พ่อผมเป็นมหา

พอผมเปนมหา วศิน อินทสระ

3 พอผมเปนมหา

พอผมเปนมหา เมื่อผมยังเด็กอายุ 6-7 ขวบ ผมจําความได แตผมไมรูวา “มหา” นั้นหมายความอยางไร พอของเพื่อนๆ ผมไดยินเขาเรียกชื่อเฉยๆ บาง มีคุณนําหนาบาง แตพอผมใครๆ ก็เรียก “มหา” นําหนาชื่อ พอผมชื่อ “ยิ้ม” คนในละแวกนั้นจึงเรียกทานวา มหายิ้ม เฉยๆ บาง บางคนเรียก พี่มหายิ้ม ลุงมหายิ้ม แลวแตศักดิ์หรืออายุของผูเรียก เมื่อผมเติบโตขึ้นเรียนหนังสือแลว อายุประมาณ 15-16 ผมก็รูและเขาใจความหมายแหงคํานําหนาชื่อพอผมเปนอยางดี เพราะความรูอันนี้ ทําใหผมละอายที่พอผมเปนมหา ผมไมอยากใหใครเรียกพอผมอยางนั้น แตก็เหลือที่จะหามไดเสียแลว เพราะเรียกกันตั้งแตคนรุนคุณยาย คุณตาลงมาจนถึงรุนผมและเด็กที่ออนกวาผม ผมรูสึกวา พอของคนอื่นเขาเปนคนมีเกียรติ มีหนามีตา บางคนจบจากมหาวิทยาลัยที่เขาภาคภูมิใจที่สุดในเมืองไทย บางคนไดปริญญามาจากอังกฤษอเมริกา มาทํางานในเมืองไทยอยางเชิดหนาชูตามาก เปนหัวหนากอง หัวหนาแผนก เปนหัวหนาหมวดวิชา เปนอาจารยในมหาวิทยาลัย เปนนายรอยนายพัน ฯลฯ ลูกๆ เขาพูดถึงพอเขาดวยความนิยมชมชื่น เขาบอกวาเขาจะเรียนอยางพอเขา เขาจะทํางานอยางพอเขา และเขาจะเอาอยางพอเขา เพื่อนๆ ที่สนิทถามผมเสมอวาพอผมเปนอะไร ทํางานอยูที่ไหน เมื่อตอนแรกๆ ผมไมคอยรูเรื่องก็บอกเพื่อนวา พอผมเปนมหา เพื่อนๆ จึงจํากันไดวา พอผมเปนมหา ผมเคยถามพอวา ทําไมพอจึงไมเลือกเรียนอยางอื่น เชนที่มหาวิทยาลัยจุฬาฯ หรือธรรมศาสตร หรือวิทยาลัยครู หรืออื่นๆ ทําไมพอจึงเลือกเรียนที่สาํ เร็จออกมาเปนมหา พอของผมชื่อยิ้ม แตทานไมคอยยิ้มบอยนัก นานๆ ผมจึงจะเห็นทานยิ้มสักทีหนึ่ง แตทุกครั้งที่ผมถามปญหานี้กับทาน ทานจะยิ้มหนอยหนึ่งพลางพูดวา “เปนมหาเสียเกียรตินักหรือลูก?” เมื่อพอพูดอยางนี้ ผมก็ไมรูจะถามทานอยางไรตอไป จึงไดแตนิ่ง ระหวางที่ผมนิ่งอยูนั้น ทานจะพูดอะไรตอไปอีกนิดหนอยเปนตนวา “เกียรติของคนอยูที่ความดีนะลูกจําไว คุณคาของคนอยูที่ผลงาน มนุษยเราจะมีความสุขหรือทุกขอยูที่ใจของเราเอง ไมใชอยูที่คนทั้งหลายนึก” 4 พอผมเปนมหา

ซึ่งผมรูเรื่องบางไมรูบาง แลวทานก็บอกใหไปดูหนังสือ หรืออาบน้ํา หรือเขานอนแลวแตเวลาอันควร อยางไรก็ตาม ผมรูสึกวาพอของผมพูดสิ่งที่คนอื่นไมคอยพูดกัน ผมอยากขัดคอพอเหมือนกัน แตหาจังหวะไมคอยได ที่สําคัญคือไมรูจะขัดทานอยางไร ผมเติบโตขึ้นทุกวัน เรียนเลื่อนชั้นทุกป รางกายและจิตใจของผมก็เปลี่ยนแปลงไปมาก แตพอยังคงเปนคนเดิม พูดนอย ยิ้มนอย แตดูเหมือนทานจะทํางานมาก พอไมคอยมีเวลาวางเลย นอกจากเวลาทานอบรมสั่งสอนแตก็ไมบอยนัก เมื่อผมอายุ 18 และไดเขามหาวิทยาลัยปแรก ผมรูสึกภาคภูมิใจอยางเหลือเกินที่ไดเปนสมาชิกของมหาวิทยาลัย ผมนึกดูถูกพออยูในใจเหมือนกันที่พอผมไมเคยเหยียบยางเขาไปศึกษาในมหาวิทยาลัย ตอนนี้ผมเถียงพอเปน ผมมีเหตุผลมาก ผมเห็นพอเปนคนลาหลัง ไมทันสมัย ผมอยากใหพอผมเปนอยางพอของเพื่อนๆ ผมหลายคนที่โกหรูอยูในสังคม ทาทางปราดเปรียว ทันสมัย เตนรําเกง วางทาโก ขับรถคันงาม กินอาหารภัตตาคารหรูๆ สัปดาหละ 2 ครัง้ เพื่อนๆ เขาพูดกันถึงสิ่งเหลานี้ และผมก็เห็นวาเขาเปนอยางนั้นจริงๆ นายพันเอกนิรันดร พอของวิเชียร หัวหนากองประมุข พอของปราโมช นายสุรีย พอของสุรัตน ลวนแตเปนคนโก ทันสมัย สังคมยกยอง ผมเองก็มีความรูสึกอยางนั้นเหมือนกัน แตพอผม พอผมนึกถึงพอผมใจคอผมหอเหี่ยว พอผมไมมีอะไรที่อวดใครได นอกจากนี้พอผมยังติดขางที่เรียกกันสมัยนี้วา “เชย” เสียอีกดวย ผมนึกประหลาดใจวาอะไรทําใหแมผมมาแตงงานกับพอผมได ผมสังเกตดูรูสึกวาแมผมรักพอผมดี ผมไมเคยไดยินพอกับแมเถียงกัน วันเสารอาทิตย ผมเห็นพอผมนั่งอานนอนอานหนังสือธรรมะ วางเลมนี้จับเลมโนนอยูเรือ่ ย บางทีผมเห็นแลวรําคาญ จึงแกลงถามพอวา “พออานหนังสือพวกนี้ไดอะไรขึ้นมาบาง?” “ไดซิลูก” พอตอบ, ถอดแวนลงวางตรงหนา “ไดอะไรครับพอ?”

5 พอผมเปนมหา

“ไดความรู” “พอไดความรูอยางไรครับ? เวลาพอวางหนังสือไว ผมเคยหยิบขึ้นมาอานไมเห็นรูเรื่องเลย” ผมพูดทํานองวา เมื่อนักศึกษาชั้นผมอานไมรูเรื่อง พอจะอานรูเรื่องอะไร พอมองหนาผมแวบหนึ่งเหมือนสํารวจอะไรบางอยางแลวพูดวา “ไดความรูวาคนที่มีความรูนอย มักทะนงตนวาเปนคนรูมาก” “หนังสือธรรมะมีเรื่องทํานองนี้ดวยหรือครับพอ?” พอไมตอบคําถามผม แตกลับบอกใหผมนั่งลง แลวทานก็เลานิทานใหฟงวา “นานมาแลวมีฬาตัวหนึ่ง มันไดยินคนพูดถึงทะเลอยูเสมอ เขาพูดกันวาทะเลนั้นกวาง น้ําทะเลก็เค็ม มันอยากเห็นทะเล และอยากดื่มน้ําทะเล เพราะมันเปนสัตวที่ดอนมันไมเชื่อวาจะมีน้ําอะไรเค็มในโลกนี้ เพราะน้ําที่กินอยูประจํานั้นจืด” “มันจึงขอรองเจาของใหนํามันไปเที่ยวทะเลบาง และลองนําน้ําทะเลมาใหมนั ดื่มบาง มันรบเราอยูท ุกวันจนเจาของรําคาญ” “วันหนึ่งเจาของไปธุระตางตําบล เมื่อกลับมาฬาก็ขอรองวิงวอนอยางเดิมอีก เจาของจึงบอกวาวันนี้เขาไปเที่ยวทะเลมา และไดนําน้ําทะเลมาใหดวย” “ฬาดีใจกระโดดโลดเตนเปนการใหญ เมื่อดื่มน้ําทะเลแลวก็เที่ยวไปคุยกับเพื่อนฬาดวยกันวา มันเกงกวาใครหมด เพราะไดดื่มน้ําทะเลที่พวกฬาดวยกันไมเคยดื่มมาเลย มันคุยเขื่องทับถมเพื่อนมันตลอดเวลาวาเกงไมเทามัน” “ความจริงน้ําที่มันดื่มเขาไปนั้นไมใชน้ําทะเล” พอผมสรุปตอนทาย “น้ําอะไรพอ?” ผมถาม “น้ําเกลือ” พอตอบ “เจาของฬาเกิดรําคาญขึ้นมา จึงเอาน้ําเกลือใสอางใหมันกิน ผสมสีเขียวลงนิดหนอย หลอกฬามัน” “แตนิทานของพอมันเปนไปไมได เปนเรื่องที่เปนไปไมได” ผมพูด มองพออยางเยยหยัน “เรื่องอะไรเปนไปไมได?” พอถาม “มีอยางที่ไหนฬาพูดได” ผมวา นึกวาพอตองจนแน “ฬาจะพูดไดหรือไมไดนะไมสําคัญดอกลูก” พอวา “แตคนที่คลายฬาตัวนั้นมีอยูมากในเมืองเรา” “ผมไมคอยเขาใจครับ พอ” 6 พอผมเปนมหา

“อีกหนอยลูกก็จะเขาใจ” พอพูด “ลูกจํานิทานของพอไวก็แลวกัน” ตกลงผมไมไดรับความรูแจมแจงนัก แตผมก็จํานิทานของพอได แมจะเปนนิทานที่ผมรูสึกวาเชย ผมคิดอยางคนสมัยใหมวา นิทานนกพูดได ฬาพูดได และนิทานชาดกทั้งหลายนั้นเปนเรื่องเหลวไหลหลอกลวง ไรสาระไมนาจะนํามาเลาประกอบในสมัยนี้ แตพอผมก็ชอบเลาเสมอ แมผมชอบฟง, ผมรําคาญ ผมอยากใหพอผมทันสมัยแตผมมาไมทัน พอผมยังเดินตกเตกอยูในบรรยากาศอันสะลึมสะลือดวยปรัชญาเกาๆ สมัย 3 พันป พอผมไมมีความรูสมัยใหม มีหองอยูหองหนึ่ง พอไมยอมใหใครเขาไป เมื่อพอเขาไปแลวก็ปดประตูเงียบอยูคนเดียว วันละหลายชั่วโมง เมื่อออกมาพอก็ใสกุญแจแข็งแรง ในหองนั้นแมแตแมก็เขาไปยุงไมได การทําความสะอาดพอก็ทําเอง ผมไมรูวาเปนหองอะไรของพอ ผมคิดวาอาจเปนหองที่พอหลบเขาไปนอน บางวันคุณพออยูในหองนั้นครึ่งวัน หรือเกือบเต็มวันก็มี ผมคิดวาผมจะพยายามลักลอบเขาไปดูหองนี้ใหไดสักวันหนึ่ง พอไมคอยพูดกับผมบอยนัก กับแมพอ ก็ไมคอยพูด แตพอเปนคนใจดีคนหนึ่งเทาที่ผมไดพบมา เวลาผมถามอะไรพอก็ตอบใหดวยความยินดีเสมอ ที่สําคัญที่สุดผมไมเคยเห็นพอโกรธใครเลย ผมไดเรียนรูมาจากมหาวิทยาลัยของผมวา มนุษยเรา มีโลภ โกรธ หลง ภาษาของนักการศึกษาตะวันตกวาอารมณโลภ อารมณโกรธ อารมณหลง ผมไมรูวาพอผมเปนมนุษยชนิดไร จึงไมเคยเห็นโกรธ ผมรูแ ตวาพอผมเปนมหา ผมจะตองหาเพื่อนที่พอเปนมหาเหมือนกัน เพื่อจะทดสอบดูวา พอผมกับพอของเพื่อนผมจะมีอะไรๆ เหมือนกันหรือไม ถาเหมือนกันสัก 2-3 คน ผมก็จะถือเปนยุติวาที่เขาเรียกกันวา “มหา” นั้นเปนอยางนี้เอง คือที่ทานเปนอยางนั้น เพราะทานเปนมหาโดยแท ถาตางกันก็แสดงวาเปนเพราะอุปนิสัยของแตละคน วันหนึ่งเปนวันอาทิตยผมเห็นพองวนอยูกับงาน ผมจึงถามพอวา ทําไมพอจึงไมไปเที่ยวเสียบาง คนสวนมากพอเย็นวันศุกรเขาก็ออกเที่ยวกันแลว คนมั่งมีหนอยก็ไปไกล คนปานกลางก็เขาโรงหนังโรงละคร เสารอาทิตยเขาก็พักผอนกันเปนล่ําเปนสัน “พออายคนจีน” พอวา “มันเกี่ยวอะไรกันครับพอ?” ผมถาม

7 พอผมเปนมหา

“ถาลูกสังเกตจะเห็นวาเวลานี้ จีนเต็มเมืองไทยแลว คนชาติจีนขยันขันแข็ง ทํางานไมมีเสารอาทิตย ปหนึ่งหยุดเพียง 3 วันเฉพาะตรุษจีน แตพวกเราหยุดสัปดาหละ 2 วัน บางสัปดาห 3-4 วันก็มี ลูกลองคิดดูปหนึ่งเราหยุดเทาไร เรื่องการสรางเนื้อสรางตัวเราจึงสูเขาไมได ถาเรายังมัวหลงตัวเองหลับไหลอยูอยางนี้ หาทางจายเงินอยางฟุมเฟอยสัปดาหละ 2 วันอยูอยางนี้ พอคิดวาอีกไมนานนักคนจีนจะปกครองเมืองไทย เราไมมีทางหนีแลวลูก ไมมีทางไปแลวถาจีนมีอํานาจเหนือเราขึ้นมา เราก็ตอ งยอมเปนขีข้ าเขาอยางแนนอน” “เมื่อตรุษจีนที่ผานมาไมกี่วันนี้ เมื่อเดือนที่แลวนี่เองลูกเห็นหรือไมรถในกรุงเทพฯวางอยางผิดตา ไปถนนไหนรถก็ไมมีติด เพราะคนจีนออกไปเที่ยวตางจังหวัดกันมาก มิฉะนัน้ ก็เขาโรงหนัง แตพอจวนค่ําหรือย่ําค่ําทางสะพานพุทธฝงธนบุรีรถติดตั้งแตวงเวียนใหญมาถึงสะพานพุทธ คนจีนเขากลับจากเที่ยวกัน เขาเที่ยวกันปละ 3 วันเทานั้น” “ลูกไดความคิดหรือไมวา รถยนตสวนตัวที่วิ่งขวักไขวอยูในกรุงเทพฯเวลานี้ ถนนจอแจไปหมดเหมือนจะเดินบนหลังคารถไดนั้นสวนใหญเปนรถของคนจีน พอคนจีนออกไปเที่ยวขางนอกกันเสียถนนจึงวาง พอเห็นเด็กไทยอายุ 16-17 ป นั่งทําที่หนีบตั๋วรถเมลอยู 23 คน พอดีใจที่คนไทยรูจักทํามาหากิน แตพอเหลือบตาดูที่โตะผูที่นั่งแปนบัญชางานอยูเปนคนจีน ใจคอของพอหอเหี่ยว” “คนไทยเปนชางตัดผม คนเก็บเงินเปนคนจีน คนไทยขับแท็กซี่ เจาของรถเปนคนจีน คนไทยเปนกรรมกรทํางานกอสราง นายจางรับเหมาเปนคนจีน เจาของรานโออาหรูหราตามยานการคาตางๆ เปนคนจีน แมคาไทยไดแตเพียงอาศัยวางหาบขายหนารานแอบๆ เอาลูกนึกเอาเองบาง อยาใหพอตองจาระไนเลย” “ผมวา ที่คนไทยตองเปนอยางนี้ก็เพราะพระพุทธศาสนามีสวนสําคัญอยูดวย พระพุทธศาสนามีสวนทําใหคนไทยเกียจคราน อาจารยบางทานของผมที่มหาวิทยาลัยยังบอกอยางนี้

8 พอผมเปนมหา

อาจารยผมไดไปเรียนเมืองนอกมาแลว เคยไปเที่ยวรอบโลกไดรูเห็นอะไรทุกสิ่งทุกอยาง ยังพูดอยางนี้เลยพอ” พอผมนิ่ง, เหมอมองออกไปนอกหนาตาง ทาทางทานหมนหมอง ในที่สุดทานกลาวขึ้นวา “ไมดอกลูก, คนเขาใจผิดไปเอง ลูกเห็นพอเปนคนเกียจครานหรือ?” “ไมเลย พอ” ผมตอบ “พอเปนคนขยันที่สุดคนหนึ่งเทาที่ผมไดเห็นมา” “พอนับถือพระพุทธศาสนามิใชหรือ?” ผมไดคิด, พอผมยอนถามผมแบบตรรกวิทยาไมมีผิดเลย ผมสงสัยวาพอผมโตตอบปญหาแบบตรรกวิทยาไดอยางไร ผมเชื่อวาพอผมไมไดเรียน ถาผมพูดวา ตรรกวิทยาใหพอไดยิน พออาจถามผมวาเปนสินคาจากญี่ปุนหรือฝรั่งเศสเปนแน ผมจึงนิ่งเสีย วันหลังผมจะเลาเรื่องพอผมใหฟงอีก ผมยังไมไดบอกทานวา ผมชื่อไร นามสกุลอะไร ผมขอถือโอกาสบอกเสียเลยวา ผมชื่อ กตัญู พุทธรัต ทั้งชื่อและนามสกุลผมมีความหมายไปในทางพระพุทธ พระธรรม พอผมเปนคนรักพระรัตนตรัยอยางสุดยอด แมจะตั้งชื่อลูกก็ตั้งใหมีความหมายในทางธรรม ผมไมรักทั้งชื่อและนามสกุล แตก็ไมถึงกับเกลียดเพียงแตเฉยๆ เทานัน ผมอยากใหชื่อและนามสกุลผมกระเดียดๆ ไปทางฝรั่งหนอยๆ ผมรูสึกโก แตพอผมไมชอบทําอะไรอยางฝรั่ง นอกจากกรณีที่จําเปนจริงๆ เทานั้น พอผมไมชอบผูกเนคไทใสเสื้อนอกทานบอกวารอนเปนเครื่องแตงกายของคนเมืองหนาว แตทานยอมใสเหมือนกันเมื่อจําเปน พอผมทํางานอยูกรมประชาสงเคราะห นิสัยทานเหมาะมากสําหรับทํางานในกรมนี้ เรื่องการสงเคราะหคน ชวยเหลือคนแลว พอผมเปนอดใจไมได ญาติพี่นองมายืมเงินทองพอไมเคยขัด เห็นเพื่อนหนาเศราๆ มานั่งคุยพอผมทายใจถูก ถามวาเงินพอใชเดือนไหม? เพื่อนพอไดโอกาสจึงออกปากยืม 200-300 พอผมใหทันที พอเขาเอาเงินมาคืนให พอผมถามวาไมเดือดรอนหรือ? พอไดยินเขาบอกวาหากันแทบแยกวาจะครบจํานวนมาคืนใหตามกําหนดวันที่พูดไว พอยังใหเขาไปฟรีๆ อีก 20 บาท 40 บาท พรอมทั้งขอบใจเขาที่อุตสาหเอาเงินมาคืนให เรื่องขอทานแลวพอไมเคยขัด บางทีใหเสียจนขอทานประหลาดใจ พอเห็นเด็กวิ่งขายดอกไม 9 พอผมเปนมหา

ขายหนังสือพิมพชอบใจนึกวามันรูจักทํามาหากินชวยพอชวยแม บางทีใหสตางคแกเฉยๆ โดยไมรับหนังสือพิมพ เรื่องทั้งหมดนี้ ผมเห็นวา พอทําอะไรมากเกินไป ผมไมเห็นวาดี ถาคนสวนใหญเปนอยางพอผม คนเกียจครานในเมืองไทยก็สบายเพียงแตคอยแบมือขอก็พอกินพอใช นานเขาอาจรวยกวาคนใหเสียอีก ผมเคยคุยกับพอในเรื่องนี้ ผมบอกพอวาทําไมถูก แทนที่พอจะโกรธผมวาสูรูเกินผูใหญ พอผมกลับพูดเรียบๆ วา “คนที่เขาบากหนามาขอความชวยเหลือจากเรานั้น เขาตองเดือดรอน, ลูกเคยเห็นคนมั่งมีสีสุขมาขอความชวยเหลือจากเราบางหรือ? การชวยปดเปาความเดือดรอนของเพื่อนมนุษยนนั้ เปนบุญ เวลาเราเดือดรอนบางก็คงมีคนชวยเหลือเหมือนกัน” “ผมไมเคยเห็นใครมาชวยเหลือเรา” ผมเถียงพอ “ก็เพราะเรายังไมเดือดรอนซิลูก” พอตอบ นิ่งกันไปครูหนึ่ง พอจึงพูดตอไปวา “ลูกเกิดมาทีหลังลูกอาจไมรู ชีวิตพอนั้นเปนตัวเปนตนขึ้นมาไดอยางนี้ก็เพราะความชวยเหลือของคนเปนจํานวนมาก โดยตรงบางโดยออมบาง คนที่พูดวาเจริญเติบโตขึ้นมาโดยไมมีใครชวยเหลือนั้นโกหก เชื่อไมได คนเราตองมีครูบาอาจารย ตองมีผูอุปการะมากหรือนอยเปนคนๆ ไป คนทีอ่ ยูในสังคมคนเปนแสนเปนลาน ไมมีใครชวยเหลือเลยก็แสดงวาเปนคนที่ไมมีใครตองการคบ “มีคนไมนอยชอบพูดอยางภาคภูมิวา เขาดีขึ้นมาประสบผลสําเร็จขึ้นเองไมมีใครชวยเหลือ ที่เขาพูดเชนนั้นก็ดวยเห็นวาเปนเรื่องขางโกเกง แตผูรูจะมองเห็นวาผูนั้นไมรูจักคุณคน” “ถาอยางนั้นพระพุทธเจาเองก็ไมรูจักคุณคน เพราะใครถามทีไรก็ตรัสตอบวา ตรัสรูเอง ไมมีใครเปนครูอาจารย” ผมทะลุกลางปลองขึ้นมา พอไมตอบโดยตรง แตกลับถามผมวา ใครเปนคนคนพบสูตรปรมาณู ผมตอบวาไอนสไตล “ไอนสไตล เคยเรียนวิทยาศาสตรกับอาจารยอื่นๆ หรือไม?” “เคยเรียนมาตั้งแตเด็กๆ” ผมตอบ “ความรูเรื่องสูตรปรมาณูนั้น ใครสอนไอนสไตล?”

10 พอผมเปนมหา

“ไมม”ี ผมตอบ “แลวไอนสไตลรูไดอยางไร?” พอถาม ผมงงอยูพักหนึ่ง แลวตอบพอวา “ไอนสไตลประมวลเอาความรูตางๆ ที่เคยศึกษามา เอามาเปนพื้นฐาน แลวคนพบสิ่งใหมซึ่งไมเคยมีใครพบมากอนเลย” “เมื่อลูกเขาใจเรื่องของไอนสไตลได ลูกก็ควรจะเขาใจเรื่องการตรัสรูของพระพุทธเจาได จริงอยูพระพุทธเจาเคยศึกษาในสํานักอาจารยตางๆ เหมือนกัน แตความรูที่จะทําใหพระองคเปนพระพุทธเจานั้น มิไดทรงศึกษาจากใครทางคนพบเอง จึงไมทราบจะอางใครวาเปนศาสดา “ขอที่แสดงใหเห็นวา พระพุทธเจามิใชคนไมรูคุณคน แตทรงหนักแนนในกตัญูกตเวที มีมากมายหลายเรื่อง เชน เรื่องทรงปรารภจะเสด็จไปโปรดทานดาบสทั้งสอง คืออาฬาระ และอุททกะ, เสด็จไปโปรดปญจวัคคีย เสด็จไปโปรดพระพุทธบิดา และอื่นๆ อีกมากมายพรรณาไมหมดสิ้น” ผมยอมแพพอในประเด็นนี้ ไมรูจะเถียงพออยางไร แตผมยังไมเห็นดวยกับการที่พอผมใจดีกับคนเกินไป ผมจึงวกกลับมาหาเรื่องเดิมอีก “ผมวา ถาเราลําบากจะไมมีใครชวยเรา” ผมพูด “ผมเชื่ออยางนั้นจริงๆ ผมมองไมเห็นหนาไหนจะยื่นมือเขามาชวยเหลือเราได มีแตคนเอาตัวไมรอด และเห็นแกตัว” “ลูกดูถูกน้ําใจคนมากเกินไป” พอวา “พอเชื่อพระพุทธเจา พระพุทธตรัสวา คนที่ชวยคนที่ควรชวย เมื่อถึงคราวลําบาก ยอมจะไดสหาย คือไดคนชวยเหมือนกัน” “ถาอยางนั้น ผมสงสัยวาพอทําความดีชวยเหลือคนอื่นดวยใจเสียสละจริงๆ หรือพอหวังผลตอบแทนเพื่อใหคนอื่นชวยพอบาง?” “ทั้งสองอยางแหละลูก” พอตอบ “พอหวังผลตอบแทนบางเหมือนกัน หากเขาตอบแทนไมไดก็แลวไป เขาจะตอบแทนไดหรือไมได เราก็ตองชวยคนที่ควรชวยอยูนั้นเอง” “แลวจะมีผลดีอยางไร?” ผมถาม พอไมคอยตอบปญหาตรงๆ พอเลานิทานใหผมฟงวา ดังนี้ สมัยหนึ่ง พระราชาแหงโกศล ทรงเปนที่พึ่งพํานักของผูไรญาติขาดมิตร และยากจนคนแคน พระทัยของพระองคเปยมดวยพระกรุณาหาที่สุดมิได แมประชาชนชาวกาลีก็ยังเคารพยกยองราชาแหงโกศลยิ่งกวาพระราชาแหงกาลีเอง 11 พอผมเปนมหา

