NIEUWSBRIEF DEMERVALLEI
FEBRUARI 2017
Welkom bever! PAGINA 7
EEN NIEUWE DEMERVALLEI:
veiliger, natuurlijker, mooier Het landschap van de Demervallei ondergaat de komende jaren een transformatie. In het kader van het Sigmaplan verbinden Vlaams water wegbeheerder Waterwegen en Zeekanaal NV en het Agentschap voor Natuur en Bos de rivier op verschillende plaatsen opnieuw met haar afgesneden meanders. Ook op de planning: de verdroging aanpakken, veiligheidsdijken bouwen en meer dan 2 miljoen kubieke meter aan extra waterberging voorzien.
D
e Demervallei tussen Werchter en Diest kampt met twee hardnekkige problemen: wateroverlast en verdroging. Bovendien gaat de ecologische waarde van de vallei erop achteruit. De voornaamste oorzaken zijn de sterk toegenomen verharde oppervlakte in de vallei en vroegere uitdiepingen van de rivier. Nu kiezen de Vlaamse Regering, de provincie Vlaams- Brabant en de Demergemeenten ervoor om dertig oude
eanders van de Demer opm nieuw aan te sluiten op de rivier. Door de stroom als vanouds te laten kronkelen, zullen hoge waterpeilen op een natuurlijke manier gebufferd worden en zal er in droge periodes minder verdroging optreden. De meanders of rivierbochten zijn bovendien broed- en voederplaatsen voor tal van waterdieren en vogels én ze scheppen nieuwe mogelijk heden voor waterrecreatie. > pagina 2 en 3
WATERVEILIGHEID
NATUUR
BELEVING
Uitgebreid Demeren
Kom peddelen!
Welke timing volgen we?
PAGINA 4
PAGINA 6
PAGINA 8
WELKE MAATREGELEN STAAN NOG OP STAPEL? VLAAMSE REGERING EN DEMERPARTNERS ZIJN UNANIEM
Kronkelende Demer voorkomt watersnood Een waterveilige Demervallei: dat is het opzet van het Sigmaproject tussen Werchter en Diest. Nu de Vlaamse Regering heeft ingestemd met het voorkeursalternatief voor het gebied, komt dat toekomstbeeld een stap dichterbij. Het project start vanuit waterveiligheid, maar ook de riviernatuur in de vallei vaart er wel bij.
L
ange tijd kronkelde de Demer vrij door het landschap, maar sinds de 19de eeuw zit de rivier in een strak keurslijf. Die kanalisering zorgde voor tijdswinst en economisch voordeel, maar maakte de vallei op slag gevoeliger voor overstromingen. Afgesneden van haar natuurlijke bochten worden hoge waterpeilen haast nergens op natuurlijke wijze afgeremd. Om zware overstromingen zoals die van 1998 in de toekomst uit te sluiten, kiezen de Vlaamse overheid, de provincie Vlaams-Brabant en de Demergemeenten ervoor om vanaf 2018 dertig oude Demermeanders opnieuw aan te sluiten op de rivier.
2
NIEUWSBRIEF DEMERVALLEI
Krijtlijnen De keuze om de rivier te hermeanderen is uitgebreid getoetst in een milieueffect rapport (plan-MER), dat de impact van het Sigmaproject op mens en milieu in kaart brengt. Het project volgt een strikte procedure. Eerstvolgende stap is de opmaak van een ruimtelijk uitvoeringsplan. Dat is een plan waarmee de Vlaamse Overheid voor een bepaald gebied de bestemming vastlegt.
Dijkwerken Door rivieren zoals de Demer op bepaalde plaatsen gecontroleerd te laten overstromen, is het mogelijk om dorpskernen en landbouwgronden te beschermen tegen hoge waterpeilen van de rivier. W&Z paste dat principe al succesvol toe in andere Sigmagebieden. Nu is de Demervallei tussen Werchter en Diest aan de beurt. “Op weloverwogen plaatsen zullen we de dijken verlagen of openmaken, zodat de rivier er veilig buiten haar oevers kan treden”, legt projectingenieur Klaas Rykaert van Waterwegen en Zeekanaal NV uit.
