amelander entree
1
2
Inhoud Integrale ontwikkeling Aanleiding en momentum Natuur en economie Ontwikkelingen Meer natuur, minder slib Natuur en recreatie Van buiten naar binnen Vier kwadranten Tot slot
Colofon Dit visiedocument is een uitgave van de
Concept, redactie en productie
Gemeente Ameland en kwam tot stand in overleg
Ben Wagenaar en Jos Blomsma
met Programma naar een Rijke Waddenzee,
(Schrijfburo Terwisscha & Wagenaar)
Rijkswaterstaat, Wetterskip Fryslân, Provincie Fryslân, Waddenvereniging, Staatsbosbeheer
Coördinatie en illustraties
Ameland, Natuurwerkgroep Ameland, Vogelwacht
Luc van Tiggelen en Gerlof Metz (gemeente
Hollum-Ballum, Vogelwacht Nes-Buren en
Ameland)
Vogelwacht Nederland. © Gemeente Ameland, oktober 2016
Disclaimer Bij de totstandkoming van deze uitgave is de grootst mogelijke zorgvuldigheid betracht. Desalniettemin kan de uitgever geen verantwoordelijkheid nemen of aansprakelijk worden gesteld voor mogelijk verkeerde informatie.
3
Integrale ontwikkeling Ameland is economisch grotendeels afhankelijk van toerisme en recreatie. Daarom zet de gemeente in haar economisch beleid sterk in op vernieuwing, comfortverbetering en groei van deze sectoren. Er wordt volop geïnvesteerd in de aantrekkelijkheid en bereikbaarheid van het eiland en een up tot date en duurzaam voorzieningenniveau. Met als meest recente voorbeelden de herstructurering van het centrum van Hollum, de upgrading van de strandovergangen, de aanleg van het zonnepark en natuurlijk; de upgrading en herinrichting van de veerdam en passantenhaven waar we als gemeente inmiddels € 3,3 miljoen aan bijdragen. Dit laatste project is sinds 2015 in uitvoering. Het verbeteren van de water- en verkeersveiligheid wordt daarbij slim gecombineerd met het inrichten van een aantrekkelijk, en bij de ambities van het eiland en Wereld Erfgoed Waddenzee passend, passanten- en verblijfsgebied. Doordat het project gelijke tred houdt met de dijkversterking worden werken gecombineerd en uitgaven beperkt. Om dezelfde reden willen we de komende tijd vervolgstappen zetten die de integrale ontwikkeling van de entree completeren. Hoe? Door de voorziene buitendijkse natuurontwikkeling te combineren met binnendijkse natuur en toeristische, recreatieve en educatieve functies. Samen zorgen ze voor een meer natuurlijke en geleidelijke overgang tussen wad en eiland, waarvan niet alleen flora en fauna, maar ook inwoners en gasten profiteren. In deze visie lichten we de plannen toe die we als gemeente, samen met partners als Rijk, provincie Fryslân, Wetterskip Fryslân en verschillende natuur- en belangenorganisaties bespraken en lieten uitwerken. We schetsten in woord en beeld een integrale ontwikkeling die gefaseerd uitgevoerd kan worden. Waar nodig en mogelijk refereren we aan bestaande visies, beleidstukken en programma’s. College Burgemeester en wethouders, gemeente Ameland
Kwaliteitsimpuls Ameland zet in haar toeristisch beleid in op groei en jaarrond seizoenverlenging. Randvoorwaarde is dat het voorzieningenniveau en de infrastructuur minimaal op peil blijven. Ameland wil aantrekkelijk zijn/ blijven voor iedere bezoeker en streeft naar een grote(re) diversiteit aan verblijfsaccommodaties. Daarnaast wil het eiland zich onderscheiden als een sportief & gezond eiland. Bereikbaarheid en ontsluiting kunnen een kwaliteitsimpuls gebruiken (veerdam, haven, entree, fiets- en wandelpaden). Bron: uitvoeringsprogramma Toerisme Friese Waddeneilanden (2015)
4
Aanleiding en momentum In het kader van het Hoogwater-beschermingsprogramma, waarin RWS en waterbeheerders samenwerken, wordt de Waddenzeedijk op Ameland momenteel bekleed, versterkt en verhoogd (zie kader). In het verlengde hiervan en gelijke tred houdend met het overheidsproject, werd eind 2015 gestart met de gefaseerde upgrading van de veerdam en jachthaven. Een ingreep die al jaren hoog op het verlanglijstje van de gemeente stond. Niet alleen omdat de veiligheid van passanten in het geding was, maar ook om de toenemende bezoekersstromen in goede banen te kunnen leiden. Bovendien vormde de entree van Ameland, qua entourage en faciliteiten, allesbehalve een visitekaartje voor het eiland dat alles in het werk stelt om haar gasten te vermaken, verleiden en kwaliteit te bieden.
