Hylli i dritës data 1944 nr 02 by Shefqet Cakiqi

<'~;<~ 'J~-

VJET/

FRUER

N r. 2 (2 14)

I DRIYES

HYLLI E

1944

KUlTURORE

PERKOHESHME

-..lET RARE

IDHUJ QI RREXOHEN, IDHUJ QI DO TE RREXOHEI'I Jane shemtili1i i yetyedit e marrja e tjerevet qi i adhuruen. Nuk i shikjoll kush 111<1. (:frytzuesa te ~frytzuem, te kaluem gjate ketij pl:ottesi n' an flmin mil te ploten e kCnjes, te pa -afte me bil ,gjalii , rreshfl' as mos t' u kalbet kujtimi qi lane. Name per se kambe i)er se dp,kuni: tash e pare te deshtuem! POI' mil fort se njerzet, jane disa ide qe keshtu lejn'~e prendojn. Per 32 yjete rresht shqyptari kerkon me e gjetun vetin. E nuk e gjcn. Vaile te bukura valkiresh, qi kecejn para tij nji dance infernale, i njellin gjumin e vdekjes: te shuemt e vetdijes. 8i nji i dejun, si nji i halucinuem ne kulm, andrrat e veta ai i mhan per masive e te njimendta; e, ne sa kantilenat' perk~helese shunguIlojn me ritmin e pershpejtuem te njij ba,)I lal'fika e e vejn ne nji ekstaze gjymseltmendunije narcisizmi ,,~,;,;*::'<~tf neveritshem, ai rrin si i marrakotun, pa u kujtue kurr se asaje 'karn.ge, se dalun prej tij, prej tij vetem, i biijn jeh te, zgerdhiI.net e tjerevet, qi luejll e tallen me te. i

~t~

.......

Qyshe ne prehistori e deri ne diten e sodit u dam ne shej gjithmOlle si argatet e tjeterkuj. U levduem e levdohemi se u dha-

, a'Bt '1)1'-\:..

~OMR" ~lIf

rI "

~ N,

-f?

'.,

t' ,~;.

~'"

, .~

...'

~ 1"': :14::

me tij huejvet pashallare. sadriazema, prisa, pushtuesa e deri perandore. Duhet te kemi guximill me e njohtull e me dislunue se e shumta e tyne punuen si mereenare. Gjithe energjija (' vrullit jetesuer te tyne u shpenzue ne dobi te te !mejveL e ve~ ne rase disprimi, atehere kur fati i vete me shpine per miLl'. v:etem atehere u shk()i mendja te trolh ku kishin M, u shkoi mendja Ie trolli prej te eillit kishin dale. Nderkaqe ata u perpoqen me 1111 dishka per kete vend por... deshtuen. 8i mereenare paresh, si mercenari\ ÂŤrybeshÂť, si mereenare idesh se hueja shqyptari asht i afte me vuejte flije te pal1umerta deri ne heroizem. POI'. per me ndrequn shpin e vet, me u dashtun si vllau me vlIit njimendtas e pa paragjykime te frymezu.eme prej se huejsh, me jetue ne harmoni njani me tjetrin pa i xjerrun syt shoqi shojt, keta nuk e ndieu ende mire 8hqyptari. N' instiktin e tij duket si t'ishte e ndrfme . nji fuqi eentrifugale: nji te tehuejun per yeti e te vetet, e nj i bindi morboze per ata shka asht e vjen prej tjeterkuj. Ky inhibiejon i shvleftsimit te vetvetit ne psyhei1 e ::;hqyptarit alunerret e linde, si antileze, nji megalomani te tejshllleme per shtresat c leskrat heterogjene qi koha e rrethanat kane lane mbi shpirtin e' tij. Fanatik din Ie jete shqyptari, pOl' fanatik vetem kundrejt elementavet te vakcinuem ne te. Keshtu nji parodi qesharake levisjesh e vervitjesh se pa -mbrendi e b11jn shqyptari.ll me pushue te (letet ne ndiesin e plozhte te vetemjaftimit. Pse, sa pritacak. aqe asht lljiheri edhe mendemadh e i prirun me i shikjue si monumenta veprat e veta te pergjyseta e Ie daluna si perdhuni. .[I'ue mos kenun i zoti, vetem pse priton, te perftoje ndo' i puue ndertuese te njimendte, krejt origjinaHtetin e vet, te tlme::;h. e Ilerclore negativisht per me dermue, me /r'enue e krilikue: i pakondend . per gjitheshka e se mhrami mhete i pakondend edhe pel' pakondend.imin e vet. .....

'. 'j,-

Flamurit te ngritun ne Ylone ne 191'2 dikur i kendojshin kalJge te bukura; sol, qi hija e Tij mherrin deri gadi ne ma te skajshmin cak Ie 8hqipllis elhnih. ai nuk e enluzjasmoll ma lIji ~ete shqS'ptaresh. " ..,..r' "",

l~ -":'::(~.... ~;i'.

* , ~

. -~J~;\'

,- .

'~,''-'"'i'''

._'''');,.~'''''~ '\{

Fjalevet te hYlllnit:... «Sf' nr s' na chl.ll as dine as fe» u bajn jeh plumhat e bOlllhet prej shpijavet, u pergjegjin namet e nanavet lllbetun shkrp,t n<)er krahina shqyptare, ku shqyptari asht i huej e amnik ne .Yendte vet. Kush lllendoi se Shqypnija asht e dlune dS'sh, ne c fis» e ne «milet», kush tha se «mileti» do Ie hieje ne mend «fisin», ase se «fisi» do te pushtoje «lllil(~tin», Ie te shoM sot si ka vojte «mileti» e si qindron «fisi». . Fshatari, malcori, i riu Shqypes i kane pa flalllurin, Shqypnis zyrtare deri dje i kane pit edhe veprat. Thohet ve<,ise popll11i fale ata qi e mundojn, pOl' nuk fale kUIT ata qi e rrejn. .......

Prej fundit te shpirtit Komhil'eshon ne kaler auet e Adheut nji gjame, nji kushtrilll disprillli: shqyptilr, te jeshe i vetit. Vorret e babavet e vorret e reja te Yl1azemett' 11te hajn me dijte se ciUet Jane idlmjt qi ti do Ie rrexojsh. GJIN SHPATA

. .......

,* .53

.".ct

N J I KUSHTRIM PER KUlTURE Pater Anton Harap; Me Shqiplare, ndodheshin

kete

ligjerate,

-Ie

mbajlun

selfn

e Inslilutil

Sludimevel

ne pranf Ie Keshillil ne Tirane, Shke/q.

Ie Nafle dhe Ie pjeslarvel t'lnslilulil qi P. AnIon Harapi, Ie cillil i u mbeshlel Insliluli ne fia/e, c;ili mbledhjen e pare, lue dhane udhezimel e para per bazal e reia me fryme krejl shqiplare Ie kelii, organi. Sh. i R.

Ne mes te ketij tufani te tmerrshem qi po e lrande ane e ndersa shoh qui pacem dicunt et desolationem

kand jeten shqiptare,

(aciunt, ata (Ii n' emen l' idealit e Ie kombsis nuk po lfllle gjlt pa permyse, rrij e pergjoj, e me kenaqesi te madhe ndiej nji za ze;mre, gjamen e shpirtit te {lisa Shqiptareve verte fisnike, Ie ciJel tue u naltue mbi kete shemtim, mberrijne aty ku jane vleret e visaret e jetes njerzore e shqiptare, dhe me te tana ndiesit nuk flasin, pOl' 1)i vigllj ulurojlle; zilni i tyne asht kushtrimi per kulturen e e shpirtit shq iptllr. Njimelld se keta jalle pak, krahasue me faktoret e shkretnimit pOl' mjaftojne me krijue ne Shqipni nji rryme jete shpirtDore. Jil, qi e dini mirefilli se jeta shqiptare pa faktoril1 shpirtnuer, nuk ka si me qene, as pse me qene; ju udhehjeksa l' ides e bash.kepuntore te mij, ju kam grishe ketu te .prekelli e te rrembeheni nga kjo ushtime shpirti e, m<l.me t~ dhanun se faktoret e rrenimit, l' i perveshemi punes per rindertimin shpirtnucr ne vendin l' one. Vall, pse tash tridhete e sa vjete te pamvarsis, me te gjitha perpjekjet per kulture, erdhem e u vorfnuem shpirtnisht t Ky problem i madh, per mue, ka nji shkak te vetem, nji shpjegim te thjeshte: rreziku i yne pse vume leskeI' kulture d. m. tho nuk morem kulturen vete, pOl' morem format e perf timet e kultures dhe i pershtatem; shnderruem vleret objektive me vleret relative; perparuem per ?uke, ndersa realisht ne shpirt borem shume, mbeiem "' -;I~.' .;r,

4 ...

"",,,,,,,,,~

mlJrapa: "u dhame randesi te pare mjetevet e han:uem qellimin; tue kerkue, t' a bajme jeten sa ma te lehte, shvleftesuem jeten vetiL Lavrimin e mendjes, trajtimin e vullndeses, ndiesH e nalta shpirtnore i qitem e i lame ne vend te dyte e te trete. Faktori shpirtnuer, nuk pati vendin e vel, vendin, e pare. Ja, sol ne Shqipni nnk Ie pyete kush sMa je pOl' si dttkeslt, as nnk don te dije kush ;sa pare te Mn gjaku, pOl' sa pare ke ne Banke. Nuk po lypet Ie jesh i dijshem, as i tine, mjaft te dijsh me u mlJajte dhe roe u dnke i tille. Ja, misjoni i pare i ketij organi kulture shqiptare: me e vu ne vendin e vet faktorin shpirtnuer. Landa e veprimit l' one, pra, synon naltesimin e jetes njerzore e shqiptare nder 'gurrat e faktore I e vertete. Si e dini mire, ligjet nga burojne ndikimet e shpirtit te njeriut jane tri: e verleta, e mira dhe bukurija. Sado i vojtun keq e i dobesuem te jet nji njeri apo nji popull, ai per nevoje te mbrendeshme dhe te domosdoshme nuk mund fu hike ketyne imperativave, e, mjaft qi fi <;faqen kjarte, pershtat~shem, Ie gjalle e te prekshem, se, ai per nji ligje te pashlyeshme, mbete preja e ketyne idealeve. Arsyeja asht se njeriu nuk ashl vetem plane per t'u nshqye, as vetelll tmp per fu veshe me mundafsh, as vetem organizem pel' te veprue ne menyre automatike pa nji .;llkas earsyeshem, })anji qeliim te mendnem. Njeriu, deri sa te jet nieri, porsi drila diellin, kerkon e ndjeke te verteten; ashtu edhe, ne saje t'asaj shkendije hyjnore, qi flsht lirija, priret fuqishem drejt se mire'~morale. Pra:p ma-, Ild~i,njeriu nuk ndien vetem si shtaset: ai provon ne ~'ehte Ie verteten e Ie miren, dhe ndien nevojen t'a shprehe: kjartesija e'se verletes dhe e se mires objektive, e 'ndieme ne shpirt, dlle e shprellllll me format e vepi'at mfl te plotat, kjo asht bukurija. Ky', shkurtazi, asht programi' i yne v~htjak e kolektiv si pje~ stare te ketij lnstituti: lavrimi i mendjes, i vnllndeses dlie i ndiesevet ndk lamije Ie se verteles, te se mires dhe te bukuris. Kur fa'bajme Shqil)tarin fafte qi vete fa .kerkoje, vete fa gjeje, dhe vete t'a <;faqe'te verteten, kemi ba shkeneatariu' ;kur fa "bajme Ie

~ I> ~.:~ .""""~ ~"'~~"

zolin (Ii ai vele 1'i veudojo parimel e drejla LC jeles dhe ketYlle 1'u rrije me dijte <;'me dij.te, e kemi <;ue Shqiptarin ne kulmin e miresis: kemi hfi falosill, qi me fuqin e vullndeses perfton vepra morale te rendit botuer. 'rue i a mprehe Shqil~tarit nllies!t, e bfijme Ie mberrije me ndie ne shpirt ~faqjet e se verletes dhe Ie miri\sJs atehere ai prekel, terhiqel, rromhehet; alehere shpirti i tij jipet, perpi(\el, as nuk pushon deri sa Ie gjrje format e mjaftueshme per t'i shprehe ato madhn 1.ato ideaIe fisuike per te eilat non. Dhe, ja, kemi bfi artistin. Kjo asht knltnra e shpil'ti l, kultura e vi\rtetC. I'~jalalatine co[ere, prej se ciles rrjedhe fJala. knlture, na tregon Ilaptas se n'ale menyre si loka, sado e ~mueshme te jet, po u la djerr, nuk jep fryt, ashlu edhe shpil'ti i Shqiplarit, sado Ie ngrehet nder automohila, sado te veshet me pekta te hukura e me itr, sado te kertyllet me pare e pasuni, sado 1'i ngjeshe vebtes forma te hijshme dlle te kandeshme, ka per te mhetun djerr, ka per Ie mbetun i egel', barbal', i pa aile per fryle njer7.0re, ne, qone se nuk lavrohet lltler flHtU e mendjes, te yullndeses e Ie ndiesivet, lle qone se nuk bahet i aft.e per vepra te mdhaja ditunije, morali dhe arti. Per kete. arsye, une te lane vepren e kesaj orgallizate shqiptare due 1'a pennbledhi e t'a shprehi me nji fjaW Ie vetme: pro Cttttl,tJ'lI. Mbas ketij digresjoni Ie vogel, porte llevojshem, peFbledktas,. tlÂ°1' kj:arle, po i konkrelizoj mendimet e mija pel'mbi nalyre.n, dilie ,repren e ketij Instituti: Para vjetit 1939, ne Shqripni nder lamijet e diJunis e l'artH. petgjilhesisht veprohej indiviJ.ualishl, pse liuk kishte nji Ent shtetnuer, i eili t'i bashkonte flH(it e perpjekjel e va~anla ne nje veprimtaI'i te ndergjegjeshme kolektive. Me krijimin e bl&tilutit te Studlmevel Shqiptare, Jtalija synonte' jo aq fort qellimin e perfundimevet .s.h.~encore,sa mbeshtetjen morale 1'elites shqiptal'e per ngjarjet politikeo' Na sot,. me vetetlijen e plote te pamvarsis s' oile, tlnIle!. !.'a: ngr~Ilin ne veRte dhe Ie pa.<>terEntin Kultnrller Sh.qiphlr. Kete veJ'l'er e ketli misjon (hlhet fa kryejme me mjetet rena, Ule llHln-

6 * ;;-'".~

deHft

'}~

dhe me menyren 1'one. Ky do te jet nji organ thjeshtesisht

shqipfci.r, nji organizem i gjalle e veprues, sllembull e shkas jete dhe perparillli. Nuk do te matemi as teper nalt, as teper uIet, ve~ do t'i hijllle ne tC, ne menyre qi studjueset dhe arti~lat shqiplare, t'a kryejne misionin e vet shpirtlluer Hi dhe sa mund te sigurohet realizimi i qellilllit. P~rsi perfundim te ketyne vrejljeve po vi nder pari me e norma, Ie cilat due Ie jene Ie vendueme dhe Ie mirren per baze t'Institutit: 1. Instituti tash e lllbrapa ka per t'll quejte: IXSTI'ÂŁUTI SHQIPTAR PER S'l'UDnIET DHE ARTE'l" dhe jo IWI; Instiluti i

Rtudimevet Shqiptare.

2. Fizjonomija dlte statutii deritasllelll i Inslitutit lluk i perHhtaten g:jendjes dhe aspiratavet ti' soieslune. Dullet Ie mirren ne dore, dhe Ie perpilohen silllbas programit Ie zgjanuem dhe simbas nevojevet 1 ' ona te kohes. i~. histituti ne zhvillimin e veprimtariH'se vet nuk do te kufizoheLvetem ne letei'si apo ndonji grime histori, I}Or nji~oMsisht dhe paratetisht, me te njejtin rythem do te veproje si ne lame'flr letrare, ashlu edhe ne lamen s/tkencore dlte al'tistike.

. "'

4. Ne veshtrimin mil Ie plote te (jales, Instituti do te,jet apolitik. I vetmi movent qi do l' i jape jete dhe levizje ketij 01'galli do te jet shpirti Shqiptar i drejtuem ne kul\urel1 e perboteshme, per l' i a mherrijtull kultures Shqiptare. 5. Duhet l' a vendojme mire, nji here e pergjithemone, Heky

nnk asht. Institut

ndeI'i ase oportuniteti, as nuk asht vend ku do

Ie pasqyrohell llleritat e njenit -apo te Ijetrit: ketu vetem do te peslwhen dlte do te vle/leso/ten (uqzt e vepJ'at e dijes dhe t' aJ'tit shqiptdl'.

6. Parilll~he kujdes i pare i yni do te jet, qi mas te lame mbas dare kUJ'J'J~ji (aktu~r sltqiptdr. 'ÂŁ1' gjithe te zotet do t'i shtijme ne pnne dhe do t' i sllfrytsojme, (Ii vepra te dale sa ma e plole, dhe .t' i mherrihet _!lellimitsa mil mire.-

~7.. ... * "" ~.,

7. Ne kete veper as nuk do te na rritel lllendja, as nuk do Ie na 1eshoje zeHu'a. Ne IIjellen ane do te jemi In.odesle, tue e pa kja1'te .se misjoni i yne ,lsht vetem prelimina1': fe gatojme elementat {Wore te nevojs!telll }Jel' te mekambe Akarlemin sltqiJltare: t' a krijojme kuHuren e mesme shqipta1'e. dhe t. a ~:ojml' deri te. p1'aku i kultu1'es se naIte, e ('ila ka per te qene vepi'1' e b1'eznivet. t' a1'dheshme.

8. Ne tjet1'en ane, te jemi Ie sigurle se sllpidi sltqiptdr asltl pet' kaq. Me ndergjegje Ie p10le dhe nguItas Ie Ie besojme se i a daIim, per tC vetmen a1'sye,pse mundemi. edhe duem pernjimend. ., 9. K1'yefjala e Institutit do Ie jete: Pro cllltU(a. 10. Po caktoj kaler vete per t' a shqY1'tue fizjonomin dhe slatutin e Institutit: zz. Aleksandel' Xhuvani, Xhevat Kor~a, Karl Gural kuqi dhe Odhise Paskali. Keta kam per t' i thirrun vete e kam per t.' u dhane udhezimet e duhuna. 11. Jam i sigu1'te per bashkepunimin e sillqerte t' uejill, sikurse ja:tn i bindun se e kuptoni te tane randsin e ktHij organi, neper Ie cilin do Ie hyjme ne relldill e popujYet te kulturuem, do I' i a 1'risin 11de1'inkombil e fisit t' one dhe do Ii\ peshojme rande per falill e hnnhmin e Shqipnis lie t' ardheslunen.

8 *

'T~

KULTURE

E ARTE

NE SHQIPNI

!Vijon .prej Nr. 4-5 fq. 1/4, Vi. 19431

III - Perjudha

Greqijll ka pase nji rands! te mlldhe ne historin e Shqipnis se mo<;meper kahe kultu1'll; pori paket kje ndikimi i saje ne jeten shoqnore e n'organizimin politik te vendit. Si ndikim i nji auktoritetit vetem ushtarak e politik asht i pamjaftueshem per nji zotnim te ngulet, ashtu i pamjaftueshem asht a mbete sa per faqe nji ndikim vetemenisht (istinwt) kl11turuer. Per ket arsye Greqijll mbete se fundit e jashtme per ket dM, me gjithse ku i suell ~ ku i rnbajti ngjalle rlobite te. madhnueshmes qytetni. Koloni greh, ase qj.tete me kultllre greke, vertetohen si nl; shum vende tjera edh1J ne Shqipni. Ne vise bregdetare te Shqipnis prej shekullit VII p. Kr., Gtekel themeluen a se 'pakut i dhanl; shkas' lulzimit te disa !lendrave tregtare e fortesave; tC parat per shndrrime mallnash e sendesh artistike me Ilire, tjerat per me sigl1l'Ueshtegtimin e detit. !litH blejshin ato sende te bukura e u stoliseshin me to. Tumbet iHrike t' Ohrit jane pInt bl'Unxe te bukur te Korintit. 'rhame sypri, kol(.ni .greke ase qytete me kulture greke, pse histOlija nuk na dishmon, as dyn!'lje, as vershim, as shkimjen e popullsis s"atyne vendeve. prandej, }dshim me thane, Sf' do te mitTet

helene

vesht mil fort se tjeter si nji ndikim kulturuer, po dishka ashtu si u ndodhi Romakve, zotnuesve te Greqis. Ky ndikim kulturuer grek depertoi aty-ketu edhe mbrendsi . te Shqipnis. Ne nekropolin ilirjan te Trebiliishtit, prane Struges, jane gjetun sende me vHere te madhe arkeologjike e artistike e, gjithashtu ne Gurin e Zi, katund afer Shkodret, asht gje'tun nji permendore e vogel e stilit grek te sheklillit VI p.K. E vertela asht se Maqedonet, Epirotasit e TesaJet, nder te cilet neper kolonJ a pOl' marredhanje kje perhapi3 fort Helenizmi, kjene

mbajren'e pare prej Grekeshper te huej «Barbari», e ma vone, per hater te koJonivet, «Semibarbari», pse nuk ishin 'as te njaj gjaku, as .nuk kishin dol\e e gjuhe nji;nji me ta." ' . l\Ie keta nuk quem te mohojm Ye, pren madhshtore kolonizuese helene: Na jemi te meliidimit se nierz (ardhun prej Greqijet u shoqnuen pIC banore te disa. qendrave e limaneyc t'Epirit e t'Iliris e perMn zbashkutnji numer te mire qytetesh e qan~ drash me randsi. Mbi keto manedhanje e perpjekje prej te cilave rrodlli ndikimi kultul11er grek, po zgja:emi pakes, per arsye se na duken jo' II!! te njohtuna prf'j shumkuj.,

......

~.;~ '., \ "Jt "

Qyshe n'agimin l' pel:judhes historike, diktohen mallna te pr(\m prej Hre(lijetn' lliri. Disa shkrimtare greke ~l'kin edhe nji treg ilirik, ku rranshin tregtare pn)j Greqijet se verit per me -shkmye e me shite mallnat e vet. Gjind j!l'ej(;reqijet erdhen qyshe ne shekullin VII p.Kr. ne pjesen mjesditare t'Iliris, si na e provojn gjetj~t e shpeshta t'enve greke l' rraqesh tjera. Per kundra ni' pjesen verore t'lliris, ne Dalmatin e sodshme, Grekel zone vend njaty ne shekulliu e IV p.Kr., ne kohen e Djonizit I te Sirakuzes. Q~'tete me kultul'e g'reke kjene nder tjera ApolIonia (Pojm~i),Epidamnos. (Durresi), Amantia (pllo"a), Acrolyssos (Lezhja), Byllis (Uradista),Avlona (Velona),Ori-

koloni, banOl.etduket se ishin bilingui, due me thane perdorojshin dy gjuhe; greqishten e ilirishten: te pareli per kulture e te dyten farniljare, a si' pa~ kut per treg me banoret e rrethim\\'L'. Keshtu na dishmoju shkrimtaret e hershem e e perforeoju shkrimet e mouedhave e epigraM qi gjinden aty-ketu. Si shihet kjartas, ([ellimi i kolou~zatorve nul, ishte agrikultura, tue kjene pak te plles!nue toket ku zatetell, pOl' tregtija me Ilire e shfrytsimi i miujerave, me shka' ishte e paSlll1 IIlbrendsija e vendiL Kahe fundi i shekullit V p. Kr. mhreti i Epirit 'l'harypas, i eduklleJlI ne Greq!, shUni ne Molosi;t qytetn[n helene. Me atl' ili vend shkoi tue [>ertlllU (Pasha Liniau), Chimara (Himara), parue pl'rheri; e mi1 teper. Erllw para Panormus (Porte Palermo) Buth~otum e mbas kesilj kohl' n ndcrtuen, sill (Blltrinti), Phoeni('e (Finiqi), Onches~l'k sypri, (!entln! trpgtare c fortesH mils (Saranda) elj. mbas t.l'pit grek ne disa wade te 7,akonisht kolouizatoret e ketyne bregdetit t' !liris t', n;pirit, te eLiat vellllevekjelle' prej Korintit e Kor"ires . \Qerfozit). Ky ishull i banuem prej mil vone u biln, se pakut pjesesisht, lIytete t'organizuemc e udonj.illla edhc.' fiseve Hire, i kolonizuem qyshe heret prej Koriutve, themeloi disa koloni ne qender kultllret. Shllll1 nder to trajtuen me rrcthina nji fare repnblike L' bregun e aferm t'lliris, po ashtu si u snnduen me ligje e kanune te veta. Sirakuza, ne Sicili, e dla me gjithse keshtuqi dnelen ne drite shum qy:.etp n' e pare kje koloni korincjane, II II1C randsi e te pasuna, e keshtjellp h<i uane e disa kolonive tjera.' N' e e fortesa kudo e lypte nevoja. pare helenet ngulen ne keto veNe te VI e V shek!!!! p. Kl'. hriude tue tntjtue qendra te vogla t[egtijet, pOl' mandej, ne per3h'imin e ko- gjet ilire mund te thuehet se gjinde~1 hes, vepra e tyne lIIuer randsi e DPU zotnimin, se pakut kulturner. mbenijti me u dhaue atyue vendeve kor"iro-korinrjan. zotnim qi nuk sht5'nji kulture e duke krejt greke. Qedo hej pertej brigjet e Drillit, I~o end~ kolonl ishte ndertue ne baze te planit duket se mbarimi gjeografik ishte te qyteteve greke: kishte akropolin, Epidamnos. Pertej ketij qyteti, hriamfiteatrin, fushen e sportit, elteriu e gjet ishin te traweme prej kusane Perendis, p<ijtorit te qytelit. Ne keto ilire. Mande.i.ne mbarimin e te V s.he.-

to *

.""~ kull, kure ne luna ndermjet KOlintit e K01"(;ires perziehet Atina, iotnimi i Ie par'it prendon. Politiken e Korintit e ban te veten Djoniz Sirakuzani, i eilli zgjani ndikimin kultumer grek edhe pertej I~pidamnit. Ishte ky nji kolonizi"m me qellim (jeshte tregtar, si na. e verteton edhe selja e monedhave e Damastion e te Damastinve, me t.\'pa e shkrime greke. I~dhe monedhat e Monunius (300-280 p. Kr.), qi pnshtoi Epidamnin jane te shkrueme me germa greke. Straboni, tue fole mbi keto toke te kolonizuel1le prej Grekesh, permende e(lheminjera te pasuna argjantit, pOl' ku 11giindshin nqk dihet me signri. .Kolonizmi 'grek i ketyne qandrave nuk kje keqyrc me s5' te mirp pr~j hanorve ilire tc mhrendsis. 'I'ucididi difton se vete themelimi i Epidamnos kje shkak luftash te rrehta. E kure ne shkullin e IV p. Kr. Iliret mbeI'rijne me pase fuqi e me u orga)1izue ne shtete (mbas gjaset lier me u mprojt.e prej invadimit keltik), vepra e tyne siellet sidomos klillfira Gl'ekve e kolonive te ty.ne. Historiil!. na dislullon (1isa ndel' koloni ma se nji here nen sun dim te mbretenve epirote e ilire, shka u vjehti per me II perhape ndokund kultul'a greke. Ne kohen e Pleuratit, rnbretit t'Ilil'is, Shkodra qi lshte .!lan~ra, e..Anljerve e.kryeqytet i mbre~ bThis,is~lte 8hh kje t..eznja ne' ~I'V shekuH p. Kr. Ky qytet ishte lamshi i te gjitlia rl'ugave, qi veshin ne te perpjektlq BaHkanin e Bpe.r me dM. ~Ibl'eti rreU104~j me roje Iliresh. Aserta e ThaU6czy-t(I. B. f. fin) per

banoret e qytetit, se aso kohe ishin krejt Helenas, peshtetun vetun ni' pare me turre e (jale greqishte qi u gjeten tash vone (paret jane te preme ne vjeten J;~i) p. Kr.), na duket tep"r e ligshW. Pal;ja mundet me provue se tue kjene tregtija me koloni greke e ndiesija kOl1lbetare e pa zllYillueme faret, te mi'ltmit e mbreti ishin nen ndikim te' kultures greke. Na dijm fort pak mbi gjejen kulturore e sho([nore t'llirve. Dishmit e shperdame nder auktore greke e romake qi tue fole mbi Itashtje tjera Itekiu ndonji send per keto fise, nuk mjaftojn as me i u hudhe ngjat shemeltyres se ,'ertete e besnike qi paten keta popuj (1). Ndikimi grek nper keto. koloni nuk mberrijti me shkimc a me asimilue elementin e ven4it, tue pase I1lbete vetem qandra te kufizuel1le, me pal fort depertim pertej atij rrethi te ngushte. Spjegimi i ketij fenon\eni do kerkue ne faktin se ndermjet Hi ko, lonizittone "reke , e vendasve ilire. ,~ '" kje nji te perziem edhe nder lfand.~/!. fort i vogel. Pel'gjithsisht Hiret jeteu b qytetasve e xejshin te perdhosun e . te mmenizueme, prandej nuk e lak-

lIlojshin. Kjo asht arsyeja pse ket~

~[endra lnbeten si ishuj kulture greke shperd,l ne mes te n.ii deti ethnikisht ilil'ik. ~

Per me pase permbledhtasi nji ide te pel'gjithte mbi kultHl'en Iizhvi'lIueme ne token Hire' e epirote ne petjudhf'n e ndikimit grek, po riprodhojm shka shkrueB mbi ket pike Dr. Milan ~ufflay (2), auktoriteti' i tii

* U '::..,~

eilit ue pllupshhiptarl' hueshem.