ขอนี้ทําใหพระราชาแหงกาลีเกิดรูสึกริษยา คิดจะกําจัดพระเจาโกศลเสีย จึงรับสั่งใหจัดกองทัพเพื่อรบแควนโกศล พระองคทรงประกาศวา ดาบเทานั้นจะพิสูจนไดวา ใครยิ่งใหญกวากัน การรบพุงไดสิ้นสุดลงภายในเวลามิชามินานนัก พระราชาแหงโกศลเปนฝายแพ ทรงหนีเขาปาไป ผูชนะประกาศวา “ผูมีอํานาจทางอาวุธเทานั้นที่จะพึงทําตนเปนคนใจบุญสุนทานได” ประชาชนทัง้ ประเทศพากันเศราสลด เพราะเห็นวาผูมีศีลธรรมกลับตองไดรับภัยพิบัติตางๆ พระราชาแหงกาสีซึ่งบัดนี้ไดครองโกศลอีกแควนหนึ่ง ทรงทราบถึงความอาลัยของประชาชนที่มีตอพระเจาโกศลแลวทรงไมพอพระทัยมากขึ้น จึงประกาศไปทั่วนครวาใครสามารถจับพระราชาแหงโกศลที่หนีไปได จะไดรับรางวัลเหรียญทองหนึ่งรอยเหรียญ แตประชาชนตางพากันปดหูปดตา ไมใหความรวมมือเลย พระราชาแหงโกศลผูพายแพ ตองระหกระเหินใชชวี ิตอยูในปาในรูปของนักพรตผูพอใจในวิเวก วันหนึ่งมีคนเดินทางผูหนึ่งมาพบพระองคเขาแตไมรูวาผูนี้คืออดีตราชาแหงโกศลเขาถามถึงทางที่จะไปสูรา ชธานีแหงโกศลคือสาวัตถี ทานตองการไปสูนครนั้นดวยเหตุใดฤาสหาย?” พระเจาโกศลตรัสถาม คนเดินทางนั้นตอบวา “ขาพเจามีอาชีพเปนพอคาทางเรือ เรือของขาพเจาอัปปางลงในทะเลลึก ขาพเจาสิ้นเนื้อประดาตัว ตองเที่ยวเรรอนขอทานเขากิน ขาพเจาทราบมาวา พระราชาแหงโกศลทรงเปนที่พึ่งของผูไรญาติขาดมิตร พระองคคงจักชวยขาพเจาไดบางไมมากก็นอย” นักพรตฝนยิ้มออกมาเพื่อกลบซอนน้ําตาของตนมิใหใครสังเกตได ครุนคิดอยูครูหนึ่ง ถอนใจใหญ แลวพูดวา “มา, ไปกับเราเถิด เราจะพาทานไปหาผูที่พอจะชวยทานได” นักพรตนั้น นําชายผูสิ้นเนื้อประดาตัวเขาสูราชฐานคอมศีรษะใหแกพระเจากาสีแลวพูดวา “อาตมาภาพคือ ราชาแหงแควนโกศล มหาบพิตรไดเคยทรงสัญญาไววา จะพระราชทานเงินหนึ่งรอยเหรียญทองแกผูที่นําอาตมภาพมาถวายได บัดนี้ขอพระองคจงพระราชทานรางวัลนั้นแกสหายผูนี้ของอาตมาภาพดวยเถิด” พระราชากาสีทรงจองมองดูนักพรตแปลกหนาอยูครูใหญ แลวประทับยืนขึ้นจากราชบัลลังก ทรงพระสรวลกอง 12 พอผมเปนมหา

“เราจะทําลายความหวังอันเพริศพรายของทานเสียวันนี้ เราจะตองชนะทาน” ทรงหยุดนิดหนึ่ง แลวรับสั่งตอไปวา “ราชัน!” ไดโปรดรับแควนโกศลของพระองคกลับคืนไปเถิด และขอไดรับดวงใจของขาพเจาไปพรอมกับดินแดนแหงนี้ดวย” รับสั่งเสร็จ ทรงจับพระหัตถทั้งสองของนักพรต ทรงจูงดําเนินไปยังราชบัลลังก แลวทรงสวมมงกุฎประดับเพชรไวบนเศียรของนักพรตผูซึ่งขณะนั้นแปดเปอนไปดวยฝุนละออง “พอเลาเรื่องนี้เพื่อใหผมไดรับคติขอ ไหน?” “ขอวา การชวยเหลือคนที่ควรชวยนั้น ยอมจะไดรับผลดีเสมอ ผูที่เราชวยอาจชวยเราตอบแทนไมได เพราะกําลังนอย แตบุญกุศลยอมชักนําใหผูที่มีกําลังพอชวยเหลือเราไดมาชวยเรา พระเจาโกศลไดรับแควนคืนเพราะพระทัยอันเปยมดวยเมตตาตอผูยากไร ใครเปนคนชวยเหลือพระเจาโกศลใหไดรัชชสมบัตคิ ืน? ลูกลองคิดดู” พอผมมีความเชื่อในเรื่องอยางนี้มาก พอเชื่อเรื่องบุญบาปเรื่องผูฆายอมไดรับการฆาตอบ ผูบูชายอมไดรับการบูชาตอบ หรือผูทําความดียอมไดรับผลดี ทําความชั่วยอมไดรับผลชั่ว ความเชื่อของพอในเรื่องนี้มีอีกมาก ผมเห็นวา พอควรจะดูกาลเทศะและสมัยบาง สมัยนี้คนทําดีเกินไปก็มักไดชั่ว สวนคนทําชั่ว หากทําใหเหมาะๆ ก็จะไดดี ผมนึกวา เพราะพอผมเปนมหา เชื่อตามตําราเกาๆ ที่คนเมื่อพันสองพันปกอนแตงไว ความเชื่อของพอจึงไมเขากับกาลเทศะ ยึดสุจริตเปนทางดําเนินชีวิตจนกลายเปนคนโงในสังคม แตพอผมพูดถึงเรื่องนี้ทีไร พอผมก็พูดอยูอยางเดียววา “แกตองการใหคนอื่นประพฤติทุจริตตอแกหรือ? ถาแกตองการใหคนอื่นสุจริตตอแก ทําไมแกจึงไมทําสิ่งที่แกตองการใหคนอื่นทํากับแก” “ถาไมหวังอะไรจากเขา ก็คบคนไดทุกคน” พอผมพูดคํานี้เสมอ เมื่อใครมาพูดใหพอไดยินวา คนนั้นคบไดคนนี้คบไมได คําพูดหรือคตินิยมของพอผมวาไมคอยถูกนัก เพราะคนเราที่คบกันก็ตองหวังพึ่งพาอาศัยกันทางใดทางหนึ่ง แตพอผมบอกวาคนที่เลิกคบกันก็เพราะหวังมากเกินไป คือหวังวาเขาควรจะเปนอยางนั้นกับเรา เขาควรชวยเหลือเรา พอเขาไมชวยเหลือสมตามที่เราหวัง เราก็โทมนัสเห็นวาเขาเปนคนที่คบไมได

13 พอผมเปนมหา

กอนที่เขาจะคบเรา เราจะคบเขา เขาก็ไมไดบอกวา เขาเปนคนคบได หรือคบไมได เราไปคบเขาเอง พอผมเลยสอนผมตอวา “อยาเหลียวหาที่พึ่งใหบอ ยนัก จงหัดพึ่งตัวเองจนสุดความสามารถเสียกอน คนอื่นเห็นความพยายามของเราแลว หากเขาเห็นสมควรก็จะโอบอุมชวยเหลือเอง” เพราะพอผมมีอุดมคติอยางนี้ พอผมจึงไมร่ํารวยเทาที่ควรจะรวย ตามธรรมดาคนที่จะอาศัยรมไมจะตองเดินเขาไปหาตนไม แตพอผมไมทําอยางนั้น ซึ่งเปนการผิดกฎธรรมดา พอผมไมเดินเขาหาตนไม แตพอมักประสบผลสําเร็จในเรื่องนี้ โดยที่ตนไมเดินเขามาใหความรมเย็นแกพอเอง พอบอกวา “ทําหนาที่ไปความสําเร็จจะมีมาเอง” ฟงดูเปนคําพูดของคนเชื่อมั่นในตัวเองเสียจริง เรื่องนี้พอผมเกงมาก ผมยอมชมพอในเรื่องนี้ แมผมเปนคนไมมีปาก ไมมีเสียง พอวาอยางไร ก็อยางนั้น แมผมเปนคนดีจริงๆ คนหนึ่ง แตเหตุการณในชีวิตแมมักชักจูงไปใหแมตองพบจังหวะชีวิตที่ตองลําบากทั้งกายและใจอยูเนืองๆ เมื่อคับใจเรื่องใด แมก็หันเขาหาน้ําตาเปนเครื่องปลอบใจ บางคราวพอผมอยากจะบําเพ็ญตนเปนฤาษีไมพูดกับแมเสียเฉยๆ ตั้งวันสองวัน แมถามก็ไมพูด ใครถามก็ไมพูด แขกมาก็ไมยอมพูด เขาถามอะไร อยากรูอะไรเขียนใสกระดาษใหอาน บางทีแมผมขัดใจรองไห แตไมวาอะไรพอสักคําเดียวทั้งตอหนาลับหลัง “ความลําบากเปนสมบัติประจําชีวิตมนุษย” พอผมพูดกับแมหลังจากไมพูดมา 2-3 วันแลว “รองไหเสียบางก็ดี น้ําตาเปนเครื่องระบายความอึดอัดคับแคนชนิดเดียวที่ธรรมชาติไดใหมาสําหรับแกปญ  หาหัวใจเมือ่ คับขัน” ผมนึกวา ถาผมเปนแม ผมจะหยิกพอใหแขนเขียวไปทั้งสองแขน มีอยางที่ไหนคนรองไห แทนที่จะปลอบ กลับบอกวารองไหเสียบางก็ดี แตแมผมยืนฟงพอพูดอยางสํารวมเหมือนพสกนิกรยืนตอหนาพระราชาอันเปนที่รักของตน พอเปนคนมีเพื่อนมาก รูสึกเพื่อนๆ ของทานจะถือพอเปนจุดศูนยกลางในการพบปะ แตไมมีใครสักคนที่สนิทสนมกับพอเปนพิเศษแบบที่คนทั่วๆ ไปมักจะมี ทุกคนอยูในระดับที่เสมอๆ กัน ไมมีเพื่อนคนใดที่สนิทขนาดพูดอั๊ว ลื้อ มึง กูกับพอ ผมเคยถามพอในเรื่องนี้เหมือนกัน แตพอไมตอบเมื่อพอไมตอบ ผมก็ตองสันนิษฐานวา ผมเขาใจวาอาจเปนดวยเหตุ 2 ประการคือ ประการแรก พอผมไมประพฤติอยางนั้นกับใคร ไมวาเพื่อนหรือคนใช หรือเสมียนที่ทํางาน ประการที่สอง ผมสังเกตวา 14 พอผมเปนมหา

คนรุนเดียวกับพอก็นับถือพอเสียอีก คนรุนใหญกวาพอก็เกรงใจพอ พอเองก็ไมชอบเฮฮาปารตี้ จึงหาเพื่อนที่สนิทชนิด มึง กูไมได แตดูพอก็ไมเดือดรอนในเรื่องนี้ ไมเพียงเรื่องนี้เรื่องเดียวเทานั้น เรื่องอะไรๆ ดูพอไมเดือดรอนทั้งนั้น บางทีเวลาแมวิตกกังวลเรื่องอะไรพอก็บอกวา “อยาใหทุกขมนั กินเปลา เวลาทุกขจริงๆ คนมีปญญายังหาความสุขได เรื่องอะไรจะตองมาทุกข แมในเวลาที่ไมควรจะทุกข หมั่นทําความดี หมั่นทําใจใหผองใสความทุกขมันกลัว” แมผมเปนคนวางายก็เลยเลิกทุกข มีอะไรขางหนาคอยแกปญหากันไป แตผมเชื่อวาพอและแมผมไมใชเปนคนไมมีโครงการในการดําเนินชีวิต ผมสังเกตดูทุกอยางเปนไปตามโครงการ ตามระยะเวลาอันควร ผมคุยกับพอวา ผมเห็นคนอื่นๆ ที่เปนผูใหญ เมื่อพูดกับผูนอยเชนหัวหนากองพูดกับเสมียน หรือนายทหารพูดกับพลทหารหรือนายสิบก็มักพูด อั๊ว ลื้อ มึง กู เพราะเห็นวาคนพวกนั้นเปนคนต่ํา แตคนเหลานั้นจะพูดอั๊ว ลื้อ มึง กู กับทานเหลานั้นไมได แตผมไมเห็นพอพูดกับใคร พอตอบผมวา “เสมียนบางคนแกคราวพี่คราวนาของหัวหนากอง นายสิบหรือจาบางคนแกคราวพอของนายทหารสัญญาบัตร ทําไมเราจะใหเกียรติในวัยวุฒิเขาบางไมได มนุษยเราเสมอกันโดยความเปนมนุษย เกียรติแหงความเปนมนุษยนั้น ใครจะเหยียบย่ําไมได นายบางคนดาลูกนองซึ่งเปนชั้นเสมียน นายสิบวา ‘สั่งอะไรเหมือนสั่งควาย, พูดกับหมายังรูเรื่องกวา’ นายคนใดพูดอยางนี้ นายคนนั้นถาไมเปนควายก็เปนหมา เพราะใครที่จะสามารถพูดกับหมารูเรื่องดีไดเทาพวกหมาดวยกันเองเปนไมมี ไมรูปกครองคนอยางไร ปกครองไปๆ กลายเปนควายเปนหมาไปหมด สงสัยวานายคนนั้นตองเปนควายเปนหมามากอน พอมาปกครองคนเขาก็เห็นวาไหนๆ ไดนายเปนควายเปนหมาแลวก็พยายามปรับตัวใหเขากับนายได ผูปกครองคนควรจะตองเห็นผูอยูใตปกครองเปนผูควรสงเคราะห ควรเอ็นดู ควรเมตตากรุณา แลวก็ทําพูดคิดดวยเมตตากรุณาผูใตบังคับบัญชาเห็นคุณความดีของนายแลวพากันยกยองดวยน้ําใสใจจริง พรอมที่จะปฏิบัติตนเปนคนดี “มนุษยเราตองเห็นใจกัน ใหเกียรติกันจึงจะอยูรวมกันไดโดยผาสุก” พูดเรื่องทํานองนี้ทีไร พอผมเปนตองพูดยาวทุกที ดูเหมือนทานจะมีปมอะไรสําคัญอยูอยางหนึ่งฝงอยูในใจทานอาจเคยไดรับความอยุติธรรม การถูกทอดทิ้ง

15 พอผมเปนมหา

และการถูกดูหมิ่นเหยียดหยามมากอน สิ่งนั้นทับถมอยูในจิตใจของพอผม อาจนานจนทานรูสึกเกลียดชังความอยุติธรรม การดูหมิ่นเหยียดหยามผูอื่นอยางมาก ตามปกติ พอผมเปนคนมีเมตตากรุณา แตแววแหงความโหดรายของทานจะฉายออกมาทุกทีที่ทานไดเห็นหรือไดฟงเรื่องความอยุติธรรม ไมวาสิ่งนั้นจะเกิดขึ้นกับใคร ผมสังเกตเวลาทานดูมวยปล้ําทางทีวี ถาคูตอสูทั้งสองฝายตอสูกันอยางยุติธรรม รวมทั้งกรรมการก็ใหความเปนธรรมดวย ทานจะนั่งดูเฉยๆ หรืออยางมากก็เพียงพูดวา “ทํากันแรงๆ อยางนี้นาตาย” รูสึกวาทานจะสงสารมาก แตถาคูใดที่ฝายหนึ่งเอาเปรียบฝายหนึ่งชัดแจง กรรมการก็พลอยเปนไปดวย รูสึกอารมณของทานเปลี่ยนไปเครียดทันที พอคนที่ถูกเอาเปรียบฟนตัวขึ้นมาไดและฟาดเอาคูปรปกษบาง ทานสาสมใจและพูดเสมอวา “เอาใหตายๆ” นี่เปนเพียงตัวอยางหนึ่งที่ผมยกมา ยังมีเรื่องอื่นๆ อีกมาก ผมเชื่อวาพอผมไมใชคนโหดราย แตทานไมชอบความอยุติธรรมเอามากๆ และผมเชื่อวาทานจะกลายเปนคนอีกคนหนึ่ง หากไดรับความอยุติธรรม สิ่งเหนี่ยวรั้งนิสัยโหดเหี้ยมของพอผมที่พลุงขึ้นมาเปนครั้งคราวไวไดนั้น คงจะตองเปนพระธรรมของพระพุทธเจาอยางแนนอน ไมมีใครเขาใจพอผมไดดีเทาแม ดูเหมือนแมผมจะอานพอออกทุกอยาง แมผมเปนคนมีความอดทนและเชื่อฟงพอเสมอ พอบอกอะไรก็เชื่อ ปรึกษาอะไรพอ พอพอบอกวาใหทําอยางนั้นอยางนี้แมก็ทํา ไมเคยโตแยง รูสึกแมจะมีความเชื่อมั่นในตัวพอมาก วางๆ สวนมากเปนเสารหรืออาทิตย ผมไปหาเพื่อนผมคือ วิเชียร ลูกนายพันเอกนิรันดร ปราโมช ลูกหัวหนากองประมุข หรือสุรัตน ลูกนายสุรียพอคาใหญ ผมชื่นชมยินดีกับความใหญโตโอโถงของบานของเพื่อนผม หองรับแขกที่มีเฟอรนิเจอรราคาแพง ตูโชวที่มีเหลาชนิดตางๆ วางเรียงราย และเครื่องอํานวยความสะดวกอื่นๆ อีกมาก แตสิ่งหนึ่งซึ่งผมไมชื่นชมเลย คือการทะเลาะเบาะแวงของเจาของบานซึ่งมีอยูเสมอ ผมนึกวาคนที่มั่งคั่งพรั่งพรอมอยางพอแมของเพื่อนผม ไมนาจะมีปญหาอะไร แตก็หวังไมได มาในระยะหลัง เมื่อสุรัตน วิเชียร และปราโมชเติบโตขึ้นอยูในระดับมหาวิทยาลัย รูจักคิดแลว ดูเหมือนเขาจะเหอพอนอยลง ไมเคยพูดอีกเลยวา เขาจะเอาอยางพอ ทํางานอยางพอ เพราะ พอของสุรัตนเจาชูมาก มีเมียเก็บไวมากมายจนไมรูเก็บไวที่ไหนบาง ตามประสาคนมีเงินสวนมากในเมืองไทย 16 พอผมเปนมหา

พอของวิเชียรเที่ยวมาก เมามาก เลนมาก ทรัพยสมบัติเทาที่มีอยูนั้นเปนมรดกตกทอดมา พอของปราโมชไมเอาใจใสตอลูกเตาเลย จะอยูอยางไร กินอยางไร เรียนอะไรแลวแตแม ลูกเจ็บไขไมสบายก็ไดแตถามวาคอยยังชั่วแลวยัง หายแลวยัง ผมไดยิน ไดเห็น และไดรับรูเรื่องเหลานี้อยูเสมอจากเพื่อนผม และแลวผมก็ยอนกลับมามองครอบครัวของผม พอผมไมไดเปนพอคาใหญ แตพอผมก็ไมไดเปนคนเจาชู พอผมไมไดเปนพันเอก แตพอผมก็ไมเที่ยว ไมเมา ไมเลน พอผมไมไดเปนหัวหนากอง แตพอผมก็ไมเปนคนเฉยเมย ไมเอาใจใสตอลูกเตา พอแมผมไมร่ํารวย แตทานก็ไมเคยทะเลาะกัน โกรธเคืองกัน พอแมผมครองชีวิตอยางเสงี่ยมเจียมตัว และราบเรียบ-เรียบเสียจนผมรูสึกวา บานผมเงียบเหงาวังเวง แตพอคุนกับสภาพนั้นเขาก็กลายเปนความสงบสุข “ความสงบสุขนั้นเปนพรอันประเสริฐของชีวิต” พอผมพูดอยางนี้เสมอ “ความมั่งคั่ง ความมียศสูง การมีชื่อเสียง มีหนามีตา ถาปราศจากความสงบสุขเสียแลว จะมีไปทําไมใหอายนก อายกามัน” ผมวา พอผมเปนนักจิตนิยมจัดเกินไป นั่นคือความคิดของผมสมัยเมื่อผมอยูในวัยหนุมและเรียนอยูมหาวิทยาลัย แตพอผมเปนผูใหญขึ้นบาง มีหนาที่ตองปกครองคน ตองอบรมสั่งสอนคนอื่น ผมจึงไดรูวา สุขภาพจิตนั้นมีความสําคัญเพียงใด ถาสุขภาพจิตเสื่อมเสียแลว ความมั่งคั่งก็ตามการมียศสูงและมีชื่อเสียงก็ตามจะชวยอะไรไมไดเลย “คนที่กําลังปวดทองขนาดหนัก จะแตงกายใหสวยอยางไรก็คงไมรูสึกสุข” พอผมวาอยางนี้ “สุขภาพจิตกับสิ่งภายนอกก็ทํานองเดียวกัน” พอผมเคารพนบนอบตอพระสงฆ เสมอตนเสมอปลายเคารพมากดวย ใครไปวาพระเชาทานก็ออกรับแทน ทานวาพวกเราชาวบานศีล 5 ก็ยังรักษาใหครบยาก จะไปวาพระทานทําไม แตเรื่องนี้ผมไมเห็นดวยกับพอ ผมไปเห็นพระทําอะไรไมเขาเรื่อง ผมนํามาเลาใหพอฟงแลวผมก็ติเตียน ถาพอไมมีทางเถียงพอก็เฉยเสีย หากมีทางสักหนอยพอเปนแกแทนทันที ผมไปกุฏิทานเจาคุณองคหนึ่ง ไปกับเพื่อนผม ทานเอาน้ําแชตูเย็นมาเลี้ยงพวกเรา ทานมีตูเย็น ผมวาทานมีของฟุมเฟอยไมสมควร “พระฉันน้ําเย็นไดหรือเปลา?” พอผมถาม 17 พอผมเปนมหา

“ไดครับ” ผมตอบ “น้ําแข็งละ?” “ไดเหมือนกัน” “เมื่อทานจําเปนตองฉันน้ําเย็น น้ําแข็งอยูเปนประจํา การมีตูเย็นจะเสียหายอะไร หากทานไมมีทานก็ตองรบกวนเด็กใหวิ่งซื้อโอเลี้ยง, น้ําแข็ง เวลามีแขกก็วนุ วาย อยานึกวาเปนพระแลวไมตองตอนรับใคร การเคารพในปฏิสันถารนั้นเปนสิริมงคลแกผูทํา แกสถานที่อยู และพระพุทธเจาทรงสรรเสริญ” “ถาอยางนั้น เมื่อพระจําเปนตองฉันขาว พระก็ควรทํานา เมื่อทานจําเปนตองมีลูกศิษย พระก็ควรมีเมียอยางนั้นซีพอ” ผมเถียง “ลูกก็จําเปนตองกินขาวเหมือนกัน ทําไมลูกไมทํานาละ?” พอผมปฏิปุจฉาทันที ผมนิ่ง พอผมพูดตอไปวา “ลูกคิดมากเกินไป คิดไมเขาเรื่อง ลูกมีขอบกพรองเยอะแยะ ลูกไมพดู ถึงตัวเอง แตพระทําอะไรผิดหูผิดตาหนอย ก็คอนขอดอยางนั้นอยางนี้ ตัวเราเองนะเปนพุทธศาสนิกที่ดีพอควรแลวหรือ? พระมีตูเย็นผิดวินัยขอไหน?” “ผมเห็นทานมีทีวีดวย-พอ” พอผมไมพูดอะไร ทานนิ่งอยูครูหนึ่ง ผมก็ชักใจไมดีเหมือนกันเกรงทานจะหาวาผมกาวราวไมเขาเรื่อง ทานถอนใจใหญแรงเหมือนระบายความหนักใจออก ในที่สุดทานพูดวา “การสํารวมเปนหนาที่ของพระ การทําบุญเปนหนาที่ของผูตองการบุญ เราแบงหนาที่กันแลว” “ผมอยากไดบุญเหมือนกัน-พอ” ผมวา “แตพระไมเครง ผมวาทําบุญก็ไมไดบุญ เสียขาวเสียของเปลา” “ลูกวาใหของกินขอทานขี้เรื้อนขาดวนไดบุญไหม?” พอถาม “ไดซิ-พอ” “พระที่ไมเครงยังดีกวาขอทาน แมจะเสียวินัยไปบางขอแตก็ยังรักษาไดมาก-มากกวาลูกดวย” “แตพระมีทีวี. ผมวาไมเหมาะ” ผมพูดตอไป

18 พอผมเปนมหา

“ลูกก็เลือกทําบุญกับองคที่ไมมีทีวี.เสียซิ เลือกไหวเอาเฉพาะองคที่ไมมีทีวี. ลูกพระพระเจาจะไหวสักทีตองเขาไปถามทานเสียกอนวา มีทีว.ี หรือเปลา พอทานตอบวาไมมีแลวจึงคอยไหว” พอพูดประชดผม “ผมอยากใหพระเครงพอ” ผมพูด “ลูกไมตองปฏิบัติเองนี่ ก็อยากเอาตามสบาย” พอวาผม “คนที่เครงวินัยเปนที่หนึ่งก็คือชาวบานนี่แหละ รองลงมาก็เด็กวัดแลวเณร ที่เครงเอาไดก็เพราะไมตองปฏิบัติเอง เครงเอาแตปากรองลงไปก็พระบวชใหม 3 เดือน เพราะมีเวลาปฏิบัตินอย เหมือนทหารใหม หรือทหารที่ยืนนิ่งเพียง 3 นาที ก็ดูทําไดดี ถาจะใหยืนนิ่งถึง 8-9 ชั่วโมง ก็นาจะตองลอบกระดุกกระดิกบาง “พอวา แมแตพระชั้นเลวที่สุดก็ยังดีกวาฆราวาสเปนสวนมาก” พอพูดสรุป “ทําไมพอวาอยางนั้น?” ผมถาม “ลูกวาเด็กเกงที่สุดชั้น ป.7 กับเด็กออนที่สุดชั้นมหาวิทยาลัยเอามาสอบแขงกัน ใครจะไดคะแนนมากกวา ใครจะเกงกวา” พอปฏิปุจฉา ผมเขาใจคําตอบของพอโดยแจมแจง พอผมมักมีวิธีถามยอน (ปฏิปุจฉา) ใหผมตองยอมจํานน พรอมทั้งเขาใจเรื่องราวไดดีเสมอ เนื่องจากผมกับพอติดพันกันอยูเรื่องทําบุญ ทําทาน พอมีประกาศวาสํานักอบรมธรรมแหงหนึ่งจะมีอภิปรายเรื่องวิธีทําบุญอยางไรจึงจะไดบุญ พอจึงชวนผมไปฟงทันที วันนั้นเปนวันเสารกลางเดือนมีนาคม ขณะที่ผมและพอไปถึง มีคนฟงอยูเพียง 9-10 คน ที่นั่งโหรงเหรง แตพอถึงเวลาผูดําเนินการก็จุดธูปเทียนบูชาพระรัตนตรัยแลวคณะผูอภิปรายก็เขาประจําที่ ผูทําหนาที่เปนหัวหนาคณะไดพูดปรารภเปนเชิงนอยใจวามีคนมาฟงนอย และตัวเขาเองก็ไมอยากมาเพราะรอน นอนอยูบานสบายกวา แตคนคอยๆ ทะยอยกันเขามาเรื่อยๆ จนมากพอควร คือประมาณ 50-60 คน ผูอภิปรายคอยมีกําลังใจขึ้นและดูพูดฉะฉานขึ้นไมเนือยเหมือนตอนตนๆ คณะอภิปรายพูดเหมือนซักซอมกันมาแลวคือพูดเหมือนๆ กันทั้ง 3 คน สาระสําคัญมีวา คนเดี๋ยวนี้ทําบุญไมเปน คือชาวบานทําบุญอยางเห็นแกตัว ทําบุญนิดหนอยอยากไดผลบุญมากๆ อยากขึ้นสวรรคอยากมีความสุขในชาติหนา 19 พอผมเปนมหา

