Ratusz w Bytomiu by Marek Wojcik

Jacek Maniecki

Marek Wojcik

RATUSZ W BYTOMIU Od średniowiecza do 1945 r. Studium historyczno-architektoniczne

Fundacja Popularyzacji Dziedzictwa „Kruszce Śląska” 2015

Redakcja naukowa: Przemysław Nadolski Redakcja językowa: Małgorzata Krakowiak Teksty i opracowanie: Jacek Maniecki, Marek Wojcik Projekt graﬁczny: Marek Wojcik Zdjęcia, rysunki i plany pochodzą m.in. ze zbiorów: Archiwum Państwowego w Katowicach Archiwum Urzędu Miejskiego w Bytomiu Czesława Czerwińskiego Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu Na okładce: przód – Stary bytomski ratusz przed rozbiórką, 1878/79 r. tył – Nowy bytomski ratusz, ok. 1880-1890 r. Wydawca: Fundacja Popularyzacji Dziedzictwa „Kruszce Śląska” ul. Szarych Szeregów 17 42-600 Tarnowskie Góry Druk: PPHU Drukpol sp.j. ul. Kochanowskiego 27 42-600 Tarnowskie Góry ISBN 978-83-942306-2-3 Tarnowskie Góry 2015

Zadanie doﬁnansowane ze środków Gminy Bytom

Tło historyczne

Słowo ratusz pochodzi z języka średnio-wysoko-niemieckiego od wyrazu rathůs i dosłownie oznacza dom rady (rat = rada, hůs = dom). Określenie to po raz pierwszy zostało odnotowane na Śląsku w dokumencie wystawionym w 1327 r. w Złotoryi, zezwalającym na budowę pretorium, pospolicie zwanego rathůs (pretorium, quad vulgariter eyn rathůs)1. Początki historii ratuszy na Śląsku, podobnie jak i początki tutejszych samorządów miejskich, są trudne do uchwycenia ze względu na szczątkowy stan zachowanej dokumentacji. Jednak tak jak zakładanie miast śląskich wzorowane było na prawie miasta Magdeburga (lokacja miast na prawie magdeburskim), tak i powstanie tutejszych samorządów oparte było na doświadczeniach tegoż miasta. W Magdeburgu rada miejska i ratusz po raz pierwszy pojawiają się w dokumentach z 1244 r., w mieście tym w 1294 r. rada wykupiła urząd wójtowski, a z roku 1302 pochodzi pierwsza wzmianka o burmistrzu. Podobny proces, choć z pewnym opóźnieniem, przebiegał również w dużych miastach Śląska. Jak wylicza w swojej pracy Rafał Czerner, najstarszy dokument zaświadczający o istnieniu ratusza we Wrocławiu (określonego łacińską nazwą consistorium) pochodzi z roku 1299, w Legnicy i Świdnicy z roku 1318, we wspomnianej Złotoryi z 1327 r., w Ząbkowicach Śląskich i Ziębicach z 1335 r., a we Lwówku Śląskim i Nysie z roku 13412. Nie inaczej wyglądało to na ziemiach Królestwa Polskiego, gdzie pierwsze informacje o ratuszach (domus consulum) w Poznaniu i Krakowie pochodzą z 1313 r. Wkrótce też 1 2

CDS, Bd 22, s. 23, poz. 4677 [bibliograﬁa i wyjaśnienie skrótów na końcu książki]. Czerny 2002, s. 50.

w dużych miastach Śląska następuje proces wykupu urzędów wójtowskich: w Brzegu w 1322 r., następne są Kłodzko – 1324 r., Złotoryja – 1327 r., Wrocław – 1329 r., Głogów – 1331 r. i Dzierżoniów – 1337 r.3 Z większym oporem proces ten następował w Krakowie, gdzie w roku 1333 rada uzyskała tylko dzierżawę urzędu wójtowskiego (wykupionego ostatecznie dopiero w 1475 r.), czy w Poznaniu, gdzie wójtostwo nabyto w 1386 r. Jednak w mniejszych, prywatnych miastach, mieszczanie nie mieli siły politycznej ani ﬁnansowej na wykup urzędu wójtowskiego, a co za tym idzie, na uzyskanie przynajmniej częściowej samorządności. Sytuacja opisywana przez Marię Bogucką – W miastach prywatnych pan miasta, (...) mieszał się w wewnętrzne sprawy miejskie, krępował samorząd, narzucał mieszczanom dodatkowe powinności, nierzadko włącznie z upokarzającą pańszczyzną4 – dokładnie pokrywa się z treścią skarg mieszczan bytomskich, zanotowanych przez Franza Gramera5. Zanim jednak dojdziemy do tych sporów z panem zwierzchnim Bytomia, przypomnimy najstarsze zachowane informacje o bytomskich ratuszach.

Ratusz średniowieczny Pierwsze wzmianki o ratuszu w Bytomiu pochodzą z 1364 lub 1367 r. Miał wtedy odbyć się w nim sąd nad plebanem kościoła Najświętszej Marii Panny. Tak opisał to wydarzenie Nicolaus Liebenthal: A gdy kaznodzieja wrócił do kościoła i złożył w kościele Ciało Pańskie, oni natychmiast go pojmali i związawszy go zaprowadzili na ratusz [łac. pretorium] i z wielkim hałasem podarli nadanie kościoła dla plebana oraz odebrali prawo do kościoła, a mianowicie zatwierdzenia, poświadczenia oraz orzeczenia sądowe itd. i wszystkie unieważnili. Natomiast pleban chcąc uciec, 3

tamże. Bogucka, Samsonowicz 1986, s. 324. 5 Gramer 1863, s. 104, 156, 173–182. 4

podchodzi do bram miejskich i widząc, że nie będzie mógł wyjść, ponieważ miasto było zamknięte, wszedł do komórki w domu narożnym i tam się ukrył. Oni zaś wtargnęli do tego domu z wielką wściekłością i znalazłszy go, powiązali powrozami i łańcuchami i doprowadzili do ratusza, i w innym domu w pobliżu ratusza wraz z kaznodzieją trzymali ich, dopóki nie zapytali ludu, w sprawie ich śmierci6. Z opisów pozostawionych przez Liebenthala czy Długosza dowiadujemy się, że już w XIV wieku istniał w Bytomiu ratusz, w którym odbywały się sądy, natomiast nie było jeszcze więzienia w ratuszowych piwnicach. Kolejne skromne informacje zawarte zostały w dokumentach dotyczących podziału miasta w 1369 r. Ratusz znalazł się w części południowej, która przypadła Przemysławowi I, księciu cieszyńskiemu. Zanotowano tam, że Mieszczanie naszej części powinni dać mieszczanom naszego szwagra 24 grzywny na ratusz, który razem kupili7. Wynika z tego, że cały ratusz był wart 48 grzywien, a więc tyle, co 9,6 kg srebra (grzywna to około 200 g). Nie ma wątpliwości, że ten pierwszy bytomski ratusz, tak jak we wszystkich średniowiecznych śląskich miastach, znajdował się w tzw. bloku centralnym, a w przypadku naszego miasta – w jego części południowej. 6