IIsh i pa1110- marrin trajten e "jeter helenike, e lIi:' kohen '1' mpsme kane nji fytyre 1'0« Sot per sot pjesa mil e mira I' make. '1'oka. (Ii; aWhere shtrihej per q~:tetuimit te hardhi:; gjiudl't rreth c' te gjate t~ hregut t' Adriatikut, prl'j pcr qark Atlantikut, por per nji vargo Epil'it e cieri ne Pimoni, IIe veri, ljt' te gjate kavaljetesli qe pi'l' l'I'eth de- krejt ilire, e ne Ie 9-tin qindvjet PIItit Mesdlu;. Adriatiku, i shikjuem hi- ra l\rishtit i shohim edhe n' HaHn 'e storisht, asht nji miuja'uri:;, ase sc jugut (Mesapet I' Japiget); ne lindjl' paku, nji voter kulturl' e Mesdheut, kufizojshiu me '[,hraket, I' keta dy pSI' gjindet ne mes dy hoteve te pOpllj hashke, u hashkuen dhe u l'I'ivjetra: tc Lindjes I' te Prendimit. ' ten ue token I' Shqipnis se sotme. «

Bregu i Adriadikut asht plot mf'

« Ne

te gjitha fOl'mimptI' fiseve

vendas te mo~em. Po thuej se te gji- ilire homogjene r;' prej kohes se heretha qytelet ne bregun I' \indjes qendroj- shme, shihen ndr~'shime te mdhajll ne prej sa mija vjetve. Ne keto qytete kulturorl', te cillat u shkaktuen nga shihen jo velem rrjedhimet madhi'- ndikimi i Helenvet. Sa nUl e madhl' shtore te kultures s'elementit hanues ishte gj;lnesija gjeografike, al[ m;1 i t' adriatikut. por alje levizi' edhe f6rt ishte I1dikill1i.Qysh prej asaje kodishka tjeter qe duket si me qf~ni; hl' kur ndikimi kultul'ller helenik kinc &jume: shihen skelete qytelesh qi:' shte hS'lI1ne hregun "eriu')r t' Adridikur qrn te gjiinit I' te hapta: ,'ihen atikut, edhe toka Hire gjindej ncn re ndl'l'ime rendesh I' visesh. Plqini kl't IIdikim. ndrron "end prej reriu ni' jug-; q~'teti « Si duket, !lirel e jllgUtkani;fillui Shkodres Ihize prej njij \'endi ne em shum heret me ndertuem me gur, tjetrin per tTeth keshtjellit Ie "el: Deri ui:' diteu I' Mtme nuk ~Isht p:jl'W Lezhja, zhrluket I' perlrihet hashke ,Ult' ndonji trag (gjUl'llleyne Shqipni kfu;o akropoJin lje i han kunori:': Adona ndel'tesash, sikuuder Jane diktuem ne . I' ndrrOl~ poziten d~' .]wre: 1)urr1'si" veri, ne Bosl'li afer Glasin('es, ndei:porsi iriiri; zgj;lj)ohel, I' pastaj. ne ko- mjet Stokes I' Ljubljanes, mbi Ki,<;i:'n h~n' I' dyndjes se popujret. mblidhel per W gjaW te NQl'et"es). Si typ i pi'ap nr nji hUJlsh. i kheJlohet klima lIj.ij cD'teti Iii fisit Ie "jeter ilir jugudlit' e d;lmtojne anmiqt; kolonit rOBla- el' mud Iii shhbeje Meduni, he qarkuu kl' e hel~uike metalllorfozohen topo- . e Kn~n~ te sotem ni:; Jindjen 'e Matit grafisht: Salona zhrazet ne ~plit (Spa- te Zi. i tilli I'dhe ni:' kohi:'n I' joni' Into), Epidaul1ls ne DubroYilik(Ragu- ;lsht I1ji fortesi:' nw randsi, llIe mUI'r ze), I:lIlklj", ne, Bar. Apollonija ni; kiklo])ike,'me nji keshtjell, qe rnUl 1\.vI one I none). « Qytetet qe

ne kohen I' rjeter lu-

lezojshin ne bregun \induer t' Adrialikut, e kane themelin ilir: llUI Hille

lIilllld f'i gjilldet shoqi ne bote, historija I' Ie eillit merrfiIe 20 lfll1(lvjeta 111ftpi:'rpara, Ky ;lsht aji Medeon, :\ll'tl'on .PoIihija'e Livija, ni; token

,'."".?,;;-

e l'isit Labeates, kll legati \'Omak I'iperna ne vjetin 16& para Krishtit zilni rob gruen e mbretit ilir Gentius bashke me djemt e saje. .Nji qytet ase kesh~jell tjeter i le njajtin fis qe Shkodra, e cilia mA vone u M qendra e mbretenvet ilir~; kejo ishte e for{"l\enH' prej natyre (munitUJn situ naturali (oppidum), e kishte mure me punlj mbi portat e ndryshme. «Ne fisin e afenlJ Dokleates, ne malet e Malit te Zl te sotem, nuk kit shuro kohe, qe ne themel te mbishkrimevet, u vertetuen dY qytete te ketij fisi: Doklea ne vendin kt1bashkohen Mo,a~a e Zeta, e kll, mil vone, qe qyteti i roadh romak e keshtjelli Salthua afer katundit te sotem te Vilusit jo larg prej Grahoves. «Dy bashki qytetesh m,1 te mdlHi ne jug, ne lindje te knetes vlonjate, kane emna fisi ilir, keto jane «colonia BylIis» ne viset e fisit Bullion (B!/lljones, Byllydeis) edhe « Amantia» ne viset e Amantines. Duket se edhe Lychnidos (Ohri) e kii filIimin e vet ne qytetin iIir Dasereta, Sesareta. Nji burim te tille ka edhe qyteti AI~anopolis, qe permendet prej ptolomeut ne kohen e mbretenvet 1'0make; keshtu thuej edhe per Kotorrin, «Catal"l1m» Catera, Qyteti i, vjeter, nga shkaku i burrimevet t' ujit, qe kishte mbreJ;ldakeshtjellit, muer mA vone emnin Krue (<< burim »).

Qy,teti i ma - vonsheni qe quejte Acruium. «Mbasi pergjithesisht,nomenklatura e vjeter gjeografike e Ballkanit veriuer ka lidhje me ate te vjetren

~-;.

europe - asiatike, keshtu enmat. e te gjitha qytetevet '1'IIiris, nuk jane thjeshte Hire d. m. tho indo - europjane. Para - indo - europjan ilsh!, si dnket, emni i Shkodres dhe aji i Amanlis, e fare sigurisht, pas mendimit te perbashket te fililogevet, ilsht baza «Alb.» (8). «jlbi keto qendra shum te vjetra zrn vend deri dikll,kolonizimi helenik, e krejt plotesisht, kolonizimi romak. «Xe detin e Jonit e l' Adriatikut zim vend kolonistet helenike 111<1 se pari n' islmjt Qerfoz (Korfil) dhe Hvar. Prej kendej kaluen ne kontinent, e, ne fillim, ne gadishujt e vogjel me nji rryp shum te ngushte (lsthmos). «1'e gjitha kolonit e ketij typi qen([rnen ne kambe jashtezakonisht. Keshtu mund te thohet se qendruen per nji kohe te gjate edhe Zadar (Zara), Trogir (Trail), Durrsi (Epidamnos), i themeluem ne vjetin 685 para Krishtit prej fisit helenik Dorane nga Ishulli i Qerfozit edhe Ulqini. Nji typ tjetel' ma i ri ko~onish helenike mil te reja qe kishin nevoje per nji fuqi ushtarake ma te madhe, u krijue afer limanevet te lumejvet. Ket typ na e paraqesin llytetet: Lezhja rie gryken e Drinit edhe, pak ma kjarisht, ApoJonija, e themelueme ne vjetin 558 para Krishti (nga ishulli i Qerfozit) ne «fushen ilire», dhete stade laj'g lumit Vijose. Apolonis i sherbente, si lima deti, Vlona. Apolonija, tue qene ne . lidhje te ngushte me Qerfozin e ~~ DlIrrsin e ne perpjekje me Byllis ,e Amantin e helenizueme dhe aristQ;kratike, u ba si qender shpirtnore e ./.,.:~

*' 13

.~:~g1 >O',~ \' ~Af

kotonirette shumta helenike Ie lindjes e to jugut, per te clllat sot na flasin shum l'l'enimeI' vetem disa ('mna, si rseania, Damastion e disil mbrapashtesa, si Antipatreia - Bu]garopo]is - Be]grad - Berat dhe Antigoneia - C]ansma - Klisura -J\liosh.

«Xe kohi'n I' pushtimit te Ballkanit nga ana I' Romahet, mund te dal]ohen ne krejt .popullsll1 ilire tri qendra: qendra I' jngut me kolvni he]enike I' me qytete ilire te ]lPlenizueme; ni' veri te Durrsit e te Lezhi's qendra e mesme, me ki;shtjrlle guri fisesh I' dynasUsh, ne ti' cillat n krijuen mbretnH ilire l' Agones e te 'l'eutes: ma ne fund qendra hoshnjake - dalmatine me brnmi' fisesh e qytetesh ma]sorl~». .. i ......

Nder te gjitha ko]onit ase (lytetet me kulture greke te pakave u a dijmi' historin, I' edhe atyne te perzieme me legjenda herojsh, te trillueme pel' me zbnkmue I' madhnne origjinen I' tyne. Na ki'lu m1l fort se tjeter po ripohojme shka shkruejte P. C. Sestieri (4) n~ perkohshmen «Drini» tne i shtne ndoI'lji skjarim ku na duket i dohishem sidomos per kah kultura e arteL «Si kemi thane sypri, qysh ni' agimin I' kO]I\'e te ]ashta historike, greket filluen me kethye shiqimin I' Yet kah dhenat I' Adriatikut ]indor e perpak kohe filluen me themeltu' ske]e per mallnat I' veta tue formue dale nga dale q~.tetet qe me kohe u ban te lumtuna e te pasuna. Per ki'-

14 *

to vendI' shpesh historija perziehet me legjenden. Pel' disa te tjera kemi sigurin I' bindjen historike t1i p]ote. Keshtu per Durresin I' Pojanin e dijme se u theme]\H' prej korinciokorfiotve, te ('ilat jant' dis]unue edhe prej shkrimtarve ii' vieter I' si edhe prej senderI' ti' gjetllna. Edhe pi'r Li-. ssos-in I' vjeter qe asht Leshja I' sotshme duket te jeti' i ripohuem theme]imi i saji' prej sirakuzjanve. Ulqini dhe Pasha Limani i V]ones duket te jeni' theme]ue prej Ko]kve ndersa Amantia (PlIo~a) ti' jete qene theme]ne pre;j Abantve, te cil~t ishin prej OJ'igJine euboike, ne kethimin I' tyne nga qyteti i 'l'rojes. EpOpf\S TrojanI' i shtohet edhe ajQ I' Butrintit therne]uesi i t(\ eilit, He]eni, mbasi kishte martue te vrn. I' He::tosit, Audromaken, kishte ardhi' me xane veull n' at qytet. « POI' unk Jane retem keto qytete qe greket theme]uen neper at toke qe ata I' quejShin lII~'ris si edhe n'Epir - lmfini nderrnjet ketyne dy krahiuavr shenjohesh prej grykes se Ke]ydnos

(lzvor)

edhe

shurn

-:1'-

nde ti' tjera ruejnc akoma .s6t mbeturinat arkeo]og'jike te rnCclhaja ase ma te voghl I' ndersa disa te tjerave .iu ka mbetun vete1ll emni edhe ky i vjeter, disa Ie tjera presin tIe kazma I' arkeo]ogut te qesin ne (!rite ndonji ('opt; shkrimi ase ndonji monedhi; pel' tp mlludlln me 'I' njofte. « Historikisht asht yertetue origjina kor~l).thiane- korfiote I' Durresit dhe I' Pojanit. Qyteti i pare rezu!ton i themehwrn ne vjetin 627 p, J{I:'

. "M 'i';

pOl' duket se k~' qytet u themelne per themelet e nji tjetri emni i te cHit nuk dihet. Mbi kele, Appiani ne « B~llulll Civile II - 39 » na paraqet nji legjende: « Epidamnos, mbreti barbar vendas, kishte themelue prane bre!!-,utte detit q)'tetin qe kishte marre emnin e tij; mandej nji nip i tij i quejtun Dyrtaehos, i lindunprej nji vajzes se tij e nga Poseidoni, theme]on Dyrraehion, qytetin detar.» Nga ky kallxim rezulton se qyteti kishte qell~ i themeluem prej banorve vendas e mandej edhe vete emni D~'lTaehion asht prej origjine ilyriane. Greket duket se ne fillim kane vfl kambe ne kete \'Cnd tue formue nji (lender tregtare qe ne fillill! qe e vogel pOl' mandej dale nge dale u ba nji qytet. Qeshtja e dy emnavet te te qytetit duket e spjegueshme ne kete menyre: Epidamnos ishte qyteti i kodres e Dyrraehion ai i bregut te detit, d. m. tho limani vete. Tregimi i Appiani-t perforcon kele hypoteze, qe duket e vertetueme edhe nga Anna KomIieno e cila ne «Alexiaden» (Ill - 12) tue tregue mbi rrethimin e qytetit nga Robert Guiskardi shkruen: «... Normanet kishin zane vend me ~adrat e tyne neper vendet ku akoma shifeshin germadhat e qytetit Epidamnos». Duket pra se dy emnat pergjigjen njeni me tje-

pare i u vu ne kohen r01l1akl:',nga shka- . ku se, ashtu si na tregon Plauti (Meneemi. 1'1'. 258) e Pomponius Alela(De Corographia,II --- 5(i), muni Epidamnos tingllonte me ugur te keq ne v\'shin e rromakYe e keshtu e quejshiu Dyrrachion, emen qe i 111 beti phgjithmone. «Edhe per themelimin e Pojanit kemi nji legjende: q~.teti dnket u themelue prej nji heroi vendas i quejtun Gylax, te cillin i quejti Gylakeia, pOl' kjo nuk asht vec;senji trillim poetik. Ne te verteten Pojani. ashtu si Durresi, u thellleluen prej kalome korintiane - korfiote ne vjetiu (' pare te Olimpiades XLYlII (vjeti 588 para Krishtitj ».

trin ne mos per dy qytete s' pakut pel' ~. lagje te ndryshme. Ndonse mbi monedhat takohet gjithmone emni Dyrrachion, me gjithe kele per Greket emnl Epidamnos ishte ma ne dallime i thanun ma per ndere; emni i

njifen e qe flasin per themelimet e tij. Virgjili ne librin e trete te « Eneides » s' kendon mbrrijtjen e Eneut ne Butrinl dhe takimin e ktij ne qytet me them31uesin Helen, burri i Androma kes .e vejo e Hektorit,

~i~ na e dishlllojn gel1nadhat e sotme e numri i llIadh i sendeve te gjetuna edhe si e rrfejn historjaket e vjeter, Apollonia kishte mberritun ne kulmin e .shkelqimit te qytetnimit si ne perjudhen greke ashtu edhe n'ate romake. Germimet e bame n'Apolloni kane qite rle drite nji mater:ial te mjaftueshem per me dishmue madhnin e bukmin e hershme ~e saje. Gadi gjith mbetunit e sotme jane l' ept'kes 1'0make, pOl' kazmja''iJ. neserme do te na zbuloje dhe tjera visare me randesi te mshehuna ne gji te to~es. «

Mbi Butrintin kemi legjendat qe

~ 15

tetin e ka]a;; i ndertuem mbi malin e t8 Shelbuemit.» ishte lindun. Diodor Sikuli (XV, I~) na tregon «Mirepo sa do terheqse ge asht ;;i sirakuzanet themeluen nji qytet kjo legjende, aq ma pnk e vertete te cilin e quejten Lyssos, mbi buzet asht historikisht. Ne te vetelen edhe e lumit te cilit i dhane edhe rmnin, Butrinti do te kete qelle themelue prej Anapos ne kujtim te nji lumi qi kig korfiotve; e kete na e verteton afer- shin n'atdhrn e vet. zbnkuruen me tempuj e me nji gjinmaz te madh e sija e madhe qe ndan Bub;intin nga ishulli i Korfuzit e mandej kete pohim bIIn t'ishte i mprojtun me mure te e vertetojne e edh gjetjet e shumta nalta e te forta e disheruen edhe qi Arkeologjike, te cilat pebahen prej te sbkojte krahas me<;edo qytnt tjeeme e copa enesh protokorintiane, te tel' grek. Sod per sod ato kohe na i perkujton kalaja e pak tepl'iea musheknllil VII para Krishtit », H.andsin qi kishte kejo toke e ve- resh. KaJaja ,lsht venedikase e u rinndueme kundrejt Korfuzit keshiIloi dertue prej Sulltan Selimit I, pOl' ngrehjen e nji qytetit. H.reth ketij gjithnji mbi themelet e vjetra, te mandej, . rrokull akropolit, ngrehen perbllme prej blokesh te medhej ne edhe tjera ndertesa, si teatri, thermet 1'orme shnmkandshe. 'fepripa muresh tc vjeb'a shihen n'anen e malit, mure banjat, shtepit e pasnna sidoll10s ne qi vijojn deri ne brigjet e lumit. Edhe perjudhen romane. mbi malin e te Shelbuemit ka teprica Gel111adhet e shumta (Ie sot na muresh, pOl' shum te pakta. Gojdhana mbeten jane dishmi te madhnis se na thote se pen-e<; Lyssos-it eksihershme te ketij pyteti. stojte akrolyssos: Lyssos i nalte, qi «Lissus-i i vjeter qe asht Lezhja rnund t'a identifikojm me malin e te e soteshme u themelue nga Greket, pOl' Shelbuemit, mbi te 'cilin gjindet tyrprej nji fisi te ndryshem prej atyne beja. Duket kjartesisht se d~' muret qe themeluen Durresin dhe Pojanin: nuk ishin te ngjituna njeni' me tjesi kemi thane themelini i ~tij i de- trin, pOl' krejtsisht t8 ditm. Prej ketyrohet deshires se Dionizit Plak, ti- tyne njeni ishte akropoli i vertete i ran i Sirakuzes i eili pati deshiren qytetit ndersa tjebi, ai i sypermi, ma pase nji baze ne detin Adriatik; nji 1'orti1'ikatee cila tue pase at naltsi

i cilli per llatyren dhe per pasunin ne pel1nendorei knjtonte 'frojen ku

u themelue ne vjetin ~90 p. Kr. e prandej asht edhe ma e nJ se te df qytetet e para. «'fue pa muret e rrethimit, qyteti duket sa ka qene shum i math e perbahesh prej dy pjeseve: Lyssos e Akrolyssos; ky i fundit perbante qy-

16 *

do te ket k1\nepel'dome pel'

« peri-

polia» ashtu si takohen n'ishullin Rodi e ne shurn ishuj te tjere t' Egjeut (5J. Perve<; tepricave te kalas edhe te mureve per te cilat 1'olem, mbrenda ne qytet shihen edhe disa pjese mu-

resh I' ve<;anishtmbi bregun e lumit Drin: Sigllrisht pm'para disa shekujye keto ll1l11'e ishin

ShUlil ma te nal-

ta e ne gjeje ma te mire. Ne \'jetin UOO Ciriaeo de' Pizzieolli nga Anrona, i t:illi kaloi ueper Lezhen'udhtimiu qi bani nl~ Greq! shkrllejte per madhsin e gurve e artin e bukur te. perdoruem. Sigurisht remimet e mavonshme e sistematik~ do te na apin perfundime shum t' interesantshme per ket qytet. «

Qytete. te tjere qi Jane therl1elue

prej grekve Jane Vlora, qe ata e quejshin Aulon, e mbi Ie eilen nuk kemi njoftime slmm te gjana; Nymphaon prane Seleniees, i Jamshem qysh ne kobe te yjeter per minjerat e bitmuit, permendet edhe nga Plini ne «Ristorin natyrale» e lI)bi bregun jonjan Orieos. Ky vend qe korespondon me Pasha Limanin e sotshem. «Shum Ilytete Ie ~iera duket te kene qene ne lug-inene Vjoses. E kete na e verteton edhe yete Qezari nt; lihrin e tij «De. Bello Civili» (Ill, 12, 4 e II, 40, 4) kur perve.; Pojanit dhe Vlores, permend edlle Byllis e Amantiai. «Amantia. u identifikue pel' Pllo.;e nga arkeologet Pats('11e Ugolini me arsyetime slmm te fOlta, me gjith qe te gjithe studjozet nuk Jane te ketij mendimi. «Duket se themelimi i ketij qyteti i detyrohet Ellhejve. Legjenda thole se Abantet, banoret e ishullit EuM, ishili ndalue n' ai vend ne kthimin e tyne nga '1'roja; pOl' mlosMa edhe ketu legjenda ka dashte me e

zhukurue themelimin e ketij qyteti ashtusi yeproi edhe per Orimm-in e pel' Byllis.-in. Ne qytetin e vjeter Jane gjetun per mendore te tepru eme me eopa e akoma ruhen muret qe Jane te koMs helenistike: po kete kobe na e tregojDe edhe monedhat te dlat Jane. gjetun nen truellin e q,\'tetit e qe kane dhane elementat J11<\ te plota e m'a te arsyeshme per identifikimin e tij. ~und te thuhet edhe se qyteti' ka nji origjine shum ma te yjeter: asht yertetue se ne fillim paska qene quejt '1'hronion. Ne Olimpia u pat gjete baza e nji skulpture tC punueme prej Lykios, djali i Mironit, skulptor i shekullit te peste para Krishti, e eila u dhurue nga Pojanotet pel' fitimin e korl'lln nga ata mhi qytetin Thronion: pra Thronion duket se ka qene ma perpara se kjo date. «Byllis asht identifikue me siguri, per hiI' te nji mbishkrimi ne latinishte i shkruem ne shkamb prane nji prej portave te qytetit; ky ban fjale mbi kolonin Byllidensis. Nuk dijme kurrgja per origjinat e tij. Stefan Bizantirti tregon se u tbemelue prej Mirmidonve te. Neoptolomeut te eilet ketheheshin nga lufta e '1'1'0jes ; auktore te tjere permendin shpes~l kete qytet por pa ba fjale mbi origjinen e tij. Duket. se themeIimi i ketij qyteti i detyrohet fisit illyrian t3 Biblionve; mi.repo qyteti u pat qene greqizue krejtesisht, e kete na e verte,ton nji mbishkrim ku tregohet se edhe Byllis-i kishte mane pjese ne loj,nat panhelenike; mhishkrimi u ;

17 ..,~ {~.

gjet ne Sparte. Monedhat e' gjetuna, nit kane thane se asht f]ala per Annmmuret dhe permendoret e pakta qe tia-n, ne lidhje me afersine e sajil kemi nnk Jane te tipit grek. Hypote- mt Byllis-in i cHi i pergjigjet thanje za ma e mundshme asht se Billione- vet dhe shkrimevet te vjetra pse zet te kene pase themelue nji qender permendet shum shpesh bashke me banimi e cilla dale nga dale asht te dy qytetet. Ne mbishkrimin e gjeshtue dhe ka mane randsi per hir tun ne SpartP i cili kujton se nji te cHit Byllis qe ka ruejte I'mnin e Billion dulli fitues ne lojnat panhelee themeluesvet te pare, i ~herbente nike, ishte nji aUet i lindun prej per mproje. E ne kohen helenistike Neikaia, vend ky qe me shum arsyeduket te kete qene e pa-mvarun qof- tim duhet te kete ([ene ne juridiejote si mbas t~egimit te monedhave nin e Byllis-it e me shuUl ml1ndi'si {Jofte edhe simbas nji mbishkrimi qe ndoshta edhe Klosin vete. «Te tjera teprica muresh, pak a kujton pritanin e Byllis si magjistratin ma te nalte me nji administrate shulll Ie medhaja, Jane pa ne «Qy~ te veten. Por me qene se pritania .tet », ne afersite e pno~es, ne kaliishte nji magjistrate prej origjine kor- vaq, ne Nivice to Malisiotes: natyrifiote -e gjejme edbe ne Pojan e ke- sht qe te gjitha Jane teprieat e qyshtu hypoteza se Byllis-i te kete qe- tetevet te kujtueme nga Qezarisi kune nen pojanotet asht mjat me vend. fitare me Amantia-n e Byllis, e te gji«Pak larg nga Byllis-i - afro 2 tha keto presin qe te rimal1'in enmin km. e ne jug-lindje - mbi nji toke e keshtu te radhiten ne fa([en e hite nalte asht Klosi, i. rrethuem me storis e te arkeolrgjis shqiptare. « Nji tjeter enigme asht Damastion, mure te trasha te tipit grek. Rreth e perqark ktyne Jane gjetun copa i eili nuk dihet ne se ka ([ene llji skulpturash, nji mbishKrim qe penne- qytet apo nji katund. Dishka dihet neli' pritanin Aspimma e monedha te me siguri se ne Damastion ka pase ndryshme. Mirepoketo ishin te Byllis- miniere argjandi; jaIie gjetun shum it, Amantia-s, Pojanit e emnin e vjeter monedha me emnin Damastion e te qytetit nuk na e tregojne me gjith mbrapa me figuren e veglavet te mise do te kete pase shum randsi mbasi natorit, te eilat na dishmojne karakishte nji pritan. Nj! hypoteze mban kteristiken e ketij vendi pa na tregue se korespondon me Antigonea, qyteti ne se ka qene ([ytet apondonji vend i iliemeluem prej Antigon Gonata, qe i vogel~a katund. Kujtohet, simbas pfu:gjithsisht identifikohet me Tepele- pergjaslfuit te emnit, se asht Damesi nin e soteshem e ve~anerisht keshtu katulld ne ramjen prendimore te t;hensepse ne .Mesjete quhesh Klausura ase dellis; por kjo hypoteze asht pak me Klisura prej ku ka ardhe emni i sot- themel e mandej ne Shqipni veJ).de shem Klos. Disa te tjere tue mos pra- qe duhen me enmin Dv.rnesi ka mjaft nue pohimet e Patscli'::it e te. Ugoli- e ([1' te gjitha deshrojne te quhen me

'18 *

. ",...~ eumin e vjeter Damastion e te hne traditat, e ketij te fundit. Por hypoteza ma e vertete asht se nuk asht fjala per nji qytet pOl' per nji lagje apo katund ku ndodheshin miniera; e monedhat duket se leshoheshin per te pague minatoret. «Qendra te tjera gjate bregut adriatik e jonian, e per te cilat kemi pak njoftime jane: Chimaria, Himara e sotshme. Panormos - Porto Palermo sot dhe qyteti i Sarandes qe dikur quhesh Onche~mus, emni i te cilit duket se ka ardhe nga Ankizi, i ati i Eneut. Pak ma mbrenda, prane qafes se Llogaras, ishte Palesta qi sot quhet Palisa ku ne vjetin 48 p. Kr. Qezari zbarkoi dhe mandej vrapoi ne Oricum per t' u pergatit kundra 'Pompeut». Nja dy ore larg Sarandes, rranxe nji mali asht nji fshat i vogel qi edhe sot vendasit e thirrin Finiq. Emni asht i trashigu~m nga ai i vjetri i te parve «Phonix». Emni i Feniqis spjegohet (Michele Nepote fragm. IV) ne kete menyre: «Kallia, djale i Fenikut (pinjuell i fisit te Molosve)ndertoi nji keshtjell mbi nji kodrine ne token e Molosis, e ne kujUm l' et e quejti Feniki» Motit, para Krishtit edhe gjate pmjudhes s'erret te Mjesjetes, Finiqi kishte nji randsi strategjike shum te madhe. Finiqi i vjetel', shkruen Polibi, ka kene qyteti ma i fortikuem i gjith Epirit: kete e pohon edhe vargu i mureve kolo-

sale trifische qi shtrihen, rreth e rreth kodres ku ngrihej qyteti i vjeter. Akropoli i tij, asht nder ma te medhejt e gjith botes: asht gati tri here ma i madh se vete akropoli i Athines. Historija e Finiqit asht e turbullet :s' 1(emi dokumenta te kjarte e te shuma rreth tji: dijme se ne shekullin e II p. Kr. kje mjaft i lulzuem kaq sa kishte te drejte me pre monedha te veta. Prej madhsis se m%'1l1e tashti ka mbete vetem nji varg trifish muresh; thesari grek i shekullit IV dhe kisha bizantine. Keto jane zbulimet e germimeve te kryeme gjate vitit 1906-27. POl' nji pune ma sistematike, ma e thelle edhe per nji kohe ma te gjate do te xjerre ne drite pa dyshim shum gjana tjera qi lehte mund te kuptohet randsija e tyne. Me kete qytet mbyllim pershkrimin e qytetevet greke te Shqypnis se vjeter, pa metue te plotsojme listen e tyne, me qe mimdem te japim, ne vija te pel'gjithshme, nji mendim mbi ato ma kryesore. P. MARIN SIRDANI o. f. m. (1) Cnfr. Thall6czy

Ilyr. Alb. For-

schungen », Band I, f. 22.

