liefheeft dan bij wat zij bezielt.' 514 Vgl. Johannes, Geestelijk Hooglied 12.7. 'Voor wie dit overigens ook geldt is Maria, want niemand werd meer één met Christus dan Zij. Brandsma, Titus, 'Maria's Moederschap van God, leidende gedachte in het mystieke leven.' Ook in Dives in Misericordia 5.9 van Paus Johannes Paulus II wordt hier naar gerefereerd. In deze thesis ga ik vanwege de omvang van dit onderwerp er niet verder op in. 515 Vgl.Johannes, Geestelijk Hooglied 39.2, 481: 'Ten eerste, is het, zegt zij, de toe-ademing van Gods Heilige Geest naar haar en van haar naar God. Ten tweede, het bejubelen van God bij het genieten van God. Ten derde, het kennen van de schepselen en hun onderlinge orde. Ten vierde, de zuivere en heldere beschouwing van Gods wezenheid. Ten vijfde, de totale omvorming in Gods mate-

verbeelding van de geestelijke weg ook een direct verband met Christus. Zij schrijft dat door het ervaren van de verrijzenis, de mens inziet dat verlossing niet uit de mens zelf kan komen, maar dat God uit liefde zijn Zoon zond om de wonden van de mensen te wassen en schoon te maken.516 Het doel van de wording in geest is vergoddelijking terwijl het doel van de natuurlijke geboorte menswording is. Deze twee zijn niet tegenovergesteld aan elkaar, maar moeten als zelfstandige fenomenen worden beschouwd. Door beelden van beide naast elkaar te beschouwen kan iets begrepen worden van processen die leiden tot nieuw leven.

5.6 Overeenkomsten in de wording van het kind en de ziel

In deze paragraaf worden de beelden van zwangerschap vanuit het perspectief van ervaringen van een kind en de parallelle beelden van de geestelijke wording uitgewerkt. In de rol van het kind en de ziel komen drie overeenkomstige kenmerken terug: groeien, honger, op de proef worden gesteld en openbaring. In de analyse van de fase van conceptie - paragraaf 5.1.- kwam naar voren dat de ziel de geestelijke ruimte aanvaardt die wordt aangeboden. Door naar binnen te keren komt er ruimte om te kijken en te luisteren naar het onbewuste. Dit betekent dat de ziel begint te sterven, zij laat los wat in de buitenwereld van belang werd geacht. Dit kenmerkt het begin van het geestelijk leven: de mens gaat actief op weg naar God, al heeft de mens geen idee hoe dit pad er uit zal zien. Deze bekering wordt voorafgegaan door barmhartigheid van God. Het doel van bekering naar het innerlijk leven is vergoddelijking: in vrijheid God de ruimte geven. Het doel van de geestelijke conceptie is een omvattende menswording.

Groeien Na de conceptie geldt voor zowel de ziel als het kind dat zij gericht zijn op groei. Dit is in paragraaf 5.2 aan de orde gekomen. Veertig weken staat bij het kind alles in het teken van groei. Zoals een kind geheel afgestemd is op de psyche van de moeder, zo stemt de ziel zich idealiter af op God. De ontwikkeling van de zintuigen speelt daarbij een cruciale rol. Voor de ziel geldt dat zij zichzelf meer loslaat, zich geestelijk laat voeden en meer op de loze liefde.' 516 en zij benadrukt daarbij in het visioen de heilige drie eenheid. Vgl. Bouwman, Gods eeuwige moederliefde, 30w. Vgl. Hildegard, Der Dreienige Gott, 120w.: 'Darum erkenne auch du, o Mensch, dass keine unselige Veränderlichkeit Gott berührt. Denn der Vater ist Vater, der Sohn is Sohn under Heilige Geist is Heilige Geist. Diese drei Personen leben nämlich unteilbar in der einen Gottheit.'

tekens van Gods aanwezigheid gaat letten. Zo kunnen de deugden tot ontwikkeling komen. Voor ziel en kind geldt dat zij een zwijgend bestaan leiden. De gevolgen van deze ontwikkeling van de relatie tussen moeder en kind en tussen de ziel en God is dat de ziel zodoende gevoel krijgt voor rust, ritme en regelmaat: het wordt.