SRS, Bd. 2, s. 150 [tłum.:] Bytom średniowieczny, s. 132 [Liebenthal podaje rok 1364]. Zob. też Długosz, Annales, T. 3, s. 294-295 [tam 1367 r.]: Były w górach miasta Bytomia, ziemi i dyecezyi Krakowskiej, obﬁte miny ołowiu z srebrem zmieszanego, których wydobywaniem zbogaceni mieszczanie Bytomscy poczęli jak zwykło w dostatku hardo głowy podnosić. Nadęci więc pychą, często, gdy ważniejszą jaką mieli składać naradę, po Piotra z Koźla, biegłego w prawie kościelnym mistrza, plebana Bytomskiego, posyłali z wietnicy [tzn. z ratusza, w oryginale: pretorium] pachołka, nie z, prośbą ale raczej z rozkazom. Takiem lekceważeniem pleban urażony, gdy jednego dnia podobnież przysłano po niego pachołka, aby przybył na ratusz, umyślił sam pozostać w domu, a kazał pójść kaznodziei Mikołajowi z Pyskowic z Najświętszym Sakramentem; który udawszy się do wietnicy, wobec rajców zdumionych tak niespodziewanym widokiem, wszedł do izby radnej, kędy siedzieli; poczem udarł na sobie kawał komży, rościągnął go na stole i ustawił monstrancyą, a po chwili wziął znowu Najśw. Sakrament i odniósł do kościoła. Oburzyło to mieszczan Bytomskich do tego stopnia, że za sprawą Wawrzyńca, inaczej Lorenca, rajcy miejskiego, dnia drugiego Września porwali się ręką świętokradzką na obu księży, plebana i kaznodzieję; a schwytawszy ich zelżywie w ich pomieszkaniach, z związanemi w tył rękoma, przypędzili aż do wietnicy, jak łotrów i złodziejów, i swym niegodziwym wyrokiem, sami w swój sprawie powódcy i sędziowie, nie dozwoliwszy obwinienym żadnej obrony, niesłusznie na śmierć skazali. Skatowanych potem nieludzko, i ciężkiemi razami pokaleczonych, wywlekli z wietnicy, i utopili w sadzawce przy kościele Ś. Małgorzaty, kędy Obadwaj kapłani koronę otrzymali męczeńską. 7. Sommersberg 1732, s. 121: es fullen auch unsre Bürger unsers Teyls für dos Rathhauß doß sie mit einander kaufft haben unsers Schwagern Bürgern XXIV. Margk geben. [tłum.:] Bytom średniowieczny, s. 146.

Można także domniemywać, że wkrótce po podziale miasta w części północnej, należącej do księcia oleśnickiego Konrada II, zaczęła funkcjonować druga rada i powstał drugi budynek ratusza8. Przypuszczalnie oba budynki spłonęły podczas pożarów miasta w 14759 lub 151510 r. Są to jednak tylko hipotezy, na które brak bezpośrednich dowodów.

Ratusz renesansowy W grudniu 1536 r. przez Bytom podróżował książę PalatynatuNeuburga, Ottheinrich von der Pfalz, wraz z nieznanym z nazwiska malarzem. Malarz ten stworzył akwarelę – najstarszy znany dziś widok Bytomia. Między dachami kościołów Najświętszej Marii Panny i franciszkanów malarz zaznaczył budynek, który mógł być bytomskim ratuszem. Nie posiada on wieży (a jedynie sygnaturkę, czyli niewielką wieżyczkę na dachu), jest niższy od kościołów, ale też wyższy od pozostałych budynków, a kalenica dachu ustawiona jest do kościołów prostopadle (a więc w osi północ-południe, co mogłoby sytuować ten budynek w okolicach rynku). Sama akwarela nie pozwala jednak dokładnie określić lokalizacji tego budynku. Pół wieku później, w grudniu 1588 r., do miasta przybył kardynał Hipolit Aldobrandini (późniejszy papież Klemens VIII), by wziąć udział w rokowaniach pokojowych między Polską a Habsburgami. Aldobrandini tak opisał ówczesny stan miasta: Bytom w Szlązku nad granicą Polski, jest to drewniane miasteczko, mające tylko ratusz murowany, w którym stanął kardynał, ale ciasne miał mieszkanie, bo nie więcej tylko salkę dla siebie służącą razem za przedpokój, i jeden pokoik, a co gorsza bez drzwi, okien, pieców, co wszystko kazał dorobić własnym kosztem, wraz z kaplicą do odprawiania mszy w domu, i kuchnią z tarcic na podwórzu: miasteczko wprzód 8.

Drabina 2010, s. 77; Andrzejewska 2000, s. 280. Bytom średniowieczny, s. 253. 10. Gramer 1863, s. 71. 9.

Widok Bytomia z 1536 r.

nieznane, dopiero dla odbytych w niem układów zwanych przez Niemców tranzakcyą Bytomską, wsławione, i wydanemi pieniędzmi tak przez legata, jak też przez komisarzów i inne osoby które się tu zjechały, w sumie 400 000 talarów wzbogacone11. Aldona Andrzejewska w swoich opracowaniach opartych na badaniach archeologicznych z lat 1997-1999 przyjęła, że renesansowy ratusz był ulokowany w części centralnej rynku12. Znalazło to odbicie we współczesności poprzez zaznaczenie na płycie rynku obrysu domniemanego ratusza oraz umieszczenie tam pamiątkowej tablicy. Nie sposób jednak zgodzić się z taką interpretacją archeologicznych odkryć. Odsłonięte podczas prac archeologicznych piwnice mają rozmiar zewnętrzny 4,3 m×12 m (trzy pomieszczenia), zaś wschodnia dobudówka 6,3 m×6,6 m (jedno pomieszczenie oraz klatka schodowa), a ich ściany mają grubość około 55-60 cm13. Grubość ścian sugeruje tym samym, że nie mogły one być podstawą budynku piętrowego, a skoro największe pomieszczenie we wschodniej dobudówce ma powierzchnię niespełna 19 m2, to nie mogło pełnić funkcji sali sądu nawet w tak małym miasteczku, jakim był ówczesny Bytom. Dla przykładu ratusz w sąsiednich, podobnej wielkości Gliwicach miał podstawę o wymiarach 15,1 m×19,9 m, a ratusz w mniejszym od Bytomia Olkuszu – 18 m×23 m oraz mury o grubości ponad metra. Ponadto należy zwrócić uwagę, że na odnalezionych podczas prac archeologicznych kaﬂach renesansowego pieca znajduje się herb Raciborza (a nie nieznany herb Bytomia, jak przyjęła autorka), co pozwala tłumaczyć częściowo zachowany napis RAT jako początek wyrazu RATIBOR, a nie RATHAUS. Także cytowany dalej Hermann Luchs i inni niemieccy historycy (zob. s. 20) nie mieli wątpliwości, że ratusz od XVI wieku znajdował się na rogu Rynku i ul. Gliwickiej14.

Relacye nuncyuszów, T. 2, s. 23-24. Andrzejewska 2000, s. 280 i nast., Andrzejewska 2004, s. 53-62; Andrzejewska 2010, s. 103 i nast. 13 Andrzejewska 2000, s. 285 [zob. także dokumentacja prac archeologicznych z lat 1998 i 1999 w AŚlWKZ, sygn 8865]. 14 Gramer 1863, s. 297; Mitteilungen..., 1911, s. 44 12

Kolejne informacje o ratuszu znajdujemy w Kronice Franza Gramera. Dowiadujemy się z niej, że ordynacja miejska w 1593 r. nakazywała w punkcie nr 8: Ratusz powinien służyć tylko do posiedzeń sądu, a w punkcie nr 13: Miód pitny nie powinien być podawany w ratuszu, ponieważ jest to trudny rok dla ludzi15 oraz że w latach 1627 i 1643 podczas wojny 30letniej ratusz został splądrowany i że znajdował się w nim areszt, gdzie w roku 1639 na polecenie Gabriela i Jerzego Fryderyka Henckel von Donnersmarcków osadzono... burmistrza Bytomia16. O areszcie bądź celi dla łotrów pod ratuszem wzmiankują też inne zachowane do dzisiaj XVII-wieczne archiwalia17. Zawierają one też o wiele bardziej istotne informacje o jego usytuowaniu: otóż bytomski ratusz znajdował się obok domu Jacoba Langnickela (Dluhonikla)18 i naprzeciw domu Balcera Murariusa19, co niewątpliwie oznacza, że stał on w zwartej zabudowie miejskiej. Wiemy też, że był piętrowy, bo mieszczanie starym zwyczajem wino szynkowali nadolie w izbie w ratuzu20. Wieża ratuszowa musiała być sporej wysokości i nadawała się do obserwacji, gdyż hrabia Henckel w obawie przed polskimi oddziałami zbliżającymi się do miasta nakazał bramę [miejską] wszystkimi pozostałymi [ludźmi] dobrze obsadzić, cztery straże na wieży ratusza postawić21, a sam budynek musiał być dobrze zabezpieczony przed kradzieżami, bo służył m.in. do przechowywania depozytów mieszczan22. W roku 1670 przeprowadzono remont zegara i drewnianej wieży, na której umieszczono dwa dzwony. Tak pisał o tym do burmistrza i rady miasta zegarmistrz Paweł Miczał: Zygar tysz iusz bych ia zaraz 15