(2)

Serbet dhe Shqiptaret), fq. 1-6

(3) Oshtir,

Arhiv per "jetersin

shqiptare

1 (1923) 1.09, 128, 134 e 2 (1924) 286, . ~92, 295. (4) «Drini. viti IV Nr. 3 fq. 11-14. (5) Keto Iloj fortikatash ndertoheshin si "end \'fojtimi mbi naltsin kusane te Kretes.

gjate

luftave te

DOKE VII

E KANU NE DUKAGJIN

- Gjijet,

kuri, kulla - shpija karakt~ristike

A Ie ka fit rasa me pa lldonji here ndonji kulIe ngujimiL ~ po gjije, po kure e thana e bune nder male ~ Ti qi lexon 1\6 me me pvele ~uditshem: kto fjale shIm jane ~ Ne mos kjosh nji elnograJ 8hoq me Hahnin e Nopcsen jase ndonji banuer i ktyne maleve Ie kalllls, l' a n::\i1 bese lehtas se veshtire e ke me me kupLue. 're vallojm nji heri\ malet e kanfls, ato bjeshke Ie madhnueshme, kn porsi ~el'tlhe shqypesh shihell te shperdame aty ktn ~atave, prrojeve, qejve gjijet e atij shqyptari, ([i Ie ruejti gjnhen nIll Ie kullueten, doket mil 18 pastertat te fisH iliro-trak, aq sa edhe mil 8tndjozi rmnes indoeuro pjan ka per l' u binde per' atillsin e Lij. Atje nder male ke me pit shpija karkteristike, kulla Ie perhjedhLa ngrehe ne qye Ie ndonji shkami, krejt po qytetza Ie gjalla, per me prite ~e do anmik, qi guxon me i ll1S}'votren ne strofullin mil te mhramin e eksistences se vet, aty ku e ngujoi tiranija e sa shekujve njeriu e maleve fona. Shpesh edhe mnera Ie merr me i kqyre hlUnneret per rreth vedif prej do kullave ])Unu~ me a([ mjeshtrf, per ([indrese lwl fort se per banese, atje ne MaId Ie Madhe, a ne Dibel'

e ne Lume, ne MirdiIe e sidomos neper Dukagjin. Mllera te

merr me i pa e me hi mDrenCla tyne tane ajo bujari, tane ajo njomsi fjalesh per mik, gjith ato kallxime legendare prej ndollji ylaku, qi ndeje n' flnak rapsodisht kalLxon luftat e rrebta qi u bane fleper fis shi neper ato gjije e kulla per me mbajte nderin e shqyptarit njashtu si jau lane te paret me. kanu. A ka gjii mil ,te .lmkur per nji poet shqyphtr, romancjer, a etnograf se me u gjete me ndonji mbledhje ksi homeridash se vogjel, qi me nji djalektike klasike e me nji frazeologji Ie kullueme Ie panjohtun prej fjalorit te shkollavet, e me ndie aso pershkrimesh aq te bukura, e, t'enduna ne llji gjuhe aq ti kthiellet sa edhe hartistit mit te mirit i nepet me , ~O

f~:

:);"';';ff.',

il111tl~:na nuk dijm shqyp: kjo Asht gjuha shqype! E ne klo kulla mandej me u ndie jonetmislerjoze Ie lahutes! GurguIlime poezije se pa:shJerreshme. Me Ie shkue medja se ,lsht Homeri tue kendue ndonji rapsodi Ie herojvel le 'rrojes., ai kangatari i malevet, qi me nate Ie dimnit, bore e veri tue fry, aty per rrelh zjannit, me nji fetyre estatike ai edhe ndigjueset qi me goje hapel shohin n6 vegim neper ate gjuhe te kthielIet fjesht epike, vizjonet e luftavet Ie fisit ase Ie herojvet te shuem ~ Ie harruem prej gjithkuj, jashfa prej lahutet te malevet fekanlls. Neper kto kulIa e gjije teprieash iliro-frake gjen profesori i Universitetevet te Romes e Ie Bm'linit, te Hawardit, e te Wjenes . fmlliljen indoeropjane. ne doke, ne ligje, ne bestytni aq te paprishun, e me nji atillsi aq iliro-trake sa me u ~udite. Hahn, Miss Durham, Reinholb, I3albacci, Jokl efj. E ai ma i miri etnograf i ktyne maleve Nopesa. Nders{l Leandro Mazzoni ~1H.litet per kultin e Ie deklltlvet ruejte me nji liturgji aq besimtare nder malet e Dukagjinit, male, ku ai mbrrin me gjete nji strofull Ie paprishun illdogermanesh se vjeter. Fishta shi neper kto mrize e kto kulIa kerkoll e gjen Ie gjal1a, pa pase nevoje me i hartue, oret e zanat e Homerit, e, ashtu si ky, ken don menin e fisit shqyplar kundra Shkjaut, kUlldra te huejit. Ktu gjen Marash Uein, plakun e rraces shqypfare! Ktu 'l'ringen ate trimneshen, prototipin e vajzes shqyplare, qi mil pare don me u shkri me fisse me ra ne dore. Qi don me deke per vlh't. Her-ojine e deje me B vajtue e me e vorrlie oret e zanaif e malevet. Neper klo hjeshke Ie madhnueshme, Yigane bash.kon drangojt e fisevel per me mbyte ate bushterklllshedI'en e ngujuellle ne Bige te Gimaj-tirallija shekullore' e perfetyrue me aq bukur prej fisil mil poetik nder fiset shqyptare ! . Neper kto kulla e stane, njerilt" i shkolIes hindet e mrekuHohetkIll' lIdien ato Ie pershendetuna aq Ie bukura, aq Ie perzemerta, sa me u pase fare lakmi zojllt nder ohorre mbretnore! KID gjijet, klo kullal, kto bunel e fisevet shqyptare! POI" Ie hijm nji here neper kto gjije, kure e h~lIa te fisevet l' ona. Sa ~jalll ,shqype asht ruejtun neper ran get e shpis ! Gjithshka ka emnin'

* ~t

e vet l)esht shqyp, Ie hartueme me nji estetike glotologu te vertete. I zoti i ShPIS,lue spiktue ato punet e dites, njanit djale i urdlmon me marre laten, siparin e ganen per me gatue shikuIfat, stupcat, pilat, kusheket ase (Iepl:at e mblojes.se shp[s; nji tjetrit, qi asht tue mbrehe ne gashte lmojsin e plajsin per me hjeke (jafet motren, (ji s'i dahet pa i ndreqe koshin e kamhezat e spikut e' do tIIare, pse i duhen me peralmisue veket, i nr.dhnon i zoti i slipis me i lilne ato micrrime e me i rit mbrapangrehjes se shpis.Ndersa ajo zoja e shpls, ankohet per nwlli qi nuk hluen ]n;I, pse i Jane prisM alllliset. Ndonji ta):abak i.rl, vizak, i forte e i shpejte, rrotullon moknen per me iu gjegje urdhnit te zojes se shpis qi ka mbete pa te bluefne e qi do te gatoje ciellen, dreken e darken puntorevet e zamren per femije. Nji vajze ere, krrute permbi pune te vet, mhas drejtimit (ji lash e pare i nep ajo nanemadhja e shpis, mate e pret rrogll('a per ivat e xhubletes se pare l' asaje molres se vogel, qi s' asht kerkusli ne dite te saje, se po del nder shoqe ne nate te qiril, me ale fare :dmbletet mbushe me rrupca, hirca e huknroshe te pUllueme me spik Ie z[ pose thekevet Ie kapoles, Iii do r i derdhen ne sup Ie krahit. E te tane kete pune, ajo vasM e re e b,ln me krye uIe! nen ustin e asaje nanemadhes, e asaje gjyshes se vel qi e meson se si pllnohen gJ'i1thet. Krye per krye kt, per t'i pit varzat sllllyptare, ne dali ne. Kelmend ne uali ne Laberl, si ne fusha te Kosoviis ku endet n11l e bnknra pelhure, ashtu .ne Kor~e e ne Shkouer, atje tue punue shqype e zogj gjithenuuer IIgjyrasli ueper !tulia, ktn te enell1ija tue mbushe masu!' per te bi1m harkalet e ~muesl]]ne1ase tue dit tojet e para te glytrravet Ie menuashit per me xjerre malldej fijet e melezit; tue shljeIIe pamakun per me ende te <;atisunat. Nders1t atje ne Bize, naila uo te mesoje hijat si puuohen shulet e "jet, e lie Z~drime rizat, koretate e kshetill e nderkaq hin e delneper shpi e leshon ka' i s5' e ka'i ~jale sa me i drejtue: 11.10 hijat e Hjmares e te Laberis do te ux,lne si punohen velenzat e bnH'at. Ne shkosh ne Mirdite, ke per t'i pit varzat tue Imine prej nanavet te veta se si punohen djahengat e stravecal, e ne Krne lue punue xhoket e burJ'i\Yet.

22 *

~r~\!~,f"

Ne se tB cillill lIytet e fis shqypttlr ke .me gjete zej~ te ve~anta per rreth te cillavet sieBet nii histori harti te panjohtun iJesht shqyptftr. Nji vis{lr etimologjik <Ii askush nuk e njeh pose nallash shqyptare qi Iejn per voter e desill ne voter .mhrenda kul-' lavet, gjijevet,. hunevet e kurevet shqyptare, pel' me rrite djelm malesh, bunat e kuni)s. ( v(jOIl)

P. BERNARDIN

PALAJ

o. f. m.

"...

* ~~

GOMARI

BABATASIT GEGE TOSKA tPiese

AKT

e Dylel

I PARE

KONSTlTUCJONALET Ana e Asembles Kahm'e Kaf'azi i Parldmentit, ve.c:hiJ ne coltiJ te kuqe, ka dale e rls/Ii ndeje qiri ne kambe ndeJ'1njetziles e anes s'Asembles, Sherbtoret e Parlarnentit mhushin katrovat me vje per Deputeten, ndersd, tellalli nji hm'e, e rnbasandej z/tandaret me bajoneta ng;'e/te, urd/mojn qi te mbyllet pazari. Til'anast kush shkon ne shpi, kush l'rin rnbas tarabavet te dllgajes, tue tt {l'6 ne zjarm e tUHpr.ite qi duhija e se kremtes kombiJtare te ka10te. Bragat e banimet jane stolisun me f'lamur kombetar, Mbi po.rtare t' oborrit te Parlamentit mvaret nji z/tel i kuq, me kete neshkrim: «Rrof'te Parlamentua ». Ana e ABemblCs vjen e mbushet pile (1 per maje me zYl'tare, do terzi «marangona» sltkndrane, do tregtare k()'//trabanxhi kova~e, miq De-putetensh, Mbrende sltihen '/Ija tri a ka tel' zoja e zojusha, e disd of'iciJ'avesltiJ civil. Dy t1'ib'lt1tatedh~ ato .fane mbushi!, si dy kutija sardelas/t. Ne, njanen ka mane vend ](esltilli i Nalte, bashke me do zotni tjere te zgjed/mn e 1I/.enja d.1 sk1'raje cllcash .'Ie motnue-me te «J(ryqit te J(uq» .Amer'ikan - tjj gjata e te tI/ata si d!J pa1'e krezhem Ortodokseslt - NiJ (jetren asht Trupi Diplorrtatik: Ministri i AngUs. 1(ji levantin «dora vete», {iubardh e balosh ne f'et!JJ'e,. Minisl1'i i ltalis, burre i njeshun, ~uf'rrak pOl' .Io k1'ejt antipatik e i pakr.1Jpe, .'Ii shumica e Diplomatvet tjere, ngule s.gt n' ane pl'e} Pekingut; Ministri i Jugoslavis, .1(jit6sh me t' u gjd dishka me nji /lit dullije, pOl' s,1fnin kokerr. Ne nji skrtj fanes e kermez ne f'et.1Jretlsht nde,jiJ Mihajt Grameno, i cili, tash e nUl voniJ, ndilzet ke tllOtiJ,si nper dhambe:

ne Parlament

2'4 ..."

;~:~~t C'l

~<'\

, }'ezitat, SUl'1'at-qerepat, 1Ilaskaranjt, J(a /d edhe VinJa'U qi s'duet i zgjed/tUn Depatat ne Prefekture te Gjinokast1'es. Hin nji ~ete Deputetensh. Mil 'Vone /(1.7ned!te disa tje1'e. I it mbe1'rin K1'yeta1'i i Parlamentit niJ «1'edingot». tone nundiJ. tane 'VeshiJe tane goje. I a behin Depute,tent e Shkod1'es. Nji Deputat i J(or(:iJ's, Tosku, xen 'Vend ne kulltuk te 'Vet, e !tin me fole me 1(ji Deputat te Tiranes te cillit, tue m!Jarlle f7(({e1l, ndiltef .'Ie i t!tote per gaz: « Bh I... Baba» I... Kafazi i bjen ziles. H1jne P1'(lP do Deputete1/ tjere. Se mbrami i a beM ed!te Qeve1ija. Mbas Qeverijet!tin edlte Babatasi, dd lIIjekrl'en d,/js!t. .'Ii d,1j l'V01'epjepnit - erlhe xen 'Vend diku atje nde1' z/Irtare, k1'ejt kupe nde1' rnendime. Atehe1'e,. mbas urdhnit te K1yetm'it, sherbtol'i mbylle deren e SekJ'etrt1'ikendon emnat rJ'eshf e rres/tt mbas rendit alfabetik del' ne mrl ti! mb1'llmin - Z. Zia TOlJtanin.

KRYE1'ARI

- M' kambe e tue u mba}te per tryeze, pure slitatin prej Deputes!t. .'Ii samrir ]Jesldete per mllr Slnuniea ash! ; ZotenL n' kete Jem' peshtjelle Klu pl$P komhi

mbledhja

hapel.

ane Hapet e grumbullue. 1111.ka r,ue...

BA IINI'ASI

(me vedi)

BeSet. pni, ( me duke! mue, Ktu kurrkush jil s'u ka r,llP: Ver, se yete, po, keni ITa Zhaben t' uej mire per me m Kombi ingrate ai nuk din gja. Se shka kelri n'melld me ba. Ah! po. mire jn njoh un jil.

'" 2'5

p.~i#!'??

KHYETARI

Shtetit l' one themel me i viI, Nji Statut na tue i nuertue: Nji Statut okcidental Si per fushe ashtu pel' ma1. T~~RH1'A

HUCr.P.CI

(Nji bltrre disltka si jevk: me nji (et;ljJ'e te 1'1'eshket e te z;ljmte, s1 nji mus}tkn'i kali, e me do mustake nu.iesltiJ(afJevet porsi ,

t'isltin

1tlJ.iitIJ/lie tutkall,

((oltet e (let,

pit

1,IJPe (ialen),

E prit vete kislte me tlulne,. Se per tash do litne m' Mjan' ane Puna e ktij Statuti. Shteti - Si n'Shqypni njaslttu edhe ngjeti Ka lazem per Qeveri, Qi me mbajte komhin n'huJli: Pse, sit per Statut, s'e dij Q' na dultet Statuti ne? Qeverija per kete rihe, Thol11,ilsht mjatl: Statuti ilsht kot. ~

Kit YETAltl

E vertete: pOl' sot per sot, Pa Statut nuk bithet dot: Pa 'i Statut, sado edhe ~al, POI' qi l' daje si

~~ okcidental

Âť :

Pse, po s' pat Statut Shqypnija, Ate e KombevPt Shoqnija. Kisht'me e ubue, b~SiL prej vetil ~i nji rriqen. PrandPj Slttetit r do dhilne Statuti.

26 ..

..:

-:;.,. .

PAWK~;

CUCA (pa Iype h1jen)

E pr<i Un thorn jo. .Asht kot me tlui Dokrra ktu per llUne l' Statutit, Mbasi endiJ ligjet e «hiirbutit» Jane n' fuqi nder ne. Nuk ban « Redingoti» me fistan.... (Deputetent e partis qevel'itare perplasin kambet,. ata t' o}Jozites nji pale qeshin nenmustak, ]~ji pale ulin syt). Kll Y8'rAIH (tne i n\ ziles)

Lyp f:ialen nji here, zotr'ote, Mandej fo!' Kjo ,lsht krejt :(jale kote E n' «rend l' dites» nuk hin aspak POl' ksaje tJale po i vem kapak; Pse, tash, ktu, jn zotelli, Kern' nji :(jale me shum rands!. Per me mbajte Fillancat n'rregull... BAIUTAST

(me redi) Qi me luejte

malldej

ju shrregull...

KR YE'l'AI{[

Do t' ISht' mire qi Asemleistat T' J!}errshin rrogat eohe kistat Per tre mnej, si pararlhalle... BAB.WAS[ Ime vedi) Per

me luejte

bixlwz

Il'mejhalle...

* "7

KRYETAIU

Pni kush ,lslLt ketij mendimi. Qi f na epet sod shperblimi I tre muejve L'~ohet n' kamc. J'iJ gJit/i Asembleistat, va nderlt!':in partis/i e int1'igas/i, !;olieJ/ vetime /I' kambiJ, pose P. Ambl'oz Ma1'laskrtj, O. P. M. Kr,lfetclri vete ngrifet si ka telegrate para tr;lfezes se kryesis, Z,yrta1'JJt{f}mli! e 9YfÂ°,jne 1I;jani me ijetrin, Miha,jl Gmmeno 1/.uml1'on me dike fli ka per brl, e tue fole me te per kush din per sitka, ndiket ke i thote: pizave-ngat! Italldupat! Imrmt-qerepat! Mintstri i hufles ne kambiJ edlte ai, mban sut n'a}1';: ndoshta al;1fper at,lf i l~jen nder mend puna e zltandarvel, te cillet, me gjith se prej sisll 11waret gjitli qets{ja e vendit e prandej perparimi i kombit, kis/iin nande lIIuej rJ'ogiipa 1narre (1). Minislri i PiJ/ancavet orisi! buzen me dllamhiJ, kalt mendon se kaslten e ka tfuU, e si pa dasltte i. sllko,jn sut ne Vinjaun, i yilti, perzie me popull, e s/dh;jon si ai nen elter... Sherotori i Parlamenf:it. qi edlte ai ka trl. rroga JIlt .1'jerJ'e,rrumOullon tflOjt e gisltlavel me dliambe (~): Kr,ljelari tlte mos pasi; 1UJVojeme 1(jelie votueset. tltote: Punet do t' shkojll, slljJresoj, me willi : Kem' vohw Ie gjith njij zani. DIKUSH

PH.E.' DEI'l"rE'I'E:\SII

Pel' pose Kryeministril... KHYE'I'AIU

Njani (:011 e s' ~Oli kand,i r. (!liPwdi) (:' nevoje Kryeministri ka l' votoje.

28 n

(1) Fakt historik. (2) Fakt historik.

.f;'8

.~"

K(lr Minish'in e Fi11an<.:es, Si njate zogun e fe.llanxiis, E mban n' grnsht. (nezii)Tash ktfl lllil para Se t' fillojm na tara-tara, Do kf\ndue nji teJegrafc, Qi ktij i Kshilli a ka rrafc Pl'ej tej del it, nga Bostoni, Nji zotni kolegl; i jOl1i. SEKltETARI

[

P.UtLA~IE'\"l'IT

Ki~xnoN

TELEGRAFEX

Duke vene re ilegatitetin e zgjedlijevet: (nervoziziilni madlt n' Asembte) duke palur pam S,1jshiJinkompeter.wiJn e s/mmiciJs siJ madlte tiJ misvet tiJ z{!.jedltur (<<perplasje» kambkslt prej aniJs siJ Deputetenvet qeveritariJ) e se pmndaj «Asemble» e «Pm'lament» niJ SltqipiJri s' janiJ tjatiJr ver; se 'fIje komedi e turpiJshme, qiJ losin aventurjeret e paljar;uat analfabeta, $ha1'latana sli/'vo-turkogreko-sltqipiJtare mbi kurruzin e kombit te gjore e ka!she: e duke qeniJ i sigurtiJ; se keta zoteril~j kUl'l'in e kurrit s' i dUrin dot veshiJt nf/it «hal/va », jam i shtiJrnguar te jap dOl'iJheqjennga ma'hdati, qe me qe ngarkual' nga popullsija e Prefektures s'ime, Sr~ .

G.JlmA<;:TxA.

DEl'CTETEN

Po;

QEVERITAR~j

pranohet DEPU1'ETENT

OPOZITA.lt~j

Jo; s' pranohet.

KR YETARI

U pranue. Kryem!llister.

Ka fJalen «zoti»

O"Ie iifi here slntket zani e jiotera n' Asembte. Kr.lJerninistri, me J(ji kije te rande e n}i Iteri edlte buziJqes/lUn, ngjitet me putt te * 29

krueS'is, tue 1'1'otttltuesyt mbi Asemble. Disd nde1' Deputeten Itapin gojen e preldn ves/i.iJt.Nji nder ta - s' diltet se kuslt gukson

tiJ mar/lie). KIt n;~nNIS'fn[

Deshti Zoti 'Dhe i a mrrime. kesaje dite, Aq me d'shir <Ii e kemi prite Perse sod, po, me Asembl(>

Nise per komh nji kohe e rr Kohe Inl7.imi e perparimi.., 'rOSKU (tne i n\ nder fjale)

Eh po: ishalla I Lulzim specash, Kungujsh, laknash, kastravecash: Perparim misresh se lashta N' kopshte t' .Ministrit t' PUllYe/ t' .Iash/a... Se per tjeter perparim, Perparim - (' lulezim,

Besa, asht kot me n fole nder ne N' da~ n' kohe l' lashta~n' da~ n'kohe t' rr. KnYE'fARI (tue i ra ziles)

Lntem,t:ialen

mos m' i a prr. 'l'OSKU

Paj nji here e pike ma pare: Per shum kend, po, nder Shqyptare Perparimi asht vete' nji anmik.

~.~~ :~-i-."-;

(Kryetari

i bj~n ziliJs edlte mil (ort).

Msimi e dija nji rrezik. KRYEMINISTIU

Jo; kjo fJale s' iisht e vertete. Shqyptarija vjete per vjete Asht tue shkue gjithnji perpara Diti:\ per dite l' i u dhane e mbara. Sod me sod gjithkund qetsija Ktu mbretnon, q' se Qeverija Qarmatise popllin e ka, E as me vjedhe s'len, as me \TH. (viion)

.......

'. - ,", 'if: ~~

f.i f'; \

FAUSTI Pjesa

KUSH

TIM

Perkelh;m; i njij kryevepre bolnore, si ashl Faust-; i. Goelhe-s, ashl nji sloli e pasuni e re qi i shlohel lelralyres se gjuhes s' one, e cilia, kur po u zolnueka mire, keneka e afle Ie shprehe edhe hollesil ma l'imlal e Ie veshliral e M;eshlravel Ie medha; Ie Poezis. Vele emni i

D. Lazer Shanlojes ashl n;i geranli per sukcesin

kesaje ndermarre;eje

perkelhimi Ie ma se bukures veper Ie lelralyres gjermane.

Sh. i R.