ซึ่งชาติหนาจะมีจริงหรือไมก็ไมรู ไมใชทําบุญให แตเปนการทําบุญเอามีความโลภ ไมใชเสียสละ ทําบุญอยางนี้ไมไดบุญ ถาจะทําบุญใหไดบุญ ตองทําโดยไมหวังอะไรไมหวังผลตอบแทนเลย ทางวัดก็ชักชวนคนใหทําบุญผิดทาง มีการแจกเครื่องรางของขลัง แลกกับเงิน คนที่ทําบุญอยางนั้นก็ไมไดบุญ พูดกันไป 2 ชั่วโมง ก็มีสาระสําคัญอยางนี้ ผมและพอกลับมาถึงบาน อาบน้ํากันเสร็จแลวดื่มน้ําเย็นพอชุมคอชุมใจแลวผมก็เริ่มคุยถึงเรื่องที่ฟงมาทีเดียว พอผมครึ่งนั่งครึ่งนอนอยูบนเกาอี้โยก “คณะอภิปรายพูดอรอย ผมเห็นดวย ผมวาเขาควรปฏิวัติวิธีทําบุญกันเสียทีแลว” ผมเริ่มคุย “พอเห็นดวยไหม?” “ปฏิวัติอยางไร?” พอถาม “คือถาจะทําบุญก็ไมควรหวังอะไรตอบแทน” ผมวา “แมแตผลบุญนะหรือ?” พอถาม ผมงง! “คือไมควรทําชนิดหวานพืชหวังผล หรือทํากําอยากไดกอบทํา 10 อยากได 100 ผล 1000” “มันก็ตรงตามกฎธรรมชาติแลวมิใชหรือ?” พอวา “อยางไรครับพอ?” “ขาวหนึ่งเมล็ดมันออกเปนรวงใชหรือไม?” “ใช-ครับพอ” ผมเริ่มจนตรอกพออีกตามเคย “ลูกปลูกมะมวงลงในดินหนึ่งเมล็ด เวลามันออกลูก มันออกมาลูกเดียวหรือ?” “ออกเปนพันๆ ครับ-พอ” “ถาขาวเปลือกที่ทําพันธุหนึ่งเมล็ดที่เราหวานลงไปในนามันออกมาหนึ่งเมล็ดเทาเดิม หรือมะมวงหนึ่งเมล็ดมันออกลูกๆ เดียวแลวลูกจะปลูกขาว ปลูกมะมวงใหมันเหนื่อยแรงทําไม เก็บไวกินไมดีกวาหรือ?” “ทําไมผลมันจึงไมสมดุลกับเหตุละพอ?” “สมาธิ” พอวา “สมอยางไรครับ ขาวเปลือกหนึ่งเมล็ดออกมาเปนรวงมะมวงหนึ่งผล ออกมาเปนรอยเปนพัน” 20 พอผมเปนมหา

“ลูกไมคิดคาแรงบางหรือ?” คาเสียเวลาละ? ความตั้งใจละ ครูบางคนสอนลูกเพียง 2 ป ลูกนับถือครูไปตลอดชีวิต อาจ 40-50 ปก็ได, คนบางคนพูดจาใหลูกเจ็บใจเพียง 2 นาที ลูกเจ็บไป 60 ป นั่นมันอะไร” “ผมงงใหญแลวครับ-พอ” ผมพูด พอสรุปใหผมสั้นๆ ดีกวาครับ” “ทุกอยางที่คนทําลงไป ยอมมีผล 2 อยางเสมอ คือ ผลโดยตรงและผลโดยออม” พออธิบาย “ขอตัวอยาง?” “ลูกเรียนหนังสือจนไดปริญญา ผลโดยตรงคือความรู ผลโดยออม คือเกียรติ ความนับหนาถือตา ความภาคภูมิใจ-อีกแยะนึกเอาเองบาง “คนทําบุญ ผลโดยตรงคือความสุขใจ วาตนไดทําดี, ผลโดยออม คือความเจริญรุงเรือง ความเปนที่ไววางใจของเพื่อนบาน ลาภและชื่อเสียง-ถึงไมหวังมันก็ได แมหวังถายังไมถึงคราวก็ไมได” “แลวพอวาอยางไร เรื่องทําบุญที่ไมไดบุญ” “ทําบุญก็ตองไดบุญซิลูก จะไดมากหรือนอยนั่นอีกเรื่องหนึ่งตางหาก แลวแตองคประกอบ ตัวกรรมมันบอกชัดแจงอยูแลววา “บุญ” เมื่อตัวการกระทํามันเปนบุญ ผลมันจะเปนอยางอื่นไปไมได” “แลวถาทําบุญเพื่อเอาหนาละครับ?” ผมถาม “ก็ยังดีกวาคนไมทําบุญ” พอตอบทันที “เด็กที่อาบน้ํา หรือทําการบานเพื่อใหผูใหญชม ก็ยังดีกวาเด็กที่ไมทําโดยเฉพาะอยางยิ่งยอมดีกวาคนทําชั่วอยางแนนอน “การทํา ‘เพื่ออะไร’ ยังสําคัญนอยกวา ‘การทําอะไร’ ถาทําชั่ว ถึงจะทําเพื่ออะไรมันก็ชั่วอยูนั้นเอง ทําดีก็เหมือนกัน จะทําเพื่ออะไรก็ขอใหทําไวกอน” “แลวที่เขาวา ถาทําบุญเพื่อหวังผลในชาติหนาแลวไมไดบุญหรือไมเปนบุญ และเขาวาชาติหนาจะมีจริงหรือเปลาก็ไมรู พอวาอยางไร?” พอนิ่งอยูครูหนึ่ง แลวตอบผมสั้นๆ วา “พอเชื่อพระพุทธเจา ลูกจะเชื่อใครก็ตามใจ” “พระพุทธเจายืนยันหรือครับวาชาติหนามีจริง” “ยืนยันซิ” พอตอบ

21 พอผมเปนมหา

“ไดยินเขาอางกาลามสูตรวา พระพุทธเจาก็ไมยืนยันแนนอน พระองคเพียงแตตรัสวา ถาชาติหนามีจริงก็จะไดไมเดือดรอน เพราะทําชั่วไว ถาชาติหนาไมมีก็ไดชื่อวาบริหารตนใหบริสุทธิ์ มีความสุขและความปลอดภัยไมมีเวร ไมมภี ัยอยูใ นชาตินี้” “เขาอางถูก” พอวา “พอก็เชื่อพระพุทธเจา แตที่พระพุทธเจาตรัสยืนยันไวในที่อื่นมากมายทัว่ พระไตรปกฎกทําไมเขาจึงไมหยิบยกขึ้นมาอางบาง” วาแลวพอก็เปดขอความในพระไตรปฎกมากมายใหผมดู ผมไดเห็นดวยตาตนเอง เพราะเปนพระไตรปฎกที่แปลเปนภาษาไทยแลวผมอานออก และเห็นวาขอความที่ยืนยันเรื่องชาติหนา และเรื่องนรกสวรรคนั้นพระพุทธเจาไดตรัสไวจริง “ในกาลามสูตร พระพุทธเจาสอนไมใหเชื่อตํารา, มีใหอางตํารามิใชหรือ-พอ?” ผมดันทุรังตอไปอีก ผมคิดวาคราวนี้ พอตองติด มิฉะนั้นก็ตองอธิบายยืดยาวตองหาเหตุผลมาอธิบายผม แบบชักแมน้ําทั้ง 5 ก็ไมพออยางแนนอน แตที่ไหนได พอถามยอนผมคําเดียว ผมก็งงเปนไกตาแตก “กาลามสูตรเปนตําราหรือไม?” พอถาม “เปนซิพอ” ผมตอบ “แลวเขาอางทําไมละ?” พอวา หัวเราะหึหึในลําคอ “เขาควรจะไมเชื่อกาลามสูตรดวย” ไดโอกาสพอจึงอธิบายใหผมฟงตอไปวา การที่เรารับเชื่อสิ่งใดสิ่งหนึ่งนั้นดวยเหตุหลายประการ เชน 1. เราไดรูเอง เห็นเอง ไดยินเอง, คนพอดีพอรายมาบอกวาลูกขโมยสตางคคุณยายขายขนมขางบานเรา 5 บาท พอไมเชื่อ ตองพอไดเห็นเองจึงเชื่อ เพราะคนอยางลูกพอไมเชื่อวาจะขโมยสตางค 5 บาทของคุณยายได 2. พยาน คือคําบอกเลาของคนที่พอเชื่อถือได เชน พระผูมีศีลมีธรรมพูดวา ทานไดเห็นขณะที่ลูกขโมยสตางคคุณยายอยู พยานขนาดนี้ถาพอไมเชื่ออีก พอก็หลงลูกเต็มทน 3. หลักฐาน คือรองรอยแหงการกระทํา หรือตําราคัมภีรทางศาสนา หลักวิชาอันไดพิสูจนมาแลวมากมาย 4. อนุมาน คือการคาดคะเน จากผลไปหาเหตุ เชนเห็นหนาลูกยิ้มแยมเบิกบานก็อนุมานเอาวาลูกคงมีความสุขเพราะสอบได หรือเพราะแมสาวตอบรับรักลูกเขาแลวจากเหตุไปหาผล เชนเห็นใครคนหนึ่งเลนการพนันทุกชนิด หรือเห็นลูกกินเหลาหามรุงหามค่ําก็คาดคะเนไดวา ไมชาคนนั้น หรือลูกตองฉิบหาย รวมความวา ความรู หรือสิ่งที่เราตองรับเชื่อนั้นมาจากสองประการ คือโดยตรง หรือโดยออม โดยตรง คือประการที่หนึ่ง ที่นักวิชาการเขาเรียกกันวา ความรูประจักษ โดยออมไดแก 3 ประการหลัง 22 พอผมเปนมหา

คนเราเกิดมาอายุก็สั้นเวลาก็นอย จะใหรูอะไรเองเสียหมดทุกอยาง เวลามันไมพอ จึงตองอาศัยการคาดคะเนเอาบาง พยานบาง หลักฐานบาง บรรดาพยานที่พอจะเชื่อถือไดทั้งหลาย พระพุทธเจาทรงเปนยอด พอเชื่อพระพุทธเจา และเชื่อตําราทางพระพุทธศาสนา มนุษยไดพิสูจนมานักแลวไดความรูแนชัดวาสิ่งใดพระพุทธเจาตรัสวามี สิ่งนั้นมีจริง สิ่งใดพระองคตรัสวามีคุณสิ่งนั้นเปนคุณจริง สิ่งใดตรัสวาเปนโทษ สิ่งนั้นใครทําเขาไดรับอันตรายจริง เรายิ่งมองเห็นธรรมมากขึ้นเพียงไร เราก็จะยิ่งเขาใจถึงพระปญญาคุณอันอยูในระดับสูงยิ่งของพระพุทธเจามากขึ้นเพียงนั้น ผมเปนคนสมัยใหม เชื่อในวิชาการสมัยใหมโดยเฉพาะอยางยิ่งที่ฝรั่งยอมรับ อะไรที่ฝรั่งยังไมยอมรับ ผมก็ลังเลดวยเหมือนกัน ผมเชื่อวาฝรั่งเปนชนชาติที่ฉลาดที่สุด เกงที่สุด มิฉะนั้นแลวเขาจะเจริญกาวหนาอยางใหญหลวงไดอยางไร ผมมีความตั้งใจอยางแนวแนวาผมจะไปเรียนตอเมืองฝรั่งอังกฤษ หรืออเมริกาใหได ถาพอผมยินยอม ผมจะไปดูเบื้องหลังแหงความยิ่งใหญของมนุษยพวกนี้ ที่คนอื่นพูดใหฟงก็ไมเหมือนไดเห็นดวย ผมมีความชื่นชมยินดีตอสุภาษิตฝรั่ง รูสึกวาคมคายและ practice (ปฏิบัติตามได ไมสูงเกินไปสําหรับสามัญชน) แตพอผมไมคอยสนใจ พอบอกวาธรรมดาเกินไป สุภาษิตที่คมคาย สูนักปราชญทางตะวันออกไมได พอบอกวา พระพุทธเจานั้นเปนยอดปราชญใหญยิ่งกวาปราชญใดหมดไมวาตะวันออกหรือตะวันตก พอคงไดรับการอบรมมาอยางนี้ จึงมีความเห็นอยางนี้ พอสนใจแตเรื่องของพระพุทธเจา เรื่องศาสนาพุทธ พอไมสนใจคําสอนของนักปราชญอนื่ บาง จึงคงไมมีโอกาสไดเปรียบเทียบ เพื่อจะเตือนพอในเรื่องนี้ วันหนึ่งผมจึงคุยกับพอวา “คนที่ไดรับอบรมมาใหสนใจแตในสิง่ ๆ เดียวพอวาดีไหม?” “ก็แลวแตวาสิ่งนั้นคืออะไร?” พอตอบ “ถาสิ่งนั้นดีที่สุดแลวก็ไมเห็นเสียหายอะไร” “ผมวาทําใหความรูแคบ” ผมพูด “ถามีโอกาสทําใหความรูก วางไดก็ดี” พอวา “แตถา แคบก็ใหลึกเอาไวก็ดีเหมือนกัน อยางที่ทานสุนทรภูวา ‘อันความรู รูก ระจางแคอยางเดียว แคใหเชี่ยวชาญเถิดจะเกิดผล’ 23 พอผมเปนมหา

ความรูกวางแตถาไมมีอะไรลึกสักอยางเดียวก็เอาเปนที่พึ่งไมได มันพราไปหมด เหมือนแมน้ํากวางและตื้นเขาลักษณะนทีโทษจะเอาเปนที่พึ่งไมได ทั้งหนาแลงหนาฝน หนาแลงน้ําก็แหงขอด หนาฝนก็ทวมทนลนหลากทวมเรือกสวนไรนา สูน้ําบอซึ่งแคบแตลึกไมได หนาน้ําก็ขังน้ําไวเต็มหนาแลงก็ยังพอมีน้ําใหอาศัยรอฝน” “สุนทรภูนักกลอนตลาดขี้เมา เอาตัวไมรอด พอยังเลื่อมใสกลอนของเขา จนถึงยกมาอางอิงเชียวหรือ-พอ?” ผมวา “ลูกเคยอานกลอนของสุนทรภูหมดหรือ?” “อานบางครับ แตก็ไมเห็นมีอะไรนาสนใจ มันเทียบกันไมไดกับนักปราชญฝรั่ง เชน วอลแตร หรือมิลเลย (Millay) และเชคสเปยร เปนตน ทานเหลานี้พูดคมๆ ทั้งนั้น ไมเชยเหมือนของสุนทรภู” “ลูกจะยกยองนักปราชญตางชาติ ก็ไมควรดูหมิ่นนักปราชญชาติเดียวกัน” พอพูด ทาทางเครียด “ลูกเกิดมาเปนคนไทย ลูกจะพยายามสักเทาไรก็เปนฝรั่งไมได ถาจะเปนใหได ก็เปนไดอยางดีก็เพียงนกแซมขนเทานั้น “ผมยังไมเขาใจ-พอ” พอจึงเลาวา กาตัวหนึ่ง เห็นนกยูงมีขนสีสวย เห็นขนของตัวสีดําไมงามจึงเที่ยวเก็บขนนกยูงมาแซมขนของตัว แลวเที่ยวปะปนไปกับนกยูงมันชื่นชมยินดีนักที่เขาฝูงนกยูงได มันดูถูกพวกกาดวยกันวาโงเขลาไมรูจักหาขนมาแซมเชนกัน ตอมาไมนานนกยูงทั้งหลายก็จับไดวา ขนที่ดูงามนั้นมิใชขนแท แตเปนขนเทียม นกนั้นปลอมเขามา จึงชวยกันจิกตีขับไลไมใหเขาพวก มันจึงกลับไปหาพวกกา แตกาก็ไมยอมรับเขาพวกเชนกัน เพราะมันดูถูกพวกกันเองไวมาก มันจึงตองเที่ยวระหกระเหินไป กาเฒาตัวหนึ่งพูดออกมาวา “ถากาตัวนั้นไมเหยียดหยามพวกกันเอง ไมอยากเปนในสิ่งที่ตัวเองเปนไปไมได ก็คงไมตองประสบภัยพิบัติถึงปานนี้” “พอไมไดหมายความวาคนไทยเหมือนกา ฝรั่งเหมือนนกยูง” พอพูดตอไป “แตพอตองการใหลูกรับรูเอาไววา คนที่ดูหมิ่นพวกของตัวหรือชาติของตัวก็จะตองประสบชะตากรรมเชนเดียวกับกาในนิทาน”

24 พอผมเปนมหา

“ทําไมพอจึงไมยอมรับวาฝรั่งเปนชาติที่ประเสริฐ ในเมื่อสรรพวิชาการตางๆ เวลานี้ทั่วโลกตองไปเลาเรียนจากฝรั่งทั้งสิ้น ไมวาวิชาการในดานใด?” “พอไมไดวาฝรั่งเปนชาติที่ต่ําตอย หรือเลวทราม แตพอก็ไมเห็นฝรั่งเปนมนุษยที่เลิศลอยกวามนุษยทั้งหลาย พอมองฝรั่งเปนมนุษยเหมือนมนุษยทั้งหลายอื่นทั่วโลก พอไมไดเหอภาษาฝรั่งชนิดที่เห็นภาษาไทยเปนภาษาปาเถื่อนจนไมอยากจะเรียนรู ฝรั่งก็เปนเพียงมนุษยที่ยงั มีความเกิด แก เจ็บตาย มีกินมีนอน มีความใครในการสืบพันธุ ฝรั่งคนไหนทําเลวก็เปนคนเลว คนไหนทําดีก็เปนคนดีเหมือนกับมนุษยอนื่ ๆ ทั่วโลก” “พอยังไมไดตอบผมวา ทําไมเวลานี้ทั่วโลกจึงตองไปเรียนไปเอาความรูจากเมืองฝรั่งกันทั้งนั้น ใครยิ่งไปอยูเมืองฝรั่งนาน ก็ยิ่งไดรับความนับถือมาก จบวิชาการอะไรมาในเอเชีย หรือจากทวีปอื่นคนก็เฉยๆ มีทาทีเหยียดเสียอีก แตพอบอกวาจบมาจากอังกฤษ หรืออเมริกา โอโฮ, ชื่นชมกันเปนการใหญ ทําไม-ทําไม จึงเปนอยางนั้นพอ? ผมดูพอไมคอยยินดียินรายตอเสียงชื่นชมเหลานั้นเลย” พอเลานิทานใหผมฟงวา ชายสองคนพอลูกตอนฬาไปขายในเมือง เมื่อเขาเดินมาไมไกลก็ไดพบหญิงสาวกลุมหนึ่งเดินสวนทางมา หญิงคนหนึ่งหัวเราะและพูดกับเพื่อนวา ชายสองคนพอลูกนั้นโงจริงเดินตามหลังฬาไปทั้งๆ ที่มันพอจะขี่ได ชายชราผูเปนบิดาไดฟงดังนั้นจึงใหลูกขึ้นขี่หลังฬา ตัวเองเดินตามไป อีกพักหนึ่งมาพบสุภาพบุรุษสูงอายุกลุมหนึ่งอีก สุภาพบุรุษคนหนึ่งพูดขึ้นวา “เห็นไหมละทาน ขาพเจาพูดมาหยกๆ นี่เองวาเด็กสมัยนี้ไมเอาใจใสตอคนเฒาคนแก คนเฒาคนแกจะลําบาก็ไมเปนไร ขอใหตัวสบายเทานั้น ดูเด็กคนนั้นซิ นั่งอยูบนหลังฬาอยางสบาย ปลอยใหพอซึ่งแกแลวเดินตามตอยๆ” ชายชราไดยินดังนั้น จึงใหลูกลงจากหลังฬาตัวขึ้นไปนั่งเองใหลูกเดินตามหลัง อีกครูหนึ่งเขาทั้งสองมาเจอผูหญิงและเด็ก ไดมีเสียงพูดออกมาจากคนกลุมนั้นวา “ดูเถิด, ดูคนแกเกียจคราน เอาเปรียบเด็ก ตัวเองนั่งบนหลังฬาอยางสบาย ปลอยใหเด็กตัวเล็กๆ เดินตามหลังฬา” ชายชราไดฟงดังนั้น จึงใหลูกขึ้นมานั่งบนหลังฬาขางหลังตน พอลูกจึงนั่งไปบนหลังฬาดวยกัน พอใกลจะถึงเมืองมีคนคนหนึ่งมาบอกใหหยุดแลวถามวา “ขอโทษเถอะครับ ฬาตัวนี้เปนของทานหรือ?”

25 พอผมเปนมหา

“ใชแลว” ชายชราตอบ อาคันตุกะผูนั้นจึงกลาววา “ทานใชงานมันหนักเกินไป ฬาตัวนิดเดียวขึ้นไปขี่อยูไดทั้งพอทั้งลูก ไมเมตตาสัตวเลย ทานควรจะแบกมันบาง” “เพื่อใหเปนที่พอใจของทาน ขาพเจาจะแบกฬาไป” ชายชราเจาของฬาตอบ วาแลวเขาก็เอาเชือกมามัดขาฬา เอาไมมาทอนหนึ่งสอดเขาไปแลวหามลานั้น วิธีการอยางนี้เปนเรื่องประหลาดสําหรับคนทั่วไป คนทั้งหลายก็วิ่งตามดูกันเปนกลุมใหญ และสงเสียงเกรียวกราวขณะที่เขากําลังหามฬาขามสะพานแหงหนึ่ง ฬาซึ่งไมชอบเสียงเอะอะและตัวมันเองก็อึดอัดเพราะถูกมัด จึงดิ้นอยางแรงจนเชือกขาดและตกลงไปในแมน้ํา เจาของฬารูสึกตัว และละอายมาก จึงรีบกลับบานพลางรําพึงวา การพยายามทําอะไรเพียงแตใหเปนที่พอใจคนทุกคนนั้นไมเปนผลสําเร็จ และยังจะตองสูญเสียฬาอีกดวย “พอเลาเรื่องนี้ใหผมฟงทําไม? นั่นเปนเรื่องของคนแกโงๆ คนหนึ่งกับลูกทีไ่ มมีมันสมอง” ผมวา “ระวังลูกจะเหมือนคนแกโงๆ คนนั้น” พอตอบ “ทําไมครับ เปนไปไมได ผมจะเปนอยางนั้นไมได” ผมเถียง “ลูกไมมีความเปนตัวของตัวเองเลย จะนิยมอะไรก็เพราะฝรั่งเขานิยม จะเลื่อมใสอยากเปนอยางไรก็เพราะคนอื่นเขาเหอกันคอยฟงแตเสียงเขาวา ลูกไมไดทําสิ่งที่เกี่ยวของกับลูก หรือเหมาะสมแกตัวเอง ใครเฮอะไรก็เฮดวย ถาลูกเปนชางก็มีแตจะถูกหลอกเขาพะเนียด เพราะเดินตามกันเปนโขลงๆ ลูกจะเรียนวิชาอะไร เมืองไหนก็ไมไดพิจารณาวามันมีคุณคาอยางไร แตลูกคอยฟงเสียงคนอื่นวา ถาลูกเรียนวิชาอยางนั้น ในเมืองนัน้ แลว คนทั้งหลายจะนิยมชมชอบเทานั้นเอง คนไทยที่ไปเลาเรียนเมืองฝรั่งมาเทาไรแลว กี่ลานแลว ที่กลับมาทําประโยชนแกบานเมืองของตัวมีสักกี่คน นอกนั้นก็ไปเพื่อ “ยกตนขมคนอื่น และเพื่อไดเงินเดือนแพงกวาคนอื่น ใชหรือไม?” ถาลูกศึกษาเลาเรียน และทํางาน เพียงเพื่อไดเงินมากินมาใชใหสุขสําราญเพียงอยางเดียวแลว ลูกจะมีปญหาตางกวานกอยางไร เพราะนกมันก็หากินของมันได มนุษยเราก็นาจะมีอุดมคติอะไรสูงกวานั้น “บางคนไปเรียนเมืองฝรั่งมา 9 เดือน คุยฟุงอยู 9 ป ไมรูจักจบ ทําไมคนเอเชียเราจึงดูหมิ่นพวกกันเอง ไมนิยมยกยองพวกกันเอง อะไรที่ฝรั่งทําฝรั่งพูดแลว เห็นดีเห็นงามไปเสียหมด ถึงเราจะยกยองฝรั่งอยางไร ฝรั่งก็คงไมยกยองพวกเราอยูนั่นเอง ลูกอยาหลงฝรั่งใหมากไป อยาดูหมิ่นเหยียดหยามคนชาติเดียวกัน 26 พอผมเปนมหา

สุนทรภูนั้นเปนปราชญที่คนทั้งเมืองยกยองแลว พอเองก็เห็นวาสุนทรภูเปนคนที่ควรยกยอง ถาลูกดูหมิ่นสุนทรภู ลูกก็ดูหมิ่นคนทั้งเมืองวามีตาหามีแววไม ลูกอานกลอนของสุนทรภูใหจบซิ แลวจะเห็นวาสุนทรภูไดทิ้งอะไรไวใหชาติไทย” ผมยังนิ่งอยู พอจึงพูดตอไปวา “บางคน ไมเคยนึกสนใจพุทธศาสนาซึ่งเปนศาสนาประจําชาติของตัว แตพอฝรั่งสนใจ และบอกวาเปนศาสนาที่ดีและมีเหตุผลที่สุดเทานั้น ก็ตื่นเตนใหญรีบหาตําราทางศาสนามาอาน ขอความใดที่นักปราชญทางไทยและฝรั่งมีทรรศนะขัดแยงกัน เขาจะเชื่อฝรั่งและที่นาประหลาดใจที่สุดก็คือเขาเชื่อฝรั่งมากกวาเชื่อพระพุทธเจาเสียอีก อะไรที่พระพุทธเจาตรัสไว ถาเปนเรื่องเหนือธรรมดาไปหนอย (แตเปนเรื่องธรรมดาของทานผูไดฌาน หรืออภิญญา) เขาจะลังเลและในที่สุดก็ปฏิเสธวาเปนเรื่องเหลวไหล ไรสาระ คนภายหลังเขียนขึ้นเพื่อหลอกคนโง แตจะหลอกคนชั้นเขาไมได “แตเรื่องเดียวกันนั้นพอฝรั่งพูดออกมา และฝรั่งเชื่อเทานั้นเขาก็เชื่อดวย มีเหตุผลแพรวพราวไปหมด อะไรๆ ที่ไปทางขางฝรั่งแลวดูมันโกไปหมด แมแตเรื่องเลวทรามบางอยางที่ฝรั่งชั้นดีเขารังเกียจ คนบางพวกก็ยังเห็นเปนเรื่องโก จึงประพฤติตาม “เรื่องความเจริญทางดานวัตถุ และความมีอํานาจรวมทั้งวิชาการตางๆ นั้น พอยอมรับวาเวลานี้ทางฝรั่งเขาเจริญมาก ในเอเชียก็เห็นแตญี่ปุนเทานั้นที่พอสูฝรั่งได เราควรปรบมือใหญี่ปุนสักพันครั้ง แตเราตองไมลืมวาความเจริญทางดานวัตถุก็ตาม ความมีอํานาจและความรุงเรืองทางวิชาการก็ตาม เปนไปตามสมัยตามคราว หมุนไปสูจุดตางๆ ของโลกอยูเสมอ ไมมีชาติใดรุงเรืองอยูไดตลอดไป ในที่สุดก็ตองเสื่อมลง ชาติอื่นก็รุงเรืองขึ้นแทน ลูกเรียนประวัติศาสตรมาแลวทั้งประวัติศาสตรไทย และตางประเทศพอไมตองจาระไนก็ไดวาชาติใดไดเคยรุงเรืองมาแลวบางในอดีต และเสื่อมลง เพราะเหตุไร? โดยธรรมดาชนชาติที่เจริญแลวจะกลายเปนฝายอนุรักษนิยม สกัดกั้นความคิดใหมและหยุดเจริญ ครั้นแลวจะลมจมดวยน้ํามือของชนชาติที่ไมเจริญเทา แตสามารถพัฒนาความคิดใหมขึ้นได อาณาจักรและจักรวรรดิทั้งหลายไดเจริญขึ้นและลมลงตามกฎขอนี้ของสังคมมนุษย และไมมีขอยกเวนดวย