De Demer ten oosten van Zichem. Hier zal het Belini-project plaatsvinden.
Proefproject Om de hermeandering voor te bereiden, starten Waterwegen en Zeekanaal NV en het Agentschap voor Natuur en Bos in 2017 een proefproject op. Met de steun van het Europese LIFE-project Belini zullen we één Demermeander, ten oosten van Zichem, opnieuw aansluiten. Daarna zullen we de ‘nieuwe’ meander drie jaar lang nauwgezet monitoren op het vlak van waterhuishouding, ecologie en bevaarbaarheid. Die resultaten zullen helpen om de rivierbochten elders in optimale omstandigheden opnieuw aan te sluiten. Eerst herstellen we het oorspronkelijke profiel van de U-vormige meanderbedding over een lengte van 500 meter. Vervolgens sluiten we de rivierbocht opnieuw aan. Over die aansluiting komen een onderhoudsweg en een brug voor wandelaars en fietsers. Rond de meander zullen we een verdroogde oeverzone van 5 hectare omvormen tot nat grasland. > pagina 4 en 5
Ook door de winterbedding − het deel van de rivier dat in de winter onder water komt te staan − te herstellen, krijgt de Demer beduidend meer ruimte. In totaal gaat het om net geen 2000 hectare aan overstromingsgebied. “Om de dorpskernen te beschermen, hogen we dijken plaatselijk op of komen er nieuwe dijken rond de gecontroleerde overstromingsgebieden”, zegt Rykaert.
Drempels in de rivierbedding “Tal van natuurgebieden in de Demervallei hebben te kampen met verdroging, omdat het grondwaterpeil er vooral in droge periodes te laag staat. Dat probleem lossen we op door ter hoogte van de aan te takken meanders drempels aan te brengen in de rivierbedding. In de oude bochten is er immers een hoger bodemniveau”, weet Rykaert. Zonder die maatregel zou het bovendien zeer moeilijk zijn om de meanders watervoerend te maken. Dankzij de drempels stijgt het grondwaterniveau in de zomerperiode opnieuw, samen met het peil van de Demer − de waterstanden in de winter zullen nagenoeg ongewijzigd blijven. Een simpele ingreep, met een weldadig effect voor de natte bos- en graslanden langs de rivier. Projectleider Bart Van der Aa van het Agentschap voor Natuur en Bos: “Die vernatting zorgt voor een herstel van de biodiversiteit, variërend van open rietmoeras tot bloemrijke hooilanden. Daar zullen tal van vogels, amfibieën en libellen de vruchten van plukken. De verhoogde waterstand houdt bovendien geen risico’s in voor de waterveiligheid.”
Gevlekte orchissen in de Demervallei.
NIEUWSBRIEF DEMERVALLEI
3
DOSSIER RECREATIE
Hengelplekjes
Uitgebreid Demeren
Onafgebroken fietsen, wandelen, draven …
Nu al is het een genot om de Demervallei te voet, per fiets, met een verrekijker of van terras tot terras te verkennen. Dankzij de ingrepen van het Sigmaplan en de Demerpartners is het alsmaar beter toeven aan de rivier. Een overzicht.
In samenwerking met lokale besturen en de provincie Vlaams-Brabant is een nieuw recreatief netwerk in de maak, en dat op maat van verschillende gebruikers: fietsers, mountainbikers, wandelaars en ruiters. Het doel is een netwerk van lussen en knooppunten dat zo min mogelijk onderbroken wordt.