.Tn po qaseni rishtas tue Iuhate, rtyra, qi motit turbull m' dau shikimi. Me ju ndalun ket here a time m' u mate ~ Vall, zenua prap asht dhan' mbas ati' andrrimi ~ Ju po rnlni! Mil" mjaft, pra ktu ma gjate zotnoni, dal' nga tymi e mjegullimi; n' parzem po ndiej si 'i fergullim rinije, kah veton rreth tnb' s s' nej llji frym' magjije. Fytyr-qeshuna dit' po vijn me jue, e kryet po e qet te dashun shum-e hija: porsi nji pralle e vjeter, gjyms-harrue, dashllija ~ par' po vjen me to e miqsija; dhimba persritet, n' shtigje t' jet's germue, ende! e shendet rishtazi vajtija, e grish' te mir't te cilvet or' hareje u rremheu fati, e zhtluk' jan' para meje.

"'or

Kaugel c rcja mil nuk kan' me ndl ::;hpil'lnat, qi l' parat ndiemun kan' dikuer; jan' b,lmun plnhun te tan' miq' t e mi, e mek' jehona krej t mjerisht, u buer. Kangen t' ime nji tunn'::; Iii ::;'njof as eli, i a kilt/oj, e pikem kur m'trrJki1' me duer: e kush motit uga kang't e llIija u gzole, endet, u' qoll' gjalle, i trelun ueper bote. I~ uj i mall Ille rre~tIben q i Illeud ::;'e tlJbaj u' at I"is Ii' raw]" ku shpirtnat rrjjn n' Ile::;htime: uridlwl lash pa \:allsi III, nii gjas' t' nj' asaj harpe coljane, pjpllima e kanges s' ime ; shtati m' perqethel, lolja shkon rrekaj, zetJIra bft gIn' zbutoltet nuer thell::;illle; ~:a J<am, si t'ishte larg, un jam tue qyre, e ~a s' ash! ttl11, tasltti po melT fytyre,

MberrUtun lie kulmin e moshes e ne kuhnin e lumtunis se vet Goetheja e ndien se ka mbetC \'etem: Nga, fiUldet e mjegullta Ie kohes se kalneme ngjiten kujtimet. Hije to dhimbeshrne e W largta: Gita, ,Federika, Lotte, Lilli. ÂŤDashunit c para., S'htepijaket c miqet a kane vdcke, ase jane te shperdame e te tretun. Revolucjoni i madh ka trokllue dhc tu dera e Weimarit: bnjaret e atij qyteti Ie vogel princuer nuk e kane m,l zakon llIe n llIbledhun te kuvendin bashkarisht ne kobe te mbramjes. Qe se duhija Ilapoleonike po 'laset kah prendimi. Poeti permallohet, e romanti~izma e tij e fundit shkrihet ni' nji sbi l' imte lotesh, Ky kushtim "ftuk ka ~e te baje as me dramen, as me problemet e saja t' amshueme. Asht malli kalues i njij dite se vranet, paraloje e lehte harpe qi lajmon tefaqje,n. Tingullimi i bute, nxehtesija e gjuhes. e sidomos njisija fisnike e trajtCs i kane dhanull kesaj kange vend in e pare ne prodhimet e shumta tC Zanes goethjane. Qe shkrue me 24 tC Qershorit 1797,

;:~.<;' {c

~ '

..,. 33

FAUST

GOETHES

PROLOG NE THEATER

DI{E,J~'()llI

.In r dy qi dorell shpesh m' a kelli llgjiW sa her' jam gjetun ngusht e II' trivnlf, a Ill' dirtoni (~a IHUlH!eni tile priW prej ksaj IIljeshtrije s' 011' ju n' GjenllHlIi 1. Un llljaft me i ardhull turllles kish' deshrue. sidolllos pse 11,Injele e s' qel. I.razim. Ngulun jan' hfljt e gajl.hel. jan' nalliH'. e te gjith' jan' tile pritnll IIji kremtilll. Me s~' I' haprrllem po rrijll, s' 1)(ljn vel' IIle goje. e lllezi ~'presin f i l,iudis' lIdoj loje. Popullit zemren dij si me i a ngntne: pOl' kUl'Z' llla ngusht se sod un nllk jam gjetc: njimend se lllsue me meze ala uuk jane, pOl' teper libra kan' kendue dhe l'lete.

Si I.'i a Mjlll <Ii gjith~a te daI' me hije,

e freskte, ere, e pelqyeshllle e plot me shijc ~ Psc, lllerret veshl, krejt kna<lelll kur genlhaja porsi uji lum kolibes s' one i Ishohel, e, si I.' a kishil1 kap' dhilllbal. e mdhaja, neper deren e ngusht' me hy mun.dohet, diten pel' diell, pa !'it katCr ortari, me ndihm' t' brrylavct shlyhet del' Jl' kaslwlC e, si n' koh' t' zis pel' buk' te i del" fllrrtari. gati qaien sa s' then pel' nji bilete. Mrekull te till' mbi gjinde <;fardo rodit Mn ver; poeli; Mne, 0 mik, 11'dit I'sodit.

POETT

0 mos me fol per turmen laryshngjyeme, qi ve<.it' a pamen mendja ne na trete : Mbulomi keto val' te kaperthyeme qj na ngrehill tu gjiri pa dash' yeW. .To, m' p]'~i n' gryk' l' qet' te qil111it,1\u e Pil7.hymne lul7.ol1 veWm hareja per poeIe, 101 e perftojn lumtunfn me uor' hyjnore dashunija (' miqsija 11e shtojn pt1rore. Ah ~a prej parzmit t' thel!" 11<1del athote. ~a veles hU7.a tuee i belheton,

her' ualu]] keq, her' ndoshta mire e e plote, - fuqija e <,;asitt' eger P, kafshon. Shpesh, vetem sendi i bluem per mote emote Ie per~osun fytyren na zbulon. Qa shkelqen, miLse 'i Qas nuk ka gjallnf; t' thjeshtit veWm kalon breznf n' breznL

GAr-TORr

Kish mos l' ndieshe per kol1en qi do l' vije ! Po desha un ksaj me i folul1 me mjeshtrije. t' sodmit me lojna kush i mhal1 at here ~ Loj' pra kta duen e Iypet me u a fale. Kur nji ujalosh si duhet pm t' udale perpara, m' duket, kish me e pas' nji vlere.. Kush mbare e mbar' me e sjeUun din kuvelldin, ai popl1in (lin me e mhaj1' ne tereZ1: deng me ndegjues e deshiron ai yenilin, per me i trol1ditun mit me sigurf. Pra urtisht ve~ sillu shembuU t'mir' tue clhant;.: leshoi fre fantazts me motra e hija: arsye, mende, nuiesf, pesim, sa jane, ve!), mhaje mend: mos te mungoj' f1alTija! I

"'"" * 35

,:).

Dln~.T'l'OHr

POI"sidomos mjaft ngjarje l' jene e veper! Me qyr' vijn gjindja, rlnen me pa mil lepi'r, No qoft'- se para sy-sh 11ken i qite shum sende, p, me goL hap't rrijn I' I11r('knlhH~ln, ju keni m' u permendun fort. nji dili', e keni me qen' t'llashun e I' hatruem, Gerdhajil me gerdhaj' ve~: mllnd ":mndohcl, ne {}-mbram seeili 1.gjedh si t' i a lyp' sh ijn, Po pritt' ~hum lande, askush pa gjil nnk I;ohrl. e seeili kondp,nd kthen k(' shWpija, Kur 1.'loni 'i pjes', nder pj'esa dlmje filli'! S' ka si s' peJqehet nji ragont i atilJii: leh1' shtrohet para, sikur lehl' Irillohrt. Sa pare Mn qi para trn~ t' i shtrohrl"? Pnbliku vrte r hhlf'n rdhr e h;l11milli'. P()I':'!'I

A s' e ndieni sa e keqe ;1slll kjo I11j(~shtrije, sa pak hji art ist i l' mil" mund i k('1' h ijr ~ Rregull ju qenka Mmu11 edhe jll(' spiri]ang"ll i disave, shum po drlle, DltEJ'l'OIU

Mile nj i hrigim i t.ill' nuk IIIi) fyPn fare: nji hu\'\" qi' me veprue11l11l1deshron mhare, ai . vepren mil W mil" lIIe pi)rrlor' kl1, Vre11i se drilt qi keni pi'\' .te ~il jan' to njoma, e Ill/I pa\'11 dullet pii per ke. shkrue.lli! Disa vijn prej mer7.ijet do tjer' nga gosta t' ngim' Pl'f'j haes e pijct e, <;a asht m;1 1.1, nji Ijet~ vijn mbasiknduemun l' ken' ndonji ga7.f'ti..

36 *

"..:1

'1" hahitun

Yijn

tu na, si nder

surreten,

eve\( knreRhta hov i Ilep vrapimit: zojat qeRin per fURh' petkat e' veten, e Josin haRhk' me tjer' pa far' shpi\rhlimit (:al" ,Indrroni jll n' kreshta t' poozis? Pse \I gwjn Rala! plot gjind e ju li'rhjekun? QYl"Ili kta pa.ranik' prej aferRis! Gjymsa jan' t' llohtC e gjymRa jail' t' papjrknn. Kush mhaR lojet nder le~ra ngel mejheri'. klmh hd Ilj i femlle pret nji nale rgroshe. Pi\r nji qellim kRodorp, 0 t'malT' Ii) mj'~ri\. psc i trazoni ju zanat Imkuroshe? Po e persris, sende .t'reja bani miri\

I}ICu far papra, 11' mos doni mc galme. Mundolljll Ye~ si njerzit me i Jmtue, me i knaqun ,Isht veshl ire..... (:a jn ka kap'? (tazmend a pOl' pikllim ~ POI';'I'I

Shpornnu

S~'SII,shiirhluer tjeter sllko me gjeti\!

"Ie sa mend. pii)' qejf t' ,Ind, taRh nji poeti\ lagrin mil t' nalt" qi fal' pal prej natyret, lagrin njerzner, Ie shkeli ka guxilll ~. Me <,ia i tllPI\.' z(~mrat ai ~ \re vfar' menyret Reeil iII elPinent Rhtroll me fitim?: A nuk ;lsIIi harJl10lJija qi i shpijrlhen J)['('j kralillorit, p kaperdil} I}' ppllg r z(~mri\s hoteH t' tane ?

1\111'Hi11.rra tue tjermn pa far' writ p anlsllUpmp fiji1 "fin qi k1ll" t' zanij uji turll' tij papajtueshme m' u IIdf'shun shoq me shoq n'nji muyr' t'shemtueshme. t' pshlillel 11\ litn'

kush

pCI' hoshl,

q(111sal

rrjedhi's

gjithJl1(m t'lIj,ljW

i nep gjallnim

37. /

kur p, diln, kur e shl,VI1me rregulJim? Kush n' gjilhsesln e shejt' tash c nalton nji njer 1'vetem tue i nxjerr' m,1 r amblilt valle ~ Kush furin e duhis afshit i it shlon? N' knjlim Ie rand' prendimin kush c bllr? Kush ma r bukurat lule prendverore rragave! lash i shtron per (Iashllnore ~ shum-ngjyrshe kush i iI li(lh' kunori\1 . (\Zolsls IHlerimil mr gjeth te hIere c I' shkreW? Kmdl Olympin e milan, hashkon llyj'nori'l9. .I<'nqija (' njcrit.

(\ 7.lmhlr'

n' poctii,

(f:\)'.'l'onl P11j shlinjc

pr1l nii pun'

e bfini me poezije

kiH 1'111"ruqijl',

si me aventurat t' lleja das\mnije, Nj i ndeshje ~anc1. nji ndjenjr, nj i nd1l1im e da]kada l' ngatrrolH'sh pa shpi'! i/H : shtohet IUIl111ijae gjrn ma von' pengil1l, mbas kuhnit l'g7.imil dhimha vjen Inl' ng'il e para se t' kujlohesh pi\r kiH Rill.' qe katill'(~m7.a{'ish1 hn. Nji loj" l' it!iII' dhe !la l' a Ifaq i111sot! Jelen njel'7.0re kllpnje n' I'nlji\ e plot! 'fe gj1th' jelojn, pOl' shum jet's nuk i a dijn. kahdo t' a kapni. ata kuresht' tash ndijll. F.dyra ]ara-.IaI'1I e pilk qadi, gahime plot e /HI' t' yortel' nji shknd1. n111i mil" nji lang nnk bahet, e bota 1111' h~ knaqet edhl' mhe!.

At her' Inil e hllkl'a IlIle I' djelmenls. mbIl'dhun tok para, Jojc. ka me prigjuemun tJaIen e shfaqsis, edhe zrmrat I' mituna prej sOJr

38 *

me Lhilh' ushqimin kan' l'melankonls. Her' njtllla her' tjetra athot' tash ka m' u zgJue e seeili tash sheli Ii' ka n' Zemel' mblue. 1'e rijt mandej jan' gali - me qamun dhe me qeshC, ndezen gjithnji, krenoheu - gzohen me duke e veshe ; t' kondendojsh nji njer t' pjekun s' usht e lehte, . pOl' kush rritet, per uder' t.' a diu per jete. POI,'!'I

Alo koM edhe lIlue due lIle lll'i kLhye kur shtat dhe un leshojsheIll kalamu, hiI' gulfa-gulfa IIlhrenda kroni udrye, me gurgullojshin kallget pajad{l, kur boten 1\1'a kish mjeguUa mlJUluc e Ill' ([cshej prej hnbuqes mrekull ija kur lule gjat: luginavet lulzue shkojshelll lue kpu1' me mija. S' kishem kurrgja dhe kishern pm. sa s' lu\ : z611 pert' Vel'tete e per llliklim hare. Epshet pa fre Ill' i kthe e l' lumtunls dhimbat e shuma e t' theHa mos m' i ndal:

forcell e mnls, fuqlu e dashullls,

oh rinln t' eme falnia pm}), m' a fal! GAZ'l'OlU

Me qene i 1'1kish me t' u lyp' lum mikn, po qe se t' IllsSru'ne udoj luftilll anllliku, a me pas' per lIar' t' ande me flHIi m' u kacavjerrun gocat hukuri, kur prej nji caku t' larg' t qi arrihel vshtire te grish'. kunora e at,vne qi n' vrap ll~aten, kur, marrun mendsh, si t' kesh' kercye mire-mire, tue llupun e tue pi don me e shkue naten.

39'

Porse gishlal me vii Illhi tela !lIWem, hijshem me fore' tue u 1'11, e me 1.ret' larg e hug si UlOS lite p;', ;imhel kah nji qi\llim qi vel' raktllplll. ka(l-e delyr', hUll pleql (' lIIij, jll keni. e i njajt' ndaj j(' IIderimi ka lIIe q(~lIi'. Thou' se p1e(1n ija nil h;ll1 I'mij, pOl' Hell i se ajo ve~ I'mij, sikllr kem mbe!', llil gjene. "

~~jal'ja II' 1'01'JIIjart

)

1\ I'~;I TORI

lash pi'!' s' gjall iI lOlli

e ndoj pUll' lekelllhralllja III' qillli para: udersa ju kal ikllie po I'arkoll i kishill IIdodllllll kush dill sa plill'! (' luhara. Sa pa r'~ ban per Irill SIUIIII IJal' me Ireli' ~ Flyri\n i IIgathli s'i il sheh kIIrr I'rYlIlsfs:

ala (Ii veles dllell III(' i thall' poeli\. Ie

i Jlapin

lasll

unllli\1I

poe:ds!

Mire e dijni per ~;a na kem' nevoje: Ha duem Ilji pije t' fori' qi Ie pervloji'. Hajd gatitmani pra Ili' hill hi' e n' dori' ! <':a nuk mba]'ohet sol, !Ie e lIesrel IH.lodh. !Ill' zore.

e s'do

l' a Wm' lIji di!1 me kaille kol: ' t' bilhet, 1e I'Mhet flulnrim. ~ me te shpej1', me guxim, e lIuk do t' 1illn' qi rasa Ie kaloji~. perse puna e fillueme do Ie va.zhdoji'. N' theatra 1.'on' gjerlllall', sikur do t' kell i uije ju vet', <,:at' duen po 101 secHi : pranuej sh([ena e lllak ina IIlOS kursen i aspak n' ~cl dil'; t' perdore1. hillla e dielli. edhe hyj sa te mundeni Ie shtroni ; as per uje, as per zjann , as pel' shkambije. ("a mund ;II

as p'er bishe, as per zogj nuk kemi zije. Ndertesen.e ngusht' drrasash t' a pershkoni me gjith <;'ka rruzullimi edhe kaloni shpejt e shpejt, pOl' urtija si t' u thole. prej qiellit n'fund te ferrit neper bote. Asht nji theater ne theaWr moas menyres se Shake~pearit e te modernvet. Drejt per drejt ky Pre log duket se ka qene frymzue nga drama kalidazjane «Sakuntala» tC Cilen G. e pat lexue me shume enthusiazem, te perkthyem nga anglishtja, ne vjetin 1791. Prologu nuk asht tjeWr ve~se nji bisendim ndt'rmjet Drejtorit, GaztOrlt e Poetit permbi nji pjese ti' re qi do te,luhet. Orpjtori i theatrit kerkon nji pjes~ theatrore qi Ie biije buje e W mbushi ~allen me,gjind e kashen me te holla: lojtari gaztuer lakmon kenaqen e publikut duertrokiWs. Vetern Poeti lurton per arsyet ideale l' artit e perkundet ne vegimet e dijtuna Q te zakonta te vetmis, te frikes, ,te lavdurimit, W larit, fe bujarls Ie mashtrimit rinuer, te grues se dashun ne mes te lulevet. Njerzit e praktikes, Drejtori e Gaztori, fitojne, e Poetit te shkrete i duhet me ule kryet e mos me bii za. Ndoshta ai vete iisht teper i shtym ne mot tashmii per mo~ m' u kujtue se dhe vetem me iindrra nuk jetohet e se dhe arti do tel bilhej hera-here nji mjet per me IHue buken, 'l'e pregatisi prandej nji loje kJ me nji, \(ikez marcf te perziej edhe \(a ma fort zgjon interesen e publikut: shqena te madhnueshme plot makina e magji, \(udf gjithenduersh si ne qiell

ashtu ne toke. Kjo loje e n\ asht «Fausti ».

(vijlllt)

D. LAZER SHANTOJA

DOKUMENTA PER

RRETH

HISTORfs KOMBTARE

KONGRES'IT

LUS.HNJES

{Vi;on nga Nr. J, {. 351

PaJ'i~,

Ie :14 1'r\'1'ie1'

1H2O

801/ E;l'cpllence, Jlol/sie/ll' U,O),lJ G1WROE l'render Min.istre dll C'o/l/'l'rl/.ement Bl'illtJlII.il{lIe et Pl'esident de la ContrireJlcl~ des Trois Cllefs de:; GO/lI'~l"llerneJ!t A (Iir;" Londl'!)"

Nou~a\'ons 1'llOnneurtl'infornier Vot1'eBxcelleJl!'l'qne Ie penpie albanais tres douloureusement impressionr par les Jlouvelles r0pandl1es au sujet tlu projet concernant Ie paliage de I' Alhanie entl'3 [taUens, Urecs el ::;Iave~ a provoque la convocation d' une Assemblee nationale qui s' cst rrunie il Louclma Ie 28 du mois passe et qui a affirme la tleci~ion inebnmlablc de tous les Albanais de re:;;ister Jusqu' au bout de leurs fOI'('es('ontre toute atternte il I' independance et it I' integrllC territorialc de I' Albanie. L' Assem!lICenatiol.lalea .procedeen mcme temps it la creationd' un GonseilSupreme compose de quatre membres et it la formation d' un JlOUl'can gOlivernement avec Ie programme suivant: ÂŤAlbanie independante dan~ ~es frontieres cthuiqnes sans aucun mandat on protectorat etrang-er. L' As~emblee nationalc a remaniq aussi la Delegation albanaise it la ConfereJlce de la Paix. qui sera dorenavant composee des deux membres dn Conseil ::;uprcme, MOJlseigueur Luis Bum~i ct Ie Docteur Michel Tourtoulis, et de ~Ionsieur Mellilled lley Konitza. Je pric Votr\) Excellence d' agreer I' aSSllraJlCede ilia plus haute (;Onsideration.

Le Prr'sidelll de lit INli;tjltf ion, A llJllltlti.w' (Siglll\) Bum~i

-42

HOl1orable Premier Minisire.de

GOllIJernenu'11tFml1faJs Pa r is

U ARsemh]pc Nationale rtSunieaujourd' hui 11Lushnia a unanimement votp de protester contre la decision prise par l' Angletene, France et Italic pOllr Ie (It\memhrement de l' Albanie entre ]a Yugo-S]avie, la Grr'ce ct I'ItaTie mettant ainRi (m application ]e pacte de Londres de 1916. La m('II](' ARRell1hl6c anjolln1' hui a votp Rans oppoRitinion ]1' suivant 01'r]J'I' (In j011\': I) Protestl' ('ontre Ie decision qui conaamne un Etat neutre et ('onnn et line cles plus ancienncR nations de l'Europe. en faiRant ainRi J'empJir I"R bnts imperialisleR des (;on verncments voisins. TJAssembJce Nationale fait appel au rno;nde civilise pour la dPconsideration (ies principes prol'lall1(>spar ]e President des Etats-LTnis et par Ips Reprrsentants des GO\IVernementsde I'Etente, apr{' una gucrre (Iui a deJivJ'pun nOlnbn! (]e nations (In jong Mranger. L' Assemhl(\es' a(Tressl'et demall(leune eompU.tc ind(\pendanceaype Jes rrontir'res ethnographiques et naturelles en reparant l1insi les injustiees faitl's par ]e <:ongres de Berlin et Ta Conference des Ambassadeurs de 1\113. 2) L' Assembhll' tlPcjde de ne pas accepter aucun mandat on protectorat plranger. ~) L' Albanie n' a d' autre prCiention qne d' o('cuper une place dans la P6nisu]e Ba]kanique mettant une fin aux miseres pour se rejouir d' une vie en paix et en harmonie avec les Etats voisins. Les Albanais sont prMs Ii faire toute espece de sacrifice meme jusqu' a 1a derniere goutte de leur sang contre tonte decision si on pourrait mettl'o en danger leur illt(>gritr territoriale et in(!epelldallctj comp]He. Lushllia :10 Janvit;J' 1920 Le Presidl!11t rill Gongr;"'.';Nati01wle d' Albanie (signr) Aqif Paeha Elbasani ""'r

Paris, me 11 Shkul'l HJ20 J ndeJ'sMm Z. DHlMI'1'ilR RERA 7"fl

ne Rome Nga lajmet qi na jipni i knptne1ll se si kaneshkuem punet e mbledhjes si; Lushnjes. Si (In qi Ii' jf'U;, nerr na thole (lel~Ta palriotike qi sotpersot

Ie mos nxjerrim Irazime ne Shqipnie'~ Nuk duhet t' i japim botes W dyshoje se duem te mbahemi ne ruqie knnder deshil'it Ie popullit e tue u mMshtetun mbi fuqien e te huejvet. J\emi velllluem pra qi t' i shtrohemi vullnelit te ligjshem te popullit. . Po sa te mirrni keto dye letra qi po .Tn mhyllim kHu mbl'enda Ii' niseni me nji here pel' ne Shqipnie. Ma pare te piqeni me ZZ. Myfid Bej Libohoya e Fejzi Alizoti e t' u jipni If'tri'n e t~'ne, paslaj 11' piqeni me Aqif Pashi'n e t' i jipni Ii' tiji:n. 'I'i; kiifheheni me uji heri'. pse edhe uui: nuk do Ii' rrij shume kohe ketu. fJh' [(r.lJelllri /I I' Dil/',qltfIYS ShljilJ!u.J'{' (Nenshkrnel11) L. Gurnkuqi P. 8fT, Perparn p rrjedhi'n p\llIYf't.

se Iii niseni

Ii' na jip~i

nji

l'apol'W t1' shkoqilun

mbi

.....

Paris, mi: 11 Rhknl't 1920 'I'll 1Il11'/'sIU;'/IIZZ. .If rFlD I' FRIZI BRI A UZOTI

Bh'l Ll BOllO VA

nl1 VI one' Ndonst' prej .Tush nuk kemi ma,lre akol11a asnj~ lajm dl'ejt per se drejti prej te rejash qi po na vijne prej shume burimesh si edhe prej nji letre qi na dergoi Z. Ekrem Bej Lihohova e prej telegramavet qi po na' hek pl'ej Rome Z. Dhimiter Beratti, te cHin e kemi derguem atje per kefe pune, po marrim vesht se ne Lushnje qenka mhajlnn nji mbleclhje e c'ila paska rreZUtm Qeverrien edhe Dergaten t' one. Ngjarje te tilla. nde nji kohe kaqe Ie kritikshme, Jane fort te damshme . per fatin e Atdheut t' one; po, mbasi kundeI' deshirit t' one, keto ngjarje Jane vertetuem, hesojme se rreziku i Atdheut do te blthej edhe mil i math ne qofte se na kerkojme Ii' kundershtoheflli. Te shtyem nga e mil'8 e Atdheut, na kemi venduem qi t' i shtrohemi vullnetit te populi it e sot po i shkl'1lejme Aqif l'ashe Elbasanit nji letel' nga e cila po Ju mbyllim kelu nji kopje. Hesojme se edhe .Iue do 11'jeni I'regulluem keshtu si na, mbassi nuk duliet t' i It japim holes tedyshojr se duem te mbahemi ne fuqie kunder deshirit Ie popullit. 'rue pritun lajmet l' n~ia, .Iu pershendesim miqsisht. Bum() Gurakuqi

44 *

r.y~~~

Paris, Shf.'iJlqpsils'si;

TlJ

AQJ/I

me 11 ~hkUl't 1020

/JASHR /~LBASANIT

?Ii<' ]) 11r J' if N

Mbas lajuHW(.tqi po na vijnc prej shume bUl'imesh po marrim Yesh se mbledhja kombtare qi u mbajt ne Lushnje ne fund Ii' .Janarit, vcndosi rri;zimin e Qeverrii's sc Perkoheshme si edhe te Dergales se saj prane .!\onfercnres se Pa(li~s,edhe emnoi nji Qevel1'ii' tjeter apo nji Krshil1 W NaHiinen kryesien e ShkeJqeses s' ueJ. Ndonsp lajmet nuk ishin W plota e ndons!>nuk kishim marrr pdhe prej .Jush ndonji kumtim zyrtar, na Ie nenshkrllemit, nde nji mblpdhje qi mhajWm me !) Ie kHij mucji, vendosem £Ii t' i shtrohemi me nji here ,11IJlnetil Ii' ligjshem te popul1it e te qendrojme ketu deri sa t' emnohet Dikgata e J'pi;. te riles do t'i dorzojme JlogarWt e arhivet. Ky emnill duhet Ii' biihet nji ore e m.\ pare tue qene se do t' ishte nji dam i math per ~ashtjen t' one po te lih!\j ketu zbrazte vendi i Dergates zyrtare nde nji kohe kaqe tC krjtikshme per fatin Atdheut t' one. Per rregullimin t' uej po .Iu dergojme ketu mhylllln nji raporti; te shkurtun po te kethjellte e te vertete mI}i g-jendjen e pllnvet Ii' Shqipnii's perpara Konfl\rences se Paqes. Mhetemi me nder. (Te nenshkruem)

Dr. ~f. 'l'urtulli

.....