Honger Voordat iemand geboren wordt, heeft hij veel van zichzelf losgelaten, dit is in paragraaf 5.3 besproken. Beelden van honger bij de ziel en een toename van druk bij het kind om geboren te worden wordt groter. Bij het groeiende kind komt het beeld van een afname van water naar voren en bij de ziel treedt een gevoel van dorheid op. In het oude leven vindt de ziel geen smaak meer en ervaring van het nieuwe leven dient zich nog niet aan. De weg die de ziel gaat is een smalle weg, zoals ook het geboortekanaal nauw is. En als de bescherming wegvalt, dan is de geboorte aanstaande. De ziel geeft zich in deze fase meer en meer over aan de wil van God, terwijl het gevoel verlaten te zijn door God sterker wordt.

Op de proef gesteld In paragraaf 5.4 is geboren worden aan de orde gekomen. Bij de geboorte laat de mens zichzelf of een deel daarvan los, dit gaat gepaard met pijn, woede en verdriet. Het vertrouwen, het geloof, de hoop en de liefde die de mens heeft ontwikkeld in God wordt bij de geboorte op de proef gesteld. De ziel voelt zich eenzaam en verlaten en in het laatste gedeelte van de geboorte geeft de ziel zich volledig over aan God. Zij laat zichzelf los en keert zich naar de wereld toe. Dit beeld komt in de natuurlijke geboorte omgekeerd terug en wordt inwendige spildraai genoemd. De ziel leeft dankzij het verlangen en ondanks de ellende. De natuurlijke geboorte leert dat de hartfrequentie van het kind daalt en dit kan een beeld zijn voor het gevoel van ellende waarin de ziel zich begeeft. Hoe de geestelijke geboorte gestalte krijgt door betreding van de ladder bij de geestelijke wording is in paragraaf 4.4.2.aan de orde gekomen. In die paragraaf wordt de rol van God in deze fase van de geboorte beschreven, omdat God het uiteindelijk is die de geestelijke geboorte bewerkstelligt.517

517 Dit is de reden waarom het bestijgen van ladder bij het gedeelte over God als moeder is uitgewerkt.

Het nieuw leven geopenbaard Geboren zijn leidt tot anders ademen, zien, horen, ruiken en voelen, dit is in paragraaf 5.5 aan de orde gekomen. De mens ervaart meer vrijheid nu de grenzen van zijn bestaan volledig zijn veranderd. In eerste instantie is er na de overgangservaring van de geboorte sprake van een roes. De relatie tussen moeder en kind verandert nu het kind zich in de ogen kan laten kijken. Er is ook een verschil met natuurlijke geboorte zichtbaar geworden: in de geestelijke wording is de ziel op weg naar eenwording, terwijl er bij de natuurlijke geboorte sprake is van tweewording. De pastorant heeft een deel van zichzelf losgelaten en dit heeft ook gevolgen voor de begeleiding. De afbakening van grenzen van de nieuwe relatie worden nu meer in samenspel met de pastorant bepaald. In hoofdstuk 6 wordt hier op ingegaan.

Na de geestelijke geboorte zal blijken hoe de ervaring van geloof, hoop en liefde die de ziel opdoet in de relatie met God zal uitwerken in zijn nieuwe leven. Verder zal blijken in hoeverre zij er meer naar verlangt om aan zichzelf te sterven, hoe haar angst afneemt en haar innerlijke stem levendiger wordt.518 Het doel van de geestelijke geboorte is dat de mens ten volle leeft, zoals in Johannes 10:7-10 is beschreven.