Ameland, dijkverbetering Wetterskip Fryslân pakt de Waddenzeedijk op Ameland aan. Over een lengte van 16,6 kilometer wordt de bekleding versterkt en de dijk gemiddeld 35 centimeter verhoogd. Het project maakt deel uit van het Hoogwaterbeschermingsprogramma-2, een samenwerkingsverband tussen het Rijk en dewaterbeheerders om afgekeurde waterkeringen op sobere, doelmatige en robuuste wijze te versterken. Planning: - start: voorjaar 2015 - dijkverbetering gereed: eind 2017 - afronding werkzaamheden juli 2018 Bron: Wetterskip Fryslân
5
Met de in gang gezette werkzaamheden, beoogt de gemeente niet alleen de veiligheid en aantrekkelijkheid van de entree te verbeteren, maar ook meer recht te doen aan de status van Werelderfgoed Waddenzee door zowel natuurlijke, toeristische als educatieve functies toe te voegen. De gefaseerde aanpak van de entree bestaat uit de volgende deelprojecten: 1. Veerdam •
vervanging damwand
•
uitbreiding damwand richting jachthaven, waardoor ruimte herinrichting ontstaat
•
herinrichting veerdam met o.a. nieuwe veilige routing, wandelpromenade, bankjes en terras
•
upgrading terminalgebouw
2. Jachthaven •
aanleg (tijdelijke) losvoorziening voor dijkversterking (vervangt huidige
•
takkenscherm dat niet langer functioneert als slibscherm)
•
herinrichting die jachthaven niet alleen veiliger maakt, maar ook zorgt voor de noodzakelijke extra capaciteit (van 120 naar 180 ligplaatsen)
3. Directe, toeristische omgeving •
voorzien in natuurontwikkeling, in combinatie met toeristische, recreatieve en educatieve functies
De deelprojecten 1 en 2 zijn momenteel in uitvoering en/of voorbereiding en worden volgens planning eind 2017 opgeleverd. Deelproject 3 vormt een integraal onderdeel van het totaalproject en wordt in deze visie nader uitgewerkt en gespecificeerd. Uit efficiency- en kostenoogpunt is het belangrijk dat de uitvoering aansluit bij de dijkversterking en beide andere deelprojecten het komend jaar.
6
Natuur en economie In de vorige paragraaf gaven we aan dat het project herinrichting veerdam en jachthaven dat in uitvoering is, voorziet in buitendijkse natuurontwikkeling tussen grofweg de Ballumerbocht en de witte brug bij Buren. Bij voorkeur in combinatie met toeristische, recreatieve en educatieve functies die de entree niet alleen aantrekkelijker maken, maar ook verbinden met het binnendijkse gebied. Dit is niet alleen een wens van de gemeente, maar sluit ook aan bij vigerend beleid waarin natuur- en economische ontwikkeling elkaar niet langer uitsluiten, maar juist versterken. Zo stuurt het Rijk bijvoorbeeld aan op het bundelen van initiatieven voor natuurherstel in de Waddenzee. Bij voorkeur in combinatie met, en gericht op, het versterken van een duurzame waddeneconomie (zie kader). De noordelijke provincies zetten al langer in op een verdere, toeristisch recreatieve ontwikkeling van de waddeneilanden waarbij natuurontwikkeling, duurzaamheid en kwaliteitsverbetering hand in hand dienen te gaan met een betere bereikbaarheid en hoger voorzieningenniveau. Zowel in beleidsnota’s en -visies als ‘Gastvrij Fryslân’ en ‘Wadden van Allure’ als uitvoeringsprogramma’s van de provincie Fryslân als ‘Duurzame Waddeneilanden’ en ‘Toerisme Friese Waddeneilanden’ wordt op een integrale ontwikkeling ingezet.