. [J. BumQi Milthat FrashCri Mehdi Frashi~ri Lef Nosi L. nUl'akllqi

Paris me 25 Fl1ler 1020 8/JillqeRiJs Nil Tij Zotni A QIF PASHR ELBASANI KJ'.1j(Jtnrit fi; KiJ.~hil1it 'il NnW; 'il Shqipn:iil.~ .nil T i l' n.'J/ P 8hk('JlfjPsi;,

Me letren N. Ii tP diles 2H te KallendOlil £Ii shkbi te cilen e mum'cm ,etem me IIi te ketij mueji, zevendesi i kryetarit Ie Qeverries, Z. Eshref Bej Frasheri, kumlonte vendimet e Mbledhjes se Lushnjes si edhe formimin e Qeverries e te Dergates prane Konferences se Paqes.. Bashil:e me k(ite leter mueri'm e(lhe kopjen e nji drejtimi (andresse) mp. Ie rilen Shkelqesa e .Juej

u bante te njohllna vendimet e rleshiret e Mhleohjes komhtare kryetarvet tiQeverrivet beslidhnna si eohe kryetarit Wilson. Prej dokumentavet qi Ju kemi dergue me leh'en t' one me 11 te kPtij mueji. do te kini marre vesh se hapet e bamena prej nesh perpiqen nji me nji me pl'0gramin e venduem prej Mhledhjes se Lushnjes: n/- kHe ndhe do te vijojme per sa kohe qi te mbetemi ketu, Mbleohja e Londri's mli'l'mjet te kryetan'et inglizil, frange e italjani' vijon

pjithnji, po ileri mi' soLnnk duket ti' kete IIHtIT1ndonji yendim LC ri mhi zpjiohjen e ~a:,:htjess' Adriatikul e liSShqipniiJs. ~i' keto diWte fundit kryplari \\"ilsor ka di'rgne nji note ni' mbledhje Ii' ],olldi'rs !1lr Ii' I'iJPIIqahet qi

Ingilterra,1<'raTwa e Ttalia kant. malTi' vendimc mhi (:ashtjen e Adriatikut e W Shqipnies tC cihtt largohen nga pikat e vcndosuna llC mendoren (mcmo-

mntlun) e !I Dhetorit 1!l1!1te Mnshkrnemc prej delegatvet t'Ingi1terri's. U' I.'ran!'i:\se t' Amerikes. Kr~'elarrt e QcvelTivet inglizc c frange i jfIDi- p/'l'gjeg:jnll ~. "'i1son, po nuk dillPl se (i kani' thani'. Flitdedhe pi'" nji noW Iii dyLC Ii' kryetarit \rilsc,n, pill' edhe l,i:io lIuk dihet se <;'permhan, DhanLC ~oti e u haft(> ndonji ndryshilll me rrf1ji" pSI' edhe me zgjidhjenr parapamr IH'('j mendores se pi-rmendun e qi ka pClqimin e Amerikes, Shqipnii's i vjen (lam i math. Si e keni pamun prej kO]J.jesqi .In di:rgllem, ajo mc.ndorc i jep (,jinokastri'n Ureqies, yen ni' bisedim I\or~en, i jep lIalit's Vlonen me hi:nlerland e mandatin mbi Shqipnie, e .Iugoslavii's i Iljeh te drejta W pInta rkonolllike e tregtare si cdhe pi'r udha W hekurla (' per lundrimin mhi Hojane e mbi Liqe tC Shkoores, Sikur na thotli Z. Eshref Brj Frasheri ne letri'n e pi'rmendun, e kemi pyetun Z. Sylejman BejDelvinrn nl' e pranon kryesii:\n e qeverri(;s e se kur do Ie niset pi'r ne Shqipnie.Zotnijne tij na u pergjegjse ÂŤmbassi null. p

ka hamlin red, do-me-thane se e ka pranueÂť: sa pi'r t' /U'rlhun ni\ Shqipnip . null. na kn ohaui' ndonji plirgjipje W preme e po p shtyn diiC me tjetCr. Kopjet e notnyet me Ii) e I!I Kallendorit si edhe tC telegramit 'me 11 te ketij mueji, qi do t'i kini maiTi' bashke me letri.n t' one W permenduu, i a. kemi rlcrgue erlhe Z. Mehmed Brj ](onjl7.i's ne Londi;r qi 11' rlijc edhe ai se si Iii l'l'egunohet. Krtu mhrendn po .Iu IIlhyllim dyi' rlol'heqjel t' oua tue .Iu lntnn edhe nji here qi Ie minl1i 1ll1lsat per t' el1lm~e)nsa ma shpejt delegatet e tjere ne vendin t' oui', pse uuk muurl Ie rl'ijme per slmmi' kohe ketu. Vendimi i yni\ asht i prem e i patundeshem ne kete piki\. Pi'lqeni, .fu Intemi, Shkelqrsi-. ngjatjetimet t' ona mIl Ie ndershmet. ('I'i\ nenshkrnem) Bum~i. Tnrtulli .

~ 46 ..

HAPOH'l'R mbi [fjellr/jeu e {:d~lttjes sltqiptal'" /11;1'11(1)'((!\on!im'JI,c(ls

si; PI/lfi;s

MUllll te thohet se Konferenta e Paqes nuk e ka biseduelll kurre ,'c~anerisht c;ashtjen SlH[iptare; pO, sa here qi ka ardhun rasa, e ka lidlmn me c:ashtie te ~iera tne e mbajtun Shqipnien si nji' mjet shpffi:hlimi per me ndrtqun ngatrresat e fqinj vet t' II,nl\. Rrokul1 nji vjeti kcmi kapercyem (Usa here rreziqe te.lIledhaja., po, deri ne keto kobet e fundit, nnk ka pase qcne dhane akoma ndonji vendim. Ne ti.\ gjitha notat e hapat e saj, Dergata 1Isht themeluem gjithmone mbi te drejtat e komit shqiptar te permbledhuna ne. 'fanesien (integrlh~) c Shqipnies mbrcnda kufljvet ethnike ne Pavarniful (indelJendance) e ne Syperanien (souverainetr) e Shtetit shqiptar, c nuk ka prannem kurre as ma te voglin lendim te ketyne ti.\ drejtave. Keshlu ishin punet deri me VJ te Dhetorit HJ19, dite ne te cilen ~htetet e Bashklleme t' AIII~rikes, Fl'1Inea e Ingilterra i dhan nji mendore (memoire) 111inistrit te Punvet tC Jashtme l' Italies ku flitet per zgjidhjen e c:ashtjes s' Adriatikut si edhe per ate te Shqipnies. Prej kopjes qi po mbyllet ketu mbrellda, tC (;iJen e mori Z. Dr. Turtulli prej delegatit jugoslav, Z. 'l'rumbitch, e qi, shkurtisht, n shtyp cdhe ne gazetat, mirret vcsht se me ate mendore (memoire) l1ie l'nshtclet e Medhaja. qf permendem, i njohin Italics pnshtimin e Vlones e ~nandatin mbi Shqipnie, c Jngoslavies i njohin ta drejta ekonomike e udhash te hcknrta qe nga Shknmbini e siper. Ne kete kopje mungon pjesa qi flet per kufijt e Jnges, por edhe kete e dijme prej Z. 'l'rumbitch qe u a kendoi ZZ. D. Turtulli c Mehdi Bcj Frasberi. Q,ishtja e Jnges ndahet dyesh: \Icndimi mbi fatin e ~anxhakut te Ujinokastres u lihet ne dore Ltalies e Greqies; fati i ~anxhakut te Korc;es vihet prape ne bisedim.. (Kete mendore Dorgata nnk e ka pase njohun deri ne I<eto ditet e fundit, mbassi ka pase IIIbete e pashtypim). Ne mbledhjen qi mbajten ma pare ne Londer.e pastaj ne Paris kryetal'ete qeverri:vet inglize, fl'11ngee italjane }IeI' te zgjidhun c:(lsh~iene Adriatiknt, nnk e mum'en fare perpasasysh mendo1"cn e 13 Dhelorit, e me~ag Jenar 1920 'lJelqyen nji projekt te pregatitun prej Z. Lloyd George 'qi vcnd~m coptimin e Shqipnies. Kopjen e ketij projekti po c lidhim bashkie mc ket~ ashtn si e kemi marre prej gazcti.\s «Le 'fem!Js ». . Kete projekt JlIgoslavet nnk c kane a:koma pranuem, 1)0 lie pcrgjigjcn' qi kane dhilne; ne pjcsen qi i pedwt Shqilmie.s thone, shkurtisht keta fjaW.: «Ne qofte se nji mbretnie tjeti.\r melT ndonjicope te. Shllilmies, atClwre

4~7

mbajne edhe ata kerkesat e veta, e se nuk kiimlqrn 111eeopen {lcri ne LUI11 tC Drinit po duen edhe mil teperÂť. Kundel' projektit te Lloyd George-it Derg-ata ka dhanl\ ne Konferenee ,dye protestat qi po 1idlll'n me ketp. Me 22 te .Janarit ekspcrti i Dei'gates inglize, ;;. Lipper, \l Uta hllzot Bnm<;it,

D. Turtullit e Mehdi Bej [.'rasherit qi tC bante Dergata shqiptare

nji kerkese tue lypun qi Kor<;ae ~hkodra te mos ngjiteshin me Greqien e JugoslaviCn po te liheshin nen mandatin e ketyne mbretnive. Dergata pyeti per kete ~as1ltje mendimin e rkspertit amerikan, ;;. Harrison, po k.y, vetem nga vetja e tij e pa Ji{lhllll t:ialiin e Ambasadorit, II pergjegj se do t'ishte mire qi Dl\rgata Ie mbahej ni' qen(lrimin e pari', dOllwlhani\ ]i. 1II0S pmnonte asnji lendim Ie lanesiCs se vendi\. Mil vOilEedhe l~ksperti italjen, ;;. Castoldi, i Uta DErgatCs sc edhe Jtalia ishte gadi IE bante disH leshime (renontiations) pi'r t'itim te Shqipnii's qi kEshtn te shterngoje edhe fllinjl e tjere me hequn dore nga kerkcsat e tyue, po Dergata nuk IIlUud te besoji' dl'ri sa te mos kete shiglll'ime tC themeluerne mbi deftirne zyi'lara. Pm lue vijuem ne qendrimin e vjetel', Dergata u hoqi kryetarvet te tl'ii' qeverrivet te mbledhun prape ne Londer telegramin qi po mbylJet ketu ne kopje. Paris, me II Shkllrt 1\1:10. ...... ~Ir () Shkurl

1\)20

Mbledhja Impet nd' orcn a Ih pas dreke nen kryesiell e Imzol BUlIH;it. l~jinden prane ZZ. 'l'urhan Pasha, Dr. Turtulli, Mehdi Bej ]<'rasheri, Midhal Bej Frasheri e L. Gurakuqi. Mungon Z. LeI' Nosi. N' urdhen te dites asht qendrimi qi duhet te mbaje Qeverria e DCrgata kundrejt ngjarjevet te Mbledhjes se Lushnjes e cila vendoi rrezimin e Qeverries se Perkoheshme e te Dergates se saj. .

Tue u. themeluem IlIbi kumtimet e perfaqsuesit ne Rome, Z. Ekrem Bei

Libohoves qi i jep Dergates me letren e tij me 4 ,Shkllrt 1\120 si edhe mbi lajme te tjera, ZZ. Imzot BUlll<;i,Dr. Turtulli, Mehdi Bej Frasheri, L. Unrakuqi e Midhat Bej ]<'rasheri Jane. te rnendimit qi tC marrin me nji here akt per vendimin e Lushnjes ne qone se mbledhja qc e regullsJuue e t' i shtrohen pa tjeter vullnetit te popullit. Ngarkojn lmzot BuJi1<;ine Dr. Turtnllin, te cilet do te shkojne per se shpejti ne Shqipnie, qi t' n a kumtojne vendimin e tyne si kolegvet te pare si edhe mbJedhjes ne qofW se nduhet akoma ne kambe apo Qeverrles se zgjedhun.

48 ...

.,-

~. Turlmn Pasha .1sht 1 mendimit qi te mos mi1:retnji vendim i tille perpara se te dillen mire konditat ne te cilat u M mbledhja e Lushnies; e keto lajme po te mund te na i j~pin sa ma shpejt Imzot Bum~i cDI'. Turtulli. Paris, me I) Shl{m't 1\120. ('1'e nenshkeruem): Turkhan L. Bum\ii Mehdi Frasheri Midhat J<'rasheri Dr. M. Turtulli L. Gurakuqi Tyke i shtrulIlllll vendimevet to II1bledhjes KombHare to Lushjes bash kuhem me vendill1in e bamun prej shmicos so delegatvet sot. Paris, me !) Shkurt 11)20. (I nenshkruem): Let' Nosi \

......

Le "Temps" ÂŁE P1W./E1' lJES OHANlJES

PUISSANCES

::2:2Janvier 1!J20

ALUEES

Voici la traduction du projet Lloyd George revise, tel qu' il a ete remis par M., l:lemenceau, dans I' aprcs-midi du 14 Janvier, il MM. Pachitch, delegues yugo-slaves. (Le texte de ce document est en anglais):

1. - La corpus separatum de Fiume sera un Etat indepentlant sous la garantie de la Societe des nations, avec Ie droit de choisir sa propre representation diplomatique. La ville de Souchak ira a l' Etat serbe-croateslovene. Les ports tout entiers et les chemin de fer qui ont lil leur terminus seront avec toutes les facilites qu' il faut pour leur developpement remis it la Societe des nations il laquelle ils appartiendront. Elle fera tels arreng(~ments qu' elle jugera convenable dans l' interet de ]' Etat serbe-croate-slovene, de la Hongrie et de la 'l'ransylvanie, aussi bien que de la ville ellemime.

2. - L' Etat libre disparaitra et la fronticre sera trace e entre 1'Italie et I' Etat serbe-croate-sloxcne,de manicre. a) A assurer una liaison par route Ie long de la cUte en territoire italien, mais en laissant dans Ie tenitoire de I' Etat serbe-croate~slovcne toute Ie chemin de fer qui, en pmtant de Fiume passe Ie long de la cUte,la frontiere sera tracee entre la cote et Ie chemin de fer.

... 49

b) A assurer la protection de Trieste, y compris line redifieation de la ligne Wilson dans la region Seno-Seecia, e) Pour Ie reste, la f'ronti&re sera trac{'e comme la marque la lig-ne blbu sur la carte ci-jointe, de fac;on i\ laisser dans l' I~tat serbe-croate-slovene des districts purernent yougo-slave, 3, - Zara, dans les !imites de la lUunicipalite, sera un Btat independant sous la garantie de la SoeiCte des Nations, avec' Ie droit de choisir sa propre representation diplomatique, 4. - L' Italie cOllservera Valona commc il est prevu dans Ie traite de Londres !:'t, en outre, elle aura un mandat sur I' Albanie. Les f'rontiercs de I' Albanie septentrionale seront rectif'iees comme il est rnontre sur la earte ci-jointe. Les districts albanais qi viendront ainsi Gtre administres par I' Etat serbe-cmate-slovrne jouiront, cornrne une province auto nome, d' un regim e special sembIable 1\ celui que Ie. traite com'hi ,\ve(' la Republique'l'heeo-Slovaquie. Le frontirre meridionale de I' Albanie sera la ligne proposee par les delegations f'ram;aise et britanique i\ la Commissions des al'l'aires greques Elle laisse Argyroeastro et Coritza 1\ la Grece.

.......

'50

RILINDIA

E LlDHJES

OJ ~ '.

SE PRIZRENDIT

Ne qorli) ::;r- ashl e Yi\rteWse, hI' nji populi ka ~aste te mi;r1haja, lIga Ii\ cilat ti' frymezohet, nuk vues KUne krejt ese, er1he Kur asht Kah ydr-s, rilindd ne nji jete ma te gjaIW se KUlTiL kjo e vertr-tC duhr-t .Ii; jeW clyfish r- yerteli) pih' ~Ka i pijrKet popullit Shqiptar.

Histol'ija, shkruem me loti dhe me gjakull e hrezninave qe

kane ndjek ujana ~jetl'en ne ITjeuhje Ie mija yjetvel, .asht (lishmija 11111 e gjalle: ni~ qofte se popujt tjere, te meuhaj dhe tC vegiel kanij disa ~aste te mCdhaja qe, nder dit 1e veshtira, nuer ore kritike u kane v~'ejle dhe u vyejne per 1.'i frymezue qi~ te qindrojne clhe Ie shpetojne nga rreziku, Populli Shqiptar, shprehje fenomenale gjallnije te pashterreshme, mund te krenohet, pel: ~ka i perket sij shkuemes, ma fort se te tjeret, ma shume se te tjeret: krejt . jeta e Pinjujve W Shqipes asht nji jete ~astesh te medhaja : te medhaja per guxim, fij medhaja per qindresij, Ie mCdhaja per ngadhenjim. Fisi Arbenuer, i frymeznCJ:n nga lumnija e se shkuemes, dijti dhe mundi, kurdohere, edhe nder oret ma te rrezikeshme te JeWs se vet, r a gjeje dhe t' a pershkoje, ne mes te mjegulles ma se clendun, shtegun e vet: ndoq, me krenarine tradisjonare, gjurmet e pashlyeshme te se Parve; Iuftoi burrnisht kundra valesh t' egra qi~ synojshin t' a pe.rpijshin, '1.' a dermojshin, 1.'a ,coptojshin: qindroi me trimni vigani kundra stuhinash te tmershme, Kundra stuhinash qe kaperdijshin, ne rryme te tyne, gjither;ka gjejshin perpara dhe, kur te tjer~ ve, ma te medhaj, ma te fuqi,>hem, ma te forte, u tundej dheu nen kambe e rrezoheshin, njani mbas tjetrit, per te mos ngrite krye ma ]m. rre, Viganat e Shqipes, korrshin fit.ore mbi fitore: pertrijshin prap epopene Iegjendare te Pisit; lumnija e Iashte rihej ne Kohen e re

. * 51

, i

. Kombi perseritte shprehjen f' vet authentike: guxi,m, qindrese, ngadhenjim. Me kiWi fryme heroiwli te pavd~keshem, qe dikton shpirti i Ie vdekunve nder te gjaJle, J{omhi Shqiplar jeloi, herel e vono, kr~'ekeput i p~perkll1eshijm: i lire, gjilMmouij i lire, i lire edh6 niin robni! E, here mhas here, kunlo qe kUllloi zilni i kushtrimit, mrckullija e vjeter u pertri: Dheu arhi\nuer qili, nga shkotal e lij, Vigaj ideshe Se medhaja qe nc!ijrtnen mhi rrcnime, ,mekamben Illbi shkatrrime, mlnwlWn e korri;1l rishlas fari\n e Told's s' one: Lirine c pijrjeti\shmc. i(.,

i(.

I\jo frymij, rreze e pashueshme qi\ n(h'it shtegun e piirjetCshihn Hi hrczavr W rij, heu nji tjeter mrekulli Iii paharrueslllue:, ndel' 'tasle!. velldimlare qe pi\rshkon fati i krejt Kombit, alje ne Prizrendin krcslmik, prej kah shkrepi drita e pare dhe ma e sigurtii e Rilindjes s' one, nji grusht atdhetare, Lajllletare te rij Ii) njij ti\ vertete te vjeter, pleq dhe te rij, qe pajtojshin h~'monine e mendimit me ate te veprimit: sprovimin me dinalllizlllin, matunine me hovin, gjykimin me pasjonin, leshojshin nji thirrje: ate Ie mbledhjes, se njij Kuvendi te Krrnvr per pleqnim. Zani i leshuem kumonte ane m' ane: kapercente, si ne Kuvendin e Lezhes. si ne ate te Vlones dhe si no Kongl'Psill e Lushnjes, fusha e male, Iu, me e thepa, dhe mherrinte. i mire pritun, dere ne dere: .si sihariq komhetar. KrrneL Bllrra pushke e Burra mendjeje, n' at thirrje, shifshin shenjin e zakonshem te tradiWs sc Fisit: ardhjen e ~astrve vendimtarr pl'r SlHlipni e, per ki'!, nevojen e bashkimit pijr vendime. Ata, ne <;do krahine, piqeshill. bisedojshin. e vendoseshin : thirrja pranohej e, atehere, kush me kale e kush me kambe, kush me shake e kush pa shoki\ porte tane te veshun dhe tr ngjeslu11I per bukuri. ngitshin kah eaku i Knvrndit. Ishin, keta Vigalla Ie mhledhun ne Kuvend, shprehja' mijavje<;are e burrnise shqiptare: kur flltshin, shfaqeshin, nder fjale dhe ndi'r gjeste, ndiesinat e kethjellta (Ie u diktonte zemra e Iyur

. 52 .

e d1irte, pa hi]e dhe pa drerlhi. ashtu si linden dhe 11 rriten: gjithmoile nderues te se drejtes uhe te se mii'es, krenare Ie paperkuIeshem, nder strofuj te Shqlpeve: ashtu si' n mesuen, nder perpjekje rIhe nder mjerime, nder ndeshje rIhe nder luftime, prej Ie Parve; me frym~n heroike legjenuare te Fisit Arhenuer. Burrl1 Ie rIerguem nga populJi, Ie vendosun l11e mendlle rIhe m' 11 1111111due vetem per populI e per vend, at-a, me fisl1ikine tradisjonare Ii' Malevet t' ona, kishin renrI ne kete mbledhje pa programe te paragrafueme, pa plane te paracaktueme, per vet; alij qe te punojshin. ne harmoni te perkryeme noermjet lyne, me Ie gjitha fuqinal qe rridheshin nga l1uklorizimi i njij perfaqesimi Iwr Ie mnrIi.'sishi'm f aspimlave Ie kmhinav<, Ie n(h'~'shll1e. njij qi'llimi Iii \'etC])l: pi.'r t'i shhhye vu]Jnetit fii popll11it. *** E, vu11nefi i popu11il, kesi shtegll, ma forI se ~do heri.. tjcWI'. ishte i qarte, pel' te gjithe: sigurimi i bashkimit te se gjitha Visvet te perfaqesueme ne KuvenrI, me nanen e perbashket: me Nanen Shqipni, ne !tuo menyre, ne «;rIopikepamje, ne «;dolame: per «;iloperpjekje, pel' «;domundim, per r,;dorrezik; per te mire dhe per te keq: pijr~hjerim dhe per gezim: ashlu si bij Ie njij nane te vetme: te Nanes s' oni\ Ie pi\rl?ashkiH: Ie Nanes Shqipni, qe jemi ]e e rritun, qe kemi dashun dhe deshirue, qe kemi andrrue rIhe invokue, ne «;do (;asl: edhe kur kemi ndodhun ndermjet jeles e vdekes, nder dit te zeza . dhe te hardha: pOl' 111afort Ie zeza, qe kane errun qenjen t' one, jeten t' one, pse padrejlesija, nji padrejelsi tri here gjalisore, na kishte nda, na kishlli ]al'glle, na kishte shkeputun nga gjini i saj, tue na denne nen nj i fat fij koheshem: na kishle.bame Ie huej ne vend in f one! Nji fat.alit.et.historik, aj fata1it(}t qe shpartallon. edhe fuqine ma gjaksore te njij tiran i Ie kujtuem Ie parrezueshem, na bani, mbas nji vdjerjeje te gjate, t' a gjejme prap nanen t' one. Na, para madheuise se saj Ie pandryshueslune: pse nane Viganash -si Leka, Pirro e Kaslrijota; pse Nane prodhuese' ~;astesh tr medhaja

si Besa e Lezhes, e Prizl'endil, I' Vloni)s dhe e Lushnjes; pse Nane epopenash se perjetesueme ne h istorine njerzol'e si qindresa kundra valve rromake, asjatikI' dl\(' slavp: na, para kesaj Nane . Ie pashoqe ne hole p~r Law1i, per Lumni e pel' Name, pergjunjeni, nderueshem. hIP derdhe lot gezimi rIhe hek~jme, uji mij heri\; Oren fatlume qe nil, hashkoi prap me Nanell t' one te vdjen111: me Nanen Shqipni P, gjithenji te pergjujuil para saja, apim Besi\n, te medhaj e Ie vegiN, hurra e gra, djehn e vasha, tue ha Be mhi Flamnrin e Kombit, mbi pshtnat e Martinwe, mbi gjakun hujal' W Ilerojve, se nuk do te ndahemi ma kune prej gjinit. ti~ saja: bptohellli, poh, se fry tin e njij fatalitpti historik do t" a kelhejml', mf' ~do ~mim, ni) nji lidhje qi\ nul, do li\ \IIi111dett' a shkati'rroji~ asgjil ne bote: as dhuna as dl'pdhija, as forea as dhelpnija: ni) nj i re;tlitet te perjeteshem ! Lidl~ja e riVendosun ndermjPt vellazihlve li\ vujeruu uuk do ti\ kepulet ma, pse na, vetedijti\s Ie billdun Ii\ sl\ drejlaV(~1 r oni' kemi marre. qysh prej diles se hashkimil, nji vendim ti\ madh: do te shkrihemi1 po l' a Iype nevoja. \\Ie rob e I'ohi. me hij c mp hija, me plang e me shti\pija; me gja e me pase, me 1c madh e me H\ vogel, per t. a mprue, per t' a pi\rjetesue. Ne kiH vendim, shprehje e njizashmc e vullnelit Ie popullit, jemi Ie detyruem 1e gjithe: burra e g-ra, djelm e vasha. tC rij dhe II' reja, prej Tregut Ie Ri (Ieri ne Struge, prej Dih!'e deri Ile ShImp. Ne qof!e se neSCI',kur 1e mhlidhel Kuvendi botnue!' i paqes se I'{),do Ie guxoj~ kush me na imponue padrejlesina te reia: nji gjymtim si aj j,KOllferences se Amhasadorve, na, prej njij skaje ne tjetl'en, do 1e ~ohemi te tane ne kamhi': si nji njeri i vetem, pel' te krye, pike pel' pike, det~Timin l' one: do 11' krijojme, me nerrasa 1e gjoksevel I' ona, nji mure ~e]jkll, nji gardh te. hekurt, ku do fa epptoje kaptinen ÂŤtdo perpjekje e re imperialiste, prej kah do qe te vije ajo: qoft.e nga klikat ushtarake te Belgradit, q6!lo nga Kaneelarinllt e FUfiivet te Merlhaja. Nuk do I'i shtrohemi asnjij padrejtesije. ..

***

Nga kjo hindje. nga ky yullnf't

i pan(h'.,'shues1lem. shpi~l'lhej.

:~:

nder mendje dhe nder zemra te te gjitheve, vendimi perfundimtar : bashkimi i te tanve rreth ketyne idealeve qe nuk duhet te harrohet, para se te shpaIlen, para ::;ete vehen mbi karte, ishin rranjosun th':JIle,shume thelle, ncter shpirtna te krejt popullit e, vendimet e marrUlla prej Kuvendit, nuk bane tjeter ve~ se Ie kethejne ne norma, ne ligje l' epert, vullnetin e perbashket: vendimtarine e te (ana popullsivete kethyemene tane::;inee Dhp.ul. Arbenuer, . per tC ltlOSu shkevutun ma kurre nga gjini i Nanes s' one: i Nanes se perbashket Shqipni. Ky bashkilll, qe kaperthen ne rreth te vet te tane Shqiptaret, prej Plaves dhe Gu::;isematUre deri Bder skajat ma te largtat e Kosoves se Juges, tue i detyrue Ie tane, prej 11111. tC madhit deri ue ma te voglin me gjitheshka kane: me gja e pa::;e,me fuqi dhe energji, .lllorale dhe landore, ne uji perpjekje jete ase vdekjeje, ky bashkim, po thomi, perban, per te tane, realitetin ma te ngushellueshem qe mund Ie linde nga nji lidhje kaq detyruese: nji blok te pashkaH\rrueshem, prej te cilit ka liBd, qy::;htashti, mproja ma e fuqishme qe ka mund te dale, deri sol, nga yullneti i lIjij populli vetedijtes te detyravet ma l' epra te misjonit te tij: nji gardh i pakapercyeshem burrash, t' armatosun deri nder dhambe, ban rojen e mprojen e gjithe vijes se kufij.ve te rij te Shqipnise. Kete vi, qe nuk perbanende, per r,;ka i perket anes se j\lges se KosoYeS,tanesine ethnike, e mprojne, <ryshtashti, mija gjokse te popullit authentik shqiplar: katundare dhe malesores, sogje te 1'11.thyeshme te megjeve te shejta te Truelli te Shqipeye. Keshtu leu dhe u mekambe, nder dit e Kuvendit te Prizrendit; realiteti i ri i historise shqiptare: levizja e madhe e popullit, shperthye nga vete yullneti i popullit, mbeshtetun krejt mbi fuqine e popullit, per te sigurue, per te garantue, per te perjetesue nder shekuj, idealin e te gjithe shqiptarve te mire: Shqipni.

ne 'ranesorc.