Gramer 1863, s. 99 i 100. Gramer 1863, s. 134, 140 i 141. 17 APK, 650, sygn. 1506 [dokument z 1677 r.] oraz 5037 [dokument z 1657 r.]. 18 Zeznanie nieznanego świadka, spisane w j. niemieckim, bez daty (ok. 1630 r.), informuje że Jacob Langnickel otrzymał w spadku dom koło ratusza – APK, zesp. 650, sygn. 5423. 19 Balcer Murarius na domie od 100 th. przeciwko Ratuzu 6 th. [w:] Szczech 1995. 20 Jak zeznał Gierzj Giermeck: Na pierwej [punkt odpowiadam] gdy tu w miescze Bitomiu oberszter Colloredo Polaki werbował żeby Pan Jan Grochut Wiel [możnemu] Janowi Scholzowi wino pobrał jakim szposzobem szie to sztalo ja tak dalicze niemożem, bom przy tim niebył tylkom widział kiedy to wino szynkowali nadolie w izbie w ratuzu – APK, 650, sygn. 5428, s. 1 [b. d., prawd. z 1632 r.]. 21 … Thör allen resten wohl zu besetzen, vier Wache auf dem Rathhaus Thurm zu stellen... – APK, 650, sygn. 73, s. 1 [b.d., ok. 1630 r.]. 22 Szczech 1995 [zob. liczne wpisy w urbarzu kościoła mariackiego]. 16

ustawieł aby Bogu na chwałę Miastu na pociechę Ozdobę y pożytek dobrze był iakosz mą w Bogu nadzieię że taki iako pierwey albo lepszy będzie y dlatego sie wywiedcie iako wieża będzie budowana abych ia tysz mogł zgadzać na wałkach po których sznury chodzą bo radbych uczynieł aby zygar szeł iednym naciągnieciem godzin 24. pierwy tylko szeł 12. (…) O zwonkach mi tysz WMość wskaszcie iak wielkie będom bo o tym wiedzieć muszę dla zygara disposity radziłbych kwadransowy mały aby był choć o poł centnara dotego, ten Godzinny choć o czterech centnarzech y wiekszy mógł by być y ieden centnarowy gdy niemasz wiekszego. Tablice daicie WMość srobić wczas 3 ale aby była z desek suchych co na wietrze naimni zrok leżały nailepi by wziąć ze starego parchana kędy sąm zdrowe dobre bo się iusz taka tablica nierozskoczy od wiatru ani od sucha ani od deszcza23. Jak się zdaje, Paweł Miczał to ten sam zegarmistrz, który kilka lat później zasłynął wykonaniem zegara na wieży ratusza w Krakowie24. Jednak już następnego roku bytomscy mieszczanie utracili część swojej siedziby. Franz Gramer odnotował: W aktach magistratu znajduje się informacja, że już w 1671 roku, w dniu 16 lutego, hrabia Leon Ferdynand [Henckel von Donnersmarck] zażądał dwóch pokojów na piętrze i urządził w nich swoje formalne miejsce zamieszkania25. Kolejne 50 lat władania miastem przez Henckel von Donnersmarcków odcisnęło silne piętno także na historii ratusza. Wyraz daje temu 24-punktowa skarga, jaką bytomska rada miejska skierowała w 1722 r. do cesarza. I tak w punkcie pierwszym czytamy: Hrabia zajął dla siebie cały ratusz, z wyjątkiem pomieszczenia26, gdzie przechowuje się archiwum27, wraz z dobudowanym do niego browarem, z którego połowa stała się hrabiowską kuchnią; w izbie, w której trzymano odważnik do wagi miejskiej, zamknął trzy rysie i trzymał je tam całymi latami; także w innych pomieszczeniach ratusza trzymał i żywił niedźwiedzie, wilki i temu podobne zwierzęta28. 23

APK, 645, sygn. 5205 [List wysłany 30 kwietnia 1670 r. z Szywałdu]. Grabowski 1835, s. 75 [nazwisko podane jest tu w formie Paweł Mieczal z Gliwic; w Gliwicach odnotowany jest pod 1688 r. także burmistrz Paul Miczal]. 25 Gramer 1863, s. 156. 26 W oryg. Gewölbe, dosł. sklepienie, prawdopodobnie chodzi o to samo pomieszczenie, gdzie w 1818 r. znajdował się skarbiec (Depositen Cassen Gewölbe). 27 Najwcześniejsza wzmianka o archiwum miejskim w ratuszu pochodzi z 1688 r. – zob. Staszków 1984, s. 57 – autor powołuje się tam na jego usytuowanie w piwnicy. 28 Gramer 1886, s. 174. 24

Dalej w punkcie jedenastym napisano: Jako że Wenzel Mokrsky, stary rajca miejski, nowemu wójtowi miejskiemu, Michelowi Krolikowi, pozwolenia nie dał na warzenie piwa poza kolejnością, hrabia bez wysłuchania kazał wtrącić go do ciemnego i śmierdzącego więzienia w ratuszu pod izbą lokajów, w której cała hrabiowska czeladź, za pozwoleniem, ekskrementy zostawiają, i który nie był na tyle czystym miejscem, by tam stać, siedzieć czy leżeć, a jeszcze z ulic wzbierał się straszliwy i wielce szkodliwy smród – bo między dwoma otwartymi oknami miejsca ustronne się znajdują – i trzymał go w niepewności w tym trującym lochu półtora dnia i noc całą cum dispendio sanitatis [bez prawa do higieny]. I jeszcze w punkcie dwudziestym drugim: Dzikie zwierzęta, niedźwiedzie, trzymano początkowo w mieście na rynku przed ratuszem w drewnianej klatce29. Konﬂikt o ratusz trwał aż do początków XIX wieku, kiedy na drodze rozprawy sądowej z 10 września 1813 r. i wyroku uprawomocnionego 30 sierpnia 1814 r. ratusz ostatecznie powrócił do wspólnoty miejskiej30. Około roku 1818 ratusz zostaje przebudowany. Z zachowanych planów (zob. następna strona) możemy odczytać, że rozbudowano wtedy skrzydło przy ul. Gliwickiej, nad dotychczasową parterową zabudową nadbudowano jedno piętro, a od strony dziedzińca wzniesiono dwukondygnacyjny korytarz31. Na parterze znajdowały się wówczas następujące pomieszczenia: kancelaria ratusza, kancelaria sądu i kasa – na lewo od głównego wejścia z rynku, a z prawej strony – pokój strażnika i duża sala rozpraw. Z wyjątkiem tego ostatniego, wszystkie pomieszczenia i korytarze nakryte były sklepieniami. W skrzydle przy ul. Gliwickiej znajdowały się pokój rajców miejskich i sala sesyjna. Z kolei na tyłach ratusza zbudowano schody wiodące na pierwsze piętro, które zapewniały bezpośrednie dojście do mieszkania burmistrza. Znajdowały się w nim następujące pomieszczenia (idąc od tyłu): po prawej – spiżarnia, kuchnia, pokój służbowy, pokój gościnny, 29