27 พอผมเปนมหา

“ใครจะเปนคนประกันวา ยุโรปและอเมริกาจะเจริญรุงเรืองอยูไดตลอดไปจนกวาโลกจะแตกดับ อเมริกานั้นเปนประเทศใหมมีอายุเพียง 200-300 ปเทานั้น ตอไปอาจมีสภาพที่ตรงกันขามกับปจจุบันก็ได “ใครจะกลารับรองวา กรุงเทพฯ จะเปนเมืองหลวงเมืองที่คับคั่งของประเทศไทยอยูตลอดไป อีกไมกี่รอยปตอไปภายหนากรุงเทพฯอาจมีสภาพเหมือนสุโขทัย หรืออยุธยาเวลานี้ก็ได “บานใด เมืองใด เจริญขึ้นชั่วคราว คนก็เหอกันไปพักหนึ่ง อะไรๆ ก็ตองที่นั่น บอน้ําที่คนไปใชมากนักก็ตองสกปรกมากขึ้น หนักเขาก็เนาเหม็น เปนพิษเปนภัย ทํานองเดียวกับภัยอันมากมายของเมืองใหญๆ ทั่วโลกทุกวันนี”้ ผมมีนองสาวคนหนึ่งออนกวาผมสองป ขณะที่ผมเรียนมหาวิทยาลัยปที่หนึ่ง นองสาวผมเรียน ม.ศ.4 หรือ ม.7 เดิม นองสาวผมชื่อวีรดี พอบอกวามีความหมาย “เวน” คือเวนจากบาป พอผมตั้งชื่อลูกตองมีความหมายทางธรรมเสมอ วีรดีเปนคนผิวขาว รางโปรง ปากบาง คอระหง มือและเทาเรียวงาม ไมมีอะไรเหมือนพอหรือแมในดานรูปรางลักษณะ ผมเคยถามพอในเรื่องนี้วา ทําไมวีรดีมีลักษณะรูปรางไมเหมือนพอหรือแมหรือจะเหมือนบรรพบุรุษคนใดคนหนึ่งตามหลักชีวะที่วาลัก ษณะของปูยาตายายอาจมาโผลใน generation ใด generation หนึ่งชั้นหลานเหลน แตพอบอกวาเทาที่พอรูไดวีรดีไมเหมือนใครเลย ผมวาตองมีใครสักคนหนึ่งในอดีตที่มีลักษณะเหมือนวีรดี ผมกับพอจึงขัดคอกันอีกในทฤษฎีทางชีวะกับทฤษฎีเรื่องกรรมของพอ “ทางชีววิทยาไดพิสูจนนักแลว ทั้งเรื่องคน สัตว และพืช หรือพฤกษวา ทุกสิ่งทุกอยางไดรับอิทธิพลทางพันธุกรรมไมชวงใดก็ชวงหนึ่ง” ผมวา “ลูกวาชีวิตของคนเรา ทั้งรางกายและจิตใจจะเปนอยางไรเพราะเหตุกี่อยาง?” พอถาม “สองอยาง” ผมตอบ “อะไร?” “คือพันธุกรรม หรือที่ฝรัง่ เรียกวา heredity กับสิ่งแวดลอมที่ฝรั่งเรียกวา environment” “ไมตองใสอยางที่ฝรั่งเรียกวา ไมไดหรือ ถึงใสเขามาก็ไมทําใหพอเขาใจดีขนึ้ คําวาพันธุกรรมและสิ่งแวดลอมพอเขาใจดีแลว ลูกแนใจหรือวาชีวิตจิตใจคนจะเปนอยางไรก็แลวแตสองประการนี้” 28 พอผมเปนมหา

“ผมแนใจครับ-พอ” “อะไรทําใหลูกแนใจอยางนั้น” “อาจารยผมสอน-อาจารยทุกคนสอนอยางนี้ทั้งนั้น” พอมาถึงเรื่องนี้ ผมตอบอยางมั่นใจ “ลูกลองอธิบาย คําวาพันธุกรรมกับสิง่ แวดลอมใหฟงหนอยซิ” “พันธุกรรม หรือกรรมพันธุ หรือที่ฝรั่งเรียกวา” “ไมตอง” พอขัดขึ้น “ไมตองเอาที่ฝรั่งเรียก” “ก็ไดครับ” ผมตอบ “พันธุกรรม คือสิ่งที่ไดรับจากมารดาบิดาหรือบรรพบุรุษ” “เชนอะไรบาง?” ผมถาม “เชน สีของผิวหนัง ลักษณะดวงตาสีของดวงตา โครงสรางของกระดูก คือคนรางใหญหรือเล็ก และความโนมเอียงบางอยาง เชนความสามารถทางดนตรี หรือ development o musical ability” “หัวลานเปนพันธุกรรมหรือเปลา?” พอถาม ผมตอบไมได ไมรูจริงๆ วาหัวลานเปนพันธุกรรมหรือไม ผมบอกวาจะลองไปถามอาจารยดูกอน แตพอก็เปรยขึ้นวา “ไมเปนพันธุกรรมกระมัง” “พอแนใจ หรือพอพูดเลน” “ไมรูซี ลูกไปถามอาจารยของลูกก็แลวกัน” พอวา “ลูกวาความโนมเอียงบางอยางเชนความสามารถทางดนตรีเปนพันธุกรรม ก็หมายความวา ถาพอเปนนักดนตรี ลูกก็เปนนักดนตรีดวยอยางนั้นหรือ?” “สวนมากเปนอยางนั้น” ผมตอบ “ถาพอเปนนักปราชญ ลูกจะเปนดวยหรือเปลา” “สวนมากจะเปนอยางนั้น” ผมตอบ “ลูกลองนึกดู-ลองนึกถึงชีวประวัติของนักดนตรี และนักประพันธในเมืองไทย เวลานี้ที่พอหรือแมเปนนักดนตรี หรือนักประพันธมีสักกี่คน มีมากหรือนอยกวาคนที่เปนเองโดยพอแมและบรรพบุรุษไมไดเปน”

29 พอผมเปนมหา

ผมลองนึกและทําบัญชีกบั พอ ก็ตองประหลาดใจวานักดนตรีและนักประพันธที่พอแมเปนนักดนตรีและนักประพันธมากอนนั้นมีจํานวนน อยเหลือเกิน จนเทียบกันไมไดกับคนที่เปนเอง-เปนโดยตัวของตัวเอง “แตผมวาไมพนหลักที่ 2 ซึ่งทางจิตวิทยาไดวิเคราะหแลว” ผมพูด “อะไรหลักที่ 2?” พอถาม “เรื่องสิ่งแวดลอม” ผมตอบ “คนจะเปนอยางไรตองแลวแตสิ่งแวดลอมรอบตัว หรือความนิยมของสังคม” “ถาอยางนั้น คนที่อยูในสิง่ แวดลอมเดียวกันก็ควรจะเหมือนกัน” “ก็พันธุกรรมเขาไมเหมือนกัน จะใหเหมือนกันอยางไร?” ผมวา “ลูกเรไปหาพันธุกรรมอีก สักครูนี้พดู กันเรื่องพันธุกรรมลูกไมรูจะออกทางไหน จึงเรมาอาศัยสิ่งแวดลอมพอพูดกันถึงสิ่งแวดลอมลูกจนอีก ลูกก็ไปขอพึ่งพันธุกรรม” “ก็ตองอาศัยกันทั้งสองอยาง” ผมวา “พูดเรื่องลูกกับยายวีก็แลวกัน ตัวอยางใกล เห็นงาย” พอวา “ทั้งพันธุกรรมและสิ่งแวดลอมเหมือนกันทุกอยาง ทําไมลูกกับยายวีจึงไมมีอะไรเหมือนกันทั้งทางรางกายและจิตใจ และความโนมเอียงทางรางกายลูก อวน ผิวสองสี แตยายวี ขาวโปรง ทางจิตใจก็ไมเหมือนกันอีก ความโนมเอียงก็ไมเหมือนกัน อัธยาศัยยายวีเขาก็ประณีตกวาลูก เพราะอะไร? ลูกรูหรือเปลา?” “ผมวาไมมีอะไรแลว นอกจากสองอยางนี้ เพราะสิ่งแวดลอมยอมรวมทั้งการอบรมศึกษาและ factor ตางๆ ที่แวดลอมชีวิตอยู” “มีซี่ ตองมีอะไรอีกอยางหนึ่ง” “อะไรพอ?” “กรรมของแตละคนซี่” “ผมนึกแลววาพอจะตองออกทางนี้” “หรือลูกวาไมจริง?” “มันมองไมเห็น-พอ” “เชื้อโรคมันก็มองดวยตาเปลาไมเห็น ทําไมลูกเชื่อวามี?” “ใชกลองจุลทรรศนมองเห็นนี่-พอ” 30 พอผมเปนมหา

“เรื่องกรรมลูกก็ตองใชกลองปญญาสองดูเหมือนกัน ถาลุกไมมีปญญาก็ไมเห็น ตองมีปญญาชนิดละเอียดจึงจะเห็นได อยางที่พระพุทธเจาทานทรงเห็นแลว ทรงบอกพวกเราไว” “พอพูดตอไปเถอะ” “เชื่อหรือไมก็ตาม แตกรรมที่คนเคยทําเคยสะสมมันจะตองมีปฏิกิริยาตอชีวิต เหมือนเชื้อโรคเมื่อเขาสูรา งกายจะตองมีปฏิกิริยาตอรางกายมากหรือนอยแลวแตกําลังของเชื้อโรคและกําลัง ตานทานในรางกาย” “ที่เขาเรียกวา ‘immunity’ ใชไหม?” ผมตอให “ไมรู” พอพูด “จะเรียกวาอะไรก็ตามใจ แตหมายถึงกําลังตานทานโรคในรางกายนั่นแหละ ใหพอพูดตอไปดีกวา ลูกนั่งฟงเฉยๆ สัก 5 นาทีไดไหม?” “ไดครับ-พอ” “ทุกคนไดสะสมเชื้อแหงกุศลกรรม คือบารมี และเชื้อแหงอกุศลธรรมคืออาสวะมาไมเหมือนกัน จึงแตกตางกันทั้งทางรูปรางและนิสัยใจคอ ตลอดถึงความโนมเอียงทุกคนเปนไปตามแรงแหงกรรมที่ตนไดสะสมไว วิญญาณของเขาเองไดสรางรูปของเขา จะสรางอยางไรแลวแตการสนับสนุนแหงกรรม คนจึงออกมาไมเหมือนกันมีความเปนอยูไมเหมือนกัน จิตใจไมเหมือนกัน จะสอนอยางไรจะอบรมอยางไรก็จะใหคนฉลาดเทากันไมได เพราะทุนเขาไมเทากัน ลองใหเครื่องแตงตัวที่สวยเทากันตัดเย็บแบบเดียวกันจากรานเดียวกันและเนื้อผาอยางเดียวกันใหคนสองคน แตง ถาทุนเดิมคือความสวยงามของคนไมเทากันแลว จะใหแตงอยางไรคนก็สวยเทากันไมได “พอสอนลูกกับยายวี ก็สอนเหมือนๆ กัน แตลูกไปอยางหนึ่ง ยายวีไปอีกอยางหนึ่ง เพราะเชื้อดีในตัวมีไมเทากัน ทานจึงวา ใหสอนคนตามวาสนา อยาปลูกหญาใหเทียมตาล เมื่อมันเกิดมาเปนหญาเสียแลวจะทําอยางไรก็ใหมนั สูงเทียมตาลไมได แตตนตาลถาเอามาปลูกในกระถางเล็กๆ มันก็ใหญไมไดเชนกัน ตองลงดินมันจึงจะเจริญเติบโตไดตามขนาดที่มันควรจะเปน การที่เราสอนคนอบรมคนก็ดวยหวังวาเขาอาจเปนพันธุไมใหญ ถารูแนวาเขาเปนตนหญาก็เลี้ยงเขาอบอรมเขาอยางตนหญาจะไปเสียเวลาปลูกตนหญาแขงกับตนตาลหรือต นสักทําไม?”

31 พอผมเปนมหา

“ถาอยางนั้น คนที่เปนเหมือนตนหญา ก็เปนหญาอยูตลอดไป ที่เปนตนตาลก็เปนตาลอยูเสมอไปหรือพอ? ผมหมายความวา คนที่มเี ชื้อดี มีปญญาดีก็จะเปนอยางนั้นอยูเรื่อยไป สวนคนมีเชื้อเลว และปญญาทึบก็คงโงอยูตลอดไป?” พอผมนิ่งอยูครูหนึ่งแลวกลาววา “ไมใชอยางนั้นดอกลูก สติปญญาของคนเราพัฒนาใหเจริญถึงขีดสุดได แตตองใชระยะเวลาแบบเดียวกันกับที่พระพุทธเจาเคยทรงใชมาแลว กุศลกรรม และอกุศลกรรมหมดไปได ถาคนไมคอยทําเพิ่ม และเพิ่มพูนขึ้นได หากเขาคอยสะสม แมทีละนอย “ที่พอเปรียบคนดวยตนหญา และตนตาลนั้น พอหมายถึงขีดของความสามารถ และวาสนาในชาติหนึ่งของคน” “แตบางที การที่สติปญญาของคนไมพลุงโพลงเทาที่ควรก็เปนเพราะไปพัฒนาไมถูกจุดที่สติปญญาของบุคคลผูนั้นพุงไ ปหาอยางนี้เปนไดไหม-พอ?” “พอยังไมเขาใจคําพูดของลูก ยกตัวอยางหนอยซิ” “คือผมหมายความอยางนี้” ผมวา “บางคนสติปญญา หรืออุปนิสัย พุงไปทางวิศวกรรม หรือมีแนวโนมไปทางเครื่องยนตกลไก แตเอาเขาไปพัฒนาทางเกษตรก็เลยหมดหวังเหมือนเอาเลื่อยไปใชแทนขวาน” “ลูกเกงมาก กตัญู” พอพูด “ตั้งแตคุยกันมาพอเพิ่งเห็นเพิ่งไดยินลูกพูดเขาเรื่องเขาราว ถูกตองตอนนี้เอง ลูกฉลาดขึ้นมาก หรือฉลาดอยูกอนแลวแตคมในฝก?” “ผมลูกพอครับ” ผมวา “เอาเถอะ จะลูกพอหรือลูกใครก็ตามใจ ถาลูกพูดอะไรถูกมันก็ถูก พูดอะไรผิดมันก็ผิดวันยังค่ํา ไมใชวาถาลูกเปนลูกนายกรัฐมนตรีแลวจะพูดอะไรไมผิด พอขอพูดตอที่ลูกพูดคางไว หรือลูกจะพูดตอเอง” “ผมตอเองก็ไดครับ-พอ, คือผมวาคนเรานอกจากจะมีความสามารถประจําตัวทุกคนแลว ถาสามารถพัฒนาใหตรงตามความสามารถของเขาแลวก็จะไปไดไกลมาก” “พูดสําคัญ” พอชมเชยผม ยิ้มนอยยิ้มใหญ” ความสามารถเดิมหรือกรรมเดิม ของคนเรามีความสําคัญตอวิถีชีวิตในปจจุบันไมนอยเลย” 32 พอผมเปนมหา

“กรรมเดิม” ผมอุทาน “อะไรของพอ” “กรรมเดิม” ผมวาความสามารถพิเศษในทางใด หรือ tendency หมายถึงความโนมเอียงของคน ยอมติดมากับ gene แลวทั้งสิ้น กรรมเดิมของพอหมายถึงอะไร?” “เริ่มจะพูดกันไมรูเรื่องเสียอีกแลว” พอพูดหนาเฉย “ยีนอะไรของลูก พอไมเขาใจเหมือนกัน” “gene หมายถึงสิ่งหนึ่งซึ่งรวมเอาคุณสมบัติ คุณลักษณะในตัวคนไว มันมีของมันอยูแลวในเชื้อชีวติ ” “แลวทําไม เชื้อชีวิตของคนๆ เดียวกันไอยีนมันจึงไมเหมือนกัน บางยีนออกมาขึ้โมโห โทโส เอาแตใจตัวเองไรเหตุผล บางยีนออกมาเรียบรอยมีเหตุมีผล พูดอะไรเขาใจงาย เรียนอะไรรูเร็ว บางยีนก็โงดักดาน ลูกอธิบายใหพอฟงหนอยไดไหม?” “เอาอยางนี้ดีกวา-พอ คือพออธิบายเรื่อง กรรมเดิม อะไรของพอใหผมเขาใจกอนดีกวา” “กรรมเดิม พอหมายถึงกรรมในชาติกอนๆ ที่คนแตละคนเคยสะสมมา เปนของเฉพาะตนของเขา เชนเขาเคยสะสมมามากทางคณิตศาสตร พอเกิดมาในชาตินี้แกก็เรียนคณิตศาสตรไดเร็วกวาคนอื่น สะสมมามากทางไหนเมื่อมาเรียนหรือมาทําสิ่งนั้นเขาก็สําเร็จไดเร็ว บางทีเขาเรียกกันวามีพรสวรรค หรือมีทุนเดิมมามากและดี บางคนมีทุนมาทางดนตรี จึงสามารถเลนดนตรียากๆ ได ตั้งแตอายุยังนอย เรื่องทํานองนี้มีปรากฏอยูทั่วไปทุกมุมโลก ในบางรายสืบสาวขึ้นไปหาบรรพบุรุษก็ไมปรากฏวามีบรรพบุรุษคนใดเคยมีความสามารถทางคณิตศาสตรห รือทางดนตรีเลย” “อาจเปนเพราะสิ่งแวดลอมจูงใจก็ได” ผมวา “ทําไมดนตรีที่อยูในสิ่งแวดลอมเดียวกันจึงไมเปนอยางเดียวกันหมด?” พอวา “กรรมเดิม คือสิ่งที่เขาสะสมมาหลายชาติยอมติดมาเปนอุปนิสัย คือแนวของใจ หรือแนวโนมเมื่อไดรับภาวะอันเหมาะสม สิ่งนั้นยอมเจริญเติบโตโดยพลันที่คนชอบเรียกกันวาพรสวรรค” “ทําไมจึงเรียกวา ‘พรสวรรค’ สวรรคประทานพรนั้นมา ทํานองเดียวกับพรของพระเจาอยางนั้นหรือ?” ผมถาม “พรสวรรค ไมใชพรที่พระเจาประทานมา แตเปนพรที่แตละคนไดสะสมของตนไว อาจสะสมหรือศึกษาขณะที่อยูสวรรคก็ไดเมื่อลงมาเกิดในโลกมนุษย สิ่งทีต่ นเคยชํานาญก็มิไดสูญหายไป คงสภาพเปนอุปนิสัยแหงตนอยู ลูกเชื่อสวรรคมิใชหรือ?” “ไมเชื่อครับ-พอ” “งั้นฟงตอไป” พอวา “ตามทรรศนะทางพระพุทธศาสนา พระพุทธเจาทรงรับรองเรื่องนรกสวรรค” 33 พอผมเปนมหา

“สวรรคในอก นรกในใจ ใชไหม-พอ?” “นั่นก็อยางหนึ่ง ที่คนไทยโบราณกลาวพังเพยไวเพื่อใหเห็นงาย วาเวลาใดใจเดือดรอน เวลานั้นเหมือนตกนรก เวลาใดใจสบายเหมือนไดสวรรค แตนรกสวรรคจริงๆ ซึ่งเปนอีกภพหนึ่งจะตองมีอยางแนนอน พระพุทธเจาตรัสวา ‘คนบางพวกเกิดในครรภ คนทําชั่วยอมไปนรก คนทําดีไปสวรรค สวนทานผูสิ้นกิเลสแลวยอมไปนิพพาน’ “และในสวรรคนั้น มีการศึกษาเลาเรียนทุกอยาง เขาเรียนกันดวยใจรัก ไมใชเรียนเพื่อประกอบอาชีพ ผูสอนก็เปนผูเชี่ยวชาญจริงสอนเพื่อสะสมบารมีของตนมิใชเพื่อสินจางรางวัล ผูศึกษาจึงมีความรูจริงเมื่อถึงวาระที่จะตองมาเกิดเปนมนุษยความรูอันนั้นก็ไมไดสิ้นสูญไป เมื่อไดภาวะอันเหมาะสมจึงเจริญงอกงามอยางรวดเร็ว อยางนี้แหละเรียกวาพรสวรรค เหมือนลูกทบทวนวิชาที่เพิ่งจะเลือนไป ความจํายอมฟนขึ้นเร็วกวาคนที่ไมเคยผานวิชานั้นมาเลย” “พอเปนเอามาก” ผมนึกในใจ ไมกลาพูด ไมใชเพราะกลัวโดนตบ แตเพราะอะไรไมทราบ ดูเหมือนในตัวพอมีอะไรอยูอยางหนึ่งที่ทําใหผมและใครตอใครมีความยําเกรง เมื่อผมนิ่งอยู พอจึงพูดตอไปวา “ถาชาติหนามี นรกสวรรคคําก็ตองมี นรกสําหรับลงโทษคนบาปที่ยังไมไดชําระโทษในโลกมนุษย หรือไดชําระไปบางแลว แตยังไมสมแกกรรมที่เขาทํา ตองยกยอดไปลงโทษกันในชาติหนา หรือในนรกแลวแตกรณี สวนสวรรคนั้นสําหรับใหความสุขแกคนดีมีศีลมีธรรม ซึ่งบางทียังไมไดรับผลแหงความดีเต็มที่ในโลกมนุษย หรือไดรับแลวแตพลังแหงความดียังไมสุดสิ้นจึงตองยกยอดกันไปอีกระยะเวลาในชีวิตมนุษยเพียงชาติเดียว สั้นเกินไป ไมพอใหกรรมใหผลจนหมดสิ้นไดไมวากรรมดีหรือกรรมชั่ว” “ผมมองไมเห็นวา คําสอนเรื่องนรกสวรรคจะมีประโยชนอะไร? นอกจากความเพอฝน การปลอบใจตัวเองและหลอกตัวเองใหกลัวในสิ่งอันไมมีตัวตน หรือไมอาจพิสูจนได คนที่เชื่อเรื่องนรก สวรรค จึงมักเปนคนยากจนอยูในอุดมคติอันลาหลัง ไมชวยตัวใหดีขึ้นทั้งทางเศรษฐกิจ และสังคม ทําอะไรนิดหนอยก็เกรงอาชญาแหงนรกจึงเปดโอกาสใหคนที่ไมกลัวนรกกอบโกยเอาผลประโยชนไดตามใ จชอบัแลวร่ํารวยมีหนามีตาในสังคม ใครๆ ก็เคารพนบไหว มีความเปนอยูอยางสุขสําราญ มนุษยโดยทั่วไปยอมตัดสินคุณคาของคนจากสิ่งที่มองเห็นได มีเครื่องวัด ตัวอยางเชน นาย ก. มีบานหรูหรา มีรถยนตคันงามราคาเปนแสน มีที่ดินมากมาย เปนประธานกรรมการบริษัทที่มีรายไดเดือนละลานบาท 34 พอผมเปนมหา

สวนนาย ข. ใสรองเทาแตะ นุงกางเกงปะเดินตอกแตกๆ อยูริมถนน อยูบานเชาราคาคาเชา 100 บาท ตอเดือน ทํางานที่สุจริต 100% รายไดเดือนละ 400 บาท ใจบุญสุนทาน ไมฉอโกงใคร แมแตในความคิด เพราะเกรงอาชญาแหงนรก เพอฝนถึงความสุขในสวรรคเมื่อตายแลว สวนนาย ก. ไมเคยกลัวนรก มีทางใดที่จะหาเงินได สรางความมั่งคั่งได นาย ก. เปนเอาทั้งนั้น “ตามตัวอยางนี้ เมื่อพูดถึงคุณคาของจิตใจแลวนาย ข. เหนือนาย ก. มาก แตคุณคาทางสังคม ทางดานความรูสึกยอมรับของสังคมแลว นาย ข. ไมมีทางทาบนาย ก. ไดเลย หางกันเหมือนฟากับดิน “พอลองเองก็ได-พอลองใสรองเทาแตะ นุงกางเกงปะ ใสเสื้อฮาวายเกาๆ สักตัวหนึ่งแลวเขาไปสั่งอาหารที่ภัตตาคารไหนสักแหงหนึ่งเลือกที่หรูๆ นั่งรับประทาน “อีกวันหนึ่งพอแตงกายดวยเสื้อผาราคาแพง ขับรถเบนซรุนใหมเอี่ยมไปจอดหนาภัตตาคาร แลวลงไปนั่งรับประทานอาหาร แลวพอลองสังเกตอาการของบอย พอจะเห็นวาอาการของเขาในวันกอนกับวันหลังจะหางกันมากทั้งๆ ที่ทั้งสองวันพอมีสตางคในกระเปาเทากัน พรอมที่จะชําระคาอาหารเทาที่สั่งมารับประทาน ผมตอใหวันกอนพอมีสตางคในกระเปาเปนหมื่น และวันหลังมีเพียง 200 เทานั้น เขาก็จะตอนรับพอผิดกันลิบลับนอกจากเขาจะจําพอไดเสียแลววาเศรษฐีคนนี้บางวันก็แกลงทําเปนคนยาจก “คนสวนมาก ตัดสินคน วัดคาของคนดวยสิ่งที่มองเห็นได เพราะคนสวนใหญยังเปน materialist ตกอยูใตอํานาจของ material หรือ materialism หมายถึงนิยมวัตถุ ทําไมจึงเปนอยางนั้น? เพราะวัตถุสามารถสนองความตองการของเขาได สามารถแลกเปลี่ยนเอาสิ่งอันพึงใจไดเชน พอมีเงินมาก พอจะเอาเงินไปแลกเปลี่ยนเอาอะไรก็ได นี่แหละคือสาเหตุใหญทําใหคนหาเงินและชอบเงิน เพราะมันสามารถใหความพอใจ หรือสิ่งที่พอใจทันตาเห็น ทันอกทันใจดีนักแตคุณธรรมภายใน ใครเปนคนเห็น เอาไปแลก หรือขึ้นเปนสิ่งของที่อํานวยความสะดวกสบายแหงชีวิตไมได ปญหาความขัดของตางๆ ในชีวิตทุกวันนี้ขึ้นอยูกับ ‘เงิน’ เสียเปนสวนมาก ผมวาถึง 95% มีเงินเสียอยางเดียวแกปญหาไดหมด เมื่อเปนดังนี้ จะไมใหคนชอบเงินไดอยางไร คนจึงกระเสือกกระสนทุกอยางเพื่อใหไดเงิน” “เงินทําใหพอกลับเปนหนุมไดไหม?” พอทนฟงผมพูดไมไดจึงขัดแยงขึ้นมา ขณะที่ผมยังพูดไมจบ “ถึงพอจะเปนหนุมไมไดเหมือนเมื่อ 20 ปกอน แตพอก็หาความสุขไดยิ่งกวาคนหนุมที่ไมมีเงินเสียอีก ผมกลาทาพนันไดเลย” 35 พอผมเปนมหา

พอผมนิ่ง ผมกลัวความนิ่งของพอผม เพราะคําพูดของทานหลังจากการนิ่ง ทําใหผมยอมจํานนมาหลายหนหลายครั้งแลว หลังจากนิ่งไปครูหนึ่งแลว พอผมจึงพูดวา “ลูกก็เหมือนคนเปนจํานวนมาก ที่เห็นเงินเปนแกวสารพัดนึก แตลูกหาเฉลียวใจไมเลยวา เงินเปนรากฐานแหงความชั่วทั้งปวง และมีอยูเหมือนกันไมนอยที่เงินไมสามารถชวยบําบัดทุกขของคนได พอจะพูดใหลูกฟง ใหลูกตั้งใจฟงใหดี อยารีบขัดคอพอกอนพูดจบ “การคอรัปชัน่ ซึ่งระบาดอยูทั่วประเทศ, การปลน การลักเล็กขโมยนอย การฟองรองในคดีแพง และคดีอาญาบางคดี เชน การฆาคนตายเพื่อชิงทรัพย, การกลั่นแกลงชิงไหวชิงพริบกันระหวางคนมีอาชีพเดียวกัน ใสรายปายสีกัน การที่พี่นองซึ่งเคยรักกันมา ตองกลายเปนศัตรูกันในกรณีแบงมรดก การรับจางฆาคนแมที่ไมมีความผิด ฯลฯ เหลานี้ลวนแตเพื่อเงิน หรือทรัพยสมบัติทั้งสิ้น “เงินทําใหคนที่ไมเคยคิดทําชั่ว ไมตองการทําชั่ว ตองทําชั่วตองยอมเสียเกียรติยศ เสียศักดิ์ศรีเพื่อตองการเงิน-เงินทําใหผูหญิงดีๆ ตองยอมอุทิศตัวลงไปคลุกเคลากับคาวโลกียอันโสมมเพื่อแลกเอามันมา ผูหญิงเหลานั้นตองจบชีวิตลงในแหลงอันเปนที่เสื่อมโทรมทางจิตใจ “เพื่อเงิน ทําใหมนุษยไมนอยตองละทิ้งมนุษยธรรม ตองยอมเปนทาสแหงอบายมุขคือการพนันขันตอ เงินทําใหมนุษยดูหมิ่นมนุษยดวยกัน มันแบงแยกมนุษยพวกหนึ่งกับอีกพวกหนึ่งใหหางเหินกัน และมองกันดวยสายตาที่แฝงไวซึ่งความรังเกียจเหยียดหยาม “เงินทําใหคนผิดเปนคนถูก เปนตัวทําลายความยุติธรรมในสังคม มันทําใหมนุษยละเมิดกฎหมาย และศีลธรรมจรรยาอันดีงามของมนุษย นอกจากนี้มันยังทําใหมนุษยตกอยูในอาการมึนเมา ลุมหลง ยิ่งคนนับถือมันมากเทาใด มันยิ่งแสดงความทารุณโหดรายออกมามากเทานั้น ฯลฯ “นี่คือเหตุผลประกอบคําวา เงินเปนรากฐานแหงความชั่วทั้งปวง เพราะเงินทําใหคนโลภ ความโลภเปนอกุศลมูล ตามพระดํารัสแหงพระบรมศาสดา “จริงอยู เงินชวยบําบัดทุกขไดบาง แตไมใชทุกอยางไป ลูกรูจักคุณหญิงสุขมิใชหรือ เงินของทานมากมายกายกอง แตมันไมสามารถชวยทานใหพนจากความทุกขทรมานเพราะมะเร็งในลําคอไดขาวปลาอาหารจะกินสักเทาไ 36 พอผมเปนมหา