*** Ky realilet i ndriteshem, me te cilin duhet l' i hajne, tash e

* 55

mbrapa, hesapet e tytle tij gjithe ata (]e, ne nj i lllenyre ase He lIji tjeter, do te kene te bajne me Shqipni e me Shqiptare, mhylle nji faqe vuejljesh, mjerimesh dhe per~arjesh 1Ii) histori Ii) Kombit Shqiptar dhe hap uji Ijeti'r: at!' Iii rilHlerlimil Ie njisisi\ s'onc kombetare. Kesaj nderlllarrjeje, qe asht IIjiheri, polilike tlhe IIshtarake,' 'do l' i atribuohen, pa d,vshi111,synim~ dhe qelIi Ille qe, ni) fe vertete, nuk ka. Kelo dyshime lllund Ie vijni), ma pare e ma dale, nga fqijt. Prandej, asht miri) qe, (]ysh tash, I'a qarojme, ketu, edhe nji pike Ie randesishme: ate Ie q indrimi I Ii) ki'saj H\vir.jeje kundrejt fqijve I'oue. Kuvendi i Pri7.J'endit, pi'r ve\i shprehjes se vullnetit Ie popullit, kv. dhani\, pi'r <,ikai pi)rkol Tqijve Ie Shqipnise, proven e nji pjekunije polilikp (]e. knshdo qe ka pas ras!) t'afroje, nder ato dit, personali tetet ma Ii) shqueme Ie kesaj rnuJedhjeje, nuk mund Ie mos keIe muetun thellesisht i impresionuem. Por Ie t' u a lame, ma mire, tJalen fakteve: Ie tane delegatet e, pm, neper goje Ie tyne, krejt popullil, Iheksuen, nder tJalime qe muajlen, qindrimin miq.esuer kundrejt fqijve: na kemi, thane ata, kundrejt fqijve t' one, yetem nji kerkim: Ie na njifen te drejtat t'ona, W drejtat t' ona te verteta, elhnike, Njoftja e ketyne te drejlave, qe nuk mundet t' i mohoje as. nji kriler dretesije te vertete, qofte, aj kriter,' edhe nga ma fillestaret, pse Kosova, prej Pazarit Ie Ri deri ne Shkup, ashl e banueme prej njij popullsije autoktonc nandedhele e nande per qind shqiplare, do I' i ape fund, nji heree pergjilhmone, ~do grindjeje ndermjet nesh dhe fqijye t' one. Asht ma se e sigurte, pm, se njoftja e ketyne te drejtave, do t' i sjelli marredhanjel e popullit shqiptar me popujt f(lij ne nj.i faze qe lllund t' a quejme, qysh lashti, krejt te perzemerl, faze e eila, mhrapa, do Ie shkoje, e ngusheIluem nga njedhja e provavc Ie njipernjislllnC, drejte nji zhvillimi gjithenji ma te mire: afrimi do te lldjeke afrillill. pajtimi pajtimin dhe, lek e mbramja, Shqipnija, e rimekambun ndih' te drejta Ie veta, do te mundel, pa asnji llglfrrim, Ie lllarre pjese ne nji trajte bashkejetese ma te ngnshte me fqijt e vel: ne nji bas4kim federatiy te Shteteve te Ballkanit uash-

f~~;

kim ne to cilin Shqipnija do t' ishte nji' element qe do Ie ndihmoute, me te tana energjinat e saja, per t' a ~ne, ate bashkejetese, ne nji shkalle g.jith~nji ma te nalte njipernjisije: n' ate qe na, qysh tash, lIlund t' a parashikojme, me gjithe rrethanat nder te cilat jetojme: vellazenije ,Ie vel'teHL Popujt fqij, qe Jane shkr! e nemie per lakmina megalomane imperjalisle, t' imponneme llga Mhreten Ie pandergjegjeshem dhe llga drejtuesa, politikaj dhe nshlarake, Ie verhuem lIga andrra Ie parealizueshme: popu:)t I'qi (fe, Ie prime prej hydrash njerzore t' eteshme per gjak te pafajshem, Jane hedhun nder avenlnra shume te pergjakeshme, ku k11lane ko('kat pjesa l11ae mira dhe ma e Shelldoshta e djehnenise se tyne, dnhet fa ndjejne,t'a ndegjojne dhe t'a kuptojne, lie gjilhij sinqeriletin e saja, lhirrjen qe, neper mjel te per1'allesuesa\'et Ie tij, n drejton populli shqiptar, deshirues, edhe aj, si ata, i njij hashkimi Ie llat.yrshem me vellaznit e vet, prej te cilve i udau padrejtesija kriminale e diplomaeise hipokrite; d8Bhirues, edhe a';, si I)Opujt serb, malazias rlhe grek i nji rivendosjeje te se d.rejtavet te veta tanesore, per te mund t' i kushtohet, ne paqe dhe ne (Ietesl, njij 'jete rindertimi, zhvillimi dhe perparimi) qe te 1'itoje kohen e gjale dhe Ie veshtirc te hUlllbun vetem tue luftue per t' i dale zot tokes se vet, nderit te vet dhe t[enjes se vet. Populli Shqiptar, ~ frYlllezuemnga keto parimepaqesorebashkejetese nderkolllbetare, pershendet, me gezim te thelle, te gjitha levizjet anti-imperjaliste qe kane fillue te lulezojne dhe te perparojne nder Shtete 1'qij dhe she1', ne bovin e tyne, shejat konkretc te nji zgjimi real te popujve 1'qij nga andlTa shkaterrimtare e imperjalizmit t' imponuem prej ushtarakesh dhe dinastinash gjaksore, zgjim i cHi nuk mund Ie na shpjere, neve popujvebalkanas, ve~ se rJ.rejtenjij caku te deshirup.m prej shekujsh: kah kethimi i Sinisise s' one, prej njij dheu klasik gjakderdhjeje, ne nji zone paqe';: simi te njipernjishem, ku do te ndritte, ma ne fund, drita e bardhe e realitetit ndertimtar: ajo e kuptimit dhe e nderimit Ie nji pernjishem. * 57,-

Keslttu foli, ne Kuvendill e dyte te Pl'izrendit, Kosova, Stl'uga dhe Dibra. Ky asht zani i Shqipnise S6 Re. Zani i Kosoves, i (Hirle, i sinqerte, i frymezuem vetem llga ndiesinal ma t~ natyrshme Ie Itdo populli veledijles te misiollit te vet' kombetar: vellazenim, bashkim dhe perparim, gjene, alldej dhe kendej kuf'ijve l' one te tashem, jehin e vet te natyshem: kuptim, pohim dhe aderim detyrues. MAZA'R

.....

5.8" ...

SOPOTI

AH,

KY ALKOHOLI

L..

tNOVELEI

Shtep~ja.,f' thjeshil! dhe e vogll!; si l}(flleSae nj/j punt01'i. Nl!pllr nji rl'ugini; te ngushie kalohej n' odi!n e zjl/l''Iflit, nji skutif sa grima. Mont/ej arlit e lmki;s, edhf', ngjitlln me te, oda e f'j/itj/is. Sit 7)i;1'tash, nilI.' ishil' !/j17.. por shihej se dikul' do t' ifJldi qelll! nji shil!pl gldi zotn!sh. Edhe nif mjedis s' Ilsaj vOl'!n~je e mbi!,~lttje11imi'Ii tash atil mbl'enill~ rnltrl'tnojte, pra]7 .~e pmp lIIu11l1te daheshill ,qjul'mift e /litret ma tl! IIIIIIPqi kishin pl'endlle. Nill!l' ato mure ende kisltte disilkll pro/1I1))i S'lISllj ilaslmnije sit ltel'i!shme; e eila 11l11l1d tif hetohe.j at,lf kPtIl, nj!/Rhtll si Ifet s!lnin

1111'.1f

e Irwg pjesa e qieUit te kthwllift ndl!rl!ljet rh'et te' zeza, .

1if fome per ndollji fas '/bga stllhija e motit. Vjerrun ne mllr shihpshin gjithiJnji pikt1l1'a e figul'e 1l1'tistike, dikur' te I'eja e ti! reshnna me nji buku1'I pranver01'e, f(es!ttll edhe orend!t, pa,k si tp' vjetl'neme e l1jimend} por njl aite do t' i.~hln f/one te vlIl(11m ilhe elegante. Rl'eth ?'a/lit tif libmvet, 'Ii taslt i kishte mbull1e plultni, dlte jJl'ane votrifs, ishin njimije ~ikrrija, te reMlIeme. se e eila me shije e hil', sikw' llin t' i l'endojp' !ll'nejll. kujdestare evel'tl> .~lttepijake; e eila lne at(t gisMa te shpejte t1,~Me zoja niJ il.lfminuta me i nr1rrllPf(Jt.ljree me 1it1tif 11111.'111' nji

k1l1'l'fljr1sPlIrI,

Sa p(J1' ketif shtifpin tonl;, 17sltt nji Itistorf e"jetrlf pI/nIt e sa}. STji stuM I'renillllfal'e ka kall1e mbi te, i'lw slttllPIII pl;1' dhrJ lllipt e k1~jtil!levf't tl; ditvet m.a tl;' lume, Ate mhrame e zoja e slitepis .~hkbjte e vijte dishka si t1'llzues!tem tile mrlitlln punPt e mjesdites. U ndal Sll. ,lfrima me kl!q,ljre nji kusi, 'Ii ishte tne zil' ne zjal'lII, NiJ fP't,lfl'e,me e }Iff, tit dukej si lI,to Zojat e Dhimltl;shme Ifi na Iani'" ne pNjlll1'e artistof P sllek-lltlit X!II. lIjpshtll I' zrertlll11/1 I' e mba.J"llet, gjUhl;nji IIUI.- i (lsltf z1/11nku1t k/'l~jt IIjll jlltshi,jll e dikllresl/'t/ll'. Sa. pe)' tjetri;, 11'/1(.'kisltfl' sldm sjhir~/w ne t11: ft'lokn, lif /1dl'l>jtl;e si /1!/I'Pl/11n,slit P kaZtjJl't, tlf .~toti$1111p t'if ,~!iteITlln p/'ej vajit.. pi/lte 1.'l'Pjt ,~Ml1tii. '{fI'l',j 'l'III'jtjPslt e si; 1'(trJll'sh, i r1g!t't .zltdllkun (t,jo zhdifI'Vjl'1lti!sija I' I'i/lis, Diim I' ajO t1sld Iflme e .'!(fjedll'1/rJaml' shl'nj, ruleI' shOIfr:, e 'da.~!ttlln

e ndel'lIeme, zoJe shte'pi;jel e l'ilrMi;; sad pOI' (~jo mlmhet a .'I't' isltte nji shel'htol'e, lif cilifn .'I'13sldkjon kush me .'1;1;,I' qi l'rin lue It dl'idhl! pam zolnis .'Ie vel, .'Ii (a,jtol'i pam g.i.yqtMit. Nji zhet i pmJleri! e gjithknnd

asM ajo sad pi;I' s;fj II" lij, .'Ii nji ,qrlle e Ip,~hueme, Ji} tash I'rezikja /isM lue (~ pl'illln ti; shoqin, i cili, ((sh( e si(jurlif, do I'i l'Ui; np sMI']); i dejlln, .'Ii pill' nate', fiJ f~/Jd1l rl'til 1111'1Jeti; XI;' qoltl' .'Ie sante i lat {(rdhllit kolw, lif J/wrril (IIJ/d lJl/JIa JI'ml' lJifr " iliillnuolli;, .'I' ka gJll !... Zol i QiI'lIrl'f, ('am 1'1'(' ford;, l' a kr.IjI'J rlllli;ndl'.'leu tarule!" S' 'cono?l, edhe n,jirnenrl dik11,~h ,uliehet till' II ?lilPlil pel' shl(alli;sh.., Po, a,i velif, .'I' ka kush me qe1li; tjeler, Bdhp {(Io dUift 13para, kill' isMI' Ijenif martue, njas!ltu 1'1'/,jte lup 13p1"ite .'Ie kur po klhehet pl'l(j punel, 1111' ti; jIal'en, fa ndiemen, e nji(te ne t'ecun; edhe, shpnil e'veri;, /'I'ap zdr,lJpte

(~ i delte pam q.l/shl! posJde, Me buze nil gaz

I' pi"l's!lfl1ill'tete, "Mbl'amja e 1IIil'i"I A 'tIll/jte, II II loilhe? Kll i gjPjle ato li'a,ze aq til blllrl'lt Ilhl' me1I.ljre aq te1'llJekse e plol umbels/III, pill' 11113 e jlritan II' shoqin! Nji iJ.i/l1df,

qi perilorin vetilm gl'dt e lli'jesMa lif pop IIllit ,

zojat

I' tii I'ilifn J/uk I' ilijnil

1.'111'1'

e 1'anda l' {(rislok1'/f('is !

Bilhe 80d ajo I' IIjer alp' hap, pOI'S(! 1m /'/1 kamlll'lI nii rrllflil1p'; 11/)/' nul.' 11len 1'endit, prel, As s'i bjPII ti; presi shll/ll. Sa ndo/'((, , krejt i a. Ira bell1l11 l1alt eil hp i ka rdm deJ'i;.~, 1 a ('ilt'!; 13 /,1'(', sa

mil sh!'f a .'

11/1' tIll/IIi;

ilishka,

1/1'1'1'0.;: I' .'Ii i tl'llmJws1/1l

i II ball;

If(wke?

-A

.'1'110

Rdhe, JIll IjetJ'i'., trimi VOjti (ill P n' oili! /if bllkes, Hoq kapplen (' 13vllni l1i} ('end Ii' /'('1; usMtt eilhe pall ton e k/lndm/, qi }lrej balfe! rijshin po tI/1 kill', JIrtnilej, gjilMnji n{Jl~rth.IjI' /'Plullat, prl I' tllflne nji lJalif as m ire as k 1f{, II /II lIil so Irif, - ..,Tepi;)' I' ,l'ehflX kjo /IIinestrii! SJiqh1l1 herii tP' !tam Ih(lnp'... ...

- 'l'i, a po /l/erl' resht .~hklt po Iii 1111)111.' -Po, Njekaf{ e .'1'1'paN /l/a Ii' iljolii hi81'tllt IJ 1.1j1l1'1'.}Jifl' 1Iji ('OPp' lieril k/l),l'njel1i g'('i/i ilOjif, I'rill'j IIji shkok, IIji shkok ('/o/'etdo Ifi te Iltl'hl'j I/f'.~h-' timi, , .

Graejo, II fue e dllel IIi; kll;:!ii//,i;,,IljitIl1Iji jJ(I' fj(/.li'~ e !/litaerne me

{)(trtun taslt1l/./l $hkado

t'i perptaste ndel' .'1;1;(Ii, 1I:il')'i i 1'131i cili lash- e ka -telweji!, 1 as/It mi!slfPln IJes!ti Inn pel' dill! e pifr d'iti'~ edhe zelll m i I(sld M pleh, ()uditPt reli!' me I'l'ti, .'Ii kit ,mllndnJl. dilifu paru me i shpiit uem {If ris

60 I<

sit tij, kllr,/JU/'r1'ii mendesh }lrpj pijPl, tile sjellP' 1nf' i rtfm ne shqellll, kishte VOjte e th,1fe fitndin e 1'Oftit te [letkavet! Al'dhA' sllpil'ti rI]edale [lrej des[l1'imit, Idslde [litse thanii: E !w deri kill' 1nlt kesi sOji roo,Kw' do t'i iepet fmid kftij nW1't,1frizimi?oo.kesaj j('t(' si moskushi qi jall1 tue M ?.., At/me sante?.., nesi;r?.., Si te jet shkrue! Xt/iJrkalf ajo ka pdl ('inin e rIIi,~hil, etlh(' i ka 1'/1te SllOlfil /liirll/I/'a, ] f'ili, si t'isMe niJ <ja,rlll,k1'.IJIfZ'/II'1II kmhiff IliJrlllhi tr,ljezp, till! fishkllllill'. 'lite !JisMtt liJ rlllI'I;:~sh/.'Oll till' rmllllJl llliInl',

kohpft (' 11jij kallfle,

1.'01, '/'1'(' sa

1111'

- Kdhe ,~OIIIm/shkeni ?," - Nj!ls!ttll 111'11bti se miJ thap /Jade!

Po, pOl' s'tii

kalll

lhl/.1lp' IIIIIsh 1."'11I 1011('t!

.raniJ 'vi('it ! - Jane lopet! - Vne }1m, til Imj hrf, se mislttal'il - LI'ni rjlllp't, Jlo tp' th01111 ...

i kalll llilli! 'lJ/IIshkifni d('W

- A i lae fja/ift, !lpol'l.., N' atp ir/lml1n 1mn b1'l/fniJ lra1llbii" etlh~ tile 11, ('ue f'. mln'!' 'IIII' veli sofrabezin e !Jotld I! ('in/jat, lJi Imllen {;()Jlee !JrimiJ, Kall!11 n' orlen tjl'tl'l', fljithiinji t1U3 twitlflue e t'lle trlle plot (fojiJn, Ajo nrlilrklllJ tue I' prifljue me te rlridlwn lil :,emri!s, e nrlien ka/ir'f , ('WJ nji kaslu,tiJ.., 1/Jandpj nji tjetriJoo"I1wnrlej pmp nji tj('trii.., Stl'lIki; kiJrcllnlt niJn nji ska), miJ/l11I1!f'iJt;1fl'iJn//1.1'shplakiff I' rllIPI'ret, f Ilnd ujO rrin tile jlritlln, si kl/. jlritn n sa. I' sa. hed;, II/dl1 si pamerI' Stllk!, Sjilled;, heshtim i plote, Jlanrlej, sllpejt pel: ,~hjJejt, tri tp'shtiellll' 1'e1'01-verit,.., Ii ifl mbas ndil'hen sl'ntrB I' Oi'ilnrli till' II 1'1':xlle niJ toke, I'dlw 1111'to, nji ,~i tmjl i rant/il, Iii pllf.1lrloset tile (.~/II/. P t'/ll' rektill', ~

,..,'i.lll'rlllkl!!, Zoti Doktor, 111I1I1f,I' tij! Jill i a lidMe kr,lJpt I' Mill nil flja./.',

- i Ilw('I)'mjeklll,

/JrJiJrsa

- Tl'i Jilllmbl' i 1.'1/.pel' niJn 1'rasMiJ ft' kr,5s; as!tti i asM th.IJR b,t hluzhiJ, SIIiIIII 1111'lha,niJ, erlii/! trf are, Sf'S' kit ilia jPtiJ. Njek.'1 "II.sM i treti Ifi sari ku I'I'tI I'd in , Te' IUllliff Ita" Sit lIIbariJ i kemi pllnet! Ndiir.5a uniJ i 11 /i1Il/lt ngjltt me qiri, }IiiI' /' i 1/ pdm' /'tltzillt .(ift.lJ, 1'/3n, Doktori m'a /fl/pi doriIl1 d/)IJ~n' bani;

- RlIejll I' m.os i It afro fort; k,1f 1f,lJqari/nil {lIntl I' lIiJ maje as/It krejt I/lkOho!: ml/nd tiJ marri zjl/I'III!

l1iipifr odi; ljell';>, l' Jidsh air (al:?p.zi;,e cilt/. f'd hf) Jlak do Ip rnbeltf'l:ejp., I:~hte sl1'1lki; UP nji ,~kIlIP, kl'.1/el IIP'1' riM, vn1'dh s; {;dm, me' 1m ht', Sf) f1.s/d reli; trllllOJ}fI (J desp1';m;1 1 Pi;1' fiN o1'fJ)'{J}}I,sli' 11PI' !ljfllf' (1; ; a kis/d(J Iml ,~hpirt;JI ?Ii; I:IJI; If; l' k'ishte }}IaJ't,IJI';.Wf)dhe; a k;slde /u'!}}Ia!is/lJl jl'ti;n,' !Uti;l'm d.1J li"}}I;j elljome~ rI/el-}}Ip! (' .~hllemi; II" 11;jflIIPI';I, ;shill !II(' i /H!.(!fI!' shrejl liljl'! (' /'es;! ti! babes.., E, rnlmss; e Ji,'eka 7IP I'f'JI Ii; krohil, ajo 11 suel! (' lIIi; sh;t.jo; me ((,/fl d,lJ 4/ lp 11'f'IIII1.., f)olf}', edhl' llle kalllf'

Shk//. don

}}If' nUl/if" kmwm.'

Pel' ale jiwp 11111'1';1... /}('JI'fllI~111;.21/('1',.. JIi;/'fI!P sh!flsi;... ujO !JO /fajlt'I.., p, ER. (I)

(I) Keshtu, me kpti' It; siglt;, po e uenshkruejm ki'ti\ e nji yarg noyolash mhas k"saj, punue shqip mhas slikrimtarit te p"rmendun. franr.es Pierre l' R1'IlIite (Edmund Loutil): p, Rrola .

PREJ LETERSis

BOTNORE:

DREIZEHNllNDEN F. W. WEBER

IX. NEPER PYLLE

Me knjdes kaprolli i ruhet 'l'hundrcs s' vrashW' s' harushes n' pritC ; Kah miees s' eger s' i a ka besen, Kryet to kroni e ule topit.e. ,Viiimire, Elmar, shterngoe rrypin, N' t' ,tsht mbushe mendja n' pylle me daUS: . Hije t' zeza e mil i Zl nieri Kudo shpatit Hlund t' jen ndale. PylIe e egel'! Dielli i lodhun Pshtctet tash m' sltkambij te zbluem, Rreth kUl1lonzave ll1il f llIbrame Drite e rreze tue i lshuem. Shum pshtjellimi noper maje, Forta fryme n' gjeth forcue v;jeshte; M' flutriiJ1 t' shkul'tc vefi pllumbi i egel' Rrshet n' pel' hale e n' p\Jr dege breshte. Si qukatc pikthi nder dege! Brrelku n'IJlTaka garre e gilrrc: J'landej t' fshame l' gjata e t' randa, Time rrym~ malet janc tue mane; Per rreth sanzes, pel' rreth tmlUzcS' Bleta e eger tue zukate; Ndihet zani i gje/.'~esi; 1'rap heshtim, mil. gja sf hukcbre~.-.

*, 5tJ'

;r~~->,~ '~:};~~

Jlii mire, djalC, shterng'oje l'1'ypin! Kadale hecle e si n' per skuta, Ku Ye~ rntlJ shklet kamba e nieri!, Ku vec; ndeshe n' kaproj e suta. Time per gjurme i u 'VCIgj,IS s' eger, A pOl' duel ndoi shpend t' a rrxoje '? '!'e i vend shejt' ai na ,Isht drejtuc, Mkatesh lire, m' hyini t' pajtoje. Drite si n' t' blcre! Shi kah mjedisi I bumb' Himes lisi po nite : N'der vigiij, n' at mbrelnf lisash, J<f<1 vigani ky po i' te. Gjiine, madllllueshelll, si nji tempull, N' trajW s' njij kupes degCt i ka zgjate: Shf'jtoue vjetesh, kUIT dueresh dhunuese Nuk kje prekl\ as m' heshte, as m'shpale. ~i l' ParCt Ihojshill, si besojshill, Ishle gja hyjnish ve~\1e; 'rrup e dege Ivil'.shin prej klyne, Kto mje m' maje tue slmngIlue,

'-,

Hudhet lash, pa arme, Elmari; Lidhee pambuku nde, duere Mri : Kush nierl'.sh don t' kqyrc kah pel'pjcla, VuIlndetisht robit i gjan,

. ?lte krye ulte, ai tash po ndodhej X' ndore l' Zolil, n' vend I' heshtimit : Ndrje nder I' huej, a' fori m'>u idhi1uye, 1\ah s' t' i erdha a<] mire sherbimit '? Mnijac jote Ill' krizme !' gjethit l'n e ndicj kah fill m' kercnohet ;

N' Jane l' lI~Ul toke; qi mue m'mnijnc,

Hyjni, dhimbe, per kc po u shtrohet!

1\' troti larg, neper imshtaje, Jushe prej kanges se zogut, fmija, 1 bmtel, pOl'jo gjate, nana, PCl'gjakekambesh si t' kthejc te shpija.

64 *

~'kthc\'a n' shpi krejt pcnrllle ll'zcmcr, MllUd t' m' idhnohesh, HS', pa m' mill ; :-;i ujet shcjt [1sht raJa e ]odye, l~aj' n t' pcnduemit ]im unji. 'l'i, po Ai yetC, qi fort kerkova, '1'i, i amshuemi, (li kurr s' plake, (Ji, atje nalt, e drejton dieIIin g \iilC m' toke <.;doshteg nafake;

'1'i, qi atjc, Illbi majc frS'n, Mer krcjt kshtn mne tue m' ndcje, M' p~shperite sa rrojme, qi nn ll(]icj, 'I" i kuptoj pOI'S' jam i dcje. .Il' Vouani, je Donari? gmua, qi s' thone gji1 mbi dlI{', '1'i je '1'i, Ti je. i pal1jol1'ni, Ti je nji e Ujiths-hka ,F'. Ku m'ndien Ti e pylla e shpeshte, Mbi ket vcnd, 'qi 11shtshugurue, Po t' vt- para nji fli t' paster: Shka ]ak,1I10j<.;'muj me dishruc! (;jitll nafaket, dislliret t' gjitha, lJi m' t'huejn t~c, al\, sa dresllta, Dhe po n'vend kto me shkue t'mrrijshin, Po t' i fali: Pagje Ye~ deshta. Hyj i em, due t' u biej. mohit! Ndiej! kambC nieri n' per gjetllishte, 1\ri7.'m e forte e e fsMme e rande, Fishkullim, si i gjarpnit t' ishte. ?IIbet si i ngrim glmari e n' zemcr Heshta i ngu]ej; at gjuhe shllige Shpejt c :mer e n' per imshtaje Tun, si ujk, I'll, pa grime frige. Turri i shpejtC me ShUIll dobi! Tash! - se mire i a njiti ~'qafe : Lajmhir Mbreti, gjakes tinzar, 'l'i ~ ~ Nji Frankesh, qi iisht per t' u l'l'afC!