Gramer 1853, s. 181. W oryg. Eigentümer: die hiesige Stadt-Communität. Zeit und Grund des Erwerbes: dieses Rathhaus vor unendlichen Zeiten erbaut und ist titulus possessionis … auf den Grund der gerichtlichen Verhandlung vom 10. September 1813 ex decreto vom 30. August 1814 berechtigt worden – AB UM, teczka 1476, cz. I, s. 7. 31 APK, 645, sygn. 3666 - reprodukowany na następnej stronie 30

[Plan rozbudowy ratusza wykonany ok. 1818 r. ze zbiorów APK, 645, sygn. 3666

- mury istniejące - mury planowane] I-ter Grundriss 1. rzut (parter) Sessions Stube - sala posiedzeń Raths Stube - sala rajców Depositen Cassen Gewölbe - skarbiec Gerichts Canzelleÿ - kancelaria sądu Schreib Stube - kancelaria Haus Fluhr - sień Handlungs Kammer - sala rozpraw Wacht Stube - wartownia

II-ter Grundriss 2. rzut (piętro) Gang - korytarz Speise oder Vorrats Kammer - spiżarnia Küche - kuchnia Domestiquen Stube - pokój służby Gast Stube - pokój gościnny Ankleide Zimmer - garderoba Schlaf Zimmer - sypialnia Haus Fluhr - sień Speise Saal - jadalnia Wohn-Zimmer - pokój mieszkalny Fuss Schles. - stopy śląskie = 0,288 m [Plan reprodukowany w skali 1:300] Joan Heintze [podpis budowniczego]

Stall - stajnie [plan rozbudowy] Hof - dziedziniec Gleiwitzer Strasse - ulica Gliwicka Flur - sieĹ&#x201E; VorďŹ&#x201A;ur - przedsionek Markt - rynek

Grundrisse des Rathhauses zu Beuthen - Plan ratusza w Bytomiu aufgenommen im März 1851 -sporządzony w marcu 1851 r. Corridor - korytarz Flur - sień [Ze zbiorów APK, 645, sygn. 3666 Wymiary podane w stopach pruskich = 0,314 m Plan reprodukowany w skali 1:300]

garderoba i sypialnia, a z lewej strony – duża jadalnia oraz 2 pokoje mieszkalne z oknami wychodzącymi na rynek. Kolejne zmiany nastąpiły w latach 1845-47. W efekcie wzniesiono wówczas nową wieżę z nowym zegarem, o czym tak wspominają „Wiadomości Historyczne” z 1856 r.: Murowany ratusz na Rynku. Nad nim górowała wieża, która z uwagi na stan grożący zawaleniem została rozebrana w 1845 r. i na nowo wybudowana w 1846 r. na podstawie projektu Królewskiego Głównego Inspektora Budowlanego [Adolfa Karla] Breslau’a z Królewskiej Huty. Wieża, nie licząc iglicy, ma wysokość 110 stóp [blisko 35 m] i jest pokryta miedzią. Budowę wieży wykonał mistrz ciesielski Robert Kannewischer kosztem 2474 talarów32. Zegar ratusza był pierwotnie wykonany z żelaza, ale nie wiadomo, skąd i od kogo pochodzi. Z uwagi na jego duże zużycie zegarmistrz Benecke z Gliwic zbudował nowy zegar mosiężny w 1846 r., który został zawieszony na wieży ratuszu 9 stycznia 1847 r. i kosztował 500 talarów33. Metalowe dzwony godzinny i kwadransowy zostały odlane zgodnie z datą umieszczoną na większym dzwonie w 1670 r., z czego dzwon godzinny waży sześć centnarów [ok. 300 kg], a dzwon kwadransowy trzy centnary [ok. 150 kg]34. W 1851 r. na tyłach ratusza od strony ul. Gliwickiej dobudowano jeszcze stajnie35, które w 1867 r. przebudowano na lokale sklepowe (wg projektu Ferdinanda Steinmetza)36. W 1871 r. w „Bytomskim Monitorze Powiatowym” ukazało się ogłoszenie Salomona Münzera mówiące o tym, że przenosi swój sklep z tekstyliami, który wynajmował w Ratuszu nr 1, a w tym samym wydaniu, tylko dwie strony dalej, pojawiło się ogłoszenie Rosalie Rosenbaum, że pod adresem Ratusz 2 przyjmuje kapelusze słomkowe do czyszczenia, farbowania i modernizacji37. Także pomieszczenia piwniczne ratusza były wynajmowane bytomskim kupcom, którzy posiadali tam magazyny swoich towarów. 32

W Beuthner Kreisblatt, 1846, s. 33 (nr 7 z 12 lutego 1846 r.), ukazało się wezwanie magistratu do składania ofert na wykonanie nowej wieży. Suma, jaką zamierzono przeznaczyć na tę inwestycję, wynosiła 1600 talarów – wycinek w APK, 645, sygn. 3669. 33 W 1869 r. zegar na wieży otrzymał nowy, ażurowy cyferblat – APK, 645, sygn. 3670. 34 Historische Nachrichten 1856, p. 1. 35 APK, 645, sygn. 3666. Reprodukcja planów na poprzedniej stronie. 36 AB UM, teczka 1477 [dokumenty znajdują się omyłkowo w teczce Rynek 2]. 37 Beuthener Kreisblatt, 1871, s. 28 i 30.

Stary bytomski ratusz przed rozbiórką, przełom 1878/79 r. (ze zbiorów MGB, ZF 49)

Dla przykładu E.M. Immerwahr posiadał tam skład z pięknym czystym 38 surowym raﬁnowanym olejem rzepakowym . Franz Gramer opisuje jeszcze, że w holu ratusza znajdowała się wmurowana, wykuta z piaskowca miara, równa bytomskiej kwarcie, czyli odpowiadająca mniej więcej pruskiemu korcowi [niem. Scheffel = niespełna 55 litrów], która wcześniej (już w 1625 r.) była używana jako zwyczajowa miara. Ponadto w ratuszu przechowuje się dwa miecze sędziowskie oraz kaptur kata39. Ponadto w Kronice znalazł się lakoniczny opis ratusza napisany przez historyka sztuki Hermanna Luchsa: Ten dość obszerny budynek z głębokimi i dużymi podziemiami oraz grubymi murami z punktu widzenia archeologicznego nie ma nic specjalnego do zaoferowania. Kilka śladów, jak kamienne ościeżyny drzwiowe, pozwalają przypuszczać, że pod względem gabarytów odpowiada budowli z początków XVI wieku, podobnie jak cała nawa kościoła paraﬁalnego40 – dziś pozostaje nam tylko żałować, że ten wybitny bytomianin nie dopatrzył się niczego ciekawego w tej tak ważnej dla dziejów naszego miasta budowli. Dopiero potomni zaczęli doceniać znaczenie „starego ratusza”. W pierwszym roczniku „Komunikatów Bytomskiego Towarzystwa Historyczno-Muzealnego” z 1911 r. ukazała się krótka notka na jego temat, którą pozwolimy sobie tutaj przytoczyć w całości: Stary Ratusz sprzed 1877 r. miał dokładnie taką samą formę przestrzenną jak nowy Ratusz, ale posiadał tylko jedno piętro oraz szereg oddanych w najem lokali handlowych na parterze od ul Gliwickiej. Stał on nieco dalej w linii zabudowy ul. Gliwickiej. Prosta w formie, ale godnie prezentująca się budowla nosiła znamiona starych śląskich urzędów i przez wieki (uznaje się, że budynek ten w niezmienionej postaci znajdował się w tym samym miejscu od początku XVI wieku) była najprawdopodobniej najokazalszym budynkiem miasta. Jego piwnice były niezwykle szerokie i głębokie, a mury nadzwyczaj grube. Skromne ornamenty zdobiły linię fryzów nad oknami. Wieża, raczej mało korespondująca z charakterem budowli, pochodziła zapewne z początku XIX wieku41. 38