519

Het doel van de geeste-

lijke geboorte is dan ook dat haar bewustzijn wordt vergroot. Een belangrijk verschil tussen een moeder en het spiritueel moederschap is de factor tijd. De tijdspanne van de zielzorg varieert immers van een eenmalig gesprek tot een jarenlange verbintenis. Groei is danook tijdgerelateerd en in beelden van geestelijke wording komt naar voren dat het een levenslang proces is, terwijl de beschrijving van de groei van een kind in de baarmoeder gebaseerd is op een proces dat veertig weken in beslag neemt.

Door het bewandelen van de fasen van geestelijke geboorte wordt er ruimte in de ziel gemaakt om barmhartig te kunnen zijn. Het proces van geestelijke geboorte is een proces dat zich in een mensenleven meerdere malen in kleine stappen voltrekt. De cirkel van geestelijke geboorte komt steeds terug totdat de ziel zichzelf volledig, inclusief zijn li-

518 Teresa noemt dit als uitwerking op de ziel in Innerlijke Burcht 4.3.9. Ook vgl. Wulf, Schuld ins Wort gebracht, 254 519 Vgl. Johannes 10:7-10: 'Jezus ging dus verder: " Waarachtig, Ik verzeker u: Ik ben de deur voor de schapen. Al degenen die v처처r Mij zijn gekomen, zijn dieven en bandieten, naar hen hebben de schapen niet geluisterd. Ik ben de deur; wie door Mij binnenkomt zal gered* worden: die kan vrij in en uit gaan en zal weidegrond vinden. Een dief komt alleen maar om te roven en te slachten, en om verloren te laten gaan; Ik ben gekomen opdat ze leven mogen bezitten, en wel in overvloed.' Vgl. Wulf, Schuld ins Wort gebracht, 276: 'Den diese F체lle des Lebens ist tats채chlich das Anliegen Gottes mit dem Menschen.'

chaam, loslaat om verenigd te worden met God. 520 Hoe meer de ziel zichzelf loslaat, hoe meer ruimte er ontstaat voor barmhartigheid, de bron van naastenliefde.

520 Zoals in het beeld van Jezus Christus die verenigd wordt met God. In de eerste brief van Johannes staat hierover:Geliefden, nu al zijn wij kinderen van God, en wat wij zullen zijn is nog niet verschenen; maar wij weten dat, wanneer Hij zal verschijnen, wij aan Hem gelijk zullen zijn; want wij zullen Hem zien zoals Hij is. Vgl. 1 Joh 3,2-24. In hoofdstuk 5 is in het kader van verlossing verder ingegaan op de actieve en passieve rol van de mens. In deze thesis is niet ingegaan op de mogelijkheid van reĂŻncarnatie, gezien de omvang van het onderwerp.

Conclusie

Moederschap betekent: ontvangen, dragen, voeden en loslaten. Door de rol van de moeder bij zwangerschap en geboorte te betrekken op de theologische werken van Edith Stein, Johannes van het Kruis, Teresa van Avila en Hildegard von Bingen worden beelden van God als moeder zichtbaar. Door de analyse van parallellen komen ethische grondhoudingen aan de vrouwelijke kant van zielzorg naar voren. Deze worden hierna besproken door antwoord te geven op de hoofdvraag van de thesis:

Op welke wijze tonen beelden van God als moeder en spiritueel moederschap, die zichtbaar worden via de natuurlijke geboorte, aan dat er in de bijbel en de traditie een morele basis te vinden is voor geven van gestalte aan de vrouwelijke kant van zielzorg en gerelateerde grondhoudingen in de katholieke kerk?

Het centrale begrip in de thesis is barmhartigheid. Het leven begint met barmhartigheid. Barmhartigheid is ook het doel van het leven en barmhartigheid is een genadegave van God zelf. Door steeds opnieuw geboren te worden wordt de mens meer en meer instrument van God. Hoe barmhartigheid kan worden begrepen en hoe het werkt is in deze thesis aan de hand van beelden van de natuurlijke geboorte uitgewerkt. Om conclusies te trekken uit het proces van geestelijke wording en de rol van moeder en kind neem ik als uitgangspunt het model van de ziel van Stein, zoals besproken in hoofdstuk twee.