N' lulle, per 'h;\ll, kur Habi e mojo, 1\1'heshtC e m'shpatC, dikur u grislie, More c u struke, shprrallcs i ligshtC, PCI' mbas zyres, qi tl kishc. Kje nafake: i reekamallit Ujaku armet i zhjeu, s' i zbardhi: IIik: rrogtari n' fyt t' xilfte frymen: Hik: mbarosh kund m' ndo' i h(\ gardhi! 1\los u dridh cmos, m' Mn t' qeshcm : M,I guxim: kqyr, jam kah l' ruhem 8i prej njanit me mortaje, Burre i ligshte, per ty gift s' duhcrn ! ::rgjete t'mbrapshtC, qi .t'mund e blejshcsh \

Per me kryc nji dMne kso dore, Sa t' i siellshe aq marl'e vcd.it E shpis s' ate gjiUl ket kore 1 Nuk po flet ~ - ~Ie dy sS' t' lretull H.rin qyqani, Impe n' at dM; Harku ril prej duerve l' tlja, Ujaku i hiku e n' ftyre u zb('.

Tue bclbwe, t;ile guje: ()rrl, I." Arsye 1'lypsha m' fluke e m' Il~Te, :It' qafC c m' duel', more krentir!

8,trl l' it pat;a, 0 i panndyre. -

1\6 Idlmue lajmtar' n e 1\1bretit, Ktu, ku Franku d.o l' sundjC, M' ndcshkim Mbreli IS' do l' sose!. Hyjt i a lat;a, ai I'm' gjikoje ! ~I' n hiq sysh! - I'; Franku rrshili N' per ka(;uba, idhW tue true, Ellhe btima c miees s' cger Prc' 'i land~s s' afermc u ndigjuc. EPRI

KUNDRIME I - Bofa

poef;ke

Xahn 1.'raRlti;rii'sltt pa (l~.shim vjerslti.tor i madh : botn c lij poc-

('Rht

Zoti, Natyrn, Njerzimi, AI-

dhcu. Ay bcson ne Pcrendine dhe ne pranishllllJnin' c tij ne rruzullimin dhe nl\ doren c saj hyjnore ni\ histori; ka nji' hcsim ti\ patundur ne zotsiue njcrzorc <[1;te ngjitct (lcri ne qe11imctme lC larta te pl'rparimit dhc te qytetrimit. POI' qe njeriu te perpnrojl\ duhet te kete rije AMhe c cluhct t' a. doje, cluhet, te kcte nje KiuhC dhe duhet t' a lavroji', duhet tC ndjcje solidarsi ml' njer1'zit c tjere clhe duhet IF dije IF rroji; me tn n1' sh?ql'ri W J'rcguIlna]' mire. A i;sht valle pantheist Naim Frasheri ~ Besimi i tij' ne Zot esht i gjalie dhe i ndjere; ne gjith vepren e tij, epikc dhe lyrike, sundon mendimi i nje Zoti zoteronjes qe levis vdo gje, qe qeverris gjith~ka, qe kujdesohet pel' I\rijesen, dhe qe mbron njeriun. Vjershetori, me gjithe se theorikisht tregohet pantheist, kerkon te perfytyroje nje 7,ot vetjak, qe per mbare Rruzullimin deperton dhe ndrivon, qe frymezon veprat e mira te njeriut dhe para te cilit njeriu esht pergjeKies i veprimeve te veta. Duhet kuptuar edhe pesimizmi i " Naimit; esht po thuaj e. tepruar te perfillet pesimist. Ne qofte se ay ndaIon shpesh heri; per te p1\rfillur te

LETRARE e Na;rn

Frasher;f

ki\qijatqli mnndojnl;njc]'I'zimin,dhCmbjcn qr shoq(>]'onnjeriun nga djcpi d()J'ine valT, vdckjcn <[epa meshiri; ndan dashuriW, cnngon djalerine, kosit jeten c prindervet, Ie fCmijvct,te miqiivet, per kCte nuk IJ1lUHItC qu]wt pesimist: c kcqja pCI' Nailllin nuk plakosct fata1isht mbi njerine, njcriu i'sht i ]irc tC zgjedhe te miri'n a te keqen, dhembja pastron njcrine dhe e ben tC denje pi'r kqYljene Zotit, vdekja na rremben dashamirel t' ane, por besimi na siguron se do t' i shohim perseri. EdhP puna nuk esht nje denim, ajo e fisnikon njcrine, dhe e ben te denji\ te gezoje pemet e dheut, paqen familjal'e, dashurine e femijvet qe do ti;)l'rojne duke i gezuar te gjitha te mirat. E gjith kjo, ne mos u gabofsha, nuk esht pesimizme, do te perfilleshe madje si vegim optimist i jetes. Duhet te themi per me teper se Naim Frasheri e merr me seI:jozitetin me te math jeten, njeriun, Atdheun, qe jane pnsurite e dhuratat e Perendise, beson ne pikparimin e njerezimit, ne permiresimin e njeriut, ne qytetrimin dhe ne ]artesimin shpirteror, moral dhe kulturor te Kombit. Gjith kjo nuk esht pesimizme, perkundrazi munt t' a kemi si nje pamje optimiste jete. Te gjithe kani:'.vene rc nnmge-

... 67

sat teknike dhe artistike te vjer~hes se Naimit, qe sig-urisht nuk esht artisti i persosur, pOl' vepra e tij poetike dhe prozat e tij jane dokumenta te vlefshem letrare qi> deshmojne genin, e tij, ku1turi~n, pOl' mij teper vullnetin e tij ti' forti' t'i japi Kombit n,F' g:juhe dhe nje leWrsi, qi' t' i shtoje hijeshine dhe sedren kundrejt popujve W Ijeri> dlH.' l' u japi ShqipIiiI'Veti' mi'suar, nje shembell dhe nje nxilje pi)r l' ushlnwr misjonin e lyre edukonjes dhe pi>r W zhvilluar apostullaten e lyre ni' mes Ie popullit. i~sht folur se Nrtilll Frashi'ri muml te perfillet si romrtntik, se vepra e tij ben Ii' nrlihet ndikimi i ]etCrsisi>persiane. sl' ndjehetgjuha e J,rtmartine-it dhl' mlonjC nmnd Ii' shtoje se i)sht i ndjeshi'Iu edhe loni vergjilian ni' W shpr~hul'it e ndjenjiis se thelle te natrres dhe ni' te pi>t'shkmaril e bukurive fusharakl' dhe Ii> du)mrivc meteorologjike Iii pi'rsritjrs si' stilliiV(>tme efek lei e t.ITP Ii' mre-

kul1uarsheme mhi himi>t, mhi kafshi't tlhe rnbi jeUin njerezore. Htudime me W kujdeseshme, kerkime me ti. thelia, njoftime me te holIesishmc mbi jetCn e tij, mbi kultllren c tij, mhi kendimet mi> Ie pi'll!~'era do W 1I1lUHlin Il' veni> mi> mi-

rii ne (lukjr orig-inaliletin e tij ne kuplimet poclik(' dhr ne krijimin I' perfyt.l'riult'vel, dhe do H> 1I1undemi W themi, pastaj, deri ui' (;' piki' i'shl i paml'arllr nga vjersheloret I' mrlhrnj ti' letersi ve ti\ ndryshme, qi.> njihtp, ne pergjasimet qi>zhukurnjni>vjershi'n e tij dhe ni' pi:rshkrimpi qi' stolisin pOClual e lij. ~opra pootike 0 Naim /,'rashi>ril i>sht themp!i granitik mbi tC ('ilin lIlhi\shtetpt gjithe pro(lhimi artistik (lhe Irlrat' i I'ing:jalljes qi> znri fill piki'risltt nl(' ÂĽeprimtarini> atrlhetare rllto kllltnrore ti' ki>tij njerin ([i' hi'ri me jeten I' lij nji' apostnl1ali' pi'r ripi'rtril:jet ('i\'ilp (lIll' politike Ii' popullil ti' tij. Gaetan

II - Letersr Letersija e joni' ,lsht Inr perpamem pet'heri' e m,1 lepi\r. Se pakn keshtu thone shume kritike dll(' aulokritike tC kohcvet Ie soli'shme. Edhe ne qom. se me te vi'rteH> ne shtypin kombUI' jane dukun dhete vjete e kendej shume penda Ie reja, qi thone disa se ]1l'emtojni! slut/ni!, kjo nuk don me thane se letersija e jone asht. tue e vijuem hovin e turrshcm Ii' Rilimljes shqiptare. Dhe po

...

Petrotta

pa g;uhe tr mal'rim me e krnhasllem aU' kohi' me Ii' soU'shmen ne Inmi'll e kH>rsis, duhel W \Tl'jmi' kryekreje Sl' pi'rpara

nuk shkrncnte dokushdo -

tne prrf-

shim me ketii ~jalC erlhl' atn qi ,)c~ rlijne tf! mhajne pendi.in l1e (lori'pOl' shkr~lCjshin vetem njerez qi e ndiejshin vehten pak n shumc t' afte ne gjuhen shqipe. Nga radhCt e tyne kane dalun shkrimtarc tC njoftun dhe me ti' vi'rleti; te mdhej, si (jala vjrl1,

Pishta, Fan Noli, Konit7.a, Mjedja dhe te tjere shoke} shkrimevet te te eiJi>vet u vjen era shqip. «Por kanji nclrru.; sot ?noti (' slil1((» - kishte me thane poeti i yne kombt1\r. Erdhi nji kohl\ ne tc ciJen rrilrW ne Shqi pn [ prej venrlevet te jashtme njere7. edhe me kullure, tC cilet kapen ne dori' penden per tC shkruem pa njoftun gjuhen nii (r.lJ?n("JI, e /Jllslilr IiI refiil1. Keta, tue qrni' se dijshin nji gjuhe te huej, ~eWn fletore dhe Leperkoheshme dhe filluen ti\ shkruejne shqip, shqipen e njij familjeje nc tC cHen ndonjihere mil fort se shqipja, flitej nji tjetCr gjuhC. Mirepo, shka ndodhi? Erdhi puna qi shqipja e tyne llIik qe tjeter, vec;se nji frengjishte, turq ishte, italishte apo rumanishte me nji fjaluer gjymes shqip, gjyml\s greqisht, kcshtu qi gjuha e joni' u prish dhe u koklavif aq fort, sa prej shkrimevet tc tyne shumica e shkrimtarevet t~ mavonshem, nga shkolla e paket (lhe nga pakl1jdesija e gjuhcs, mori porsi trajta te rregullshme dhe te rlrejta deri gahimet mil te mbrapeshta gju!lesore. Erdhi tue u perzi~m gegnishtja me toskenishten aq keqas, dhe erd!len tue shUm rnlje aq fort '~f/ral7lafi/mIliral, Sll me ubf1m pothl1ejh i pamnndun pi\rpilimi i njij g-nnnatike se themelueme shqipe oi' mbeshtetje te gjuhes se. shkrueme. Por, edhe gjuha e fo]un prej qytetevet ti. ndryshme pllti dame prej kesaj I!'jilje,mbasi me. kendimin e fIetorevet filloi tC perdore edhe ne te folun. trajtat e gabueme te gjuhes. Vendin e fra7.es shqipe-pl'rdorimi i shpeshti' i s1' eiICs ne

vetvehte ;lsht nji bukuri

e mile

e zuni ndertimi i huej apo nji ndi'rtim artificjal. 'rue dashun me krahasuem nji gramatike tc kohes se shkrimtarevet tii riJinrljes, qi nul, shkrnen pa e ndieUi vehten pak a shuml' t'llfte n1'gjuhi'll shqipe, si tlmme nUl nalt, me nji gramatike te soteshme, kishim me thani. se ne shume pikepamje gramatikat e vjetra u a kalojne tC rejavet. Keshtu erlhe librat t' ane shkolIori', me gjithe pl'rparimin qi ka hilm gjuhaprej asohere e deri sot, po 1'ishikojme hol1e,mik e kane as shpirtin as frymen shqipe te libran~tshlwllori' ti' paj'a nji7.etvjeteve. ......

Keta te perziem gjnhe,kjo rrymi' s.qm.Jlwlikatum.s!t dhe 7.avendsimii fra7.eologjisshl1me te pasun te gjuhes s' one me nrlertimin e gjuhl;vet te hueja, pollen ne Shqipni gjuhen e paqortueme, gjuhen e prishnu dhe tll pa ndonji fryme. Dhe fletoret l' ona, para do kohe jo tt; pakta, te shkrueme dhe te monopoliwemenga shkrimtare shqiptare si i permendem sipri, e larguen nga fryma shqipe e gji1hesaq fort veshin e shumkujt, sa me mbcrrijhm ndokushe deri asish qi mbahen intelektnale nder nc - me thano fie «I,a/mlll e l1flllr,rs»,pasqyra m;1e gjal1ee shqipes se kulluet e pc.pullore qe merr Shkumbini e porpjeto, per t' 11 kup-' tuem, u dashka «ti!perkthehet shqip»! E po ne c;fareshqipje? N' atr te fIetOl'evetme ndcrtim te huej, me nji peniemje te pa kriter rljalektesh dhe

me nji J:ia]uer gjYl11esshqip (' Rl.n11i's te huej?! Shkurt, puna ka vojtun aq pel' se mbari, sa te mendohet prej shUli1knjt se mund te zhvillohet ]etersija edhe pa gjuhe, shka nul, ndodhe, me sa clijme, kurrkllTul ne hott' Vl'rvp~ SPIll' Shq ipnf. Dll(' 111eU;vprlote, pih'gjithi'sisht tile folun, vrejJt\i' seshllll1i' po JTokin pendl'n ne dori' e po shkruf'jni' pa i n'n11veshit aspak pi'r ([ortimin p g:juhes. Asht, po, pi'r r II q;\111me

IoU' se po r 11 paraqese ndokush

si 111epasi'. LeU;rsija pa gjuhe ,ishl si nji Skl1]pture me spate e me brllme te dobet, ku nuk mund te shihet arti i sku]ptorit; ilsht si nji muzikuir qi i paraqitet publikllt me nji vegi\! te stonueme. Dhe HWte vi'rtete. ('ili ulIinc] ti' jPtC artist 'Jail', kur te na paraqilet Jt\p Hto trajta Ii' gabuelllf': /1/'1'tlilol'n slt(liplaJ'{;' i HlIlI"l'e ila/j((1/1' 111;'Sltqi/lp'l'i - A do f' a !JjiljlJl(?' 111'I'e- ii/hi SUI)(( /if 1'e/(( - Jlje/.'ilt e I'inj tllI/II'IIr;'P(IIIOJ/(>J/. Ill; flJP kO/II'J... - Millistl'i i P, II;' Jasldlne if((/j((u - JIr'J IJm 11j1;,~ltOkll I' i1ft - /)t'1'

shkrimlari'vot te tiIli' nji rrrgul1 'Ii' IhplI1elnpUlPgramatikore.. nji trajtt' Ie . ji'mijif ;Ilte /11;1'IU/llltt'. -c lJ.lJkl' fH'ln'J drejte (jale apo n(1l'rtimi shqip U; I/O!/((I'it' I' rei... - Mi'llistl" i P, II;' mbeshtetun edhe n(l!'r auktOlH e vje- BI'p'1ItlpsJdllll .- J(t'8{)tll'ejtimi - 1"1'tel' shqiptare, ÂŁIi e shkruen gjuhen }ll'iml((l'ij((. e lij((. - Frtt!/melll((,kllpaster dhe ashtu si e folte popu1li, mktlwistikl' etj. etj... Cili mund ti' nga pel'tesa e stlldimit kane pert' i a jeti. artist st~'li kur tC na paraqitf't mbyl1nn gojen tue i thane: 11111.' ll11tlltl me do fraza dhe ndel'time qi lyppi II; l1;1/ja/limImjlllt e I'tl1'k1l1l1l.11111.'nji lihi-r i trashe per t'i l'I:jeshlue111'~ g, pl';\, me keso trajtash dhe 111P 111111111 II" ktltl'jll/('J tI.tJqinti 1'je/i; }1t'1'. mumpa! kesi ndi~l'timi po mendohet sot perPOI' na mund ti' thomi se gjilhi'sisht tii pjirparojr leWrsija shqi]ptersf pa gjuhi' 1l11kka, as nllk ka pr....

Vo - Da

III - Ne perv;etorin e Poetit Arberesh Zef Skiro; Mbas nebeshil t1' vervitun prej jetes shqipUire dhe e shngarkojne lie anadollakyr ne gjymsen e dyti' 11' Siqilf e nder vise tjera' I' keshtu seishekullit XV, shqiptaret turma turma cili nderton ne token e huej Shqipkapercejne ne hregun prendimuer t' A- nfn e dyU;. Shull1i~ prej kCtyne shqiptarve driatikut. Tue mos i gjcte shpetim tietel' vetes, nji pjese I' shqiptarve mer- 8t' Ita1is shquhen nder lamije ditunore gohet prej t()kes SP.vel', ku pervalon dhe ne ndienja arbnore e nuk pritojgjaku i sa fatosave te panjoftun, kll ne me derdhe mundin I''nuk kursemb]n hekuri i S,t luftave dhe ka]ojne hen me shkr] pasunin per \)ashtjen e I n' Half, Marrin me vete gjitlll,:ka tt: ~hqiptarizmit. I pari nder keta pl'C-

dikalare spikate H.iCl'On~')JlDe Hada e

mandej l~basardhsi i tij Zef Skiroj, i lindun me 10 gusht 1865 ne Piana dei Greci, e quejtun shqip Hora e ArMreshvet. Kejo koloni gjinikon atdhetare e shkrimtaro, si Imzot Pal Skiroj, lavrues i thelle i veprave shqipe te shekujve te pare, Prof. Papas Gaetano Petrotta, sqyrtues i populiit, i gjuhes e i letersis arbnore, Kristina Gentile Mandala historikisht e para dhe e mbramja shkrimtare shqiptare, e cila mjerisht na paraqitet me nji prodhim te vogel. Te kejo shkrimtare, te dICn Zef 8kiroj e ka kushrine, gjen ndihmen e pari;' e dla e l,ni\son te baje ~apat fillestare ne rrugen e poezis ne sa ay flsht end!-ne moshen

milare.

Per trajtimin e tij Itleilduer ka ne ndihme sidomos mesuesat e Seminarit Shqiptar ne Palermo, ku melT mesime deri nder rendet e para tC shkollave te mesme, bibljoteken e ungjit Papas ViuCtenc8kiroj, helenist i mirenjoftun, dhe Fratin At Luigi Palomes, i cili ka marrCdhanje me shkrimlare te kobes, sidomos me Qesare Ganttl, dhe asht perpiluesi i dy veUimevete Ctmuemeagiografike"La vita di San Francesco d' Assisi." At Palomes even ne dijeni me shkrime klasike, te ('ilat ia lI1esojne 8kirojt mshehtsin. e drejtepeshimit, i japin frymen e nji shpirti tC qete,masen e kjartsin. Ne lyCtehyn i pergatitun me nji shtrese sistematike kulture klasike. Gjate kesaj bahet shok besnik deri ne vdekjeme Luigi Pirandello-n. Asht gj,l e vertete se shpirtent e medhaj

piqen mes tynp.. Kola dy nxnnsa te mitun kane per t' u permende per shkrimtare to spikatun tC kombevt' tC tyne. Edhe kur nevoja e shldimevc i shterngon U;ndrrojnevend keta gjithnji mbajno letor-shkembimte paprem, Pirandello vetel t1' studjojo jashte Italije dhe Skiroj shkruhet ne Fakultetin e Drejtsis ne Palerino. Ende univesitar boton me 1887 RAPSODIT SHQIPTAHE", ti) cilat Hkiroj i paraqet si gjojiLto mxjernina prej popullil, siCtkishin zakon me i paraqito shum romantike tC shekuliit te kaluem veprat e veta. No to vorteto Gustav Meyer, Guiseppe Pitre e sit e sit te tjere mbeten t<S lajthitun mbasi i mum'on keto kange. per nji prodhim to popullit. Aty per atyk IIshdomund te bije ne nji gabim te tille, perse vete landa, sh~jellimi, vargu, fryma pajtohen me ato te poezis popullore, pOl'ne nji hulumtim to dyte e t' imte to bjen ne sy mjeshtrija e artistit. Zef 8kiroj filion tC ~lllohet.Vete Kristina Gentile Mandalit ia zbulon kete vlere te re Hjeronym De Rados, i cili i jep zemel' to shkrueje. Mandej e fton edhe folkloristi i shquem Prof. Giuseppe Pitre te bashkepunoje ne tC perkoheshmen e vet" Archiviodelle tradizioni PQPolori". Me plotsimin e mesimeve te naIrn, tashma i thirrun Advokat, Dr. Zef Skiroj ne vend qe tC menel me ~ashtje gjyqsore, ndrron rl1lge dhe jepet mbas poezjeshqiptare. Me 18!)1 boton poemin idilik "MILl E HAJDHIJA", i botuem ne fashikullin e

katert te "Arcivio Albanese". Me 1\)00 hotohet si vellim ne vete e nUl vone me 1907 me nji parathanje t1' Luigj Gurakuqit. Ky idil dasllUnuer mes Milit e Hajdhis ,)sht kryevepra e Skirojt. Ky poemth lirik-dralllatik i gjas()ll vepres se De Rades "Milosau" pOl' ~Il1ohet si 111<1i kulluem kah gjuha e 111<1 i jonsishel11per kah vargu. Zef Skiroj deri tashti nder veprat e veta ka per qellim artin per art. Me botimin e vepres "Ki~NG~~'l'E LUF'l'~S" me liJ\!7 e vulos1' poezln e vet me shllimill e shqiptarizmit. Ki\to gjashW kange drejtm' fatosave pi'l' shlirimin e Shqipllis prej turk lit shprehin atdhetarizmin lul'tarak te shqiptarit. Me raseu e al'dhjes se }<'ran Krispit ne Palermo me 1H kallnduer 189H, Poeti i dergon vepren e vet. Ky shteti&t i !talis, shqiptar me gjuhe, gjak e ndienja, mbasi piqet me tf' I' lavduron dhe e sl(tyn te lIIerret me folklorin e kolouive shqiptare t'1talis, Shekullill e ri e uise me botimin e nji poemi te gjalle "'l'E DB ~~U I HUAJ" tue i sherbye gjithnji mendimit kombtar. Botimi i pare Mhet me 1900 dhe i dyti me 1940 me kujdesin e Dr. Prof. ~;rnegt Koliqi, ate vjete Minister i Arsimit, nen mbikeqYljen e -:ellaut to Poetit, Dr. Gjin Skiroj. Keto 6266 vargje te poemit perkujtojne pel1Jjekjet c shqiptarve per shlirimin e atdheut prej tyrqve dhe kohen kur nji pjese e madhe shqiptaresh mergohet prej Shqipnije e niset. pfu' dM te huej. Praku i shekullit XX pel' Skirojn bleron prej luleve, fryt i veprim-

tari:;; allji peklllldrazi e tij, per De Raden, prak bl1ze grimine, bri (~ ka Zeml'en e thyeme

per mesllesiu duket si nji nji plaskollii. mbasi Kathe-

dm e UjuhCs dhe e LeWrsis Shqipe e gelun ne Napoli mbas sa perpjekjeve pel' :;hkak W inoshi!s se movme nuk i jepet De Hades. Me gjithse i plakun muml te kishte pase nji ,fare konaqesije tue p pa vcten te shperblyem pi'r mundin e dikuem pCI' Sh([iptarizelll. Kalh{idrcll ia ICshojnc I"kirojt, i eili e mban IIII' slImn aftesi (' udel'i' (tel'i ndi\!' ditet e IIIbrame ti' jeU's tUt~mesue (' tue shkl'lll', Me 1\107 hoton uji veper poezish slH(ipe " K i~NUj~T I';l'i~ltSHPIH'rSHME 'j'g SHQlprl'Ald~VE 'rg SIQ1Lis ", Pjl'sa m.) e madhe I' kC1yuu uxiret prej populi it dhl' i kcthehet l'ishtasi popullit me nji gjuhe to dlir1't, mc nji JIIase vargll mil te perpiket. Shum kOlH;eptc te larta tC dogmatikes e te teologjis Skiroj arrin t' i shprl'hc ni' nji gjuhe tiS pcrp;u'ucme. Ky perparilll ndielIct mi) teper kUJ' Skiroj vjen ne Shqipni mc l!1t ':1 dhe I'l'in pel' dy vjete. Ne Shkoder pritct me ndere e bujal'i prej Dercs se Gjomarkajvc, ]Jrej Pashes Preng Bibe Doda, te cilit i kushton edhc llji poezi botuc te "Hylli i Drites". Zef Skiroj pritet me nderim si ne Shqipni edhe n'ltali. Sid(\Jr.os bashkevendasit e tij ndiejne ma bper ndikesen qi Poeli ushtron ne ]1opullin shqipt<tr l' atyne kolonive. Nc vendlindje bashkohet Sit here- me llllwt Pal Skirojll, fytyre e ndritun shqiptare, perpilues i sa veprave te mbajtuna ndel'. dorcshkrime, te cilat

mhen me kuj(lee prej nipit te tij Dr. ~ef Skiroj, profesor tesh sa vjeU' ne Shqipni. Ka mal'redhanje me Papas Gaetano Petrott-an auktori - i, asaj en(Iiklopedijese vogel si~ e pereakton Pavolini, «Popolo. lingua e letteratui'a albanese». Poeti ka ndigeese nder ilitelektuate e ne populI. Poti i shtym prej rrymes politike sO<Jjal - katolike perpiqetper naltsimin e gjendjes sho<lnore e yultmore dhe vjen ne lidhje

Si veper ch'ejtesijC'kemi nji shqyrtill1 rreth te drejtCs kriminale. Ne ketO rase mund to kujtohet edhe nji veper poetike ita]isht kushtue Pirandello-s. Ne veprimtarln e tij permenden edhe dy tC perkoheshme «Arbri i ri», e «Flammi i 'Shqipnis». Bashkepunon uder te perkoheslllne te ndryshme slHliptare e e italishte tue theksue gjithmone <;ashtjen shqipta~'e. Zef Skiroj shkruen sllUm pel' Shqipnl, jJor pak ,lsht shkrue per te. Vec,;nji studimi per teze laure i perpiluem prej Dr. Gjergj Vicari-t, intelektual i 1'1shqiph\.r prej vend]indjes se Poetil c \'0(; disit shkrimevc ne shqip hotue prcj Dr. Hosolin Petrota-s, ]Jak fort ,lsht shkrue ne shtypin kombitr pes ate shkrimrnr, qi ka punue parreshtun deri ne ditCt e mbrame te jetes se vet. Sa here ka kalue ne shtypin, kombhir pa u permende ai mengjes i ftl-

me deputetin sO<JjalistBarbato, shqiphir. POl'ma pone lIIe vrasjen e te birit me ~3 koi'l'ik 1!).z(J largohet prej <;do veprimi po]itik, Nryhet ne (Ulimbjen e vet dhe me 1!):1B dhimbjen e bim. art tue botue elegjin shqipe "~UNO", veper klasike ne <;do pikpamje. Zef Skiroj shtype edhe vepra tjera. Punon per folklorin tue botue kange popullore, dhe doke rnbi kolonit shqi ptare tC Siqilis nder vepra historike kufizohet ne <;ashtjen ball- . te i 17 frorir 1927, kur shkimet ne kanike, dhe nder ngjarjet e kolonive Napoli Poeti Shqipt{trc' ,te c;ilin e <;on . si.domos ne pikpamje te ritit tue i ue gryke te vurrit para koho.vdkjac drejtue nji veper Kardinalit MidlClan- te bi1'it. gel0 Celesia dhe nji tjeter Leonit XlII. D. R.