Uit brief Staatsecretaris EZ aan Kamer (22 juni 2016) Het Programma naar een Rijke Waddenzee wordt sinds 2015 onder medeverantwoordelijkheid van het Ministerie van Infrastructuur en Milieu, de Waddenprovincies en de Coalitie Wadden Natuurlijk uitgevoerd. De belangrijkste opdracht van het programma is: “het stroomlijnen en bundelen van bestaande initiatieven voor natuurherstel en verduurzaming van het medegebruik van de Waddenzee en het geven van een extra impuls aan het realiseren van nieuwe initiatieven”. Naast natuurherstel gaat het daarbij ook om het versterken van initiatieven gericht op een duurzame Waddeneconomie passend bij de status van het gebied als Werelderfgoed.
7
Hoogwatervluchtplaats
Huidige takkenscherm
8
Ontwikkelingen Op en rond de entree van Ameland spelen een aantal ontwikkelingen die het noodzakelijk, c.q. interessant maken om natuurontwikkeling serieus en integraal ter hand te nemen en een visie voor de langere termijn vast te leggen. Waar mogelijk en wenselijk in combinatie met toeristische, recreatieve en educatieve functies en voorzieningen die Werelderfgoed Waddenzee beter ontsluiten, op de kaart zetten en verbinden met het land achter de Amelander waddenzeedijk.
Ontwikkelingen 1. Dichtslibben jachthaven en vaargeul en tekort aan hoogwatervluchtplaatsen in de Waddenzee. 2. Verdere verharding grenzen tussen wad en eiland door dijkversterking 3. Toenemend aantal droogvallers op wad, met grotere kans op verstoring natuur 4. Herinrichting veerdam en jachthaven met meer aandacht voor toeristisch-, recreatieve- en natuurfuncties Behoeften 1. Ontwikkeling van natuureducatie en uitkijkpunten rond eilandentree en waddendijk 2. Versterking toeristische, recreatieve en natuurlijke verbinding tussen entree en binnendijks gebied 3. Noodzaak om Werelderfgoedstatus Waddenzee beter zichtbaar en beleefbaar te maken
In de volgende paragrafen gaan we nader in op deze aandachtspunten en de bijdrage die de aanleg van nieuwe natuur kan leveren bij het invullen daarvan.
natuurontwikkeling serieus en integraal ter hand nemen
9
10
Meer natuur, minder slib Net als de andere Waddeneilanden worstelt Ameland met het steeds sneller dichtslibben van de jachthaven en vaargeul. Het baggeren en bevaarbaar houden van beide is kostbaar en gaat ten koste van de natuur. Men zoekt al langer naar een betere/meer voordelige oplossing voor dit probleem. Daar komt bij dat het verouderde takkenscherm dat de passantenhaven moet afschermen niet meer functioneert, zodat de passantenhaven (nog) sneller vol loopt. Met het dijkversterkingsproject wordt binnenkort voorzien in de aanleg van een (tijdelijke) loswal die het takkenscherm vervangt (zie illustratie hoofdstuk 5). Hierdoor zal de jachthaven minder snel vollopen en de sliblijn meer naar de rand verschuiven. Voornemen is dat de loswal, na oplevering van de dijkversterking, als slibscherm gaat fungeren. Wel wordt hij zodanig ontmanteld dat hij niet langer toegankelijk is voor verkeer en personen. Dit gebeurt uit veiligheidsoverwegingen, maar ook om de natuur zo min mogelijk te verstoren. Ten oosten van de veerdam wordt de huidige, door slib onstane en met baggerslib uitgebreide beperkte hoogwatervluchtplaats (HVP) richting Buren uitgebreid. Hiervoor kan opnieuw vrijkomend baggerslib worden gebruikt. Naar verwachting zal de kunstmatige kweldervorming de afzetting van sedimenten uit de Waddenzee stimuleren zodat er natuurlijke aanwas ontstaat. Voorstel is deze sedimentatie te monitoren. Hetzelfde geldt voor de invloed van de aanleg van de tijdelijke loswal en kweldervorming op de ligging van de belendende Reegeul. Mogelijk schuift deze geul op richting Waddenzee, wat de slibvorming in en rond de jachthaven kan beperken.