Beuthner Kreisblatt 1850, s. 56. Gramer 1863, s. 278. 40. Gramer 1863, s. 297. 41 Mitteilungen..., 1911, s. 44. 39

Przełom 1878/79 r., w tle widoczne rusztowania i część nowego ratusza (ze zbiorów MGB, ZF 777)

Ratusz XIX-wieczny W dniu 13 lipca 1880 r. w wieży ratusza złożono metrykę budowy o następującej treści: Po uchwałach magistratu i zgromadzenia rajców miejskich z 13 sierpnia i 3 października 1877 r. postanowiono w miejsce starego ratusza, który nie zapewniał już dostatecznego miejsca i w większej części wymagał pilnego remontu, choć jeszcze przed laty przy węższej administracji miejskiej mieścił nawet tymczasowe mieszkanie królewskiego landrata, hrabiego Łazarza Henckel Donnersmarcka, oraz pomieszczenia służbowe Królewskiego Sądu Powiatowego, zbudować nowy ratusz, przy czym prace budowlane rozpoczęto od wyburzenia zachodniej części budynku przy ul. Piekarniczej [Bäckerstrasse] w listopadzie 1877 r. Plan budowy zaprojektował radca miejski i prywatny mistrz budowlany Paul Jackisch, który też kierował budową aż do jej zakończenia. Prace murarskie wykonał miejscowy mistrz murarski Theodor Haase, a prace ciesielskie jego brat, mistrz ciesielski Robert Haase. Drewno użyte do budowy pochodzi z lasu miejskiego Dąbrowa, w szczególności dotyczy to tzw. cesarskiej szpicy42 w wieży. W tym celu panowie Haase zakupili w lesie miejskim sosnę wielkości 2,13 metra sześciennego za cenę 38 marek. Okładziny licowe murów zewnętrznych zostały dostarczone z cegielni w Suszkowicach koło Nysy. Prace sztukatorskie i cementowe wykonał tymczasowo osiadły tutaj rzeźbiarz Anton Kapst, zaś prace stolarskie wykonali bracia Carl i Fritz Barth. Jak ma wyglądać przednia część ratusza, położona przy głównym rynku, postanowiło kolegium miejskie, które zaleciło budowę pierwotnie niezaplanowanej wieży w takiej postaci, w jakie została ona obecnie wykonana. Na czas budowy pomieszczenia służbowe magistratu zostały przeniesione od stycznia 1878 r. do przebudowanego jeszcze w 1877 r. na szkołę, dawnego budynku klasztornego przy wschodniej pierzei placu Klasztornego bezpośrednio obok kościoła ewangelickiego i pozostaną tam jeszcze do końca września tego roku43. 42 43

W oryg. Kaiserstil, czyli pień drzewa, który podtrzymuje szpicę wieży. Beuthner Stadt-Blatt, nr 56 z 15 VII 1880 r., s. 2 (wycinek z APK, 645, sygn. 3666, s. 644).

Ratusz okoล o 1880-90 r. (ze zbiorรณw MGB, ZF 15)

Rynek, ok. 1896-1900 r.

(ze zbiorรณw MGB, ZF 11)

Ulica Gliwicka, przed 1905 r. (ze zbiorรณw Cz. Czerwiล skiego)

Tak powstał trzykondygnacyjny budynek na planie zbliżonym do prostokąta z niewielkim dziedzińcem (studnią świetlną). Na rogu Rynku i ul. Gliwickiej znajdowała się wieża na planie koła, jej górną kondygnację ozdobiły rzeźbiona głowa44 i zegar, a zwieńczył spiczasty hełm. Parter ratusza był boniowany. Główny portal od strony rynku został ujęty w ﬁlary i półkolumny oraz ozdobiony ﬁgurami alegorycznymi nad arkadą. Nad wejściem znajdowały się balkoniki. W partii dachu umieszczono szczyty, po jednym od strony Rynku (ozdobiony herbem miasta) i ul. Piekarniczej oraz dwa od strony ul. Gliwickiej. Działka, na której wybudowano ratusz, miała 810 m kw. powierzchni45. Sala sesyjna na pierwszym piętrze miała 6,5 m wysokości, pozostałe pomieszczenia na parterze i piętrach po 4 m. Wysokość piwnic wahała się od 2,8 m do 3,1 m. Okna ratusza były prostokątne i zamknięte łukiem półokrągłym, miały 2,5 m wysokości i 1,25 m szerokości oraz powierzchnię przeszklenia 2,8 m kw., natomiast prostokątne okna w piwnicach miały 1 m kw. powierzchni przeszklenia46. Przejdźmy teraz do wnętrza ratusza. Na parterze znalazło się 11 pomieszczeń, z czego pod nr 1 urzędowali inspektor i komisarz policji, dalej pod nr 2 umieszczono odwach policyjny, pod nr 3 biuro ds. ubezpieczeniowych i militarnych, pokoje 4 i 5 zajmował urząd meldunkowy, pod nr 7 mieściła się kasa miejska, pod nr 8 rejestr podatkowy, a pod nr 11 miejska kasa oszczędnościowa. W momencie sporządzenia tego planu nie znano jeszcze docelowego przeznaczenia dla pokoi nr 6, 9 i 10. Na pierwszym piętrze ulokowano 12 pomieszczeń, w tym salę posiedzeń rajców miejskich (pokoje nr 12 i 13), salę posiedzeń magistratu (nr 14) z oknami wychodzącymi na wewnętrzny dziedziniec, przedpokój i pokój nadburmistrza (nr 15 i 16), a w pokojach nr 17 i 18 urzędowali radcy prawni z grona uposażonych członków rady miejskiej. 44

Heimatkunde 1942, s. 5 – informuje, że głowa jest wizerunkiem burmistrza Ernsta Küpera (1869-1881), jednak brak takiej informacji we wcześniejszych dokumentach pozwala przypuszczać, że jest to tylko legenda. 45 AB UM, teczka 1476 (Rynek 1). 46 tamże.

Pokoje nr 19, 20 i 21 zarezerwowano kolejno na biuro posłańców, gabinet sekretarza miasta i biuro dla osób ubogich. Pokój nr 22 pozostawał na razie bez przydziału, a pokoje nr 23 i 24 oddano głównej registraturze. Na drugim piętrze zaplanowano 8 ostatnich pomieszczeń: komisja przetargowa i izba rzemieślnicza urzędowały w pokoju nr 25, radca budowlany zajmował pokój w wieży o nr 26, obok mieścił się urząd budowlany (nr 27), dalej gabinet drugiego burmistrza (nr 28), biuro policji (nr 29), urząd stanu cywilnego (nr 30), biura urzędu skarbowego (nr 31) i biuro głównego inspektora kontroli (nr 32)47. Wprawdzie w piwnicy przewidziano także mieszkanie dla stróża, które zapewne nie stało puste, to jednak bytomskie księgi adresowe z lat 1880 i 1900 nie odnotowują zameldowanych w ratuszu osób. Dopiero księga adresowa z lat 1904-1905 informuje, że w ratuszu zameldowani byli dozorca Jendrossek, technik Marcinkowski i kolejny Marcinkowski jako nadzorca posłańców. Książka adresowa z lat 1906-1907 wymienia tylko dozorcę K. Jendrosska jako jedynego mieszkańca w ratuszu. W roku 1910 Jendrossek nadal był tam zameldowany, a obok niego ﬁguruje niejaki Grätsch jako nadzorca posłańców. W 1912 r. mieszkańców ratusza łączą niechybnie rodzinne koligacje: mamy jednego Grätscha jako nadzorcę posłańców i innego Grätscha jako aktuariusza sądowego oraz panią Jendrossek (dozorczyni) i pana Jendrosska (szewc). Jeszcze w 1927 r. jako mieszkańcy ﬁgurują Nikolaus Firlus – dozorca i Josef Hanussek – nadzorca posłańców. Natomiast księga adresowa z 1937 r. nie wymienia już żadnej zameldowanej w ratuszu osoby48. W archiwach zachowały się też informacje o inwentarzu nowego ratusza, dzięki czemu można opisać i pokazać elementy jego wyposażenia49. Otóż zastosowane w nim ogrzewanie, czyli kominowe piece płaszczowe z regulowanymi wsadami, pochodziły z huty żelaza w Lauchhammer w Saksonii, z czego szczególną urodą cechowały się piece nr 13 i nr 37 (ten ostatni ważył ok. 425 kg). 47