KUNDRIME

SHOQNORE 1 .~

NEVOJA

E DOEMOSDOSHME

PER FORMIMIN

E NJIJ QENDRE STATISTIKE SE RREGULLT NE VENDIN TONE Disll njontime nder shtetet

mbi statis!ike modern~

- Randesija

Rllndesija e qendrave te statistikes

Njohtunija l' fl'noml'nl'vet kolektivc, sidomos ato te "rendit shoqnuer, ,1sht paraqite qyshe ndcr kohe te hersluue si qellim i shoqnivc politikisht l' organizuemc. Interesi administrativ, finantj,lr e ushtarak bani qi shlctl't te rilevojshin madhes!n e tokavl't UUmel'ill e banurvet, gurrat e pasuui vet. "RHa pike se pari pCI' qeHime interesi shkencuer lindi vctem atehere kur u yO. oroc konslallca e disa faklcvel a e perpjestimevet llumerore Ie Iync e konformiteli i disa shfaqjeve te jetes shoqnore. Inglizi Graunt (Hj{j~) prej regjistravet te bashk!s se Londonil veil ue dukje ekuilibrin e seksevel ne

. popullsi, shtesen konstante

te Ii' lilldun-

vet te seksit mashkulluer mbi seksin fellllmer endikimin e stiml'l lle volenasje. Jane kelo te paral rregulla demografike qi frymsujn neCerline"in tHissmilcl1 (17U7-17{j7) idcnle lljij !Tegulli lIyjnner nder sonde njerzure. :VIe organizimin e slalislikayet

74 '"

qi dunet

Ie kene

ne vendin

tone

"yrlare materiali slatislik fillun (' pasunohel, "hvillimi i shken('avel ekspcrimenlale e pamje tC reja filozolike bicjn ne shqyrlim fakte shoqenore. ..\dolI QuNclel (17!Hi-ltJ74)e lrakton njcl'inn c zhvillimin 0 organcvet Iii lija me apl il9met e lIog-ar!s se probabililetil me qellim qi me provne Se fenomenet e botes morale n shtrohen ligjevl't tC taktuen\e si fenomenl't c rl'ndit fizik bioligjik. Si mbas shkimlarit Belg ÂŤLIBERUM AHBlTRIlJM". gjindet ne indi vid e' ndikimi liCkr fellOlllenet kolekti ve sl1hderrohet n' at[> tC njij shkajku aksic\ental qi lrawn velem pak perfundimet e shkajqevl' konslante. MlJ,as (jlli>tclci, nji slHuuid' slndjul'sash, i "gjanoi rnijsisht aplikimcl IIwthemalike ne stalislike, kjarlesoi pikat l' en'Cla Ie metodologjis, tue pase

material tC mjartueshem qi u epshin zyrat l' siatistikes. . lJ traktue e l.raktoileI end(~ snl mc inl.eresim Ie madh: percaktillli, knl"ijI e ubjekIi i stali~tikes e nr' Sl'

,...

'\.~'~

kjo formon Dji llishipliilP Dr \"PIli min rkonomik W shletevet. Sipermanjet, puna, papunsija, t' ardhnnat apo jo. . Por pune e madill' e fryt-dhanese I' shperndamja I' tyne (tributet) pere studjuesave kje ajo e permiresimit dorimi i l' arrlhunave (konsumet) «TE SlIIKIMEVE'I' Plm MASit» e Jane objekte njohtja I' tC cillave asht ti' pi'rfehionit li' metodavrl pi'r gje- vitale 1]rr ekonomin e njij populli sallo ni' t'azi' primitive qi te' jrte. Ijen e ligj1'vet empirike. Drrjtimi lIlalhematik ne slatistik1', 1'i' gjitha keto fl'nomeneparaqiqi ;lsht aplikue me p1'rt'nndime ti' k1'- len c studjohcn prej qendravet stalisnaqiishme deri ne slatistiken hiologji- tike ne m1'nYl'i'objektive pa pasionI' e kf' e ka lehti'sne shum. ~hvillimin e sa paf"agjykime (deshire qi Jinde prej Depr~bll'ma\'1' shoqnorr. Ai j"mprehi.t e . vojes illstink Iivc Ii' njohjes si prej i signr;" qi ,lsht, ka shkllc e shkon molivavet praktikli, !lhe asht e doegjilhnji tne hap;' nepi'r ngushli(.at m;l mos!loslulle p1\r k0 don me i mapl"Oblcti' vi'shtira shligjr Ii' sigurta e Inr ni' mc shpirt shkelll'uer k1.to . me). paraqiIi' fusha te reja veprimi. Qendrat statistikore marrin keshE knpturnH' ranuesija e madhe qi ka sta listika prr njoftjl'n c proble- tu nder sh tete moderne nji randesi mrvet shoqnore, qese shtetel modrrne kryesore. (]edo veprim permiresimi e prrj nevojet e prej rlishires si' prr- dekallenee qi Mhet nder !leget f' ndr~'lIliri'simil krijojne qf'n!lra slatistike, shme administrative. demografike, shoqnore, ekonomike" finant.jare elj, vjen tnI' n (lhani; kHynp nji ranuiisf ti' vl'(;anIi; perhere e m;l Ie macUle. e Rhenohet 1IH'prrpiki'ni prej kHrne 1J.i. kjene l1i' fillim 1]l'tyi:et qi i n qendrave. leshnim k1'tyne (Ienflrave: paraqitja f;htetet Illodel'lle QRJ\'DRAT S'I'Ae zhviJIimit (lemograJik dhe I'kono- TIS'I'lKE, i perdorin gianesisht ni; mik. ~do fushC ku hapet aktiviteti i Iyne Keto qendra Huk kane per qeIlim d. Ill. tho jo vetem ne lilevimet pevctem pershkrimin Humruer te sende- riodike, si jane gjepdja e popullsfs. vet qi n!lodhin, pOl' sidolllos sinteti- (njehsimet, kategorizimi i"popullsis...) ~imin f' kar~kteristikavet ti' ff'nome- e Ievizja I' saj (lindjet, vdekjet, marneVl't. tesat I' RhperngJrjet) por sidomos shka Asht I' kjarte se hj oftunija e Ii- du het per «.~f1iJn(/pfsfpublike» as'i.sgjevet statistikore, qi rregullojne ngja- tend] e bamirpsf, ed1tkotp shtf!tnm'e, tjen e jHes stnjerzimi, Jindjel, shper- e mbariMJtrim drejfi!sije. nguljet, strukturen e rritjes se popuPraktikohet gjanpsisht aktiviteli Ilsis e fainiljen, ka nji randesi Ie ve- ekonomik, analizohen p. sh. statisti~ante per eksisteneen kombetare. kat e prodhimevet e. te punes (bujqeProdhimi e l' ardhunat kombe- sija, industrija, puna, rrogat) statistitare muln1'.vrndin kryesuer n1' proble- kat e komunikasjoneYel e te tl'ansJ

portevt toksol'r, (letare, trafiku tl'rgI{lr, komunikasjonet postale t('lrgmfike, trlefonike...). Statistikat e nd,:rimevet tregtare (tregtija !' mbrendeshme, e r jashtmc,r;mimrt), statistikat e konsnmevet (nevojet kombrtare per industrit e per privatet, kOlisumet!' bilanr;et familjare),. statistikat e kredis e te konsnmit, tregtija e It' hollawt (institutet bankare, arkat e k1l1'simit, institutet e sigul'imit, bursat) (~ statistikat permhi finaueat c sht!'tit edhe l' entevet publike. Shihet kjarte, prcj misjonit qi n ngarkohel ketyne qendrave, dobija I' madhc e doemosdoslllne qi nxjerrin prrj tync shletet e organizucmc mire. Kush mll fori sr na ka 'H'voje per nji .studim demogmfik r antropometrik, qi te paraqpsi' gjpnojen e popllllsis dhl' karaklpristikat l' ITaers s' one? njendjn c shrnoetsis ]!uhlikc, cdukata shtetnorc, mhnrshtrimi i drejtesis, Jane problemr. qi ouIwt Ii' slndjohen serior-isht I' sa Illil pari'. Mhi prodhimet !' r anlhnnat c shtetit ne veudin tone. me sa kam njohtim, nnk ;lsht b;1 njistudilll si duhet. I~ pra pl'ohlemi i prodhimevet .lsht ai qi i llep r-h\"illimin ll1il Ie mire problcmit pkOlWHnikte v('noit l' one (t). Tregelija (' jnshtnw dhe c IIlbrendeshme, ~ll1imet,nevojel komhetarc pel' industl'in, konsurnet,institutet bankare, arkat e kursimit, fimuICat e shtetit e t' entevet publike, komunikasjouet e transpol'tet e tjera problerne ekonomike lypin nji njohtjr e r-hvillim pse

ki.tn janl' .faktor/' t('verteti' In ]11\]'miresimit tone. \Tetem me ndimen c qendravet te slntistikes HlUnd Ii' zgjidhen ne mi'nyre Ii' kl'naql'shme Ie gjitha krto prohleme. lnstituti qcndmcr i statistikes qi duhrt tC k!\t nje\lsime demogmfike e ekonomikc, kadastet agral'e (' forestall', It. gjitha statislikat qi i perkasin Jevir-jes se popullsis e shum rilevime me karaktel' ekomik c slloqenuer, kishte me u oashli' qi te krll kontrollimin e 1(. gjitlln statistikavel W hame pn'j pnl!'sh shtptnor!' e pamshtetnore. 1\jo qpnrll'r duhel U' qesl' ne shesh, mc anI' shifrash p. sintotizirn karakteristikash prohemet tona demografike. shoqnore, adll1inirtat'ive, ekonOJUi];ee fillaneiare e W diftojn gjrndjf'1l c t~'np: te metat e permiresimet. Qendrl'n c statistikes "pro forma" e kemi,. pOl'- l' 11 lhomi me keqliarohj~ - Jlllk ;lsl-11kuptup mnds(ja p' saj. Na rlo ti' krenohemi ne kjofte se marril1 nisjatjvj'n P .ril1rlertimit tone kombel;\r. NI~ kete nisjatjve kjo qender ka me k('<ncshtyHfi f' forte e besnike per nji punl; te sigurte. VeU;m ml' ndimi'n e kesaj qendre, marri' si thame" munrl tC krijojm reforma Ii' qindrneslune e W pmnvarshme prej relormant ti' shtetrvet tC . hlleja.. Veprimet per sigurimin shoqnuer IT,,:arcn prej populli! ne populi. '['ue karakterime zakone,t, nacen, ne\"ojet e ndryshmc shoqnore - okono

mike, kemi me mujti' me gjete 1'ela- sigu1'te per nji zhvillim te yi'1'teU; e 'Cione e ligje te perslItatl\na n1ft si~ qendrues. (2) mi1'i per yendin te.nc. Dr. Nush Radovani Bnrravet W shtetil, qi u Jane p(,1'(1) Shih Prohlemi ekononiik i 8hqyyeshe problemevet te 1'imekambjes se v('ndit tone ne te gjitha o1'ganet e veta, nis - Rr. Gera tF.konomisti shqyptar ,Nr. 1 vjeta 193~). nji qcndU1' statistikc e regullt, ku W (2) Nji heri; tjeti;r kam me ahani; pllsqY1'ohet tanU aktivileti i shtctit, disa mendime pel'lnhi formi;n e \eprimit ka Ille i khli' ndimF e !"orW dlw e Ii; ki;saj qenare.

JEHONA

E SHTYPIT

ZGJ 1M SHPIRTNUER Ti; gjith ata popuj 'Ii uuk jaui' 70gjueprej gjumit kurr si dllhe!. kani' ilu7ojoniu se. her<' mhas here, po hapin sSt me p,\ drili' !' jeli' W rt'. A:t~boW nd!'r dejt 0 lodhlln ti. 1)'ne gulfon me hor ~io piki' gjakn, 'Ii u ka e THIer tej70ati' raskamlmti' ni' qarkullilli. pituna rreh nji palpit;lrjon i lodhun jotI'. I.~dht'ni' popullin l'oni; ti' i\i;putlln prej hl'morragjis, qi po shkakton lufta e "llanasjt'. udodhe nji Wknrr,ie e dilatn.ejon konvulsiv. si~ i ngjane trupit It' njeriu t nder g'rahma. Trupi i Shqipnis si' mjeri' po kullon gjak. Gjithkah. nt' furmt'n e nenshtrlleme njij regjimi terrori. qi nllk 0 desht~lII. pOl' yeti. e pro"okuern me nai"itet W pafaJiishem, mbretnon (Ija. mjerimi e jazi. Shqipnija ,,(, futen I' 7oe7oi'. mhari' ka Sot po qajni' nanat e IIIbetuna pa dj,'llII, fi'mij,.t I' mbetun pa print\. "llazent I' mhetun pa vllazen Sh~llreti i tb ka nger<lhllct. djallzisht sS.t e hll plm lit. rrashte mhi. nji popul\. qi gjithmoni; nder shekuj lliftoi e u perplas per nji kashati' bllki'. Gjymsa e Vendit II shkrulllue, gjymsa tjeter jeton nen ankthin e "ahdlleshem. tue prite se kill' po shkrep" mhi ti' shp!aka e Zotit. Asht e kote Ii' bertasim

. sot:

Kjn hrimi' lisht dashte leshue kur ishte koha: ati'bote. ti' cHIt't. per kllr disa njerz ti' pashpirti', I'arnue ndergjegjen e ret palriotike Ii' hame, zhele. ase per te shtue prestizhin kllndrejt s'ardhi'shmes, Ii'shllen l'igmen 'pi'r .IiriÂť lue e shti te shkretin popull n,' prol-en ilia ti; mner<'shme, psoi gjah' historis St~"et. Shqipnija

POI' ani:

ne rrezik!

'Ii

Zoti parte e pagofte ! ~

Si ~do perjudhi' historike, edhe kjo perjudhe tragjike I' histnris S'OIU' na paraqitet

p me paradokset p anakroni7omal wta. Shqipuija na shfaqet sot si nji [rung lisi i zhgjt'tllem prpj rrlll'(.s, ti' emit i ka mheti' udouji degi' e blorueme. Kjo degi' e blerliPmo sheluhul10u p"rtrimjit'n e gjallnin I' iutpll'ktualizmi's shqiptare. Sot na gjindemi para ki'tij.fakti Ii: kryem: inlelt'ktuali.t II zgjut'n! p g Si tl'k, asht puni' pt'r ta. Y!wteta asht se sot na mlmllien lihrat. gazl'ta!. rerista!.

!Tn (jes

nji

libel', un e Ii bashki' IIji rel'isti'.

l1a Ii' Ire perllrojlll IIji frYllIi; e nji hoti' Ii' rt.. Rryma II'trart' ka daW jashti' amet e 1''' I'ersholwt nder 1i' gjitha fushat I' lamijeL

Zot, ku paska qeni' llIi'sI1l'hi; gjithky

l'I'ull

It'tr:ir1 Hevista nu k po e pret. rl'visten, rletorja flet.orl'n. Sa del njana prej kanUerit. ki'then tjetra ~ kantjor per riparime. DoÂŁIi pritshin III!) ri'shkrime ti' pluhnueme, p I'alviti; ni' driten liris. jauii hjedhi; ni' 70hallrrimene shtypshkrojavet. Asbt e tepl'rt me thane se letrart't. sirlouios ata t.i' rijt. jani; I'li ni' li'vi7oje. Veprimi i t.yne, nji heri' Jlt. fil1im: shko e eja, hin e del e duku. "andcj, puni', perpjekje e ~jarmr. Ni; fund, , mbas IIjij perjndhe gjestaejoni ti' shkUl'ti' njij I' njij grupi kokorisin po dell E tek I' mbramja nisi' me qarkllllue ndonji gazeti' a rpyjsti' ri~iruke I' shtremLalnqe. . Mbas nji I'erindhe veprimtarije se vrullshme fillojn I' shil\en frylet e puni's. Mp idhnim Ii' zemri's vreltet ati'bote so nllk asht ti' gjilh letJari't zani: po del,

shkrue kllrrgja qi vlen. Kane daW njata. pese a giiL~hte letrare te ~do perjndhe, qi novl'la,poezie artikuj i ruejn si dromeani' skjep, ka rlali' ne drite ndonji letrar i ri, qi ka ngul me qite dijen e vet ne nji faqe e gjymse tefleri. Paranjij dis/ate kart te shpejti' Ii' riuis illtelektua!e, letrari;t e afirmnem,

shkrimtaret slllIiptare, ferkojni' dueri't Pl"(-j "aldimit: kurrknshnuk po del! Per reak:jon, letraret e ri ferkohen shpine per shpine per me marre kurajo. (Oh Infte e amshueme e breznivet I) E keso here mhas sa thirrjesh e grishjesh, nuk mungon as hashkepunimi i seksit delikat. Vajza letrare: poezi e pashkrneme, epope e pakendueme. Nji arsye !jeter, qi e ban ma to rrjedheshme rrymen letrare nder ne, iisht lirija e shtypit. Shkrimraret t' ane, sidomos to rijet, jane ankue se nuk munden me shprehe shka u ndryn e shkreta zemer. Pleqt t'ane, per. kundrazi, nuk e keqyrshin punen aq holle, e megjithketa, fie kohen e robnis mil t'errW, kane daW kryeveprat t'ona te letersis e t'atdhedashunis. Gjithmone jemi ankne e ankohemi se nnk kemi liri shtypi, ]Jse «lid shtypi. per m\ don me thane, me sha njani tjetrin, me kritikue punet t1,Shtelit e te Qe\'e[ ris, me rroke e me perhape ndonji idealogj <Ii n pershlatet temperamenta\'et Ie Sill Inlie. Kete lloj Iirije shtypi pak kombe ne hote e gezojn. Ender ne nuk kuptohet puna per pune, detyra per detyre. Nuk kuptohet indiferentizmi prodhimlilt'. Ndoshta jemi indiferenta prej pertacije e frige, megjithse edhe ky tloj indiferentizmi na ka vjefte mjaft nder keto kohet e fundit Sikur mos to kishte I[illue nder ne, si parti JJHla forta, kategorija e indiferentave, due me thane, e atyIie Iii thone: tymi i im shkofte drejte, sot qe prej Ulqinit deri ne Preveze, Sb.qipnija do t'ishte ne flake. E vaje aWbole per Shqipen mbretnore mbi germadhat e Shqipnis Be shlirueme. ...... E kelda nuer ne 'Isht se ~do njeri e ndien \'etiu shpetillhir i atdheut. Praudej shume uga shkrimtaret t' ane hodhell penden e rrokell shpaten. Nga puna e perpjekja e tyne ne lamen strategjike e ushtarake, 1'0 kemi perfundime m,l se tragjike. Gjymsen e Shqipnis e dogjem: sa per gjymsen tjetel' kemi mbeW ne dyshim: a t'a djegim it mos t'a djegim '? Letraret me parlillOre e pcrkreniue Ie te

hiLjn punen pim keshille. per ne kur gja Ie bute,

e vet. Nuk kemi gUXilll fit jaPOI' gezim i madh ka mc qene t'i rrokim per parzem keta kinqi braktisen grigjen.

Kur deri letrarevet u keceu gjaku ne kry!', e nuk mundu p'riten me bii ata shka bane, shka do te thomi per turmen amort'e shqiptare, per gjith ata maloke, injoranta, vagabondat, qi trajtojn masen e murrme antihistorike shqiptare t U lJil katil femija pesembCdhetevje~ilr u bii katil plaku me Ih1ja. Deri femna, ne vend qi me ule pune, me zbule nervat e bun'avet, me largue gjakderdhjen, vuni gjith tufanin e histerizmi!. W I'et ni' W keqe te Shqipnis. FjalC e dites: \'dekje e luW)! Vdekje okupatorit, trathtarare!., kuislingal'et, kompromisaxl!ijl'el, kolones se peset, komunistavet e antikomu-nishl'et etj. Gjithkah te shitun, gjithkah !.rathtare. Pushka e .rrokun me prstekst, te lliftohet okupal~ri, po siellet kundra njani Ijetrit. E gjaku shkon rrekaje. Mjerisht ShlJipnija paska lJene nji kopshle zoologjik.U Iypkane mbajle bishCt e mbylluna mhrenda ~afazesh. POI' Ie te mendojne SIHliptaret se shka Mhet sot ka me pase i>asoja fidhta per' lie. Ne t' ardhshmen na kemi me pase turp te kerkojme lid shtypi e mendimi. Me kaillbe t' olla keJUi me shkue drejW robnis s'one. E, shka ,1s11t Iml zi,/ ka me u smadhue" aq fort menija shekullore ne mes elementash, sa Ie huejet me mezi kan~ me prite me fute hunden nder pune t' Ona. E na e dijme ateboW se shka na gjeo.

, IntelektualCte njerzet e urte te Shllipllis Ie Ie hijn ne fije. Menijet "eh~jake c kolektive, ne mos mlljshim me" i zhdllkl', t"i lame I'er mii vone: 'Isht ne rrezi k kOlJlbi. E kombin dllhet t'a shpctojlll. Salus !leipuhliciU Sllprellla lex eslo!

n. n. ~

«Sbpresa e aldhellt», si pal kene Ihi1'1'1111deri

ne lIloliotoni

lliler

keto dhetC vje-

tet e fundil rinija e jone, ,lsht tile ngjalle e frymzue edhe Ie rritcshemt, e ded ple!)t,

me e kUjtUl' retin si Ie jelojshin gjilhenji n 'ate moshen «hllll, Illmi un» vetem pse lIuk kursehen me la\'de to teprneme kundrl'jt kesaje breznije qi sod e ka "II aqe fort Ill) mendim Kombin e Shtetin t'one. Ne fletoren «Bashkimi i Kombit> 15 1 1H44, Z. Gjergj Bubani shkrnen nji artikull te titu]]uem S/ipl'esa e Atd/ieut, ni' ti' cillin, nder Ijera, loxojm keto fjali':

))jilH~rja(' dilen' r Dna dubel Ie jemi Ii' ndenlhi'm i kapcueu brezat e tjere paramjHi8 dhl' fa pahojmc DCgjaHeriveprimi dlte fQ"metherorie \'elemobimi.Kjo d~hcL Ie Un bejfi le g~r.obemi dhe Ie jerni krenarf', sepse i'shte lieslulli e gjallc qe Da hind se komhi i )'oe nuk u mplak ail; k.Ule dashur Ip thODe armiqte rane dhe nuk eshtC, pm. i paraktuar Ie dobrsohel deri sa te- shu~ het e lC shduk"t krejl, Njc komh, i Zoli Ie oljer. IIj. Djaleri Ie lilH~, (Ie nuk perfill vuajtje dlw as \'cte vde~ kjcn, e ka t~ siguruar Ie arthmcn. Sildo Ie vt'shlira qorshin rrclhanat dh(' Ie pakaperx)'ihJbJUf" pf'n~f'8at lie /lJunti ,'i uillin IH~rpafil.

kucslurti Lilw me uj8 nlr~ tralhlarp:;h diplomali\". Ntlrr

keto dite Ie zeZil, fifoI' krla. I' nllllja IIIheshll.tjc ~(~: Ideali i A/dllettl (' i Iiamfl/'il / Edhe prof. Kasem Bajratlli lie B. i K. IIIC 27 - 1 - 1\)44, tile marri; me analywe ("k/'/'kOIl l'inija, perfundoll ki;shtu : Dulwt te kllp10jme kobt>n e Rhpirlill (' rinis. Duh,.t Ii.' njohim hoWn <Iii riuija djzoll I)~qmra velites. Duhel t'edm me kohell. Hinija ki'rkon nderLimin ~ botes Re re Iii shkepuluc nga prnngul faulltil.mavl't. Ie ncpotizmil, t' Iii rt~gjionalizlllit. lizmit

~hekullor.

lIacitl~til.

Ie kapilali~l11it

Riuijil

ti\rhuar,

tf:

ft~OIla.

kfirkon

boWn e floliti' IIdfirtojf~ ale Ie \'Ilaznimil. hoWn 1\ so(~jalizmit )<~shl

Iyri' e joue qe nii klo perpjekje I'll ndihmojme Ilji piki': qe tendenc~ e saja socjulisle Ii>

tI". vt'li'm no

mOB

shkcpu.

It'll Ilga trualli Kombt~lllr Iii jent'. lie lidhje Ie ngllshl me l1acjonalizmin e IIi\Mter 0 Ii' disiplil1U11r. Me dukel se pak me feper kuptim e pak 11141 tcpf~r dashuti p(irkundrt'jl rinis du 1e mjaflonin per t'a klh.v.~r air 11[0 rrugi'\

ti'c shf~rbimil

t'idcalit.

kOlllht'lar.

Ne nji iut6rvisti' qi i alloPI' redaktorit n)'III tC B. i K. Ine 30 - [ - J!)44, Miuistri i Po me Ii' njejtill ton pOllll'o~iteti i ki'lI- P. tC Mbren leshme, Z. Xh. Oc\'a, shprehet don lanle rillis edhe Z, Agim Shki'ndija me tne thane: «Du/tet te dUlluY kOllkl'etisltt se nji artikun Misioni /tistorik i djaleris lie I(Y IIttlltdim te i ((. r' kerkon djafi!r(ja. Sltljiptare ne fletoren e sypritregllellle me Illoti!sojme d/ishimt ».

18-1-1944:

DjalCrija sbqiptare ::Jutmlt>rohdme tcprr St' kurre ngu i gjithe populli. aq :*l uje gje e ketille nuk eshte pare as nje here ne historine t'ont~. Kelt) tule Ie njomR Ie figjt arbnor. jane ne gjcndjr shpirtrore e mendore qe te knptojne thellesisbt tjugellimet c mcJankoJis e Ii>tmgjedis<Iejehojnene Ie kaler ani.'t.c atdheul, ~eps(> k)" hrez prej kaler Yj<'lme radhe jetoi i lidhurngushl.esisht me popullin ne te gjitha ,"uajtjet. fliite. mjerimct c 10let!... rrape kejo djaleri mfi;r diNt lilt' err/a atdbent dijti face mile te mbesbtillet udenet'palet e t'FlalIlurit dbe Ie hidhet ne fytyren e armikul si nje tiger me gjithe (Ie i mungojsbin t~ gjitba shprcslLl dhe lIIe ~jithe qe suuduesi ishte i mbrojlur nga kesbtjellat prej tjclniku. te thuccura me tanke. autoblinda, mitraloza. hajooeta, hurgje. fusha pcrqendrimi, spiuna, milici.

Pron."

PROVINCJAlATI

SHTYPUN

FRACESKAN

SHTYPSHKROJ"A

GJEKA

.... Hinija al!i; fort e lavdnelne, aqii e adhnrueme ua parallitet sod e dillue nder Ilogore W ndryshme, prej kah, njiheri me pl\lmba 'Ii vriugllojn, ndiehet edhe foiala «trathtare» me te cilleu gj uhen pje'sCt ku IIdershtare ndermjet vetit. Kush nuk kUlldron kete tragjedi lie drite!l e ki'tij fakti Ie Ii' heshte nl11 mire, pse, a [Isht i verbte e l1I~k mundet me pi, ase :isht i radhitull shpirlnlsht ne nje!len nder keto Ilogore te \/iluna.

GJIN SHPATA

Drejlue,igjegjshiim,

-TIRANE,

RRUGA

BATe:

Dr. A. GJON Nr.

114.

SHllAKU,

TELEFON

120

O.F,M - 1944