รก็ได ประณีตแคไหนก็ได แตกินไมไดเลยเพราะมะเร็งมันดักอยูที่ลําคอ มนุษยเรานั้น มีเรื่องที่จะตองทุกขอยูมากมาย คนที่ไมตองทุกขเพราะเรื่องทํามาหากินก็ตองทุกขเรื่องอื่นซึ่งมีอยูอยางนอยอีก 9 เรื่อง มิฉะนั้นแลว เศรษฐีบางคนจะฆาตัวตายทําไม นี่คือเหตุผลประกอบคําวามีอยูเหมือนกันที่เงินไมสามารถบําบัดทุกขของคนไดเสมอไป “สวนคําพูดอันยืดยาวของลูกเรื่องเกียรติยศ เกียรติศักดิ์ของคนผูไมเคยเกรงอาชญานรก และร่ํารวยมีคนเคารพนบไหว ตลอดถึงมีความสุข ความรุงเรืองอยูในสังคมนั้น คําพูดของลูกเปนการดูถกู คนทั้งเมืองวา คนที่จะมั่งคั่งและมีความสุขอยูในสังคมได ตองเปนคนทุจริตคดโกง คนสุจริตเปนคนดีมีศีลธรรมจะตองยากจน ลูกไมนึกบางเลยหรือวาคนที่มั่งมีศรีสุขอยูทุกวันนี้ หรือในอดีต เพราะประกอบการงานโดยสุจริตก็มีอยูมาก เมื่อคนทุจริตก็รวยได คนสุจริตก็รวยได ทําไมลูกไมเลือกนิยมคนที่ร่ํารวยโดยทางสุจริตและเอาอยางคนเหลานั้นเปนความร่ํารวยสุขสบายโดยไมตอง ระแวง ไมตองเดือดรอนภายหลังไมตองสะดุงหวาดเสียว “พอเองนั้น จะพยายามทําใจอยางไร ใหวางเฉยและแผเมตตาใหคนที่คอรัปชั่นก็ทําไมสําเร็จ เมื่อรูขาววาคนนั้นคนนี้รวยขึ้นมาโดยการคอรัปชั่น ก็มีแตความเกลียดชัง ไมเคยนึกวาคนพวกนั้นเปนคนมีเกียรติ ไมเคยยกยองสรรเสริญ แตบางทีก็ปลงสังเวชไดบางวา เขาจะตองประจักษและปรากฏดวยกรรมของเขาเอง ไมเร็วก็ชา ไมโลกนี้กโ็ ลกหนา ลูกเคยนึกบางหรือไมวาภาวะสังคมพิการที่เกิดขึ้นในบานเมืองของเราหรือเมืองไหนๆ ก็ตามเกิดจากการกระทําของคนที่ไมยอมรับเรื่องกฎแหงกรรม เรื่องนรกสวรรค และเรื่องชาติกอนชาติหนาเปนสนใหญ เพราะคนพวกนี้มีความคิดอยูวาถาจับไมไดไลไมทัน โทษนั้นก็สูญเปลา หรือทําความดีไมมีคนเห็นก็เปนหมัน จึงไมละอายบาป ไมเกรงกลัวตอบาป มีการโกงเล็กโกงนอยไปถึงโกงใหญ ขาราชการที่โกงนั้นหาใชโกงคนอื่นไม แตโกงพอแมปูยาตายาย และญาติพี่นองของตัวนั่นเอง เพราะเงินนั้นเปนเงินภาษีอากรที่พอแมพี่นอง ปูยา ตายายของตัวสละหยาดเหงื่อแรงงานเสียมา “เรื่องคนมั่งคั่งแมเปนคนไมดีก็เปนที่ยอมรับของสังคมและคนยากจน แมจะเปนคนดีก็ไมเปนที่ยอมรับของสังคมตามที่ลูกพูดและยกตัวอยางมามากมายนั้นเปนการแสดงใหเห็นว าเงินมีความชั่วอยูเพียงใด ตามที่พอพูดมาแลว มันแยกมนุษยออกจากมนุษยดวยกัน มันทําใหมนุษยพวกหนึ่งดูหมิ่นมนุษยพวกหนึ่ง มันทําใหชองวางระหวางมนุษยดวยกันกวางไกลออกไป 37 พอผมเปนมหา

มันทําใหมนุษยหลงผิด คิดวาเงินอยูกับคนใดแลว ทําใหคนนั้นวิเศษเกินคน จนถึงกับบางคนพูดออกมาอยางไวอํานาจวา “ฉันไมไดใชคน ฉันใชเงินของฉันตางหาก แกตองทําไดทุกอยางที่ฉันตองการ เพราะฉันใชเงินของฉัน” คนอยางนี้จะตองเอาเงินปาหนาแลวตบซ้ําสัก 100 ครั้ง จึงจะสาสมกับที่เขาดูหมิ่นเกียรติแหงมนุษย “จริงอยูเงินยอมมีประโยชน ใชทําประโยชนไดตอเมื่อมันอยูกับคนดี มีศีลธรรม เหมือนมีดเลมเดียวกันเมื่ออยูในมือโจรยอมนําไปสูฆาตกรรม แตเมื่อมันอยูในมือแมครัว มันชวยทําอาหารเลี้ยงคนได ทางดีและทางเสียของเงินมีอยูอยางนี้ ลูกจะเห็นวา ความสําคัญอยูที่คนผูใชเงินเสียแลว หาใชอยูที่เงินไม “ทํานองเดียวกับการเมือง การเมืองจะไมดีในตัวมันเองก็หามิได แตมันจะดีหรือไมดีอยูที่คนผูเขาไปเกี่ยวของกับการเมืองตางหาก คือนักการเมืองมีธรรมหรือไมมีธรรม ดังที่ทานมหาตมะคานธีกลาวไววา ‘การเมืองที่ปราศจากหลักธรรมทางศาสนาก็เปนเรื่องของความโสมมที่ประชาชนควรละทิ้งเสียเปนอยางยิ่ง การเมืองเปนเรื่องของประเทศชาติ และเรื่องที่เกี่ยวกับสวัสดิภาพของประชาชนนั้น ตองเปนเรื่องของผูมีศีลธรรมประจําใจ เพราะฉะนั้นเราจะตองเอาศาสนจักรไปสถาปนาไวในวงการเมืองดวย” “ลูกจะเห็นจริง ถาพิจารณาดวยใจที่เปนธรรมวาศีลธรรมนั้นเปนรากฐานอันสําคัญยิ่งของความเจริญ ทั้งทางสวนตัวและสังคมเหมือนรากไมมีความสําคัญตอการเจริญเติบโตของตนไม แตคนมิไดเห็นสวนสําคัญนี้ทันทีทันใดที่เห็นตน เพราะมันอยูในดิน ลองใหรากเนาดูซิตนไมนั้นจะทรงตัวอยูไดอยางไร ทํานองเดียวกัน ความพิการทางสังคมนั้นไปจากความเสื่อมทางศีลธรรมกอน และเปนอยางนั้นอยางแนนอน” พอผมพูดอยางมั่นใจที่สุดคําพูดของพอเปนจังหวะและนุมนวล ถาเปนปาฐกถา ปาฐกถาของพอครั้งนี้นาฟงที่สุด ผมเองทั้งๆ ที่มีความเห็นขัดแยงกับพออยูก็ยังอยากฟง และฟงแลวก็ใจเอียงไปเหมือนกัน ผมนึกถึงคนที่ใจยังเปนกลางอยู หรือมีแนวโนมทํานองเดียวกับพอจะตองเชื่อพออยางแนนแฟนแนนอน คําพูดของพอครั้งนี้ นับวามีประโยชนกับผมมากอยางนอยที่สุดทําใหผมลังเล ไมแนใจวาวัตถุนิยมที่ผมหลงยึดวาเปนสิ่งมีคุณคาสูงนั้น จะมีคาจริงหรือไม จากคําพูดของพอครั้งนั้น 38 พอผมเปนมหา

เมื่อผมไดพบเห็นหรือไดยินไดฟงเรื่องยุงยากใดๆ ก็ตามที่มีเงินเปนมูลเหตุแลว ผมเปนตองนึกถึงพอและคําพูดของพอทุกครั้งไป พอผมเกลียดชังการดูถูกเหยียดหยามคน พอผมไมเคยพูดหรือแสดงอาการดูหมิ่นคนยากจน ชนชั้นกรรมาชีพเลยแมแตนอย ใครดูหมิ่นใหเขาหู ทานเปนขัดคอทุกที ทานบอกวามนุษยไมควรดูหมิ่นมนุษยดวยกัน แมเขาจะยากจนหรือทํางานดวยแรงกายอันคนบางพวกถือวาเปนงานชั้นต่ํา แตเขาก็มีความเปนมนุษย และบางทีมีความเปนมนุษยสมบูรณกวาคนบางคนที่ชอบเรียกตัวเองวา “ชั้นสูง” เสียอีก คนจนสวนมากมีน้ําใจเสียสละ เห็นอกเห็นใจเพื่อนมนุษยและขี้เกรงใจ มีความเจียมเนื้อเจียมตัว ใครใหอะไรก็มักไมคอยกลารับ หากรับก็รับแตพอประมาณ แตคนมั่งมีตางหากเลาที่มักไมคอยรูจักเกรงใจคน มีความอยากไดไมมีที่สิ้นสุด ไดรับอะไรไปก็ไมคอยรูจักพอ คลายทะเลที่ไมคอยรูจักอิ่มหรือเต็มดวยน้ํา แตหลุมเทาโคนั้นพอมีน้ําลงไปแมเพียงเล็กนอยก็เต็มลน พอบอกวาไดสังเกตเห็นมานักแลว เด็กที่อยูในครอบครัวที่มั่งมีมักเปนเหมือนทะเล สวนเด็กที่เกิดอยูในครอบครัวที่ยากจนมักเปนเหมือนหลุมเทาโค ดังที่กลาวมาแลว ใครที่มั่งมีแลวไปไหนก็มักมีคนตอนรับขับสูดีพอใจใหนั่นใหนี่ ถาลูกคนใดคบเพื่อนที่มั่งมี พอแมก็ยินดีสนับสนุน ลูกคนใดคบเพื่อนที่ยากจนกวา ผูใหญก็มักหามปรามวาไมมีประโยชนอะไรแกตัว มีแตทางเสีย เด็กที่ยากจนอยูโดยปกติ จึงไมคอยไดรับการเอาใจใสจากใครเขาที่ไหนก็ไดพบเห็นแตความเฉยเมยของผูคน ถึงกระนั้นเด็กพวกนี้มักประพฤติตัวดี เรียนเกง ทํางานไดทุกอยางเพื่อใหผูใหญรัก และเปนทางพึ่งตัวเองตอไปภายหนา พอบอกวาสังคมของเรามักอยูในลักษณะ “เถือเนื้อหนูไปใสเนื้อชาง” อยูเสมอ คนที่จนอยูแลวจึงยิ่งจนหนักลงไปอีก คนที่มั่งมีอยูแลวก็มั่งมีกันตอไป จะทําอยางไร? เราจะทําอยางไร? วันหนึ่ง นองวีรดีพาเพื่อนสองคนมาเที่ยวบานเรา พอเพื่อนกลับแลว พอก็เรียกนองวีรดีมาคุยดวย “เพื่อนรักกันมากหรือ?” พอถาม “รักกันมากคะ-พอ” นองวีรดีตอบ “เขาดีกับวีทุกอยาง เขารักวีมาก” 39 พอผมเปนมหา

“เพื่อนรวมโรงเรียนกันหรือ?” “ใชคะ” “ทาทางสํารวย หยิบโหยง คิดแตจะเที่ยวสนุก เรียนหนังสือไมเกง” “ทําไมพอรูคะ?” นองวีรดีถามอยางตื่นเตน “ดูการแตงกาย ดูกิริยา วาจา ทาทางที่แสดงออกมันบอกสิ่งภายในของคน” “แตงกายอยางไร กิริยาวาจาอยางไรคะ ที่แสดงวาเปนคนสํารวยหยิบโหยง คิดแตเที่ยวสนุก เรียนไมเกง?” “ลูกวีดูที่เพื่อนของลูกนั่นแหละ ดีกวาใหพออธิบายเสียอีก แลวลูกคอยสังเกตวา ที่พอพูดถูกหรือไม ถาวันหลังลูกพาเพื่อนชุดอื่นมาอีกที่ขยันขันแข็ง เรียนดี พอจะบอกใหก็ได” “ชุดนี้ พอทายถูกแลวคะ” นองวีรดียอมรับ “แตเขาบอกวาเขาเปนเพื่อนตายของวีคะ” “ทั้งสองคนหรือ?” “คนเดียวคะ” “คนไหน?” “คนขาวสูง ผอม เอวบางรางนอยนั่นแหละคะ” พอผมหัวเราะเสียงดัง นานๆ พวกเราจึงจะไดยินทานหัวเราะอยางนี้ทีหนึ่ง ธรรมดาแมแตยิ้มทานก็ไมคอยยิ้ม เมื่อเห็นพอหัวเราะอยางนั้น นองวีหนาเสีย “อะไรคะ-พอ?” “ขันซิ-ลูก” พอวา “ขันอะไรคะ?” “ขันเพื่อนตายของลูก” “ทําไมคะ?” “คนอยางนี้นะ อยาวาแตจะเปนเพื่อนตายเลย ขนาดเพื่อนเตือนก็ไมได เขาเคยเตือนลูกเรื่องอะไรบางหรือเปลา?” “ไมเคยเลยคะ ก็ลูกไมเคยทําอะไรผิดนี่คะ” “อยาหาเพื่อนตายเลยลูกเอย ในชีวิตคนเรามีเพียงเพื่อนเตือนก็โชคดีแลว วัยอยางลูกวีนี้จะมีเพื่อนเยอะแยะ กตัญูก็เหมือนกัน เด็กวัยนี้รักเพื่อนยิ่งกวาพอแมเสียอีก โกหกพอแมก็ได หลอกเอาเงินพอแมก็ได

40 พอผมเปนมหา

เพื่อเอาใจเพื่อน ทําตามเพื่อน ไมใหผดิ นัดเพื่อน แตไปๆ เพื่อนเหลานั้นก็คอยๆ หมดไปทีละคนสองคน จะเลือกคบกันก็เฉพาะที่มีประโยชนตอกัน พอพึ่งพาอาศัยกันได นอกจากนั้นจะถูกตัดออกไปหมด” “พอไมมองเพื่อนวีในแงรายไปหรือคะ?” นองวีถามพอ “ไมดอกลูก พอพูดตามความเปนจริง ลูกโตขึ้น มีวยั สูงกวานี้จะมองเห็น ลูกอยากลองก็ได พอจะรวมมือ ลูกลองบอกเพื่อนตายของลูกวา พอออกจากราชการแลว จะไปหางานทําตางจังหวัด แตวีไปดวยไมได เพราะยังเรียนหนังสืออยูกรุงเทพฯ แตไมรูจะไปอยูไหนครอบครัวจะตองไปตางจังหวัดกันหมด พี่ชายก็จะเขาอยูหอพักชายไปชั่วคราวกอน ลองดูซิวาเขาจะชวนไปอยูบานเขาไหม? ถาเขาไมชวนลองขออยูเขาดู ถาเขายินยอมลองไปอยูจริงๆ ดูสักเดือนสองเดือนบานเขาใหญโตกวางขวางอยูมิใชหรือ?” “เฉพาะหองของเพื่อนหองเดียวก็อยูไดถึง 3 คนคะ ถาเจาของหองเต็มใจ” นองวีรดีไดทําตามคําแนะนําของพอ อีก 2-3 วัน ตอมานองวีจึงมาเลาใหพอฟง วันนั้นเราอยูกันพรอมคุณแมดวย นองวีเลาวา เบื้องแรกเขาพูดเปนเชิงตําหนิพอวาลาออกจากราชการเสียทําไม เหมือนไมเห็นแกอนาคตของลูก เมื่อครอบครัวไปอยูตางจังหวัดแลว ลูกทั้งสองก็ตองอยูอยางวาเหวและลําบาก อยูกับใครจะใหอบอุนสุขสบายเหมือนอยูกับพอแมเปนไมมี “เขาพูดมาถึงตอนนี้ วีฉุนกึกขึ้นมาทันที” นองวีพูดใหพอแมฟง “วีบอกวา วีจะตองอยูกรุงเทพฯ เพราะการศึกษาระดับนีท้ ี่กรุงเทพฯดีกวาตางจังหวัด แตยังไมรูจะไปอยูที่ไหน” “เขาชวนไปอยูบานเขาไหม?” พอถาม “เขาบอกวา ความจริงเขาอยากชวนไปอยูกับเขา แตที่บานเขาแออัดยัดเยียด หองทุกหองมีคนอยูหมด ถาจะไปรวมหองกับเขาเกรงวีจะไมไดรับความสะดวก อีกประการหนึ่ง เขาไมรูวาคุณพอคุณแมเขาจะวาอยางไร ทานพูดอยูเสมอวา ทานมีลูกอยูหลายคนแลว ไมตองการใหคคนภายนอกมาอยูรวม” “แปลวาเขาพูดทํานองปฏิเสธใชไหม?” พอถาม “ใชคะ” นองวีตอบ “วีนึกไมถึงจริงๆ คะ-พอ, วาเพื่อนของวีจะเปนอยางนั้น นี่ถาวีไปอยูกับเขาจริงๆ จะมิแยหรือ?”

41 พอผมเปนมหา

“คบเพื่อนอยาหวังอะไรมากเลยลูก” พอสอน “เพียงแตเขาเปนเพื่อนที่ซื่อสัตยตอเรา ไมทรยศคดโกงเรา เมื่อพบกันก็คุยกันไดอยางเพลิดเพลินสนุกสนานก็พอแลว ใครเปนมิตรอุปการะชวยเหลือรวมสุขรวมทุกข แนะประโยชนเราก็ยกยองเชิดชูมิตรอยางนั้นวาเปนมิตรแทของเรา ใครไมทํา เราก็ถือเพียงเปนเพื่อนคุยเสีย ก็หมดเรื่อง” แมเสริมวา “แมก็มีเพื่อนมากเหมือนกัน เมื่อสาวๆ แมคบเพื่อนมีแตตองบริการเขา เพราะมือไว เปดกระเปาเร็ว ไปพักบานใครไมไดนานคืนเดียวก็ลา เพราะเกรงใจแตเพื่อนๆ มาพักบานแมทีละเดือนสองเดือนอยางสบายไมตองอาทรรอนใจเรื่องอะไร เดี๋ยวนี้หางกันไปหมดแลว เพราะตางก็มีภาระเรื่องลูก เรื่องผัวของตัว นานๆ พบกันทีก็แสดงทาทีชื่นชมตอกัน พอสักแตวาเปนกิริยาโดยธรรมเนียมโลก” “เพื่อนกินหางาย เพื่อนตายหายาก” ผมวา “อยาไปหาเพื่อนตายเลย เพียงเพื่อนเตือนก็พอแลว” พอผมพูดบาง “อยาไปหวังอะไรจากใคร เราจะไดไมผิดหวัง เพื่อนที่กินของเราก็เพราะเรามีจะใหกิน ถาเราไมมีเขาก็ไมรูจะกินอะไร หมดไปเองไมตองเดือดรอน” “มีกินก็กินกันไป เก็บไวตายแลวเอาไปไมได” นองวีรดีวา “จริงตายแลวเอาไปไมได แตกอนตายซิ จะอด” ผมแยง “ใครเขาจะใหเรากิน ไปพึ่งคนอื่นก็มีแตเขาจะดูหมิ่น ใครจะนึกชมเชยเราวา ‘ดีจริง เสียสละจนหมดตัว’ แลวฝนเงินฝนทองก็ตกลงมาเต็มบานเรา อยางในนิทาน” “หมั่นทําความดีไวไมอดหรอกลูก” แมวา “บุญกุศลยอมชวยเรา ลองดู เถาแกกิมหงวนซิทําบุญทําทานปหนึ่งมากมายเขาก็รวยขึ้นเรื่อยๆ เขาเคยบอกแมวาทําไปเถอะอยากลัวจน ทําไปเทาไร มันจะกลับมามากกวาที่ทําไป บางทีเขาทําจนเงินหมดบาน แลวรุงขึ้นก็ไดมาอีกมากมายกายกอง “เถาแกกิมหงวนนะแม เขาเปนเจาของโรงเลื่อยเจาของโรงน้ําแข็ง เจาของโรงสีอยูในกรุงบาง ตางจังหวัดบางไมรูจักกี่โรง เขามีแหลงเกิดของทรัพย มีบอเงินบอทองอยู เขาก็ทําจนหมดตัวได รุงขึ้นรายไดก็ไหลมาเทมาอีก และที่เขาวาทําจนเงินหมดบานนะผมเชื่อเพราะมันเปนเพียงเศษเงินของเขา แลวเงินในธนาคารละ มีไมรูจักกี่สิบลานอยางนี้เขาจะกลัวอะไร เราลองทําอยางเขาซิ ผลบุญจะสนองเราบางหรือเปลา เงินที่เสียสละไปจะกลับมาทันหรือ สมมติวาเดือนนี้วันนี้วันที่ 11 มีเงินเทาไรเราทําบุญหมดเหลือเวลาอีก 19 วัน จะสิ้นเดือนคุณพอจึงจะเบิกเงินเดือนใหม

42 พอผมเปนมหา

เราจะเอาเงินไหนใช ที่ไหนกิน ผมวาสถานะของคนไมเหมือนกันจะทําบุญใหเหมือนกันไมได ผมเชื่อวาคนทําบุญ ผลบุญยอมตอบสนอง แตผมเกรงวาจะกลับมาไมทันแลวเราจะอด” “วีวาเราตองทําตามฐานะของเรา เทาที่พอจะทําได ทําบุญใหทานตองไมใหกระทบตนและผูอื่น คุณพอเคยพูดอยางนี้ใชไหมคะ? ภาษาบาลีวีจําไมไดเสียแลว” “หมายความอยางไรคะ ที่วาไมกระทบตนและผูอื่น?” แมถาม “หมายความวาไมใหตนและผูอื่นเดือดรอน ไมเบียดเบียนตนและผูอื่น ไมทาํ เพื่อยกตนขมผูอื่น” “พระเวสสันดร ทําไมถูก” ผมวา “ทําบุญทําทานจนตัวเองก็ตองเดือดรอน ลูกเมียก็เดือดรอน ชาวบานชาวเมืองก็เดือดรอนกระทบตน กระทบครอบครัว กระทบทั้งบานทั้งเมือง” พอไมตอบทันที ทานลุกขึ้นไปคนหนังสือกุกกักอยูครูหนึ่งไดหนังสือมา 2 เลม แลวสงใหผมอาน “เอา คําตอบอยูในหนังสือสองเลมนี้แลว” พอวา “อานเสียแลวคอยคุยกันใหม ลูกวีอานเสียดวย แมเขาไมตองอานก็ได เพราะเคยอานแลว” ผมพลิกดู เลมหนึ่งเปนหนังสือ นิตยสารรายเดือนศุภมิตร ประจําเดือนพฤศจิกายน 2512 คอลัมนของ พ.อ.ปน มุทุกันต เรื่อง “ความจริงเรื่องพระเวสสันดร” อีกเลมหนึ่ง เรื่องจากวราถึงนภาพร ตอนที่ 22 ระหวางหนา 284-292 ในหัวเรื่องวาพระเวสสันดรเห็นแกตัวนักหรือ? และก็ขอของใจเกี่ยวกับพระเวสสันดร สํานักพิมพบรรณาคารพิมพจําหนาย อีกหลายวันตอมา นองวีรดีเลาใหพอแมและผมฟงวา เพื่อนของเธอพยายามตีตนออกหางจากเธอ กิริยาอาการผิดไปจากเดิมเหมือนไมตองการคบเธอ เพราะเกรงเธอจะไปพึ่งพาอาศัยเขา นี่ขนาดเขาบอกนองวีวาเขาเปนเพื่อนตาย “วีดีใจเหลือเกินที่พอใหวที ดลองดู มิฉะนั้นวีคงเขาใจผิดไปอีกนาน” นองวีพูด น้ําเสียงฟงไมออกวามีความดีใจลวนๆ หรือมีความเสียใจคลุกเคลาอยูดวย “เด็กวัยนี้เหมือนๆ กันทุกคน” พอวา “รักเพื่อนแตเอาจริงเขาก็ชวยอะไรเพื่อนไมคอยได เพราะไมรูจะชวยอยางไร ยังไมเคยรับภาระ จึงมักใหคํามั่นสัญญาอะไรงายๆ ดวยนึกวาจะทําได เอาเขาจริงทําไมได คนที่ไมคิดจะปฏิบัติตามคํามั่นสัญญา มักจะใหคํามั่นสัญญาแกใครๆ ไดงายเสมอ ตรงกันขาม คนที่หถือคํามั่นสัญญาเปนเรื่องผูกพันที่จะตองปฏิบัติตาม จะสัญญาอะไรสักครั้งหนึ่งก็คิดแลวคิดอีกมักยินดีทําโดยไมตองมีสัญญาเสียมากกวา ทําไดเทาไร ก็เทานั้น” 43 พอผมเปนมหา