Het doel van geestelijke wording is naastenliefde, zoals ook opgemerkt door Teresa, 521 en het bewijs van naastenliefde is barmhartigheid. Hieruit vloeien de houding en de activiteiten van de zielzorger voort die samen de basis vormen voor pastorale begeleiding, namelijk barmhartig en nederig zijn, zich over de pastorant ontfermen door aanwezig te zijn en te luisteren, hem te vergeven en hem los te laten. Dit wordt hierna toegelicht.

521 zie paragraaf 5.5.2

In hoofdstuk vijf zijn, aan de hand van de analyse van de geestelijke wording middels beelden van de rol van de moeder bij de natuurlijke geboorte een aantal grondhoudingen naar voren gekomen.

Uit de conceptiefase zoals beschreven in paragraaf 5.1 blijkt het volgende. Een open houding voor nieuw leven is het begin van een relatie, de zielzorger past zich daarop emotioneel en sociaal aan. Er is vanaf het begin ook aandacht voor de eigen geestelijke voeding. De zielzorger creĂŤert in haar leven een veilige ruimte voor de ander. Daarbij neemt zij geen afwachtende houding aan, maar zoekt zij de ander op. Haar zintuigen gaan uit naar de ander. Zij merkt de ander op en wekt met haar aanwezigheid het leven in de ander: ze heet de ander welkom in haar leven met rustige liefdevolle aandacht. Ze plaatst zichzelf niet op de voorgrond, ze geeft zichzelf niet prijs. De zielzorger geeft de grenzen van de relatie aan en bewaakt deze. De grenzen dienen als omarming en bescherming.

In de wordingsfase draagt de zielzorger de pastorant. Dit is beschreven in paragraaf 5.2 Zij zet haar zintuigen in om te luisteren naar de pastorant, die zij onvoorwaardelijk liefheeft. Zij maakt de pastorant vertrouwd met het goddelijke en ontvouwt zijn leven, door te luisteren naar het verhaal van de pastorant, en plaatst de rol van God daarin. In de derde fase, die is geduid met ontzwangeringsproces, komt de onthechting van de pastorant naar voren. De troost die de zielzorger biedt werkt helend voor beide, zij sterven beide aan zichzelf. De zielzorger houdt in deze fase de pastorant een spiegel voor, door bijvoorbeeld andere vragen te stellen. De bewegingsruimte van de pastorant neemt daardoor af en de tijdsbeleving verandert. Uit de analyse van de lichamelijke geboorte komt naar voren dat de psychische gezondheid van de moeder invloed heeft op de bevalling. Dit is een aanwijzing voor de zielzorger: zij dient alert te zijn op haar eigen psychische gezondheid.

De pastorant beslist zelf wanneer hij het nieuwe leven binnen stapt en de zielzorger zal hem begeleiden een nieuwe weg te openbaren. Dit concludeer ik aan de hand van paragraaf 5.3, waaruit naar voren komt dat de zielzorger zorgt voor warmte die voelt als een omhelzing. Zij laat de pastorant bij het binnengaan van het nieuwe leven niet in de steek, zij ervaren samen de pijn. In paragraaf 5.4 is dit aan de orde gekomen. Wat troost doet is daarin naar voren gekomen: er helen twee mensen, de pastorant en de zielzorger. Idealiter is de zielzorger geheeld voor het contact met pastoranten plaatsvindt. 95

Als zielzorger blijft de pastor aanwezig in het leven van de pastorant, zij het op een andere manier. In paragraaf 5.5 is dit besproken. De pastorant gaat zijn eigen weg in vrijheid. Als de pastorant de nieuwe weg is ingegaan, betekent dat dat de zielzorger hem loslaat en ruimte maakt voor nieuw leven. Zo draagt de zielzorger bij aan de scheppen van leven. In het Hebreeuws heet dit bara. Het leven van de zielzorger blijft steeds gericht op God. De verticale houding, die gestalte krijgt door de relatie tussen hemel en aarde te onderhouden in haar eigen spirituele leven, geeft zij steeds door.