Waddenzee zwakke schakel De Waddenzee blijkt een belangrijke, zwakke schakel te zijn in de OostAtlantische route van trekvogels. Hoe meer een trekvogel afhankelijk is van de Waddenzee, hoe slechter het met de vogel gaat. Dit blijkt uit onderzoek uitgevoerd in opdracht van Programma naar een Rijke Waddenzee, als onderdeel van de Wadden Sea Flyway Initiative (WSFI)‌ De oorzaak is niet onderzocht. Op basis van eerder gepubliceerde artikelen vinden de onderzoekers het aannemelijk dat predatie, overstromen van broedplekken en afname van voedselaanbod een grote rol spelen. Ook verstoring door recreatie is een probleem voor vogels. Bron: Programma naar een Rijke Waddenzee 2015
11
HVP belangrijk De ontstane nieuwe natuur, ten oosten van de veerdam en jachthaven, zorgt voor de gewenste zachte overgang tussen wad en eiland en een prominente hoogwatervluchtplaats voor trek- en broedvogels, waaronder de schoolekster en rosse grutto. Volgens alle betrokken natuurorganisaties en -beheerders, is zowel het aantal HVP’s als het aantal trek- en broedvogels in het Nederlandse deel van het waddengebied de afgelopen decennia drastisch gedaald. Recent onderzoek in opdracht van het Programma naar een Rijke Waddenzee onderschrijft dit beeld dat ook nadelige gevolgen heeft voor het ecologisch evenwicht in de Waddenzee. Belangrijk is dat de nieuwe natuur, en dan met name de broed- en trekvogels, niet wordt verstoord. De betrokken organisaties pleiten er dan ook voor dat de loswal in de toekomst geen verkeers- en verblijfsfunctie krijgt. Om dezelfde reden zien ze graag dat er op en langs deze kwelder geen paden of trappen worden aangelegd. Bijkomend voordeel is dat het toenemend aantal, soms voor verstoring van de natuur zorgende, droogvallers wordt geweerd.
12
Natuur en recreatie Met de herinrichting van de veerdam en jachthaven is er ook meer aandacht voor toeristische en recreatieve functies. Zo wordt voorzien in een wandelpromenade, bankjes en staat een terras op de kop van de veerdam op het wensenlijstje. Bovendien worden het terrein en de gebouwen bij de jachthaven meer uitnodigend ingericht. Zo wordt het parkeervlak aan de jachthaven bijvoorbeeld vervangen door een groene (overgangs)zone die zich leent voor het geven van informatie over de oostelijke kwelder, flora en fauna en over Werelderfgoed Waddenzee. Dit kan met informatiepanelen, het installeren van een uitkijkpunt met verrekijkers, maar ook door het organiseren van rondleidingen door natuurgidsen. Waar aan de oostkant van de entree natuurontwikkeling, -beleving en -educatie centraal staan, heeft de nieuwe natuur aan de westkant een meer recreatieve functie. Voornemen is de bestaande kwelder, c.q. het pierensteek- en kitesurfstrandje, richting het vismigratiepunt te zoneren. Ook hier lijkt een gefaseerde aanpak geboden, waarbij gevolgd wordt wat er gebeurt met het opgebrachte slib ĂŠn of er ook natuurlijke aanwas plaatsvindt.