Toegangspoorten
Voor ruiters en fietsers komt er ter hoogte van Messelbroek, een deelgemeente van Scherpenheuvel-Zichem, een nieuwe brug over de Demer. Begijnendijk
Werchter
8
r eme
D
Betekom 5
7 6
De e ng
Wi
e
Dijl
Rotselaar
Aarschot
3
Natuurreservaat Wijngaardberg
E314
2
Zichem
O.-L.-Vrouwebasiliek
Rillaar
E314
Wetland
Molenstede
Winterbed
Scherpenheuvel-Zichem
E314
Natuurreservaat Dunbergbroek
NIEUWSBRIEF DEMERVALLEI
4
r
me
De
Gelrode
Heikant
“Een deinend land, klaar en gezond, met grond van alle soort, en waardoor de koninklijke Demer zijn brede strook van groene beemden trekt.” Geen betere ambassadeur voor de Demervallei dan de Zichemse schrijver Ernest Claes (1885-1968), getuige dit fragment uit ‘Van den os en den ezel’. Maar ook ‘Floere het fluwijn’ en ‘De Witte’ zijn literaire odes aan het schilderachtige landschap rond Zichem. Claes’ oeuvre vormt nog steeds een leidraad om heel wat schoons uit de Demervallei te ontdekken. Van de moerassige Demerbroeken in Zichem over de Maagdentoren en de Abdij van Averbode tot het geboortehuis van Claes zelf, dat ingericht is als museum.
Abdij van Averbode
Testelt
Natuurreservaat Vorsdonkbos-Turfputten
Wezemaal
4
Natuurreservaat Langdonken
Langdorp
Tremelo
Erfgoedschatten
Het visbestand van de Demer gaat er de laatste jaren, samen met de waterkwaliteit, op vooruit. Bij een laatste telling door het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek in 2016 werd een twintigtal vissoorten geregistreerd. Het visbestand én de hengelaars zullen er alleen maar van profiteren als we de tientallen bochten opnieuw aansluiten op de rivier.
Waar de oude meanders (‘coupures’ in de volksmond) opnieuw op de Demer worden aangesloten, verlegt Waterwegen en Zeekanaal NV de fiets- en wandelweg. Via onverharde paden kun je rond de bochten wandelen. Nieuwe bruggetjes over de aantakkingen zorgen dat fietsen en wandelen op de dijk mogelijk blijft.
De weidse Demervallei kan je mond doen openvallen. In Langdorp bijvoorbeeld, waar de rivier zich nog haast ongerept een weg baant door het landschap. Of vanop de glooiende heuvels rondom Zichem, waar je een geweldig uitzicht hebt op de talloze kronkels beneden. Om die vergezichten te koesteren, willen het Regionaal Landschap Noord-Hageland en de provincie Vlaams-Brabant in de Demervallei tal van ontmoetingsplaatsen inrichten die een uniek zicht bieden op al dat moois. Verder komen er herkenbare ‘toegangspoorten’ tot de Demervallei. Die plaatsen vind je terug op Zicht op Zichem. de kaart.
De Soldatenbrug in Rotselaar, het Sas van Diest en de watermolen van Testelt zijn populaire hengellocaties langs de Demer. Hengelaars proberen er vissen als baars, winde of rietvoorn aan hun haak te slaan. Vroeger w aren het vooral de coupures tussen Aarschot en Werchter die sportvissers lokten. Door de hoge waterstanden zwommen er bijzondere vissoorten rond, zoals de kroeskarper, de enige inheemse karper in ons land.
1
PROEFPROJECT BELINI
1
Vinkenberg
2
Demerbroeken
3
Laarbeek - Motte
4
Testelt - Langdorp
5
Amerbeemd
6
Demermeanders
7
Laakvallei (reserve)
8
Rechteroever Werchter
NIEUWSBRIEF DEMERVALLEI
5
Welkom bever!
DOSSIER RECREATIE
Al peddelend door het Hageland
Tientallen gekleurde bootjes op een kronkelende stroom. Vergezichten om elke bocht. Vergeet de Semois en de Lesse, straks kan je ook op de Demer een kano- en kajaktripje beleven. Dankzij de hermeandering van de rivier en enkele specifieke ingrepen is een Vlaams, natuurlijk ‘bootjesparadijs’ in de maak.