De tekens van geestelijke wording zijn in hoofdstuk drie aan de orde gekomen en op basis van dat hoofdstuk wordt de vraag op welke wijze die een morele basis vormen voor pastorale begeleiding uitgewerkt. Uit de eerste fase, conceptie, die is uitgewerkt in paragraaf 5.1 komt acceptatie naar voren. De pastorant accepteert de ruimte die de zielzorger in zijn leven aanbiedt, waarna het aannemen van het geestelijke voedsel gepaard gaat met groei van de geestelijke vermogens die zichtbaar worden via de zintuigen. De pastorant laat blijken dat hij gaat zien en horen. Dit is in paragraaf 5.2 uitgewerkt. Op het moment dat zielzorger het geestelijk voedsel vermindert krijgt de pastorant honger naar een andere wereld. Dit brengt veranderingen met zich mee in de relatie, de bewegingsruimte wordt de pastorant te klein en hij gaat op zoek naar nieuwe wegen. Dit is uitgewerkt in paragraaf 5.3. De zielzorger begeleidt de pastorant bij het opnieuw geboren worden. Het belangrijkste teken van geboorte is de troostervaring die ervaren wordt door de zielzorger door met de pijn van de pastorant mee te leven. In paragraaf 5.4 is de geboorte van de ziel uitgewerkt. Een teken dat de pastorant opnieuw geboren is wordt zichtbaar in het anders ademen, zien, horen, ruiken en voelen door de pastorant. De zintuigen van de pastorant gaan open. Het bewijs dat de pastorant levert voor zijn geestelijke geboorte is dat hij zichtbaar meer ruimte heeft om barmhartig te zijn. Het kennen en herkennen van deze fasen behoort tot het instrumentarium van de zielzorger. De taak van de zielzorger die de pastorant mag verwachten is dat zij de pastorant niet in de steek laat, hem troost en bemoedigd.

In relatie tot de cirkels die Teresa van Avila noemt in Innerlijke Burcht moet worden genoemd dat de processen van geboren worden en moeder worden zich in het geestelijke leven steeds herhalen. De fases herkennen door de tekens waar te nemen kan een hulpmiddel zijn bij het omvormingsproces zoals dit in hoofdstuk twee besproken is. Zien waar 96

de pastorant van verlost zou kunnen worden is een belangrijke taak voor de zielzorger, dit kan zij waarnemen door haar eigen levensverhaal te herkennen in het verhaal van de pastorant.

Barmhartigheid leidt uiteindelijk tot schepping, waarbij de innerlijke vrijheid wordt vergroot en ook de verantwoordelijkheid die daarmee samenhangt. Elk nieuw leven begint met het aanbrengen van orde, schepping, zoals te lezen is in Genesis 1. Orde betekent rust en regelmaat aanbrengen in tijd en ruimte. Een belangrijk verschil met de veranderingen na de geestelijke geboorte is dat er bij natuurlijke geboorte geen vereniging is maar tweewording. Bij de geestelijke geboorte is er na de dood sprake van eenwording, in het leven is er echter sprake van tweewording. Dit betekent dat de zielzorger de wegen die gekozen worden door de pastorant moet respecteren. Beelden van de overgave van Christus aan de mens laten zien dat God de herinnering aan pijn kent en dat deze door Hem zijn overwonnen. In deze beelden komt de beweging van de God naar de mens toe naar voren en het Rooms Katholieke geloof is er op gericht Christus daarin te volgen.