พอมีญาติอยูในกรุงเทพฯหลายคน แตสวนมากไมคอยไดไป-มาหาสูกัน เพราะธุรกิจของแตละคนบาง เพราะเหตุอื่นบาง มีบางคนแมจะเปนญาติที่ใกลชิด แตสังเกตดูวา พอผมไมอยากคบ เมื่อผมถามถึงเรื่องนี้ พอไดชี้แจงวา “แมจะเปนญาติ แตไมมีความเอื้อเฟอตอกัน คิดเอาแตประโยชนของตัวเอง ไมชวยเปนธุระในความจําเปน ชอบพูดกระแนะกระแหน แตใหกระเทือนใจ หยาบคายและเห็นแกตัว ก็เหมือนไมใชญาติแตคนที่ไมใชญาติ แตเอาใจใสในทุกขสุข คอยชวยเหลือในกาลอันควร เปนที่รองรับทุกขไดในคราวมีทุกข นั่นแหละดียิ่งกวาญาติเสียอีก โรคในกายจะมีประโยชนอะไร ตนไมที่เปนยาแมอยูไกลคนก็อุตสาหดั้นดนไปหา “อัธยาศัยไมตองกัน อยาคบกันใกลชดิ ดีกวา คบแลวมีเรื่องรอนใจ ไมเย็นใจเมื่อเขาใกล” ผมเห็นใจพอผมในเรื่องนี้ คนที่พอผมไมยอมคบนั้น ตองเปนคนที่เหลือเกินจริงๆ แตถงึ กระนั้น ถาเขาบากหนามาหาพอก็ตองชวยเขาอีก ไมเคยเวนได ผมจําไดวามีญาติอยูคนหนึ่ง พอชวยเขามาก คราวหนึ่งพอมีงานซึ่งตองการความชวยเหลือจากคนจํานวนไมนอย คนบานนั้นทั้งๆ ที่รูอยูไมมีใครโผลหนามาเลยสักคนเดียว ทั้งๆ ที่เขามีคนอยูไมนอยกวา 8 คน และบานอยูหางกันไมถึงกิโลเมตรกับบานเรา จริงอยูที่บานนั้นมีงานทํา อาจอางวาไมมีคนวางก็ใครเลาจะวาง ทุกคนมีงานของตัวทั้งนั้น คนอื่นๆ ที่เขาไปชวยเราก็สละธุรกิจสวนตัวไปทั้งสิ้น อยูที่น้ําใจตางหาก คนไมมีน้ําใจเปนคนที่ผมเองไมยอมคบ และจะไมชวยอะไรเปนอันขาด แตพอผมอดไมได ครั้งใดที่เขามาขอความชวยเหลือ พอก็ชวยเขาอีก ใครพูดจาใหเจ็บช้ําน้ําใจพอผมก็โตตอบไมทันเขา ไดแตนิ่งไว อัดไว ผมรูวาบางเรื่องพอเจ็บใจมาก แตพอก็สูทนไมพูดตอบใหใครเจ็บใจ “ปลอยไวมันหายไปเอง” พอวา “คนอยางเราวิเศษสักเพียงใดขนนาดพระพุทธเจายังมีคนดาวาเสียดสี, สิ่งชั่วออกมาจากคนใด มันก็กลับเขาไปหาคนนั้น สิ่งดีก็ทํานองเดียวกัน” แมผมมีปฏิปทาไมผิดจากพอผมในเรื่องนี้ ตั้งแตผมจําความไดวามาจนบัดนี้ ผมไมเคยไดยินแมพูดจาเกรี้ยวกราดหยาบคายกับใครเลย แมแตกับคนรับใชคนทําครัว ผมทราบ เมื่อผมเปนผูใหญแลววา เรื่องการไมเกรี้ยวกราดกับคนอยูใตปกครองนั้นเปนเรื่องทํายาก เพราะตองมีความอดทนความขมใจอยูมิใชนอย คนอยูใตปกครองลวนมีอัธยาศัยตางกัน มีจิตใจตางกัน ทั้งการอบรมศึกษาและพื้นเพก็ตางกัน มาจากครอบครัวที่ตางชั้นตระกูล 44 พอผมเปนมหา

การที่จะปรับคนเหลานั้นใหอยูในระดับเดียวกันเปนการยากเพียงไร ผูปกครองจึงตองมีความอดทน เมื่อเหลือทนเขาก็เกรี้ยวกราดออกไปเสียครั้งหนึ่ง ความเกรี้ยวกราดนั้นผูอยูใตปกครองไมตองการ อาจเกลียดชังหรือเบื่อหนา แตเมื่อผูนั้นโตขึ้นไปเปนผูปกครองคนอื่นเขาบางก็จะหวนระลึกถึงผูที่เคยดุดาวากลาวตนมา โดยปกติคนที่จะดุดาวากลาวคนอื่นนั้น จะตองคิดแลวคิดอีกจะเตือนใครสักทีก็คิดอยูนาน เกรงเขาจะโกรธ แลวเขาจะหาวาเสือกพูดในสิ่งที่มิใชธุระของตน ใครกลาเตือนเราแสดงวาคนนั้นมีใจสุจริตตอเรา ควรขอบคุณเขาอยางสูง พระพุทธเจาตรัสวา “คนตักเตือนชี้โทษเหมือนคนบอกขุมทรัพยให” วากันตามความเปนจริงคนเรากวาจะดีขึ้นมาไดแตละคนลวนแตตองผานการถูกตักเตือนสั่งสอนกันมาคนละ มากๆ พอแมสอน, ครูบาอาจารยสอน, เหตุการณที่ไดประสบพบเห็นสอน, หนังสือที่เรียนที่อานสอน ฯลฯ มิฉะนั้นดียาก แมจะมีสิ่งตางๆ สอนอยูมากมายอยางนี้แลว คนบางคนก็ยังเอาดีไมได คําวาเอาดีไมไดนั้น ผมหมายความวา “ไมเปนคนดี” เมื่อผมถามพอในเรื่องนี้ พอตอบวา “คนที่ไมมีเชื้อดีอยูบางในตัวแลว ดียาก ทํานองเดียวกัน คนที่ไมมีเชื้อชั่วอยูในสันดานก็ชั่วยากเหมือนกัน” “คําวาเชื้อดี เชื้อชั่วนะ พอหมายถึงอะไรครับ?” “หมายถึงบารมี และอาสวะ” “อะไรคือบารมี อะไรคืออาสวะ” “บารมีคือกรรมดีที่คนทําไว สะสมไว มันเปนเชื้ออยูในจิตใจ อาสวะ คือ กิเลส หรือกรรมชัว่ ที่คนทําไวสะสมไว มันเปนเชื้ออยูในจิตใจเชนกัน คนมีเชื้อชัว่ -ชั่วไดงายดียาก คนมีเชื้อดี-ดีงาย ชั่วยาก ลูกเคยรูเคยเห็นมิใชหรือ คนทําน้ําตาลเมา ถาในกระบอกน้ําตาลมีเชื้อมาอยูแลว น้ําตาลก็เมาเร็ว ถาไมมีเชื้อเมาอยูก็เมาชา คนไมมีนิสัยทางชั่วนั้นชั่วยากมาก แตถามีนิสัยอยูแลว กระทบอะไรนิดอะไรหนอยก็ชั่วไดทันใจนัก ทํานองเดียวกับคนมีนิสัยทางดี ยอมดีไดเร็วทันอกทันใจเหมือนกัน เหมือนตนไมที่เมล็ดพืชสมบูรณไดปุยดี เจริญงอกงามไดเร็ว “เพราะฉะนั้น ไมควรประมาทยินยอมใหเชื้อชั่วมันตกหลนอยูในสันดานดวยเห็นวาเล็กนอยเพราะมันเจริญเติบโตไดแพรไ ดเหมือนเชื้อโรค และทํานองเดียวกันอยาดูหมิ่นเมล็ดพืชแหงกรรมดีวาเล็กนอยแลวเพิกเฉยเสีย ทางที่ถูก

45 พอผมเปนมหา

กรรมดีแมเพียงเล็กนอยก็คอยสะสมมันจะกลายเปนเชื้อดีอยูในจิตใจ เมื่อไดโอกาสอันเหมาะสมก็จะแพรหลายเจริญเติบโตตอไปจนถึงที่สุด” คําพูดของพอทําใหผมนึกถึงคนที่รับการศึกษาดีบางคน แตไมเปนคนดี ทําไมจึงเปนอยางนั้น? บางคนมีการศึกษาไมมาก แตเปนคนดีเหลือเกิน นาเคารพกราบไหว ผมถามพออีกวา การศึกษามีสวนชวยคนดีขึ้นมากนอยเพียงใด? พอตอบวา “ก็มีสวนชวยบางเหมือนกัน ถามะมวงมันไมเนา” พอตอบ “พอหมายความอยางไรครับ?” “หมายความวา มะมวงดองถามะมวงมันเนาเสียแลว จะดองดวยน้ําเกลือราคาเทาไร มันก็ไมเปนรสอยูนั่นเอง ทํานองเดียวกันคนเราถึงศึกษาเลาเรียนมาเทาไร ถานิสัยเสีย ใจไมมีธรรมเสียแลวก็เหมือนมะมวงเนา เปรียบอีกทีหนึ่ง ดินจะดีมีปุยสมบูรณเทาไร แตเมล็ดพืชมันเสีย เสียแลวก็คงไมไดเรื่องเชนกัน “คนใจไมมีศลี ธรรม ยิ่งเลาเรียนมาก ตําแหนงสูงมากก็ยิ่งเปนภัยแกสังคมมากขึ้น เปรียบเหมือนลิง ยิ่งขึ้นตนไมสูงยิ่งแสดงความเปนลิงมากขึ้น เพราะมันไมกลัวคนเตะมัน” “ถาอยางนั้น เราใหคนเรียนกันทําไม-พอ? รัฐบาลลงทุนปหนึ่งเปนรอยลานเปนพันลานเพื่อการศึกษาของชาติก็ดวยหวังวา ‘โดยการศึกษานี้คนจะดีขึ้น’ พอแมพยายามอาบเหงื่อตางน้ํา หาเงินทองมาเพื่อสงเสียใหลูกเรียน ถาการเรียนไมทําใหคนดีได หรือเปนมนุษยที่สมบูรณได ก็จะเรียนมันทําไมสบายดีเสียอีก” “ลูกตองทราบเสียกอนวา คนบางพวกไดศึกษาเลาเรียนจึงจะดีได บางพวกไดศึกษาหรือไมไดศึกษาก็ดีไมไดที่เราพยายามใหการศึกษาก็เพื่อบุคคลประเภทแรก คนประเภทที่สองจึงพลอยไดศึกษาไปดวย เราตองการดองมะมวงที่ยังไมเนาเทานั้น “อนึ่งเข็มแหงการศึกษาสวนใหญมุงไปทางประกอบอาชีพเปนหลัก มิไดมุงไปเพื่อความเปนคนดี บางคนก็เลือกอาชีพที่พอจะมีทางโกงไดเสียดวย เขาคิดจะโกงกันตั้งแตพอจะเริ่มเขาเรียน เมื่อสําเร็จออกมาจึงโกงทันที เมื่อมีโอกาส “เมื่อเข็มการศึกษาเปนอยางนี้ การที่คนจะดีหรือไมจึงเปนเรื่องสวนบุคคลไป ใครทําผิดคอยลงโทษกันภายหลัง การศึกษาจึงชวยคนใหดีไดเฉพาะบางคน ไมทุกคนไป เพราะจุดมุงหมายของการศึกษาเทาที่กระทํากันอยูก็เพื่อใหคนมีความรูออกไปประกอบอาชีพไดเปนหลัก มิใชมุงความเปนคนดีเปนหลัก” 46 พอผมเปนมหา

“ผมวาของเขาถูกนะ-พอ” ผมพูด “คนที่มีอาชีพเปนหลักฐานมีกินมีใช ไมตองลําบากเรื่องการครองชีพแลว ยอมประพฤติดีไดงายความเปนคนดียอมตามมาเอง เรื่องอาชีพและการเงินเปนเรื่องสําคัญของเรา คนยากจนไมมีอะไรกินถึงไมอยากประพฤติชั่วบางอยางก็ตองประพฤติเพื่อเอาตัวรอดไวกอน เพื่อปากและทองของตัว เมื่อทองหิวอยูใครจะไปนั่งนึกถึงศีลธรรม คนทองอิ่มตางหากที่พูดศีลธรรม ประพฤติตามศีลธรรมไดสะดวก” “พอนี่แหละลูก จะนึกถึงศีลธรรมทั้งๆ ที่ทองพอหิวอยู พอจะยอมใหหิวจนไสขาดไปก็ได แตการที่จะไปฉอโกงเขามากินนั้นพอทําไมได พอจะยอมตาย, อยาวาแตฉอโกงเลยลูกเอย แมแตจะไปขอใครกินพอก็จะไมยอม พอจะยอมอดตาย พอจะยอมสละชีวิตเพื่อธรรม แทนการสละธรรมเพื่อความอยูรอดหรือเพื่อชีวิตอันเปนของสาธารณ เมื่อปราศจากธรรมเสียแลวชีวิตก็เปนของต่ําทราม แมจะสงาผาเผยอยูทามกลางมนุษย แตก็ถูกเทวดาผูมีธรรมตําหนิ เหมือนมนุษยตําหนิเสือวาเปนสัตวโหดรายขาดความปรานี “การคิดเอาชีวิตรอด โดยไมคํานึงถึงความดีชั่ว ถูกผิดนั้นเปนสัญชาตญาณต่ํา ๆที่มีอยูแกสตั วผูมิไดอบรมจิตใจทั่วไปตลอดลงไปถึงปูปลา กุง หอย หากมนุษยคนใดมีความคิดเพียงเพื่อเอาตัวรอดโดยมิไดคํานึงถึงศีลธรรม และความถูกตองแลวมนุษยนั้นจะประเสริฐไปกวาสัตวทั่วไป เชน ปูปลา กุง หอยไดอยางไร “เรื่องทฤษฎีที่วา ‘เมื่อทองอิ่มแลว ศีลธรรมจะมีเอง’ นั้น ไมเปนจริงเลย ลูกลองคิดดูวา คนที่คอรัปชั่นฉอราษฎรบังหลวงอยูทุกวันนี้เปนคนทองถิ่น หรือทองหิวกันแน พอวาเปนคนทองอิ่ม แต “ใจหิว” ตางหาก แมโจรผูรายในชนบทก็มิใชเปนโจรเพราะไมมีอะไรจะกินแตเปนโจรเพราะสันดานมันเสีย หรืออยางนอยก็เพราะผีการพนันมันเขาสิงกอน หมดตัวเปนหนี้เปนสินเขาจึงใชวิธีหาเงินดวยการ จี้ ปลน ฆาคนชิงทรัพย ขโมยวัวควาย ปดปาย ขูเรียกคาไถตางๆ จนเดือดรอนกันทั่วไปหมด ลูกลองคิดดูใหดี มันทองหิว หรือใจหิวกันแน “ในระบบการศึกษา วัฒนธรรมใหม อารยธรรมใหมอันเอียงเทไปทางวัตถุนิยมจัดอยางเชนที่เปนอยูนี้ มีวันแตจะทําใหจิตใจคนเสื่อมทรามลง ใครจะเปนคนรับผิดชอบตอสังคม ในเมื่อคนเปนอันมากภาวนาอยูแตคาถา ‘รูรักษาตัวรอดเปนยอดดี’ อยูเชนนี้” “พอไดตําหนิผมแตตนวาไมเลื่อมใสสุนทรภู ปราชญทางกวีของไทย แตกลอนรูรกั ษาตัวรอดเปนยอดดีนั้นผมจําไดวาเปนของสุนทรภู 47 พอผมเปนมหา

ในเรื่องพระอภัยมณีตอนฤาษีหรือโยคีขี่รุงพุงออกมามาชวยสุดสาครตอนชีเปลือยผลักลงเหวแลวเอาขึน้ ไปบนบรรพตแลวสอนสุดสาครเสียมากมาย เชน ไมใหไวใจมนุษยเพราะคดเคี้ยวยิ่งกวาเถาวัลยและวาถาใครรักใหรักตอบ ใครชังใหชังตอบ แลวลงทายวา ‘รูสิ่งใดไมสรู ูวิชา รูรักษาตัวรอดเปนยอดดี’ แตมาตอนนี้ทําไมพอจึงพูดเปนทํานองตําหนิกลอนของสุนทรภู” พอผมนิ่ง “ผมวา กลอนของสุนทรภูตรงนี้คมคายดี และตรงตามคติโลก” “วาตอไป” พอพูด ยิ้มอยางพอใจในคําแยงของผม “ผมวาคนเราจะมีวิชาความรู มียศฐาบรรดาศักดิ์อยางไรถาเอาตัวไมรอดเสียแลว ใครจะนับถือ ตองเอาตัวรอดกอน เรื่องอื่นคอยพูดกันทีหลัง, สาเหตุหนึ่งที่ผมไมคอยเลื่อมใสกลอนของสุนทรภูก็คือตัวสุนทรภูเองเอาตัวไมรอด เขียนกลอนสอนคนอื่นไดทั่วบานทั่วเมือง พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกลาฯ ไมทรงเลื่อมใสตําราเศรษฐศาสตรของอาดัมสมิธก็ดวยเหตุเดียวกัน คือตรัสวา ตัวอาดัมสมิธเองก็ไมไดร่ํารวย” พอผมนิ่งอยูนาน บอกใหผมพูดตอไป แตเมื่อผมบอกวาไมมีอะไรพูดแลว พอจึงพูดวา “ลูกคิดวา สุนทรภูเชื่อจริงๆ หรือวา ‘โยคีขี่รุง’ ออกมาได”

พอผมเปนมหา “เปนไปไมไดนี่-พอ ที่โยคีจะขี่รุงออกมาได” ผมตอบ “แลวลูกเชื่อไหมวา สุนทรภูก็รูเหมือนกันวา โยคีขี่รุงไมได?” “แนนอนครับ, สุนทรภูตองรูแนๆ” “แปลวาสุนทรภูไมไดเชื่อวา โยคีขี่รุงไดอยางนั้นใชไหม?”

48 พอผมเปนมหา

“ใชครับพอ” “แลวทําไม สุนทรภูจึงเขียนออกมาไดละ?” “ก็เปนเพียงนิยายนี่ครับ-พอ จะใหขี่รงุ ขี่พระอาทิตย พระจันทรก็ไดทั้งนั้น ดูแตเรื่องรามเกียรติ์ซิครับ ทศกัณฐถอดดวงใจฝากฤาษีโคบุตรไวก็ได ไมตาย แลวแตคนเขียนตางหาก เรื่องอื่นๆ อีกแยะที่เปนไปไมได แตก็สนุกดี” “ดี, ลูกเห็นเปนเรื่องสนุกเสียไดก็ดี จะไดไมคิดฟุงซานเหมือนคนหัวสมัยใหมบางคนที่เปนเนคกะตีฟดีแตปฏิเสธนั่นปฏิเสธนี่ตะบันไป แตสรางอะไรไมเปน” “พอรูภาษาฝรั่งเหมือนกันหรือครับ-พอ?” ผมถามอยางตื่นเตน คุยกันมาไมเคยไดยินพอพูดคําฝรั่งสักทีเลย “เปลา” พอรีบปฏิเสธ, “พอไดยินพระทานพูดแลวจําเอามาตางหากละ” “ตกลงเรื่องกลอนของสุนทรภูตอน รูรักษาตัวรอดเปนยอดดีนะ ตกลงอยางไรครับพอ? ถูกหรือผิดกันแน?” “มันแลวแตวิธีรักษาตางหากละ ถารักษาตัวรอดโดยไมเบียดเบียนใคร ไมทําใหใครเดือดรอน ไมเอาดีใสตัว เอาชั่วใสคนอื่นก็ไมเห็นเปนไร การรักษาตัวรอดที่นารังเกียจก็คือ การเอาตัวรอดโดยวิธีชั่ว เชนโยนบาปใหคนอื่น หรืออยูในหมูคณะ เมื่อภัยพิบัติเกิดขึ้นแกคณะ ก็ไมคิดหาทางชวยเหลือ ปลอยใหหมูคณะตองระส่ําระสายเดือดรอน เอาแตตัวรอดอยางเดียว หรือคนที่สรางความร่ํารวยจากความยากจนของผูอื่น ใครจะเดือดรอนอยางไรชางเขา ตัวตองมั่งคั่งและมีความสุข อยางนี้แหละเปนการเอาตัวรอดอยางนารังเกียจ เปนคนอัปรีย คนอยางนี้สักวันหนึ่งจะปรากฏดวยกรรมของตน “เปรียบไปก็เหมือน เมื่อไฟกําลังไหมคนโนน คนหนึ่งคิดวาตัวฉลาดรีบบินขึ้นไปอยูเสียบนปลายไม ไมชวยดับไฟ ไฟมันไหมจนรากไมและโคนไมแหงเกรียม และลมลง คนบนยอดไมก็รอดไปไมไดตองลมฟาดลงมาดวยอยางแนนอน ฉันใด “คนเราทุกคนตองอาศัยสังคมอยู เราทําเองผลิตเองไมไดทุกอยาง หนาที่ประการหนึ่งของคนเราก็คือ การพิทักษสังคม มีภัยพิบัติอะไรเกิดขึ้นแกสังคมตองชวยกันขจัดปดเปา และชวยบํารุงรักษาสังคมใหอยูในสภาพเรียบรอยหากไมสามารถเชนนั้น ก็ไมควรกอความเดือดรอนแกสังคม เชนการทุจริตคดโกง การเบียดเบียนประหัตประหารซึ่งกันและกัน ความเกียจครานไมทํามาหากิน ไมทําหนาที่ใหสมกับเปนสมาชิกของสังคม เปนตน ไปพักบานใคร 49 พอผมเปนมหา

เมื่อไมชวยเขาทําความสะอาดก็ไมควรทําสกปรก ทางที่ถูกตองชวยเขาทําความสะอาด นอกจากเจาของบานจะขอรองไมใหทํา ก็ชวยเขาบางในทางอื่นตอไป “พอเชื่อวาสุนทรภูคงไมเจตนาสอนใหเด็กเอาตัวรอดในทางผิดๆ แมในเรื่องพระอภัยมณี ตอนที่โยคีใหโอวาทสั่งสอนสุดสาครเรื่องใหรักษาตัวรอด ก็เพราะสุดสาครถูกผลักลงเหวแลวโดยเลหลิ้นลมลวงของชีเปลือย ที่พอเกลียดชังคนรักษาตัวรอดก็หมายถึงคนที่เอาดีใสตัวเองเอาชั่วใสคนอื่น เอาตัวรอดโดยการใหโทษใหทุกขแกผูอื่นหรือไมมีน้ําใจเสียสละบางเลย เห็นแกตัวฝายเดียวในทางประวัติศาสตร คนที่เอาตัวรอดโดยการขายชาตินั้นไมเคยรอดจริงสักรายเดียว ตางชาติเขารูเหมือนกันวาคนอยางนั้นเลี้ยงไมได ขืนเลี้ยงเขาจะตองขายชาติของเขาอีก เมื่อเสร็จธุระของเขาแลว เขาจึงมักทําลายเสีย “พอเองไดยินไดฟงเรื่องเกี่ยวกับความเสียสละ ความกตัญูเปนตนแลว ใหปติปราโมช แมไมใชเรือ่ งคนจริงเปนเพียงนิยาย นิทานอะไรก็ยังเอิบอิ่มใจ พอจะเลาใหฟงสักเรื่องหนึ่งสั้นๆ อยากฟงไหม?” “ดีครับ พอ” ผมรับ “ลูกคงเคยไดยินคําวาสารนาถ ซึ่งนักภาษาศาสตรลงความเห็นกันวา เพี้ยนมาจากคําวาสารังคนาถ แปลวา เปนที่พึ่งของสารังคะคือกวาง นี่คือสถานที่แสดงปฐมเทศนาของพระพุทธเจาสมัยนั้นเรียกอิลิปตะ มิคทายะมิคทายะ นั้นแปลวาปาเนื้อ นักศึกษาในเมืองไทยมักแปลโอบความตามประวัติวา ปาเปนที่พระราชทานอภัยแกเนื้อคือหมูเนื้อที่อยูในเขตนั้นจะไมมีใครทําอันตราย มีเรื่องตามชาดก “มีอยูสมัยหนึ่ง เมื่อพระพุทธเจาเสวยพระชาติเปนกวาง และเปนนายฝูง สมัยนั้นพระเจากรุงพาราณสีทรงโปรดการลาสัตว เปนเหตุใหสตั ว ณ ปานั้นลมตายลงเปนจํานวนมาก และกอความลําบากแกหมูกวางทั่วหนา” “กวางโพธิสัตวจึงทูลพระราชาวา อยาตองทรงลําบากในการลาเลย พวกตนจะผลัดเปลี่ยนกันมาใหลาวันละตัวและก็ไดทําดังนั้นเสมอมา” “จนกระทั่งถึงวาระของกวางตัวเมียทองแกตัวหนึ่ง แมกวางไดขอรองหัวหนาฝูงวา ถาตนจะตองถูกฆาตอนนี้ ลูกในทองก็จะไดรับอันตรายดวย จึงใครขอผลัดไปใหคลอดลูกเสียกอน ขอใหกวางตัวอื่นชวยรับภาระอันนี้ไปกอน เมื่อคลอดลูกแลววันใด จะเดินไปใหพระราชาลาทันที” 50 พอผมเปนมหา

“กวางโพธิสัตว เห็นน้ําใจของแมกวางประเสริฐนัก จึงรับอาสาไปตายแทน พระราชาถามหัวหนากวางวา กวางอื่นๆ หมดแลวหรือจึงตองมาเองกวางโพธิสัตวจึงทูลเรื่องทั้งปวงใหพระราชาทรงทราบ “พระราชาทรงสังเวชสลดพระทัย และทรงปราโมชในการกระทําของแมกวางและหัวหนากวาง ทรงเห็นน้ําใจอันประเสริฐกอปรดวยความเสียสละมีอยูแมในหมูสัตว จึงทรงประกาศพระราชทานอภัยชีวิตแกหมูเนื้อทั้งมวลที่อาศัยอยูในปานั้นปานี้แหลคือสารังคนาถหรือสาร นาถ “ลูกจะเห็นวา ไมวาในหมูสัตว หรือในหมูคน ถาไดหัวหนาที่ประกอบดวยความเสียสละแลว หมูยอมเจริญและถึงซึ่งความสวัสดีทุกแหงไป กวางหัวหนาฝูงไมยอมรักษาตัวรอด แคตรงขาม ยอมรับเคราะหแทนแมกวางจะมีหัวหนาสักกี่คนในโลกอันกวางใหญนี้ ที่ยอมรับเคราะหกรรมแทนลูกนอง จะมีนักการเมืองสักกี่คนที่ยอมตายกับผืนแผนดินที่ตนเคยมีอํานาจในเมื่อความปราชัยมาถึงตัว สวนมากเห็นหนี เตรียมหนี ฝากเงินทองไวตางประเทศ เพื่อจะไดหนีไปสุขสําราญตอไป เมื่อคราวคับขันไมใจนักเลงจริงพูดแตปากวารักชาติและประชาชน เอาจริงเขาหนี ปลอยใหประชาชนตองตอสูดิ้นรนกับอํานาจแหงอธรรมตางๆ สูกับความอดอยากแรนแคน โรคภัยไขเจ็บ เมื่อครองอํานาจอยูก็สรางความมั่งคั่งร่ํารวยใหแกตนและพวกพอง ความมั่งคั่งอันนั้นก็มาจากหยาดเหงื่อแรงงานของประชาชน แตพอภัยมาถึงชาติและประชาชนหรือมาถึงตัวเขา กลับหนีเอาตัวรอดทิ้งชาติลืมประชาชน แนจริงอยูเปนคนสุดทายซิ พูดออกมาอยางอาจหาญซิวา ขอใหประชาชนหนีใหหมดเสียกอน แลวขาพเจาจะหนีเปนคนสุดทาย นี่อะไรได หนีเอาตัวรอดกอนแทบทุกรายได ประชาชนจะเปนอยางไรชางมัน “ถาโจรเขาปลนวัด สมภารยกบริขารหนี ปลอยใหลกู วัดตอสูจนชนะโจรแลว สมภารนั้นกลับมาครองวัดอีก ถาลูกเปนพระลูกวัด ลูกจะยอมใหสมภารอยางนั้นครองวัดอยูตอไปหรือ-ขี้ขลาดเห็นแกตัว” “พอพูดอะไรครับ?” ผมถาม พอผมทําทาเหมือนเพิ่งรูสึกตัว ยิ้มออกมาหนอยหนึ่ง “เออ, ไมรูเหมือนกัน ทําไมมันจึงเถลไถลมาทางนี้ได” “ผมฟงแลวเหมือนไมใชพอพูด” “แลวเหมือนใคร?”