S
tel je voor: in Diest stap je een kano in om vervolgens stroomafwaarts door het Hageland te varen, alvast tot Werchter, en waarom niet verder langs de Dijle tot Mechelen? Dat uitgebreide traject hebben Waterwegen en Zeekanaal NV (W&Z), het Agentschap voor Natuur en Bos (ANB) en Sport Vlaanderen (het voormalige Bloso) voor ogen. Door de Demer opnieuw met haar natuurlijke bochten te verbinden, ontstaat er een gevarieerd waterlandschap waar kano’s, kajaks en andere niet-gemotoriseerde vaartuigen welkom zijn.
Aanmeersteigers “De Demer heeft het potentieel om de ‘Semois van Vlaanderen’ te worden: een prachtige vaarweg voor kano en kajak, en dat voor een heel divers doelpubliek”, legt projectingenieur Klaas Rykaert van W&Z uit.
6
NIEUWSBRIEF DEMERVALLEI
Zodra het Sigmaproject rond is, zal het mogelijk worden om een meerdaags parcours van ongeveer 45 kilometer af te leggen tussen Diest en Werchter. Het ANB zal onderweg verschillende zones voor paalkamperen aanleggen. In afwachting daarvan kan er heel binnenkort al naar hartenlust gevaren worden. Rykaert: “Op verschillende plaatsen zijn al kanotrappen aanwezig. Daarnaast leggen we dit jaar twee schuine kanohellingen aan, waar boten het water in glijden of na een vaartochtje opnieuw aan land worden getrokken. De hellingen komen in Scherpenheuvel- Zichem en nabij Langdorp. De bouwaanvraag dienen we zo snel mogelijk in.” Peddelen op de Demer: een ideale manier om het Hageland te doorkruisen.
Beschermde bochten Om het juiste evenwicht te vinden tussen natuurontwikkeling en recreatie, leggen we nu al bepaalde principes vast. Zo zullen bootjes niet overal mogen varen. Sommige meanders worden voorbehouden voor natuurontwikkeling en zullen dus niet toegankelijk zijn. In de andere meanders krijg je meer dan genoeg kansen om de riviernatuur van de Demervallei vanop het water te komen bekijken.
Schattig én gevaarlijk. Geliefd én gehaat. Een meer natuurlijke riviervallei zal nóg meer bevers naar de Demer lokken. Alle tegenstand is bij voorbaat ongegrond. Al knagend is de bever immers een straffe bondgenoot voor meer biodiversiteit.
D
oor de meanders opnieuw aan te takken en het rivier- en grondwaterpeil lokaal te verhogen, krijgen de oevers van de Demer een natuurlijke boost. Ecologische variatie is er troef: hoge graslanden, rietmoeras, ruigtes, beemdenbossen … Die diverse natuur zal tal van planten- en diersoorten weten te lokken. De opvallendste naam op de gastenlijst
Roerdomp
is de bever, die de voorbije jaren aan een opmars bezig is in Vlaanderen. Ook in de Demervallei, waar al beverfamilies gespot werden in Rotselaar en in de Demerbroeken nabij Scherpenheuvel-Zichem.
Landschapsbouwer In verschillende meanders zal de bever een ongestoord speelterrein krijgen, met
OOK VERWACHT ...
Een vaalbruin verenpak, een voorliefde voor rietmoeras en een roep als een hoorn. De roerdomp is dan wel een van de luidste in de vogelfamilie, hij is ook een schuchtere camouflagespecialist. Geen wonder dat de zeldzame exemplaren die ons land telt enkel door kenners worden gespot. Gezien de hoge eisen die de ‘rietreiger’ aan zijn leefgebied stelt, is de soort in Vlaanderen al jaren aan het slinken. Zijn voorkeur: ongestoord moeras met uitgestrekte rietvelden, waarin jong en oud riet elkaar afwisselen en het waterpeil niet schommelt. In bestaande broekgebieden, zoals het Molenstedebroek in de buurt van Diest en de Demerbroeken in Scherpenheuvel-Zichem, is die biotoop mits slimme ingrepen perfect te realiseren.
ruimte voor burchten en groen om te knagen. Ver van tuin- of landbouwgebied vormen de dieren allerminst een bedreiging voor de mens. Wist je trouwens dat de bever een ideale landschapsbouwer is? Al knagend creëert hij nieuwe habitats, waardoor nieuwe soorten kansen krijgen. Zo gaan de bever en biodiversiteit hand in hand.