Tot slot

Verkondigen in de zin van spreken, vertellen over God heeft in de Christelijke traditie een belangrijke plaats. Verkondiging is het voedsel van het geloof, aan de hand van de liturgie krijgt dit gestalte. In deze thesis is naar voren gekomen dat verkondigen, als aanwezig zijn en luisteren, een methode is die op individuele basis kan helpen om mensen spiritueel te laten groeien. Dit is in deze thesis spiritueel moederschap genoemd, dit is een beeld dat voor iedereen open staat, terwijl moederschap enkel een mogelijkheid is voor vrouwen. Het sluit aan bij wat Edith Stein naar mijn bescheiden mening bedoeld heeft met de roeping van de vrouw, zoals verwoordt in paragraaf 2.3.1. 522

522 Noot 28: De eigenwaarde van een vrouw is voornamelijk haar bekwaamheid: •

'zelf een heel mens te worden, dat betekent, een mens wiens krachten volledig tot ontplooiing komen en volgens hun rang geordend zijn;

•

mensen tot heelheid te vormen;

•

in alle momenten van omgang met mensen aan de heelheid van deze persoon voldoende recht te doen.'

Dit betekent dat de grondhoudingen niet alleen van toepassing zijn voor de zielzorger, maar net zo goed gelden voor andere relaties in het algemeen. De cyclus van ontvangen, dragen, voeden en loslaten is een vrouwelijk beeld dat zijn oorsprong vindt in het lichaam van de vrouw. Elke vrouw kan deze cyclus in haar leven herkennen en volgen. Het kan de vrouw houvast en richting geven in de omgang met anderen. Elke relatie begint met aanvaarding van elkaars veilige ruimte en iedereen is geroepen om zijn naaste lief te hebben. Navolging van Christus betekent dat wij ook elkaar bevrijden.

In deze thesis is de vrouwelijke kant van zielzorg belicht, deze kant van zielzorg is zeker niet bedoeld voor vrouwen alleen. Mannen kunnen immers over vrouwelijke eigenschappen beschikken en vrouwen over mannelijke eigenschappen. In deze thesis is uitgegaan van Christelijke spiritualiteit, omdat deze meer dan voldoende mogelijkheden kent om de mens geestelijk te voeden. De gepresenteerde manier van werken richt zich op beelden van Christus, maar door kennis te nemen van andere religies en stromingen is het voor de zielzorger goed mogelijk om ook andersgelovigen te voeden en de overeenkomsten tussen de religies waar te nemen.523 De overeenkomsten zijn naar mijn bescheiden mening een nader onderzoek waard. In de Rooms- Katholieke kerk is geen ambt waar het spiritueel moederschap een eigen plaats kent. Op die kwestie is in de conclusie niet ingegaan, maar zoals in hoofdstuk 1 verwoord heeft Paus Franciscus opgeroepen tot verbreding van de vrouwelijke aanwezigheid in de kerk. 524

Spiritueel moederschap openbaart kansen voor de katholieke kerk in deze tijd niet alleen als het gaat om gedachtenvorming aangaande rol van vrouwen in de kerk maar ook hoe beelden van Christus' vaderschap en moederschap gestalte kunnen krijgen in allen die christen genoemd willen worden. In deze thesis heb ik laten zien dat de grondslag voor spiritueel moederschap voortkomt uit Gods barmhartigheid. Bovendien zijn in de schrift en de traditie voldoende aanknopingspunten te vinden om de spirituele gelijkwaardigheid van mannen en vrouwen te erkennen.

523 In de werken van en over Johannes van het Kruis en Teresa van Avila blijkt dat hun beelden overeenkomsten vertonen met Islam en Boedhisme. Dit opent tevens de weg voor dialoog. 524 Nr 103 en 104 van Evangelii Gaudium. http://www.vatican.va/holy_father/francesco/apost_exhortations/documents/papafrancesco_esortazione-ap_20131124_evangelii-gaudium_ge.html#Weitere_kirchliche_Herausforderungen, geraadpleegd op 10/4/2013

Hoop vind ik in de apostolische brief Evangelii Gaudium van Paus Franciscus, die ik reeds in de inleiding noemde, waarin hij onder andere schrijft dat er in deze tijd van zowel mannen als vrouwen wordt gevraagd hun luistervaardigheden verder te ontwikkelen om de tijd beter te verstaan. Het vrouwelijk charisma dat van wezenlijk belang is voor het vervullen van taken binnen het spiritueel moederschap en het verder nadenken over spiritueel vaderschap in de wereld bieden kansen voor de katholieke kerk. 525