APK, 645, sygn. 3667. Księgi adresowe Bytomia z lat 1910, 1912, 1927, 1937. 49 APK, 645, sygn. 3668. 48

Reklama systemu przeciwwĹ&#x201A;amaniowego i przeciwpo arowego

ustos

System przeciwwłamaniowy i przeciwpo arowy o nazwie ustos dostarczyła rma Sauerbrey Kostorz z Drezna. W rzeczy samej był to aparat elektryczny z tablic rozdzielcz i słuchawk . Aparat działał pomimo przeci cia przewodu zasilaj cego, a dzi ki słuchawce mo na było odsłuchiwa dźwi ki pochodz ce z chronionego pomieszczenia.

meblowanie (szafy, komody, stoły, ławy, krzesła, wieszaki) powierzono rmie Adolf Sturm z siedzib we Wrocławiu przy Albrechtstrasse. W 1893 r. do sali posiedzeń rajców miejskich dokupiono krzesła od Emanuela Lubeckiego, wła ciciela jak głosił jego papier rmowy pierwsze fabryki mebli w Bytomiu z siedzib przy ul. Krakowskiej 29. Oczywi cie wszystkie tabliczki z numeracj i z nazwami poszczególnych pomieszczeń posiadały jednolity wzorzec. 50 W 1903 r. ratusz przył czono do kanalizacji .

, teczka 1476 (Rynek 1).

Modernizacja i niezrealizowane projekty w XX wieku Heimatkunde von Beuthen [Historia Lokalna Bytomia] z 1903 r. opisuje stan ówczesnych władz miejskich oraz jak szybko nowy ratusz przestał zaspakajać potrzeby szybko rozwijającego się miasta: Magistrat składał się z 12 członków: nadburmistrza, drugiego burmistrza, 2 uposażonych i 8 nieuposażonych radców miejskich. Rosnący zakres czynności administracyjnych spowodował, że w roku 1900, po tym jak pomieszczenia wybudowanego w 1877/79 przez radcę budowlanego Jackischa w stylu renesansowym ratusza przestały wystarczać, konieczny był zakup dawnego urzędu powiatowego [budynek przy obecnej ul. Józefczaka 39], gdzie też niebawem przeniesiono posiedzenia rady miejskiej51. Oprócz budynku przy ul. Józefczaka 39 jeszcze przed I wojną światową dla celów administracji miejskiej zaadaptowano budynek policji przy obecnej ul. Rostka 16, a w latach 20-tych XX wieku – nowy budynek przy ul. Katowickiej 18, tzw. Handelshof. W ratuszu pozostawiono jedynie urząd stanu cywilnego, galerię obrazów, bibliotekę miejską, Dom Ludowy i Miejską Kasę Oszczędnościową52 oraz biura Górnośląskich Zakładów Elektrycznych (O.E.W.)53. Budynek ratusza pełnił też funkcje reprezentacyjne, jak np. podczas wizyty prezydenta Hindenburga, przybyłego do Bytomia w 1929 r. z okazji otwarcia stadionu jego imienia. Po zakończeniu I wojny światowej magistrat podjął starania, aby wykupić przyległe do ratusza działki z zachodniej pierzei rynku. Było to podyktowane zamiarem rozbudowy zespołu ratusza. W pierwszej kolejności w 1919 r. zakupiono od braci Guttmannów domy pod adresem Rynek 3 i 4 za sumę 250 000 marek oraz – jeszcze w tym samym roku – dom nr 2. Być może cały zamiar rozbudowy ratusza został powstrzymany częściowo z powodu domu przy Tarnowitzerstr. 1 (ul. Jainty 1, obecnie nie ma w tym miejscu budynku), który przynajmniej do 1927 r. pozostawał w rękach prywatnych właścicieli 51

Heimatkunde 1903, cz. I, s. 30. Adressbuch 1930, s. 1-2. 53 AB UM, teczka 1476 (Rynek 1). 52

WejĹ&#x203A;cie do ratusza okoĹ&#x201A;o 1929 r.

Ratusz miasta Bytomia na Górnym Śląsku [ze zbiorów AB UM, teczka 1476] 1:100 [skala reprodukcji 1:300] I piętro powierzchnia okien zewnętrznych - 2,8 m2 wysokość pomieszczeń - 4,0 m (sala sesyjna - 6,5 m wysokości)

Bytom, marzec 1925 r. Miejski Urząd Budowlany Albert Stütz Miejski Radca Budowlany

(braci Schedon), by dopiero od 1929 r. stać się własnością miasta. Do tego czasu magistrat wynajmował wykupione domy przy rynku nr 2, 3 i 4 na lokale użytkowe, a na przełomie lat 20- i 30-tych oddał je w zarząd miejskiej spółki mieszkaniowej (Gemeinnützige Wohnungs GmbH)54. Pomimo rozbicia administracji miejskiej na kilka lokalizacji, problem niewystarczającej ilości pomieszczeń biurowych dla urzędników zdawał się narastać w ogromnym tempie. Oto już w 1925 r. ukazał się w miejscowej prasie artykuł mający formę odezwy zatytułowanej „Do ojców miasta” o następującej treści: Jako urodzony w Bytomiu pamiętam jeszcze, że już przed 25 laty gmina miejska podjęła uchwałę budowy ratusza bytomskiego, ponieważ jego pomieszczenia już w owym czasie były zbyt małe. Planowano wykup sąsiadujących domów, jednak nie zostało to do końca zrealizowane, gdyż cena kupna była zbyt wysoka. Z tego powodu w różnych częściach miasta ulokowano różne biura, co też wiązało się z dużymi nakładami pieniężnymi. Obecnie wiadomo chyba wszystkim mieszkańcom, że miejscowa kasa chorych zakupiła potężną działkę przy Grosse Blottnitza Strasse 30 [obecnie ul. Piłsudskiego 65-69], aby tam przenieść swe biura. Czy też nikomu z ojców miasta nie przyszło do głowy, że byłoby to właściwe miejsce na duży nowoczesny ratusz, w którym znajdowałyby się wszystkie biura, w tym też kilka biur miejscowej kasy chorych? Byłby już chyba najwyższy czas, aby gmina podjęła starania mające na celu przejęcie tej działki, zanim znowu będzie za późno, bo zaraz znajdzie się inny chętny za taką śmiesznie niską cenę, bo trzeba porzucić już iluzję, że ratusz musi znajdować się na rynku, bowiem w przeciwnym razie minie następnych 25 lat, a przyległe budynki nie będą wtedy już na sprzedaż55. W listopadzie 1927 r. powstał projekt ratusza (prawdopodobnie autorstwa Oskara Goltza), który miał mieścić się naprzeciw szkoły budowlanej (obecnie Zespół Szkół Mechaniczno-Elektronicznych) i stanowić do niej symetryczny pendant56. Późniejszy projekt z 1930 r. autorstwa Alberta Stütza zakładał jednak wybudowanie w tym miejscu 54

AB UM, teczki nr 391 (ul. Jainty 1), 1477 (Rynek 2), 1478 (Rynek 3), 1479 (Rynek 4). Ostdeutsche Morgenpost, nr 184, 29 maja 1925 r. [artykuł opatrzony inicjałami „F. Z.”]. 56 AB UM, teczka 1658 (pl. Sobieskiego 2)- ogólny plan placu, bez podpisu, a jedynie z datą: „Oppeln, 23 November 1926”, gdzie miejscowość sugeruje autorstwo Goltza. 55

Rynek, ok. 1924-1926 r.