Al drie bever families namen hun intrek in de Demervallei.
Kwartelkoning Krex-krex. Het klinkt als het raspen van een bankkaart over een kammetje. Dat is de bijzondere lokroep van de kwartelkoning. In de Demervallei is de kwartelkoning of ‘spriet’ – een verwijzing naar zijn verdoken levensstijl – sinds de Tweede Wereldoorlog niet meer gesignaleerd. Het verdwijnen van hoge, natte graslanden met veel beschutting heeft daar alles mee te maken. Met mondjesmaat laat de kwartelkoning zich elders in Vlaanderen opnieuw opmerken, zij het als doortrekker. Om de vogel opnieuw voor de Demervallei te winnen, investeert het Agentschap voor Natuur en Bos in de aanleg van open, bloemrijke hooilanden.
NIEUWSBRIEF DEMERVALLEI
7
Welke timing volgen we? Goedkeuring plan-MER
september 2016
Beslissing inrichting Demervallei
december 2016
Opstart ruimtelijk uitvoeringsplan (RUP)
begin 2017
Opstart Belini-project
2017
Opmaak inrichtingsplannen
2018
Opmaak landbouweffectenrapport (LER)
2018
V
oor de realisatie delen we het projectgebied Demervallei op in acht deelgebieden (die vind je op pagina 4-5). Tussen 2017 en 2020 starten we met de inrichting van de zones 1, 2, 3 en 6. Tussen 2021 en 2025 is dat in zones 4 en 5 het geval. Zone 8 nemen we vanaf 2027 onder handen. Zone 7 is een reservegebied, waar we indien nodig pas na 2030 starten. We communiceren afzonderlijk naar de omwonenden van elk deelgebied.
Kom je informeren! Binnenkort organiseren we in jouw buurt infomarkten over de toekomst van de Demervallei. We geven je de kans om je opmerkingen te formuleren in het kader van de opmaak van een ruimtelijk uitvoeringsplan. Die opmerkingen nemen we zo goed als mogelijk mee. Dinsdag 21 februari – 16-20 uur Gasthuis, Gasthuisstraat 22, Aarschot Donderdag 23 februari – 16-20 uur Jack-Op, Amerstraat 1, Werchter Woensdag 15 maart – 16-20 uur Hemmekes, Ernest Claesstraat 34, Zichem Contact infomarkten: Joost Eens via 016 61 92 27 / joost.eens@rlnh.be of info@sigmaplan.be
CONTACT Meer informatie over het Sigmaproject Demervallei vind je op: www.sigmaplan.be/demervallei
COLOFON Met vragen kun je terecht bij Waterwegen en Zeekanaal NV Klaas Rykaert, Projectleider Tel. 03 224 93 67 klaas.rykaert@wenz.be Agentschap voor Natuur en Bos Bart Van der Aa, Projectleider Tel. 016 66 63 22 bart.vanderaa@lne.vlaanderen.be
Verantwoordelijke uitgever Waterwegen en Zeekanaal NV Afdeling Zeeschelde Ir. Wim Dauwe Lange Kievitstraat 111-113 bus 44 2018 Antwerpen
Redactie Pantarein in een consortium met Tractebel Uitgave februari 2017 Gedrukt op gerecycleerd papier Copyright beelden Waterwegen en Zeekanaal NV, Agentschap voor Natuur en Bos, Mine Daleman, Patrick Henderyckx, Shutterstock, Vilda