525 Vgl. Nr 171 Evangelii Gaudium en dit sluit aan bij hetgeen Wulf schrijft over de rol van het charisma in relatie tot het ambt en de sacramenten. Vgl.Wulf, Schuld ins Wort gebracht, 277w.: 'Das mütterlich-väterliche Charisma, das auf den Gott der Liebe verweist, ist zudem nicht nur an die hauptamtlichen Laien gebunden, die aufgrund ihrer theologischen und (hoffentlich) pastoral fundierten Ausbildung in den Augen der anderen Laien bei wietern keine 'Laien' mehr sind, sondern es ist tatsächlich das Charisma aller Christen, die aufgrund ihrer Spiritualität und ihrer persönlichen Reife (heute spricht man vielfach von 'emotionaler Intelligenz') in der Lage sind, anderen Menschen die geforderte Begleitung zu schenken.

Literatuurlijst

De Bijbel, Uit de grondtekst vertaald, Willibrordvertaling, Geheel herziene uitgave, 1995

Binggeli, S. Einleitung Die Frau, Fragestellungen en Reflexionen XI & XII

Bonaventura, Itinerarium, De weg die de geest naar God voert, Latijnse tekst vertaald en toegelicht door J.C.M. van Winden ofm, Van Gorcum, Assen 1996

Brandsma, T. o.carm. Maria's moederschap van God, leidende gedachte in het mystieke leven, in: Carmelrozen jrg.20, 1931, 11w.

Bouwman, K., Gods eeuwige Moederliefde, in: Hildegard van Bingen Spiegel van Hemelse geheimen, Hoving, J. (red), ten Have, Baarn 1998

Bouwman, K., Gespeend tot aan de dood voorbij, Het spenen en het moederbeeld van God in de mystieke werken van Johannes van het Kruis, Thesis KTU Amsterdam, 1991

Dupuis, H.M., Een kind onder het hart, Amsterdams Historisch Museum & Meulenhoff Informatief, Amsterdam 1987

Fransicus, Evangelii Gaudium, 24 november 2013 http://www.vatican.va/holy_father/francesco/apost_exhortations/documents/papafrancesco_esortazione-ap_20131124_evangeliigaudium_ge.html#Weitere_kirchliche_Herausforderungen, geraadpleegd op 10/4/2013

Gรถssmann, Zur theologischen Bedeutung der Mutterschaftsymbolik, bei Hildegard von Bingen. In: Tiefe des Gotteswissen-Schรถnheit der Sprachgestalt bei Hildegard von Bingen, Schmidt, M., Stuttgart-Bad Cannstatt 1995

Hildegard von Bingen, Scivias, Wisse die Wege, eine Schau von Gott und Mensch in

100

Schöpfung und Zeit, Weltbildverlag 1990, ingeleid en heruitgeven door Walburga Storch OSB

Hildegard von Bingen, Wisse die Wege, Liber Scivias, 2e druk, Beuroner Kunstverlag 2012, ingeleid door Sr Maura Zátonyi OSB

Johannes van het Kruis, Mystieke Werken, vierde druk, uit het Spaans vertaald en van inleidingen voorzien door Jan Peter O.C.D. en J.A. Jacobs, Carmelitana 1992

Lexikon für Theologie und Kirche, Herder, Breisgau 1994

López-Baralt, Inleiding bij Innerlijke Burcht en Gewetensbrieven in Teresa van Ávila, Innerlijke Burcht en Gewetensbrieven, oorspronkelijke titel: Castillo interior-Relaciones Y Mercedes, Gent, 2007

Noyen, C., Inleiding bij Innerlijke Burcht en Gewetensbrieven in Teresa van Ávila, Innerlijke Burcht en Gewetensbrieven, oorspronkelijke titel: Castillo interior-Relaciones Y Mercedes, Gent, 2007