Domu Oświatowego (Volksbildungshaus) – ostatecznie zrealizowano z tego projektu tylko południowe skrzydło (obecnie mieści się tam dyrekcja Muzeum Górnośląskiego)57. Nieco wcześniej, w maju 1927 r., berlińscy architekci Walter Borchard i Georg Thofehrn wykonali projekt Hochhaus’u – wielkiego modernistycznego budynku, który miał powstać w kwartale między Rynkiem a ulicami Gliwicką, Piekarniczą i Jainty w miejsce ratusza i sąsiednich kamienic. Ten dziewięciokondygnacyjny budynek na planie zbliżonym do kwadratu (56 m×53 m) z obszernym wewnętrznym dziedzińcem miał mieć 37,5 m wysokości58. Jak wiemy, plan ten nie został zrealizowany, ale mógł stanowić inspirację dla mniej odważnego projektu z 1929 r., sygnowanego przez miejskiego radcę budowlanego Alberta Stütza i magistrackiego mistrza budowlanego Hansa Oblonczka. Tenże projekt budowy bloku ratuszowego (Rathausblock) zakładał objęcie nim całej zachodniej pierzei rynku59. Jednak na planach się skończyło. W grudniu 1933 r. Albert Stütz wykonał jedynie projekt odnowienia fasady ratusza. Zakładał on rozebranie szczytu wieży, usunięcie uszkodzonych gzymsów i otynkowanie elewacji60. W zgodzie z ówczesnymi trendami w architekturze usunięto wówczas detale architektoniczne (z wyjątkiem kolumn, pilastrów i rzeźby przy portalu wejściowym). Poczytny w owym czasie tygodnik „Oberschlesien im Bild” we wrześniu 1934 r. zamieścił zdjęcie starego 57

O budowie muzeum zob. Nadolski 2001, s. 71-77 oraz Głazek 2011, s. 84-92. APK, 650, sygn. 5328. 59 Beuthen 1929, s. 38 i 41: Także Rynek będzie wymagał szczególnego uformowania pod względem zabudowy miejskiej. Znajdujący się w pierzei zachodniej oraz otoczony ulicami Gliwicką, Piekarniczą i Tarnogórską [obecnie ul. Jainty] blok zabudowań należy – poza jedną jedyną działką – do miasta. W chwili, kiedy także ona znajdzie się w posiadaniu samorządu, należałoby po likwidacji starych zabudowań wznieść nowy i jednolity blok w takiej formie, żeby otaczające go ulice uzyskały światło i przestrzeń, a rynek korzystne zamknięcie pierzei zachodniej. Zadaniem do wykonania będzie przy tym wkomponowanie pięknej wieży kościoła mariackiego w obraz miasta, co można będzie osiągnąć poprzez taką zabudowę, że pas położony najbliżej placu rynkowego zajmie najpierw niższy blok zabudowań, który będzie zyskiwać na wysokości dopiero w kierunku zachodnim. 60 AB UM, teczka 1476 (Rynek 1) - zachował się tylko strzęp dokumentacji bez rysunku, z opisem: Erneuerung der Rathausfassade Beuthen-O.S. Abtrag der Turmspitze. Beseitigung der schadhaften Gesims. Abputzen der Wandﬂächen. 14.XII.33. 58

Ratusz po modernizacji, 1934 r. lub później (ze zbiorów Cz. Czerwińskiego)

Ratusz po modernizacji, 1937 r.

ratusza - Tak wyglądał stary ratusz bytomski! - a pod nim informację o zakończeniu modernizacji: Stary ratusz, zburzony w 1879, na jego fundamentach wzniesiono stojący obecnie ratusz, który od niedawna prezentuje się w nowych kolorowych szatach61. W 1934 r. na 1. piętrze przebudowano pomieszczenia po Miejskiej Kasie Oszczędnościowej oraz przeniesiono mieszkanie stróża z piwnicy na parter. Projekt i prace wykonali Alfons Schopka i Josef Littwinski. Po wyburzeniu oﬁcyn budynków Rynek 2 i 3 (od ul. Piekarniczej) i po przeprowadzeniu tam prac archeologicznych, które zaowocowały m.in. odkryciem drewnianej nawierzchni średniowiecznej drogi,

Średniowieczna droga i tył ratusza, koniec 1936 r. (ze zbiorów MGB, Dział arch., teczka 11.) 61

Oberschlesien im Bild, 1934, nr 36, s. 6.

powstał w kwietniu i lipcu 1936 r. nowy projekt budowy wielkiego ratusza w zachodniej pierzei rynku. Jego autorami byli ponownie miejski radca budowlany Stütz i architekt Brück. Zakładał on budowę ratusza w dwóch etapach. W pierwszym miało powstać skrzydło od ul. Piekarniczej, zaś w drugim – po wyburzeniu starego ratusza i kamienic Rynek 2, 3, 4 oraz Jainty 1 – pozostałe 3 skrzydła. Nowy ratusz miał być węższy niż dotychczasowa zabudowa, co pozwoliłoby poszerzyć ul. Gliwicką o 3 m, a ul. Jainty o 2 m. W archiwum miejskim zachował się tylko szczegółowy projekt pierwszego etapu budowy. Projekt jest bardzo oszczędny i prosty w formach, przedstawia czterokondygnacyjny budynek o monotonnym układzie okien ze spadzistym dachem62. Zadziwiające przy tym jest to, jak projekt ten jest podobny do budynków, które powstały w latach 50. XX wieku w zupełnie innym państwie i ustroju.

Albert Stütz, Hermann Brück, projekt bloku ratusza, koniec 1936 r. (ze zbiorów AB UM, teczka 1497) 62

AB UM, teczka 1497 (Rzemieślnicza 2) - dawna Bäckerstrasse – ul. Piekarnicza – została nazwana po wojnie ul. Rzemieślniczą i pod takim też adresem występuje w archiwum miejskim.

Koniec historii ratusza W sobotę przed południem 27 stycznia 1945 roku około godziny 10.00 rozpoczęła się kanonada radzieckich katiuszy. Nie znamy bezpośrednich relacji mówiące o tym, jak został zniszczony ratusz i przylegle budynki. Pozostał jedynie skromny opis miasta z przełomu stycznia i lutego 1945 r.: Gdyśmy szli wzdłuż ul. Gliwickiej do dawnego pl. Adolf Hitlera, obecnie pl. Stalina [dziś pl. Kościuszki], ukazał nam się zupełnie obcy widok. Wzięło się to stąd, że brakowało wieży ratuszowej. Ul. Gliwicka z wyjątkiem dwóch pierwszych domów, składała się z samych wypalonych ruin. Podobny obraz przedstawiał rynek. Z ratusza pozostały tylko mury zewnętrzne i żałosny kikut wieży63. Na zdjęciach wykonanych latem 1945 r. widzimy już tylko rumowisko, a z murów ratusza pozostał tylko niewielki fragment przy głównym wejściu. Jesienią 1945 r. przeznaczoną na złom bramę wejściową uratował Stanisław Panek, opiekun cmentarza przy ul. Staffa w Bytomiu64. Zachowana na cmentarzu do dziś brama jest jedynym ocalałym fragmentem tej budowli.

Ruiny ratusza, 1945 r. (ze zbiorów MGB, H 2367-4) 63 64

Relacje przytoczone za Bytom powojenny, s. 6 i 7. Dzięki uprzejmej informacji Przemysława Nadolskiego.