51 พอผมเปนมหา

“ไมทราบครับ แตไมใชพอ ” พอหัวเราะชอบใจ มีบางครั้งเหมือนกัน ที่พอผมมีอารมณรุนแรงเกี่ยวกับเรื่องการบานการเมือง ระบบการปกครองที่มีแตเรื่องขี้ฉอตอแหล หาความซื่อสัตยสุจริตไดยาก แตไมนานนักอารมณนั้นก็สงบลง แลวพอก็เปนคนเยือกเย็นตอไปอยางเดิม ไมมีใครเขาใจพอผมดีเทาแมผม ครอบครัวอยางนี้เปนพื้นฐานอันดียิ่งสําหรับผมและนองวีรดีตอไปภายหนาครอบครัวที่ไมระหองระแหงกัน มีแตความเขาใจอันดีตอกัน ถึงครอบครัวของผมจะไมหรูหราฟูฟา แตผมแนใจวาครอบครัวของผมมีความสุขสงบดี ผมไดเคยอานจดหมายเกาๆ ที่เพื่อนๆ ของพอและของแมเขียนมาสมัยพอและแมแตงงานใหมๆ จดหมายเหลานั้นลวนแสดงความหวังวาชีวิตคูของพอและแมจะตองเปนไปโดยราบรื่นและมีความสุขครอบ ครัวหนึ่งในโลก ทานเหลานั้นไมผิดหวังเลย ความยากจนนั้นเปนสิ่งพอแกไขได ถาคนในครอบครัวเขาใจกันดี

พอผมเปนมหา สถานที่ซึ่งพอผมชอบพาผมไปเสมอคือวัด ในวันพระบาง วันมหาภิลักขิตกาล เชน มาฆะ วิสาขะ วันเขาพรรษา ออกพรรษาบาง และไปคุยกับพระในวันปกติบาง บางทีเราก็ไปกันหมดทั้ง 4 คน คือ ผม พอ แม และนองวีรดี เวลาไปวัดนั้น แมและนองวีรดีจะตองแตงตัวเรียบรอยเปนพิเศษ มิฉะนั้นพอจะไลใหไปแตงใหมและพูดวา “เขาวัดไปหาพระ เราตองใหเกียรติแกปูชนียสถานและปูชนียบุคคล วัดนั้นเปนปูชนียสถาน พระเลาก็เปนปูชนียบุคคล ผูหญิงตองแตงกายมิดชิดทั้งเบื้องหนาและเบื้องลาง ตองนั่งไดสะดวกโดยไมตองมีกระเปาหรือกระดาษชวยปกปด บางคนไปวัดนุงกระโปรงสั้นไปแลวก็นั่งดึงใหมาปดเขา ดึงเทาไรมันก็ลงมาไมไดเพราะมันมีเทานั้น” 52 พอผมเปนมหา

แมและนองก็เชื่อฟงพอโดยดี ในบานผมมีผมคนเดียวเทานั้นที่ขัดคอพออยูบาง นอกนั้นไมมีใครขัดเลยพอวาอยางไรก็อยางนั้น คําพูดของพอเปนคําที่ทุกคนรับฟงโดยไมตั้งขอโตแยง วันนั้น พอพาพวกเราไปหาพระราชาคณะผูใหญทานหนึ่งมีสมณศักดิ์ชั้นหิรัญบัตร หรือชั้นธรรมพิเศษ เลื่อนอีกครั้งเดียวก็เปนสมเด็จพระราชาคณะ ทานเปนพระที่มีศีลาจารวัตรดี ใครคุนเคยเขาก็เลื่อมใส มีอัชฌาสัยประณีต อาการของทานสุภาพเปนกันเอง นองวีรดีบอกวาชอบฟงทานพูด เมื่อพวกเราไปถึงทานก็ลุกไหมจีวรแลวมานั่งที่ของทาน การที่ทานลุกไปหมจีวรนั้นแสดงวาทานใหเกียรติแกแขกผูมาหา เปนกิริยาอันหนึ่งที่ทําใหแขกรูสึกประทับใจตั้งแตครั้งแรก อีกครูหนึ่ง คงจะเปนพระเวร หรือพระอุปฐากก็นําน้ําชามาถวายทาน และน้ําแข็งใสยาอุทัยมาสําหรับพวกเรา 4 คน พวกเราไปทุกครั้งจะไดรับการตอนรับอยางนี้เสมอมา ประกอบดวยอัชฌาสัยไมตรีความไมมากไมนอยของทานเจาของถิ่นเขาดวย ทําใหรูสึกมีความอบอุนและมีความสุขเหมือนไดเขาใกลญาติผูใหญที่มีศีลธรรมและมีใจกรุณา จากความสังเกตของผมรูสึกทานสนิทสนมกับพอและกรุณาพอมากในฐานะอยางไร ผมเขาใจไมได และความกรุณานั้นก็แผมาถึงลูกๆ ของพอดวย การรับแขกนั้น มีความสําคัญอยางยิ่งประการหนึ่ง พอผมสอนผมและนองเสมอ ใครบกพรองในเรื่องนี้แลวพอไมสบายใจ และตําหนิมาก จากที่ผมตระเวนไปหลายวัดกับพอ ผมไดเห็นวา บางวัดบางรูปไมนําพาตอการตอนรับแขกเลย อาจเปนเพราะทานเห็นไปวาการเอื้อเฟอ (แมเพียงเล็กๆ นอยๆ) เปนหนาที่ของคฤหัสถ ที่จะพึงมีตอพระฝายเดียว พระไมจําเปนตองแสดงอาการเอื้อเฟอทางสิ่งของแมเพียงน้ําดื่มสักถวยหนึง่ แกคฤหัสถก็ได ดังนั้น เมื่อพระไปที่บานคฤหัสถก็เตรียมน้ํารอนน้ําชา หรือปานะชนิดอื่นๆ ถวายแลวแตกรณี และเมื่อคฤหัสถมาหาพระที่วัดก็มีน้ําปานะอยางใดอยางหนึ่ง หรืออาหารติดมือไปดวย การที่คฤหัสถทําเชนนั้นเปนความชอบของคฤหัสถแลว ควรหรือไมที่พระจะแสดงความเอื้อเฟอแกคฤหัสถบางแมเพียงใหน้ํารอนหรือน้ําเย็นสักถวยหนึ่ง พอระงับความกระหายหากเขาตองการ แตถาเปนการยุงยากวุนวายนักจะไมทําก็ได นี่เปนความคิดเห็นของผมคนเดียวยังไมไดถามพอ 53 พอผมเปนมหา

พอผมย้ําเสมอวา “น้ําดื่ม 1 ไฟหุงตม 1 น้ําคําอันไพเราะ 1 ยอมไมขาดในบานของสาธุชน” พอจะเอาคําพูดนี้มาจากไหน ผมไมทราบ แตเมื่อพอย้ําอยูเสมอเราก็ตองเห็นสําคัญ และตองปฏิบัติตามแขกที่บานเราจึงไมเคยขาดเลย ไมมีเลยสักวันที่ไมแขกมาหา ตองมีอยางนอย 1 ชุด อยางมากไมมีกําหนด แตไมเคยเกิน 10 ที่แมรูสึกลําบากใจอยูบางมีอยูประการเดียว คือแขกแตละชุดมักอยูนานเกินไป เมื่อแมปรารภเรื่องนี้กับพอ พอก็มักหัวเราะกลาวพลางเลนพลางจริงวา “เรามีเสนห ใครไดคุยดวยก็อยากคุยนาน” แลวพอกับแมก็หัวเราะขึ้นพรอมกัน แมปรารภเรื่องนี้ทีไร ผมจะตองไดยินพอตอบอยางนี้ทุกครั้งเหมือนกัน แตพอผมไปไหนไมเคยอยูนานเสร็จธุระแลวก็รีบกลับ ไมเคยออยอิ่ง พูดเพอเจอเมื่อหมดเรื่องจะพูด ความจริงการไปบานคนอื่นแลวนั่งนานนั้น จะตองกอความรําคาญใหเจาของบานอยูบางไมมากก็นอย เพราะหมดเรื่องจะคุยบางเพราะเขาทําธุระอะไรไมไดสะดวกบางตองเสียเวลาเสียงานบาง จะอยูนานก็ไดในกรณีที่สนิทกันจริงๆ ซึ่งเจาของบานไมตองเปนภาระในการตอนรับผูเปนแขก ผมรูสึกจะพูดมากไปเสียแลว เลาเรื่องพอผมดีกวา วันนั้นพอผมและทานเจาคุณใชเวลา 1 ชั่วโมง คุยกันหลายเรื่อง สวนใหญเกี่ยวกับเรื่องศาสนา วัฒนธรรมและประเพณี ทานแสดงความยินดีที่พวกเปรียญสมัยนี้สึกไปแลวก็ไดทําประโยชนแกตน ประเทศชาติ และศาสนา ไมลืมไมทอดทิ้ง ทั้งนี้ก็ดวยมีกตัญูกตเวทีเปนพื้นฐานของจิตใจ ทําใหระลึกถึงพระคุณของศาสนาที่เคยใหความรู ใหการอบรมในหลักศีลธรรมและการครองชีวิตอันถูกตอง คนที่มีวัยสูงเคยงานเคยการมามาก จึงจะเห็นแจงวากตัญูกตเวทีนั้นมีคุณเพียงไร ผูมีความกตัญูกตเวที ยอมมีคุณธรรมอื่นๆ ติดตามมาอีกมากและเปนคนคบได ไวใจได ทานเจาคุณไดกลาวชาๆ ตอไปวา “ความจริง หากคิดยอนหลังไป ก็จะยิ่งเห็นพระคุณของพระศาสนามากขึ้น เปรียญสวนมากเปนคนตางจังหวัดเปนลูกชาวนาชาวสวน เมื่อบวชอยูตางจังหวัดแลว เห็นวาพอเรียนตอได อุปฌายะอาจารยก็สนับสนุนสงมาใหศึกษาเลาเรียนตอที่กรุงเทพฯได เปรียญสูงๆ ก็มาก จบจากมหาวิทยาลัยสงฆก็ไมนอย ที่อยูในผาเหลืองไดตลอดก็ไดสมณศักดิ์สูงๆ ที่เปนถึงสมเด็จพระราชาคณะก็มี ไดรับการบํารุงเคารพยกยองจากคนโดยทั่วไป นับแตพระมหากษัตริยลงมา “บางทานบวชอยูไมได สึกหาลาพรตไป ก็ไปดีมีงานการเปนหลักฐาน เปนขาราชการชั้นผูใหญอยูในเวลานี้ก็มาก เปนพอคา นักธุรกิจก็มี เปนอาจารยอยูในมหาวิทยาลัยตางๆ ก็ไมนอย ควรจะภูมิใจเพราะไดมีความรูทั้งทางโลกและทางธรรม พระพุทธเจาตรัสวา 54 พอผมเปนมหา

เปนเหมือนคนมีนัยนตาดีทั้งสองขาง ความรูทางธรรมนั้นไมใชคนจะเขาถึงไดโดยงาย การรูธรรม เขาใจธรรมเปนลาภอันหนึ่งของชีวิตทําใหรูสึกวาชีวิตมีคาขึ้นกวาเดิม เวลาที่บวชอยูเปนโอกาสอันประเสริฐในการศึกษาธรรม เมื่อสึกหาลาพรตไปแลวไดมีโอกาสนําธรรมนั้นไปใชในชีวติ ประจําวัน การบวชขนานนั้นเปนลาภอันหนึ่งของชีวิต นี่พระพุทธเจาทรงแสดงไวในอังคุตตรนิกาย ตอนที่ทรงแสดงถึงลาภ 16 ประการ “การมีความรูแตทางโลกอยางเดียวนั้น อาจใชเปนเครื่องมือทํามาหากินได แตเมื่อมีความทุกขทางใจเกิดขึ้นก็ไมอาจแกปญหาความทุกขนั้นได นอกจากนี้ยังทําความชั่วไดงาย เพราะแลนเกินไป (อติธาวันโต) ปญญาทวมสติ ขาดการยับยั้งควบคุมตน ทําใหลื่นไถลไปทางเสื่อมไดงาย สติกับปญญาจึงตองควบคูกันไป ไมมากไมนอยกวากัน คนที่มีสติมากไปขาดปญญาก็มักตัดสินใจอะไรไมได นี่อาตมาพูดถึงสติอยางโลกๆ ไมพูดถึงสติปฏฐานคนที่เคยบวชเคยเรียนยอมผานการฝกฝนอบรม การควบคุมตนเองมามาก จึงอาจอดทนตออํานาจยั่วยวนไดดี มีแรงตานทานทางอารมณอันจูงใหโลภ ใหหลงไดดี มีความอดกลั้นเมื่อมีสิ่งไมถูกใจมากระทบ รูจักหยิบยกเอาสิ่งรอบตัวมาสอนตัว เปนบทเรียนไดทุกเรื่องไป เมื่อพบกับสิ่งสุดวิสัยที่จะแกไดก็ยกไปใหเวรกรรมซึ่งทุกคนไดเคยทําของตัวมาจึงไมตองเอะอะโวยวายใหเ ปนที่รําคาญแกใคร นี่คือกําไรที่ไดจากการเคยบวชเรียนศึกษาพระธรรมของพระพุทธเจา “มีพระผูใหญทานหนึ่งเวลานี้อายุทานสัก 15 ไดแลว ทานพูดอยูเสมอวา เปนเปรียญนั้นอยางนอยปดอบายได 2 อยางคือ ไมขอทานและไมติดคุก (ยกเวนนักโทษการเมือง) หมายถึงติดคุกเพราะไปประกอบกรรมทําชั่ว เชน ฆาคนตาย ลักขโมย เปนตน “อนึ่งการที่เคยเปนเปรียญมา ทําใหมีความละอายบาป กลัวบาป อาจปรารภตน ปรารภชาวบาน หรือปรารภธรรมแลวเวนความชั่ว ประพฤติความดี นี่ก็เปนกําไรอีกประการหนึ่ง เพราะการทําบาปนั้นเปนการขาดทุนในชีวิตอยางไมมีอะไรเสมอเหมือน ตรงขามกําไรสุทธิของชีวิตก็คือการไดทําความดี “ใครจะวาอยางไรก็ชางเถิด อยาถือเปนอารมณนัก เราสบายใจของเราก็แลวกัน นรก สวรรค ลงแทน ขึ้นแทนกันไมได” ทานเจาคุณพูดจบ ยกถวยน้ําชาขึ้นจิบแลวมองมาทางผมและนองวีรดี และพูดอีกวา 55 พอผมเปนมหา

“เปนไง กตัญู ที่ฉันพูดนี่ถูกไหม?” เมื่อเห็นผมยังนั่งยิ้มอยู คุณแมจึงกราบเรียนทานวา “กตัญูเปนคนหัวสมัยใหมเจาคะ” “ก็ดี” ทานวา “แตอยาใหเกินสมัยไปก็แลวกัน เด็กๆ มันกลัวไมทันเพื่อน ไมเหมือนเพื่อน นอยหนาเพื่อนจึงตามสมัยกัน ลาไมไดแตฟงผูใหญ เชื่อผูใหญไวบาง เพราะผูใหญเคยเปนเด็กมากอน เคยผานความผิดพลาดบกพรองมามาก ยอมรูไดมากกวาทางไหนควรเวนทางไหนควรดําเนิน คุณพอของกตัญูนั้นเปนคนสุขุม เชือ่ ทานไวคงไมพลาด” “เขาเปนคนเจาเหตุเจาผลไมคอยเชื่ออะไรงาย” พอผมพูดถึงตัวผม “ก็ดี” ทานเจาคุณวา “มาดีตองพยศบาง คนฝกตองฉลาดจึงจะขี่หลังได แตเมื่อฝกไดแลวมักใชงานไดดีเพราะฉลาด รูอะไรไดเร็ว” เมื่อกลับมาถึงบาน ผมไดถามพอวา “สมณศักดิ์ ที่ทานเจาคุณพูดถึง หมายถึงยศของพระใชไหมครับ-พอ?” “ใช” พอตอบ “ถาเปนฆราวาสเขาเรียกยศ เปนพระเรียก ‘สมณศักดิ์’ “เชนอยางไรครับ-พอ?” “เชน มหา พระครู เจาคุณ (พระราชาคณะ) เปนตน นี่แหละเรียกวา ‘สมณศักดิ์’ ตลอดถึงสมเด็จพระสังฆราช ศักดิ์เหลานี้ผูเปนพระเทานั้นจึงจะเปนได ฆราวาสเปนไมได” “ถาอยางนั้น พอก็ไมไดเปนมหาแลวซิครับ” “ไมไดเปน” “นั่นซีครับ ผมไมไดยินทานเจาคุณเรียกพอวา มหาสักคําแตเรียก ‘คุณ’ ทุกคําไป หรือคําพูดถึงมหาที่สึกไปแลว ทานก็ใชคําวา ‘เปรียญ’ ทุกคําไป เปรียญหมายถึงอะไรครับ?” “หมายถึงประกาศนียบัตรที่ไดรับจากการศึกษา เชน ป.ธ.3 ป.ธ.9 หมายถึงเปรียญธรรม 3 เปรียญธรรม 9 เปนชั้นของการศึกษาอันนี้สึกแลวก็ยงั อยู เพราะเปนวุฒิ เหมือน ป.ม. หรือวุฒิทางปริญญาอื่นๆ ลูกเคยอานหนังสือธรรมจักษุเคยเห็นมิใชหรือเรื่อง พระสูตรสังยุตตนิกาย โดย น.อ.เมฆ อําไพจิต ป.ธ.9 อยางนี้เปนตน พอไมคอยสนใจอธิบายเรื่องนี้เทาไรนัก ทานกลับไปพูดถึงทานเจาคุณอีกวา

56 พอผมเปนมหา

“ไปหาทานเจาคุณทีไร มักไดฟงอะไรดีๆ เสมอ ทานเปนพระนาเคารพ นี่แหละพระพุทธเจาจึงตรัสวา การไดเห็นสมณะเปนมงคลประการหนึ่ง” เมื่อพอผมมีความสุข มีเงินทองมาก ชตาเฟองฟูนั้นพอมักนึกถึงเพื่อนฝูงมากหนาหลายตา พาเขาไปกินเลี้ยง ชวนมาเลี้ยงที่บาน แตมีบางครั้งบางคราวที่ถึงวาระตกอับ เงินขาดมือ รายไดไมพอรายจาย (ซึ่งสวนมากหมดไปกับเรื่องคนอื่น) พอก็เก็บตัวเงียบอยูกับบาน ออกไปก็เฉพาะไปทํางานที่กรมเทานั้น แมผมก็ดีใจหายไมเคยสักคําที่จะตําหนิติเตียนพอไมวาตอหนาหรือลับหลัง มีสิ่งหนึ่งซึ่งลูกๆ ภูมิใจไดในตัวพอ คือ พอไมเคยเปนหนี้เปนสิน มีมากใชมาก มีนอยใชนอยตามกําลังเงิน พอผมอยูไดทุกฐานะ ทานบอกวา ปรับใจเสียนิดเดียวทุกอยางก็เรียบรอย เหมือนอยูในหองที่มีเครื่องปรับอากาศ เห็นวาหนาวมากไปก็ลดเครื่องทําความเย็นเสีย รอนไปหนอยก็เพิ่มขึ้น อากาศก็พอดีอยูไดตลอดเวลา การดําเนินชีวิตอยูที่การรูจักปรับใจตามเหตุการณ เรือที่ลอยอยูไดเพราะมันไมฝนน้ํา คือน้ําขึ้นก็ขึ้นตามน้ํา น้ําลงก็ลงตามน้ํา เรื่องการปรับใจนี้ นับถือพอผมไดจริงๆ เมื่อมีโอกาสเหมาะ ผมชวนพอคุยเรื่องสมณศักดิ์อีก ผมมีความเห็นวา สมณศักดิ์ คือยศพระนั้นไมเห็นจําเปนตองมี ผมวาพระนั้นไดสละแลวซึ่งทรัพยสมบัติ ลูกเมีย และยศศักดิ์อัครฐานทางโลกมาบวช จําเปนอยางไรจึงมารับสมณศักดิ์ก็คือยศนั่นเอง ซึ่งดูเหมือนจะรายเสียยิ่งกวายศของชาวบาน อนึ่งพระก็สอนคนอื่นไมใหยินดีในลาภ ยศ สรรเสริญสุขอันเปนโลกธรรม ไฉนพระจึงมาติดในยศศักดิ์กนั เสียเอง “ผมไมเห็นจําเปน” “แลวจะใหทาํ อยางไร?” พอถาม “ก็บวชแลวก็จะเปนพระ ก. พระ ข. ใครเรียนไดมากเทาไรก็เรียนไป ไมเห็นจะตองแบงชั้นวา นั่นทานมหา นี่ทานพระครู และโนนทานเจาคุณ โนนสมเด็จ แลวก็นี่พระธรรมดา ความจริงควรจะเปนพระธรรมดาเหมือนๆ กัน คือเปนพระ” “ลูกอายุยังนอย” พอวา “โตขึ้นลูกอาจเปลี่ยนความคิดก็ได”

57 พอผมเปนมหา

“ผมสังเกตดู ผูใหญพอแกปญหาอะไรของผูนอย หรือของเด็กไมไดก็มักเอาอายุมาขูเสมอ ผมไมเห็นเปนทางออกที่ดี ถาพูดเหตุผลกันก็พอฟง แตเอาอายุมาขูนะ ผมไมเชื่อ-ผมไมเชื่อวาคนอายุมาก จะมีเหตุผลอะไรดีกวาคนอายุนอยเสมอไป” “แลวลูกคิดวา การมีสมณศักดิ์นะ เสียหายอยางไร?” “เสียหายครับ” ผมตอบหนักแนน “การบวชนั้นจุดประสงคเพื่อกําจัดกิเลส เพื่อไปใหถึงนิพพาน สมณศักดิ์คือยศพระนั้นเปนกําแพงอันหนึ่งที่ขวางกั้นและบังพระใหวนเวียนหลงอยูในสมณศักดิ์นั้นจนลืมนึ กถึงจุดมุงหมายเดิมติดลาภ ติดยศกันจนไมเปนอันไดทําสิ่งซึ่งเปนสมณกิจ” “แลวพระที่ไมมีสมณศักดิ์ละ กําจัดกิเลสไดเทาไรไดไปถึงนิพพานกี่องค ลูกพอยกตัวอยางไดไหม?” พอวา, หนาพอเฉยเหมือนไมยินดียินรายวาผมจะพูดอยางไรตอไปอีก จะวารําคาญผมก็ไมใช “จริงของพอเหมือนกัน” ผมคิด “จะวาสมณศักดิ์เปนกําแพงกั้นไมใหพระถึงนิพพานก็พระที่ไมมีสมณศักดิ์ละมีมากกวาพระมีสมณศักดิ์เสีย อีกหลายสิบเทานั้น ทานเหลานั้นไดไปถึงนิพพานกันทุกองคหรือัหรือวาไดปฏิบัติชอบเปนพิเศษกวาพระที่มีสมณศักดิ์ก็หาไม เรื่องเหลานี้นาจะเปนเรื่องของแตละบุคคลเสียแลว” เมื่อเห็นผมนิ่งอยู พอจึงวา “ลูกอายุยังนอย และรูเรื่องทางศาสนานอย อาจคิดอะไรเพียงดานเดียว จึงพูดออกมาอยางที่พูดมาแลว “ความจริงพระมหากษัตริยไทยทุกพระองคก็ดี พระมหาเถระผูบริหารพระศาสนาสืบชวงกันมาก็ดี คงไดพิจารณาถึงปญหานี้หนักแลว ทรงเห็นและเห็นวา การมีสมณศักดิ์นั้นมีผลดีมากกวาผลเสียจึงใหมีกันตลอดมา “จุดประสงคประการหนึ่งก็เพื่อสะดวกในการปกครองหรือบริหารหมูคณะ ใหรูจักยําเกรงกัน, อีกประการหนึ่งเพื่อยกยองพระสงฆผูประพฤติดีปฏิบัติชอบ เอาภาระธุระพระพุทธศาสนาใหปรากฏแกคณะสงฆและประชาชนทั่วไป ลูกจะเห็นวา พระที่มีสมณศักดิ์สูงๆ ก็ลวนแตมีตําแหนงหนาที่บริหารหมูคณะใหเจริญรุงเรือง เอาใจใสในการศึกษาและปฏิบัติของพระเณร ทานไมไดใหกันสุมสี่สุมหาตองเปนพระที่เหมาะสม ปฏิบัติชอบตามพระธรรมวินัย แตก็อาจมีบางที่ปฏิบัติตนไมสมควรแกสมณศักดิ์ แตมีจํานวนนอย”

58 พอผมเปนมหา

วาแลวพอลุกไปหยิบหนังสือทําเนียบสมณศักดิ์ฉบับที่รวบรวมเมื่อธันวาคม 2512 มาใหผมดู และใหอานใหฟง ผมอานใหฟงดังนี้ จํานวนสมณศักดิ์ 1* 1. สมเด็จพระสังฆราช 1 2. สมเด็จพระราชาคณะ 3. พระราคาคณะเจาคณะรอง 4. พระราชาคณะชั้นธรรม 5. พระราชาคณะชั้นเทพ 6. พระราชาคณะชั้นราช 7. พระราชาคณะชั้นสามัญ รวมทั้งสิ้น 466 รูป

พระองค 4 รูป 7 รูป 25 รูป 42 รูป 105 รูป 281 รูป

*1. ฉบับของกองศาสนูปถัมภ กรมการศาสนา พุทธศักราช 2512 รวบรวมโดยนายสันติ์ แสวงบุญ เมื่อผมอานจบ พอพูดตอไปวา “ลูกเห็นแลววาในจํานวนพระเณรในเมืองไทยจํานวน 2 แสนเศษ และวัด 2 หมื่นกวาวัดมีพระที่มีสมณศักดิ์ตั้งแตพระราชาคณะขึ้นไปเพียง 466 เทานั้น นอกจากนี้ยังมีพระเปรียญและพระครูสัญญาบัตรบางอีก แตถึงอยางไร เมื่อเทียบจํานวนพระทั้งหมด พระที่ไดสมณศักดิ์ก็มีจํานวนนอย แสดงวาทานมิไดใหกันสุมสี่สุมหา ทานตองเลือกเฟน และพระบาทสมเด็จพระเจาอยูหัวทรงลงพระปรมาภิไธยในสัญญาบัตร หรือหิรัญบัฏ หรือสุพรรณบัฏทั้งสิ้น “การมีสมณศักดิ์นั้น ทานมองเห็นแลววาเปนทางหนึ่งที่จะใหพระรักษาเกียรติแหงความเปนสมณะของตนไว ดวยสํานึกวาเปนผูใหญสมณศักดิ์สูง ควรจะตองประพฤติตนใหเหมาะสมแกเพศและภาวะแหงตน จะเลนเสเพลอยางเด็กกระไรอยู สวนมากทานจึงประพฤติดี ปฏิบัติชอบก็ดวยสํานึกดังวามานี้ “อนึ่งพระพุทธรูปนั้น จะวางที่ใด เราก็กราบได แตถาวางไวบนแทนอันสูงพอควรก็ทําใหดูสงาขึ้น และกราบสะดวก 59 พอผมเปนมหา

“พระสงฆก็เชนกัน ทานมีศีล 227 เสมอกันทั้งสมเด็จพระสังฆราชและพระบวชเพียงปเดียว แตทําไมใจคนทั้งหลายจึงนอมไปในการเคารพเลื่อมใสสมเด็จพระสังฆราชยงกวาพระสามัญ พระองคทานนาจะมีคุณความดีอันควรแกตําแหนงของพระองคทานเปนแนแท “คําพูดอยางเดียวกัน ถาพระ ก พูด คนชั้นรัฐมนตรีอาจไมเชื่อถือ แตถาเปนพระดํารัสของสมเด็จพระสังฆราชเขาก็ยินดีนําไปปฏิบัติตามประโยชนก็ตกแกทานรัฐมนตรีนั่นเอ งหากคํานั้นเปนคําชอบเปนธรรม เปนวินัย “สมณศักดิ์เปนประโยชนเกื้อกูลแกโลกและแกธรรมอยูอยางนี้ จึงยังจําเปนตองมี” “แลวพอวา พระที่ไดรับสมณศักดิ์นะ ยินดีพอใจในสมณศักดิไ์ หม?” ผมถาม “พอก็ไมรูเหมือนกัน สิ่งที่อยูในใจทาน พอจะรูไดอยางไร” “แตผมวาตองมี” “ลูกเอาอะไรไปวัด” “ผมเห็นทานฉลองกันออกเอิกเกริก ยิ่งกวาชาวบานที่เขาไดยศเสียอีก” พอผมนั่งกมหนานิ่ง ถอนหายใจยาวๆ 3 ครั้ง สีหนาของทานหมนหมองจนผมรูสึกสงสาร ครูหนึ่งพอผมลุกขึ้นหยิบธูปและเทียนไปนั่งคุกเขาลงตรงหนาที่บูชา จุดธูปเทียนแลวกราบลง 3 ครั้ง แลวนั่งจองมองพระพุทธรูปนิ่งอยู อีกครูหนึ่งจึงกราบพระอีก 2 ครั้ง แลวลุกขึ้นมานั่งที่เดิม “พอไมตองตอบผมก็ได” ผมพูดอยางสงสารและเห็นใจพอ “ลูกรูไหม เวลาพระทานฉลองยศ หรือสมณศักดิ์นั้น ทานทําอยางไรบาง?” “ผมเห็นทานมีสวดมนตเย็น โดยนิมนตพระผูใหญที่เปนกรรมการมหาเถรสมาคม ซึ่งมีหนาที่พิจารณาสมณศักดิ์ไปสวดมนตแลววันรุงขึ้นก็มีเลี้ยงเพลพระชุดนั้นและพระในวัด และตางวัดที่คุนเคยขาวปลาอาหารก็ไดมาจากอุบาสกอุบาสิกา และศิษยานุศิษยผูคุนเคยคนละหมอสองหมอแลวแตใครจะทําเทาไร ถาอยูตางจังหวัดนิมนตกรรมการเถรสมาคมไมไดก็นิมนตพระผูใหญในจังหวัดนั้น” ผมตอบเพราะเคยไปฉลองสมณศักดิ์กับพอมาหลายครั้งแลว “ลูกเห็นหรือไมวาทั้งหมดเปนงานบุญงานกุศลของพระผูนั้นและชักชวนใหญาติโยมมาทําบุญกันตามแตกําลั งแหงศรัทธาและไทยธรรม พระผูนั้นมีกัปปยภัณฑ (เงิน) เทาไรก็มักทําบุญหมดในงานนี้ “ชาวบานเขาฉลองยศกัน เขาทําอยางไรลูกรูไหม?”