Prins, M. e.a., Praktische Verloskunde, Bohn Stafleu van Loghum, Houten 2009

Raphael-Leff, J. Psychological Processes of Childbearing, 4e druk, The Anna Freud Centre, Norfolk, 1991

Riessen, R.D.N, Verder gaan dan Socrates? Over onderwijs, bezieling en innerlijkheid bij Kierkegaard en Levinas. Oratie bij de aanvaarding van het ambt van bijzonder hoogleraar in de Christelijke Filosofie aan de Universiteit Leiden, 2012

Smulders, B. en Croon, M., Veilig bevallen, Het complete handboek, 3e druk, KosmosZ&K Uitgevers, Utrecht 1996

101

Smulders, B. en Croon, M., Veilig zwanger, Het complete handboek, 5e druk, KosmosZ&K Uitgevers, Utrecht 2001

Stein, E. Der Aufbau der menschlichen Person. Vorlesung zur philosophischen Anthropologie. ESGA 14, Verlag Herder,. Freiburg/Basel/Wien, 2004

Stein, E. Die Frau, Fragestellungen und Reflexionen, Verlag Herder, Freiburg im Breisgau 2010

Stein, E., Wetenschap van het kruis, Uitgeverij Carmelitana, Gent 1987 ingeleid door Linssen, M.P., Praeses Archivum Carmelitanum Edith Stein

Swaab, D., Wij zijn ons brein, van baarmoeder tot alzheimer, 11e druk, Uitgeverij Contact, Amsterdam 2011

Teresa van Ă vila, Innerlijke Burcht en Gewetensbrieven, oorspronkelijke titel: Castillo interior-Relaciones Y Mercedes, Gent, 2007

Verdult, R., De competente foetus en baby: op weg naar hechting, http://www.stroeckenverdult.be/site/upload/docs/De%20competente%20foetus%20en %20baby%20VLOV%20versie.pdf geconsulteerd op 10-2-2014

Verdult, R. Waar gezondheid begint, http://www.stroeckenverdult.be/site/nl/docs_all.asp? category=Prenatale ontwikkeling, geconsulteerd op 10-2-2014. Verscheen ook in Tijdschrift voor vroedvrouwen, 5, 2001, 177w. Waaijman, K. Spiritualiteit, vormen, grondslagen, methoden, Uitgeverij Kok, Kampen 2000

Wal, van der J, De Spraak van het embryo,http://home.unet.nl/walembryo/zsve.htm geconsulteerd op 10-2-2014

102

Wal, van der J. en Bie, van der G., Grundz체ge einer ph채nomenologischen Embryologie, http://home.unet.nl/walembryo/dpgrndzuge2.htm, geconsulteerd op 10-2-2014

Weinreb, F. Notities van lezingen, via wwww.hebreeuwseacadamie.nl

Wulf, C.M., Een antropologie van de christelijke ethiek. Beschuldigd- bevrijd-bemind Handboek moraaltheologie, deel 1. Uitgeverij Parthenon, Almere 2012

Wulf, C.M, Morele denkpatronen, wetten - waarheid - waardigheid, Uitgeverij Parthenon, Almere 2013

Wulf, C.M, Schuld ins Wort gebracht, Das befreiende Gespr채ch 체ber Schuld in der Pastoral, 1e druk, Patris Verlag, Vallendar 2008

Wulf, C.M., Edith Stein en haar visie op de vrouw, in: Communio, Internationaal katholiek tijdschrift, 's- Hertogenbosch, nr 2, 2010

Wulf, C.M., Edith Stein en Teresa van Avila, Twee wegen naar de innerlijke burcht, Lezing Echt, manuscript 2009

Wulf, C.M., Troost- Een naam van God, in: Een roos in de lente, theologisch palet van de FKT., Universiteit van Tilburg, Faculteit Katholieke Theologie, Tilburg 2009

103