Detal z dawnej bramy ratusza - cmentarz przy ul. Staffa

Archiwalia AB UM — Archiwum budowlane Urzędu Miejskiego w Bytomiu APK — Archiwum Państwowe w Katowicach: 12/645 — zespół nr 645, Akta miasta Bytomia z lat 1412-1580 i 1742-1945. 12/650 — zespół nr 650, Zbiór dokumentów byłego Archiwum Miejskiego miasta Bytomia z lat 1477-1951 AŚlWKZ — Archiwum Śląskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Katowicach MGB — Muzeum Górnośląskie w Bytomiu

Bibliograﬁa Adressbuch 1876 — Wohnungs- und Geschäftsanzeiger der Stadt Beuthen 1876 für das Jahr 1876, 1. Jg., Beuthen 1876. Adressbuch 1880 — Adressbuch der Stadt Beuthen O.-S. und der ländlichen Ortschaften des Kreises Beuthen. 2. Jg., Beuthen 1880. Adressbuch 1881 — Adressbuch der Stadt Beuthen O.S. und des Dorfes Rossberg einschliesslich Guretzko. 3. Jg., Beuthen 1881. Adressbuch 1899 — Adreß-Buch der Stadt Beuthen O.S. einschliesslich des Verwaltungsbezirks Schwarzwald und der Gemeinde Rossberg, Beuthen 1899. Adressbuch 1904 — Adreß-Buch der Stadt Beuthen O.S. einschliesslich des Verwaltungsbezirks Schwarzwald und der Gemeinde Rossberg. 1904 und 1905, Beuthen 1904. Adressbuch 1906 — Adreß-Buch der Stadt Beuthen O.S. einschliesslich des Verwaltungsbezirks Schwarzwald und der Gemeinde Rossberg. 1906 und 1906, Beuthen 1906. 45

Adressbuch 1910 — Adressbuch für Beuthen O.-S. einschliesslich des VerwaltungsBezirkes Schwarzwald und der Gemeinden Bobrek, Hohenlinde, Kamin, Karf, Miechowitz, Deutsch-Piekar, Scharley, Schlesiengrube, Schomberg, Rossberg, nebst deren Gutsbezirken und Kolonien 1910/1911, Beuthen 1910. Adressbuch 1912 — Adreßbuch der Stadt Beuthen O.S. einschliesslich des Verwaltungsbezirks Schwarzwald und der Nachbargemeinde Rossberg. 19121913, Beuthen 1912. Adressbuch 1927 — Adreßbuch der Stadt Beuthen OS. 1927, Beuthen 1927. Adressbuch 1930 — Adreßbuch Beuthen O./S. 1930. Einschliesslich der Landgemeinden Bobrek-Karf, Miechowitz, Rokittnitz, Schomberg, Beuthen 1930. Adressbuch 1937 — Adreßbuch Beuthen O.-S. Einschliesslich der Gemeinden Bobrek-Karf, Mechtal und Martinau. 1937, Beuthen 1937. Andrzejewska 2000 — Aldona Andrzejewska, Rozplanowanie przestrzenne średniowiecznego i nowożytnego rynku bytomskiego w świetle najnowszych badań archeologicznych, [w:] Wratislavia antiqua. t. 2. Średniowieczny Śląsk i Czechy centrum średniowiecznego miasta Wrocław a Europa środkowa. Wrocław 2000, s. 279-290. Andrzejewska 2004 — Aldona Andrzejewska, Możliwości poznawcze archeologii w badaniach miast na przykładzie Bytomia, [w:] Bytom i jego dziedzictwo. W 750-lecie nadania praw miejskich, Katowice 2004, s. 53–62. Andrzejewska 2010 — Aldona Andrzejewska, Zespół kaﬂi renesansowych z ratusza w Bytomiu, [w:] Acta Universitatis Lodziensis. Folia Archaeologica, 2010, s. 103-119. Beuthen 1929 — Beuthen O./S., Albert Stütz (współred.), Berlin 1929. Beuthner Kreisblatt — Beuthner Kreisblatt (poźniej Beuthener Kreisblatt), Beuthen 1843-1927. 46

Beuthner Stadt-Blatt — Beuthner Stadt-Blatt. Amtliches Organ der städtischen Verwaltung (pierwotnie: Intelligenzblatt für Beuthen), Beuthen, 1850-1891. Bogucka, Samsonowicz 1986 — Maria Bogucka, Henryk Samsonowicz, Dzieje miast i mieszczaństwa w Polsce przedrozbiorowej, Wrocław 1986. Bytom i jego dziedzictwo — Bytom i jego dziedzictwo. W 750-lecie nadania praw miejskich, Katowice 2004. Bytom powojenny — Bytom powojenny 1945-2002 we wspomnieniach i fotograﬁi, opr. i red. Jan Drabina, Bytom 2002. Bytom średniowieczny — Jan Drabina, Jerzy Horwat, Zdzisław Jedynak, Bytom średniowieczny. Przekazy źródłowe 1123-1492, Opole 1995. CDS — Codex Diplomaticus Silesiae, wyd. Wilhelm Wattenbach, Konrad Wutke i August Meitzen, t. 1-36, Breslau 1857-1933. Czerny 2002 — Rafał Czerny, Zabudowa rynków. Średniowieczne bloki śródrynkowe wybranych dużych miast Śląska, Wrocław 2002. Długosz Annales — Jana Długosza kanonika krakowskiego Dziejów polskich ksiąg dwanaście, t. 1-5, Kraków 1867-1870. Drabina 2010 — Jan Drabina, Historia Bytomia. Od średniowiecza do współczesności 1123-2010, Bytom 2010. Głazek 2011 — Dorota Głazek, Budynki Muzeum Górnośląskiego i ich architektura, [w:] Muzeum Górnośląskie w Bytomiu. 100 lat dziejów, red. Mieczysław Dobkowski, Jan Drabina, Bytom 2011, s. 75-92. Grabowski 1835 — Ambroży Grabowski, Groby królów polskich w Krakowie w kościele katedralnym na Zamku, Kraków 1835. Gramer 1863 — Franz Gramer, Chronik der Stadt Beuthen in Ober-Schlesien, Beuthen O/S 1863. Heimatkunde 1903 — Heimatkunde von Beuthen (Oberschlesien), Beuthen 1903. 47

Heimatkunde 1942 — Ernst Gratza, Hans Junkert, Heimatkunde von Beuthen für Schule und Haus, Beuthen 1942. Historische Nachrichten 1856 — Historische Nachrichten der Kreisstadt Beuthen, zusammengestellt zum Behuf der Aufbewahrung in den Knopf des Glockenthurmes der katholischen Pfarrkirche im October 1856, [w:] APK, 650, sygn. 3666, s. 32-35. Mitteilungen… — Mitteilungen des Beuthener Geschichts- und Museumsvereins, Beuthen 1911-1997. Nadolski 2001 — Przemysław Nadolski, Plac Jana III Sobieskiego, [w:] Bytomskie Zabytki, red. Jan Drabina, Bytom 2001, s. 61-99. Oberschlesien im Bild — Oberschlesien im Bild. Wöchentliche Unterhaltungsbeilage des oberschlesischen Wanderers, Gleiwitz 1924-1936. Relacye nuncyuszów — Relacye nuncyuszów apostolskich i innych osób o Polsce od roku 1548 do 1690, tłum. Erazm Rykaczewski, t. 1-2, Berlin, Poznań 1864. SRS — Scriptores rerum silesiacarum oder Sammlung schlesischer Geschichtschreiber, wyd. Gustav Adolf Stenzel i inni, t. 1-17, Breslau 1835-1902. Sommersberg 1732 — Friedrich Wilhelm von Sommersberg, Silesiacarum Rerum Scriptores Aliquot Adhuc Inediti: Silesiorum Rei Historicae Et Genealogicae Accessiones, Lipsiae 1732. Staszków 1884 — Antonina Staszków, Dzieje archiwum miejskiego w Bytomiu, [w:] Szkice z dziejów Bytomia. Magazyn Bytomski nr VI, Bytom 1984, s. 57-67. Szczech 1995 — Bernard Szczech, Księga dochodów (urbarz) kościoła mariackiego w Bytomiu 1510-1668, Zabrze 1995.