informatie bieden over de oostelijke kwelder, flora en fauna en over Werelderfgoed Waddenzee
13
Natuurontwikkelingsplan Veerdam
Situatie bij laagwater
Situatie bij hoogwater
14
Bekeken moet worden of de kitesurfers en pierenstekers verder gefaciliteerd moeten worden. Bijvoorbeeld door markeringen aan te brengen en het strandje gemakkelijker toegankelijk te maken. Dit zal in overleg met betrokkenen en Wetterskip Fryslân, die aan de lat staat voor de dijkversterking, moeten gebeuren.
Waddenbalkon maakt Werelderfgoed Waddenzee beleefbaar Ter hoogte van de binnenkort nieuw aan te leggen duiker, c.q. het vismigratiepunt (zie illustraties), staat ook een uitkijkpunt, dan wel waddenbalkon, geprojecteerd. Dit is ook de uitgelezen plek om het buiten- en binnendijkse gebied te verbinden. Bij voorkeur met een wandelroute richting Nes. Waarover later meer. Door de natuurontwikkeling aan beide zijden van de veerdam, ontstaat er een meer natuurlijke, geleidelijke en beleefbare overgang tussen wad en eiland. Om die natuurlijke overgang extra cachet te geven is tijdens de workshop geopperd om een strook basaltblokken rond de veerdam te voorzien van klei, waardoor er een natuurlijke begroeiing en vergroening ontstaat.
Vistrek en Waddenbalkon De nieuw aan te leggen duiker maakt het mogelijk dat vissen vanuit de Waddenzee de duinbeek en daaraan gekoppelde watergangen kunnen intrekken. Dit is ook zichtbaar voor het publiek en een mooie aanvulling op het Waddenbalkon.
15
Waddenbalkon
Huidige situatie westzijde
16
Van buiten naar binnen Meer natuur en recreatie rond de entree brengt ook andere en eerdere wensen (weer) tot leven. Wat zou er mooier zijn dat het verbinden van de buitendijkse en binnendijkse natuur? Bij voorkeur voorzien van wandelroutes. Langer levende wens is het afschermen van het bedrijventerrein achter de dijk, bij voorkeur met groene aanplant. Tijdens eerdere gesprekken hierover liepen de meningen te ver uit één en waren er financiële drempels. Wellicht bieden de nieuwe situatie en inspanningen rond de entree nieuwe kansen. Oost Hetzelfde geldt voor binnendijkse natuurontwikkeling, zowel ten Noordoosten als -westen van de entree. In het noordoostelijk deel ligt binnendijks een door water omgeven, langgerekt stukje grasland dat door Wetterskip Fryslân wordt beheerd. Door de vegetatie af te graven en schelpen aan te brengen ontstaat hier een ideale hoogwatervluchtplaats en broedplaats voor steltlopers en weidevogels als sterns en rosse grutto’s. Goed voorbeeld van een dergelijk binnendijks vogelgebied is Utopia op Texel. Dit natuurgebied is omzoomd met rietkragen waar vogels als het baardmannetje en de bruine kiekendief leven. Het terrein op Ameland leent zich voor een zelfde aanpak en functie. Door het plaatsen van een bruggetjes en voet- en kuikenpad ontstaat er een mooie verbinding tussen de binnendijkse polder en de buitendijkse kwelder, annex HVP. In overleg met belendende grondbezitters kan er ook vrij eenvoudig een wandelroute naar Nes worden uitgezet. West Hetzelfde geldt voor het maken van een verbinding ten noordwesten van de veerdam. Eerder is hier het plan geopperd, en samen met natuur- en waterbeheerders uitgewerkt, om de natuur van het binnendijkse gebied ten westen van Nes, ingesloten door de duinen en de kwelderrand, terug te brengen in oorspronkelijke staat. Dit onder de noemer De Slenk Natuurlijk. Deze naam verwijst naar de oorspronkelijke zoet-zout waterovergang ter plekke. Dit initiatief kon indertijd niet doorgaan door financiële hindernissen. Een deelproject, het aanbrengen van een nieuwe duiker in de dijk en een vismigratietrap, wordt inmiddels wel door Wetterskip Fryslân uitgevoerd in het kader van de dijkversterking. Wellicht is dit het moment om te kijken of het oorspronkelijke, uit 2008 daterende, plan alsnog voor een deel kan worden uitgevoerd, waarbij ook wordt voorzien in de aanleg van eerder genoemde wandelroute naar Nes.
17
Oostzijde
18
Vier kwadranten In voorgaande zijn de ontwikkelmogelijkheden geschetst, waarbij natuurontwikkeling samengaat met natuurbeleving en toeristisch-recreatieve voorzieningen. Deze ideeën en voorstellen zijn onder meer geopperd tijdens een workshop, onder auspiciën van de gemeente Ameland en Programma naar een Rijke Waddenzee. Na inventarisatie van de activiteiten en mogelijkheden is duidelijk dat het project opgeknipt kan worden in vier kwadranten, met elk een eigen functie.
I Westelijk van veerdam en jachthaven Natuur- en recreatiefunctie II Oostelijk van veerdam en jachthaven Natuur- en educatiefunctie met zeer beperkte recreatiemogelijkheden (stiltegebied met wandelpad) III Noordoostelijk van veerdam en jachthaven Beperkte binnendijkse natuurfunctie (vogelbroed en verblijfsgebied) met bescheiden wandelmogelijkheid IV Noordwestelijk van veerdam en jachthaven Natuurgebied (zout-zoutwaterovergang) met beperkte recreatiemogelijkheid
Zodra de visie aangenomen is, wil de gemeente Ameland de kwadranten samen met betrokkenen invullen, faseren en ook financiën en beheer regelen.
natuurherstel gaat hand in hand met natuurbeleving en toeristisch-recreatieve voorzieningen
19
Tot slot De gemeente Ameland, die inmiddels € 3,3 miljoen heeft gestoken in de ontwikkeling van de entree, neemt het voortouw bij het verder brengen, uitwerken en budgetteren van de (deel)projecten. Waar nodig en mogelijk gebeurt dit in nauw overleg met betrokken stakeholders. Afstemming vindt ook plaats met de gemeenteraad en lokale ondernemers. Belangrijk is dat de projecten die op korte termijn uitvoerbaar zijn en gelijke tred (kunnen) houden met de dijkversterking snel in gang en op geld worden gezet. Andere opdrachten zijn het wegnemen van mogelijke hindernissen, het vinden van (aanvullende) financiering en het veiligstellen van beheer na uitvoering.
Gelijke tred houden met dijkversterking Onderdeel van de projectvoorbereiding is ook het borgen van de monitoring van zowel de natuur-, c.q. kwelderontwikkeling (sedimentatie en afslag) als de invloed hiervan - en van de aanleg van het aarden slibscherm (loswal) – op het dichtslibben van de jachthaven. Tijdens de workshop werd ook de suggestie aan de hand gedaan om te kijken wat de ervaringen zijn bij een soortgelijk natuurontwikkelingsproject ‘De Strip’ in Den Oever. Andere suggestie was om te onderzoeken of het recent door Deltares ontwikkelde morfologische (monitorings)model ook op Ameland inzetbaar is. Wellicht kan de monitoring ook gecombineerd worden met het volgen van de gevolgen van de dijkversterking op de natuur, zoals aannemer Royal Haskoning laat uitvoeren. De monitoring van zowel de natuur als de morfologische ontwikkeling van het wad heeft behalve een praktische ook een educatieve functie. Hij is niet ondenkbaar dat ook kennisinstellingen, die al op Ameland actief zijn in het kader van de Waddenacademie, hierin een rol kunnen vervullen.
20