60 พอผมเปนมหา

“ผมเห็นเลี้ยงกันมากเหมือนกัน” ผมตอบ “เลี้ยงอะไร?” พอถาม “เลี้ยงเหลา เมากันนาดู ถายิ่งเปนคนใหญคนโตก็ยิ่งเมากันมาก” “นั่นลูกเขาใจถูก, ตอบเทาที่รูเห็น ลูกลองคิดทบทวนดูวา พระฉลองสมณศักดิ์ดวยการทําบุญกุศล กับชาวบานฉลองยศ ฉลองวันเกิดดวยการเมาจนคลานอยางไหนนาทํากวา ความจริงพระพุทธเจาตรัสวา การปรารภเหตุอยางใดอยางหนึ่งแลวทําบุญ หรือชักชวนให ผูอื่นทําบุญนั้นเปนวิสัยของบัณฑิต ไมทรงตําหนิ การที่พระปรารภการไดสมณศักดิ์แลวบําเพ็ญกุศลก็ไมนาขัดกับธรรมอะไร “ชาวบานเรา ชอบตําหนิพระโดยที่ไมคอยไดคํานึงถึงศีลาจารวัตรของตนเอง จะใหพระเปนพระที่ดีก็สมควรอยู แตควรสํารวจตนเองบางวาเราเปนชาวพุทธที่ดีเพียงใดหรือไม” “แตชาวบานเขาฉลองยศ เขาออกทุนของเขาเองนะครับ-พอ สวนพระฉลองยศ ฉลองศักดิ์ หรือทําบุญวันเกิดก็ตองรบกวนชาวบาน ขาวหมอแกงหมอเสียเรื่อยไป” ผมเถียงพอเพราะมีชองใหเถียงอยูบางอีก “พระออกทุนของทานเองเลี้ยงพระ เลี้ยงอุบาสกอุบาสิกาตั้ง 200-500 คน ทานจะเอาเงินที่ไหนมา ถาองคไหนทําไดคนก็จะตําหนิไดอีกเหมือนกันวา พระรวย คงมีเงินเปนหมื่นเปนแสนกระมัง จึงทําไดอยางนี้ ครั้นทานไปขอความอนุเคราะหเล็กๆ นอยๆ ก็ตําหนิทานอีกวารบกวนชาวบาน จะเอาอยางไรกันดี “วากันความเปนจริงแลวขาวหมอหนึง่ ราคาไมเกิน 6 บาท หมายถึงขาวที่เราหุงเอง แกงหมอหนึ่งก็ประมาณ 20 บาท ก็ประมาณ 25-26 บาทเทานั้น เทากับเบียร 2 ขวดไมรวมกับแกลม ราคาที่วานี้คือ 25-26 บาท นั้นอาจลดลงหรือเพิ่มขึน้ บางเล็กนอยตามคุณภาพและปริมาณของขาวหรือแกง พิจารณาดูแลวก็ไมกระไรนักมิใชหรือลูก อนึ่ง พระทานก็ขอคนที่มีฐานะพอจะขอได ไมใชทานบอกขอคนที่ไมมีแมจะกินเอง นานทีปหน ลูกเอยไมนาจะคิดอะไรมาก” ผมและพอนิ่งกันไปครูหนึ่ง พอจึงพูดตอไปวา “เกี่ยวกับการฉลองสมณศักดิ์นี้ บางทีพอก็ไมคอยสบายใจอยูบา ง เฉพาะบางแหงที่ทานฉลองกันเสียสามวันสามคืน มีมหรสพหลายชนิด โฆษณาเอิกเกริกไปหลายคุงน้ํา แมจะทําในนามของศิษยานุศิษยพอก็เห็นวามากเกินไปหนอย การกระทําบางอยางแมจะควรแตเมื่อมากเกินไปก็เกินควร ไมดเี หมือนกัน” 61 พอผมเปนมหา

ผมบอกแลววา พอเปนคนมีเพื่อนมาก และเพื่อนๆ ถือพอเปนจุดศูนยกลางในการพบปะ มีอยูเสมอที่พอใหผมรวมวงสนทนาดวย และผมจะไดรับความรูจากการฟงทุกครั้งไป พอคงมีจุดประสงคอยางนี้ จึงยอมใหผมนั่งฟงอยูดวย และออกความเห็นไดดวย ผมจําได เย็นวันอาทิตยวันหนึ่งในเดือนเมษายนมีเพื่อนพอมาหาพอสองคน หญิงหนึ่งชายหนึ่งมาคนละครั้ง นั่งคุยอยูประมาณ 2 ชั่วโมงเศษ เริ่มตั้งแต 17.00 น. จนถึง 19.00 น. เศษ สตรีคือนาสายสวาท ทานสุภาพบุรุษคือนาโกเมน นาโกเมน เปนนักศึกษา สวนนาสายสวาทเปนนักสังคมสงเคราะห “material เปนสิ่งสําคัญในชีวิตมนุษย นาสายสวาทพูดในตอนหนึ่งแหงการสนทนา “ปญหาชีวิตของแตละคนอยูที่วัตถุ ถาวัตถุเพียงพอ ปญหาทุกอยางก็แกได ศีลธรรมก็ตามมาเองดวย” คําพูดอยางนี้ถูกใจผม “การสังคมสงเคราะหนั้น สงเคราะหวัตถุสิ่งของไปอยางเดียว หรือมีการสืบไปหาตนตอดวย?” นาโกเมนถาม “เราแกปญหาเฉพาะหนา ใครมีความทุกขความเดือดรอนเรื่องอะไร เราก็ชวยเรื่องนั้นไป” นาสายสวาทตอบ “ผมวามันจะเปนการแกที่ปลายเหตุ” นาโกเมนพูด “เราไมมีเวลาสืบหาตนเหตุวิจัยตนเหตุหรืออะไรเรื่องอยางนั้น ปลอยใหเปนหนาที่ของฝายอื่น เรามีหนาที่ชว ยเหลือทางเสื้อผา อาหาร เราก็ชวยเหลือเทาที่พอชวยได” นาสายสวาทตอบ “ถาเราจะแกปญหาสังคม เราควรแกทอี่ ะไรกอนจึงจะถูกจุดไมเสียแรงเปลา?” นาโกเมนถาม “ดิฉันวาเราสามารถทําใหคนพอกินพอใชไดทั่วหนากัน ปญหาสังคมก็เปนอันตก เราตองแกกันที่ material” นาสายสวาทตอบ พอผม- “เทาไรจึงจะพอ แตละคนไดจํากัดความตองการของตนเองไวหรือเปลา?” นาโกเมน- “นั่นซิ ดูๆ ความตองการทางวัตถุของคนไมคอยมีขอบเขตเสียเลย พอไดเทานั้นแลวตองการเทานี้ พอไดเทานี้แลวพอใจหรือ? ความอยากความตองการวิ่งออกนาออกไปอีกจึงตองวิ่งตาม” พอผม- “ผมวาที่วัตถุไมพอนั้น เพราะวัตถุมันไมกระจายเทาที่ควร มันไปกองอยูที่ใดที่หนึ่งมากเกินไป บางทีจึงมีนอยเกินไป ไมพอความจําเปน 62 พอผมเปนมหา

“เงินหมุนเวียนก็ตาม ที่ดินที่สวนก็ตามมีจํากัด เมือ่ ไปอยูที่บุคคลหนึ่งมากเกินไป จํานวนที่เหลือก็นอยลงทุกที เมื่อจํานวนที่เหลือซึ่งมีนอยนั้นตองมาแบงใหคนเปนอันมากของนั้นจึงไมพอ คนรวยก็รวยเกินไป เหลือกินเหลือใช คนจนจึงจนเกินไปไมพอกินพอใช” นาโกเมน- “วิธีการของคอมมิวนิสตแกปญหานี้ไดไหม?” พอผม- “ไมดี จะยิ่งลําบากหนักเขาไปอีก” นาสายสวาท- “ถาอยางนั้นวิธีแกปญหาสังคม ควรจะแกที่อะไรกอน?” พอผม- “ตองแกที่จิตใจกอน” นาสายสวาท- “คุณยิ้มเปน idealist ตรงขามกับ materialist” พอผม- “ผมวา idealist จะเปนภาษาทางปรัชญาไปใชคําวา Spiritualist นาจะเหมาะกวา หรือคุณโกเมนวาอยางไร?” นาโกเมน- “ผมก็วาอยางนั้น ความจริงก็ถูกดวยกันทั้งสองคํา แตดูเหมือน Spiritualist จะเหมาะกวา” ผมรูสึกงงๆ ตอคําพูดของทานทั้ง 3 และผมยิ่งงงหนักขึ้นเมื่อไดยินพอทวงติงการใชภาษาอังกฤษทางวิชาการของนาสายสวาทวาเปนภาษาปรัชญ าไป พอผมพูดตอไปวา “จิตใจเปนรากฐานของความเจริญ อันมั่นคงเหมือนรากตึกถาคนมั่งคั่งรูจักจํากัดความตองการของตัวเสียบาง วัตถุที่เหลืออยูก็กระจายไปยังคนที่ยากจนในราคาที่ไมแพงเกินไป หรือคนที่มั่งคั่งนั้นเองมีจิตใจเสียสละ เพื่อประโยชนสุขสวนรวมกระจายวัตถุนั้นเสียเอง ชองวางระหวางคนจนกับคนรวยก็จะไมมากเกินไป วิธีการนี้เปนหลักคําสอนของพระพุทธเจา ผมเห็นวาเปนการแกปญหาสังคมที่ดีที่สุดแมเรื่องที่ดินที่แพงอยูลิบลิ่วเวลานี้ก็เพราะคนเมื่อยาวสาวไดมากเกิ นไปแลวเอามาตัดขายคนยากจน คุณลองคิดดูในขณะที่คนหนึ่งมีที่ดินเปนพันๆ ไร คนจํานวนลานไมมีแมแตที่ดินสัก 1 ตารางวา เพียงพอหมาดิ้นตายได คุณเห็นหรือไมวาที่วัตถุไมพอก็เพราะมันไมกระจาย” “แลวจะทําอยางไรใหมันกระจายออกได” นาสายสวาทถาม

63 พอผมเปนมหา

“ถาคนที่มีที่ดินมากๆ จะมีจิตใจเสียสละที่เหลานั้นใหรัฐบาลหรือองคการสาธารณกุศลแหงใดแหงหนึ่งชวยจัดสรรใหคนยากจนซึ่ง ไมมีที่จริงๆ ไดอยูอาศัยก็จะชวยไดมากทีเดียว” พอผมวา “กลัวจะเหมือนอาคารสงเคราะหบางแหงละซิ” นาโกเมนพูดพลางหัวเราะ ผมสนใจมากจึงถามวา “เปนอยางไรครับ นา?” “นาเห็นอาคารสงเคราะหบางแหงมีคนอยู 50 กวาครอบครัว มีรถยนตจอดเกือบรอยคัน รถพรีเมียก็มี เบ็นซก็มี สงเคราะหใครกัน” ทุกคนหัวเราะแตผมหัวเราะไมออก นาโกเมนพูดตอไปวา “พอรัฐบาล หรือองคการสาธารณกุศลจัดสรรที่ดินในราคาถูกจริงๆ ขึ้นเมา เชนตารางวาละ 2 บาท ผมกลัวคนที่ไดรับจะเปนคนรวยเสียอีก เพราะคนรวย มือยาวตีนยาว หูไว ตาไว ไปไหนเขาไหนคลองแคลว” “เลิกพูดกันดีกวา” พอผมวา “เสียเวลา เปลืองสมอง เราคิดได แตทําไมได คือไมสามารถไปจัดอะไรได คนที่พอจัดไดก็ไมคิดเพราะสบายเสียแลว อยาคิดเลย มานั่งดูคนขายของกับคนเลนละครกันดีกวา เราทําแตพอมีพอกิน ตายแลวเอาอะไรไปไมได ใครจะวาความคิดอยางนี้ทําใหประเทศชาติไมเจริญก็ชางหัวมัน คนที่โกงจนมั่งมีทําบัญชีสมบัติไมไหวก็กินเทานั้นนอนเทานี้ แกสุขสําราญอยูไดไมกี่ปหรอก ตายแลวยมบาลคิดบัญชีกับแกเอง” “หมายความอยางไรครับ ผมสนใจคําวา คนเลนละครกับคนขายของ เขาใจวาคงมีความหมายอยางอื่นไมตรงตัวทีเดียว” นาโกเมนพูด “ชีวิตมนุษยเหมือนงานนักขัตฤกษ บางคนก็ไปแสดง บางคนก็ไปขายของ มีอยูพวกหนึง่ ไปดูเพื่อใหรูวามีอะไรกัน คนเลนละครคือพวกทะเยอทะยานอยากหาชื่อเสียง คนขายของคือพวกตั้งหนาตั้งตากอบโกยแตเงินทอง สวนพวกไปดูนั้น คือพวกปรัชญาแสวงหาแตความจริงแหงชีวิต” ทุกคนนิ่งตรึกตรอง

64 พอผมเปนมหา

พอผมจึงพูดตอไปวา “ไมใชวาทะของผมหรอก-คุณโกเมน คุณไพเทคโครัส (pythagoas๗ เขาพูดไวนานมาแลวถึงจะไมรูสึกอะไรนักแตพอสะกิดใจเราไดบางเทานั้น” “ไพเทคโครัส คือใครครับ-พอ” ผมถาม ผมประหลาดใจวาไฉนวันนี้พอจึงมีทาทีวารูอะไรๆ นาทึ่งอยูสําหรับผม เพราะไมเคยไดยินพอคุยทํานองนี้ “ไพเทคโครัสเปนนักปรัชญาชาวกรีกสมัยกอนยุคทองชาวกรีก เขามีชีวิตอยูร ะหวาง 430-500 ปกอน ค.ศ. กอนพระพุทธเจานิพพาน 27 ป ถึงหลังพุทธปรินิพพาน 43 ป ขณะที่เขาเพิ่งเกิดนั้นพระพุทธเจามีพระชนมายุถึง 53 พรรษา เที่ยวเสด็จจาริกสั่งสอนประชาชนอยูแลว พอไมอยากพูดถึงเขามากกวานี้ เอาแคนี้พอในฐานที่ลูกถามแลว” พอผมพูด “ทําไมพอจึงไมเห็นดวยกับการกระจายวัตถุตามวิธีการของคอมมิวนิสต” ผมยังติดใจเรื่องกระจายวัตถุอยู จึงชวนวกไปหาเรื่องเกาอีก ทั้งๆ ที่พอ บอกวาเลิกกันดีกวา “พอไมคอยมีความรูเรื่องคอมมิวนิสต แตพอยังไมเชือวาลัทธิคอมมิวนิสตจะแกปญหาความทุกขของประชาชนได มนุษยเรามีเสรีภาพพอสมควรในการเลือกศึกษา ประกอบอาชีพ และการอยูอยางสุขสงบหากเขาตองการ ตัวอยางเชนพอทํางานไวมาก เมื่อพอตายแลวทิ้งมรดกไวใหลูก 5 แสนบาท ลูกเอาเงินนั้นไปฝากธนาคารแลวเอาดอกผลเปนรายปมาเลี้ยงชีพ ในระหวางนั้นลูกก็ศึกษาแตพระธรรม นั่งสมถะ วิปสสนา ทําบุญกุศลตามโอกาส ลูกก็อยูไดโดยสงบสุข ชีวิตไมเรารอนเกินไป แตในระบอบคอมมิวนิสต พอเกรงลูกจะทําอยางนั้นไมได” “เสรีภาพนั้นมีคาที่สุดในชีวิตมนุษย แตมนุษยมักจะรูคามันจริงๆ ตอเมื่อมันไดสูญเสียไปแลว” “พอชอบเสรีภาพ ถามันจะตองสูญเสียไป พอจะเอาชีวิตแลกมันคืนมา เพราะชีวิตที่ไมมีเสรีภาพนั้น ยิ่งนานวันก็ยิ่งทรมานมากขึ้น” “คุณยิ้มเลื่อมใสการดําเนินชีวิต หรือการมีชีวิตอยูแบบใด” นาโกเมนถาม “ตอบงายมาก” พอวา “มีชีวิตอยูดวยปญญาซีครับ แลวก็ครองชีวิตอยูแบบชาวพุทธที่ดี ขอความในวรรคแรกพระพุทธเจาทรงตอบไวเอง คือมีผูมาถามวา มีชีวิตอยูอยางไรจึงจะประเสริฐ ตรัสตอบมีชวี ิตอยูดวยปญญา ประเสริฐ (ปฺญาชีวี ชีวิตมาหุเสฏฐํ) “อยูอยางไรคะ เรียกวาอยูดวยปญญา?” นาสายสวาทถาม

65 พอผมเปนมหา

“อยูอยางคนไปดูละคร หรือยืนอยูบนฝงทะเล” พอตอบ “สวนการครองชีวิตแบบชาวพุทธนั้นคือการหัดคนใหเปนคนมีชีวิตอยูอยางงายๆ เสียบาง พยายามตัดสิ่งฟุมเฟอยไมจําเปนออกใหมากที่สุด แสวงหาความสงบสุขทางจิตใจแทนการแสวงหาความสําราญทางวัตถุ โดยวิธีนี้มนุษยเราจะมีความสุขเพิ่มขึ้นทันทีและนอกจากนี้ การอวดศักดากัน วาใครแนกวาใครนั้นไมควรใหเกิดขึ้นในจิตใจเลย การอวดศักดากันนั้นอยูที่การเปรียบเทียบคุณสมบัติและความสามารถของคนนั้นกับคนนี้ในบางแหงเทานั้น เลิกเปรียบเทียบเสีย (มันผิดหลักความจริง) เพราะความจริงแลวไมมีใครจะเกงกวาใครไปหมดทุกดาน ทําและดําเนินในสิ่งอันเหมาะสมแกตัว ถาจะเปรียบเทียบก็เปรียบเทียบระหวางอุดมคติกับคุณสมบัติของตนวายังอยูหางกันเทาไร ถาเห็นวายังอยูหางกันมาก ก็พยายามสรางคุณสมบัติเพิ่มเติมใหใกลชิดอุดมคติเขาไป-เขาไปทุกที” พอผมพูดฟงยากขึ้นทุกที วันหนึ่งผมนั่งคุยกับพอเรื่องตลาดหนังสือในเมืองไทย คําวา “ตลาดหนังสือ” นั้น นาจะรวมบุคคลตอไปนี้ คือ ผูเขียน ผูขาย ผูพิมพ และผูซื้ออาน ผูขายกับผูพิมพนั้นรวมเปนพวกเดียวกันได คือสวนมากก็มักบอกไววา “สํานักพิมพ......จัดพิมพจําหนาย” ถาจะมีอีกพวกหนึ่งก็คือคนเดินตลาดซึ่งรับหนังสือจากสํานักพิมพไปเดินขายไดเปอรเซ็นต ผูที่ควรพูดถึงจริงๆ ก็มี 3 พวกคือ คนเขียน คนพิมพขาย และคนซื้ออาน ผมปรารภถึงวาคนเขียนหนังสือไมเห็นรวย อยางดีก็พอมีพอกิน มิฉะนั้นก็ไสแหง แตพวกสํานักพิมพรับพิมพหนังสือรวยตามๆ กัน ทําไมจึงเปนอยางนั้น เมื่อสํานักพิมพรวย คนเขียนก็ควรจะรวยดวย “ลูกเคยเห็นชาวนาในเมืองไทยรวยหรือ?” พอผมถามยอน “หายากมาก-พอ” ผมตอบ “แตคนรับซื้อและขายขาวสารรวยไดใชไหม?” “มากทีเดียวครับ” ผมตอบ “ทั้งๆ ที่ไมไดผลิตเลย ไมตองเหนื่อยมาก”

66 พอผมเปนมหา

“เรื่องคนเขียนหนังสือ หรือนักประพันธ กับคนซือ้ ตนฉบับแลวไปพิมพขาย หรือสํานักพิมพก็เหมือนกัน” พอตอบ “ราคามันสมองในเมืองเรายังต่ํามาก นักประพันธสวนมากมีความรูส ึกวาสํานักพิมพเอาเปรียบ บางคนเจ็บแคนจนตองเขียนเองพิมพเอง ไมยอมใหสํานักพิมพ” “แตสํานักพิมพก็ตองลงทุนมากเหมือนกัน เทาที่ผมทราบเลมหนึ่งตองลงทุนถึง 2-3 หมื่นบาท และเงินที่ไดมาก็ไดมาอยางคอยๆ ไดไมเปนกอบเปนกํา เขาตองเหน็ดเหนื่อยเรื่องการจัดพิมพจัดขายไมนอย เขาตองไดกําไรมิฉะนั้นเขาจะทําทําไม” “ก็ถูกเหมือนกัน” พอวา แตเมื่อคิดละเอียดแลว สํานักพิมพยังไดกําไรมากกวาผูเขียนมาก สมมติวาหนังสือเลมหนึ่งราคาขายตามหนาปกเลมละ 40 บาท ผูเขียนชั้นฝมือดีแลวไดคาเขียนประมาณ 8,000 บาท สํานักพิมพ 3,000 เลมๆ ละ 40 บาท เมื่อขายหมดสํานักพิมพจะไดเงินถึง 120,000 บาท (หนึ่งแสนสองหมื่นบาท) ถาทุนในการพิมพ 30,000 บาท สํานักพิมพก็ยังไดกําไรถึง 90,000 บาท (เกาหมื่นบาท) ผิดกันมาก สมมติวาขาย 2 ปหมด สํานักพิมพก็ยังไดกําไรถึงเดือนละ 3750 บาท เขาไมไดพิมพหนังสือเรื่องเดียว เขาพิมพเปนรอยๆ เรื่อง สมมติวาวางขายอยูในตลาดรอยเรื่องถวน แตละเรื่องเขาไดกําไรเดือนละ 3750 บาท เอารอยคูณ เพิ่มศูนยอีก 2 ตัว เปนเงิน 375,000 (สามแสนเจ็ดหมื่นหาพันบาท) คิดเปนปยิ่งไปกันใหญ จะไดถึงสี่ลานเศษ แตคาใชจายประจําเดือนก็ไมนอยเหมือนกัน แมจะหักคาใชจายไปแลวสํานักพิมพก็ยังมีกําไรสุทธิอยูไมนอย มิฉะนั้นจะตั้งอยูอยางสงาผาเผยไดอยางไร “พอไมเคยทํางานเกี่ยวกับสํานักพิมพ อาจมีขอ ผิดพลาดบางในเรื่องตัวเลข แตที่พูดนี้คิดใหดูแนวทางวาเปนอยางไร สํานักพิมพจึงรวยได คนเขียนจึงรวยยาก?” “เมื่อมองเห็นทางอยูอยางนี้ ทําไมคนจึงไมตั้งสํานักพิมพกันใหมากกวานี้นะ พอ?” “แมจะมองเห็นทางแตไมใชทําไดทุกคน ผูจะประสบผลสําเร็จทางการคา ตองมีหัวทางการคา มิฉะนั้นทําไปก็ขาดทุน นักการคาตองคลองแคลววองไว ไหวพริบดี เขาคนเกง นอกจากนี้ยังตองอาศัยโชควาสนาในการคาอีกดวย คนแตละคนมิใชจะทําอะไรขึ้นไปเสียทุกอยาง ทําอยางหนึ่งสําเร็จไปทําอีกอยางหนึ่งอาจไมสําเร็จก็ได” “นักเขียนเวลานี้เปนอยางไรบางครับ-พอ?” “ในดานไหนละ” พอถาม “การครองชีพ และอุดมคติ” 67 พอผมเปนมหา

“บางคนก็พอครองชีพไปได บางคนก็สรางฐานะไดพอสมควร แตบางคนก็ยังทุลักทุเลเต็มที นี่พูดเทาที่พอสังเกตเห็น สวนอุดมคตินั้น พอรูสึกวานักเขียนเดี๋ยวนี้สูเมื่อกอนไมได และมีขอนาสังเกตอยางหนึ่งวา คนเขียนหนังสือลามกเพิ่มขึน้ ทุกวัน แมหนังสือพิมพชั้นดีที่คนผูไดรับการศึกษาดียกยองแลวในสมัยหนึ่ง มาบัดนี้มีเรื่องลามกประดังประเดกันเขามาทุกสัปดาห เหมือนจะแขงกันลามกกวาใครจะเขียนไดลามกเกงกวาใคร” “นาจะมีสาเหตุอะไรสักอยางหนึ่ง ที่ทําใหเกิดตลาดหนังสือทํานองนี้ขึ้น” ผมวา “เทาที่พอพอจะนึกไดเวลานี้ก็มีอยู 2-3 อยาง คือ ประการแรก บรรณาธิการ หรือใครก็ตามที่ทําหนาที่เสมือนบรรณาธิการ จัดเรื่องลง ควบคุมการจัดสรรเรื่องเปนคนชอบทางนั้น ประการที่สอง มีคนเขียนเรื่องลามกอันถูกใจผูจัดทําสงมาให และประการที่สาม ไดรับการสนับสนุนจากคนอาน คือยังมีคนซื้ออานอยู ถาไมมีคนซื้ออานก็เลิกไปเอง” “เขาอาจเห็นเปนศิลปะก็ไดนะครับ-พอ” ผมวา “ศิลปะกับอนาจาร หรือลามกนั้นมันหางกันเพียงเสนยาแดงเดียว เหมือนพืน้ ที่สองอําเภอที่อยูติดตอกัน เพียงมีคลองเล็กๆ คั่นอยูเทานั้น คนอานยอมรูวาอันไหนเปนศิลปะ อันไหนเปนลามก ศิลปะยอมเต็มไปดวยภาษาและลีลาที่ละเมียดละไม แตภาษาสมัยนี้ของนักเขียนบางคนมันหยาบคายเกินไป พอเห็นวาการทําอยางนี้เปนการโปรยยาพิษไปทั่วเมือง มีผลในทางทําลายอยางเดียว” “ทําลายอะไร ครับ?” “ทําลายจิตใจคนซิลูก จิตใจที่ยังไมเขมแข็งพอ เมื่อถูกยอมดวยสิ่งลามก มันก็จะโสมมขึ้นทุกวัน จากการเสพคุนยอมเห็นสิ่งลามกเปนของธรรมดา ตอจากนั้นก็จะทํากรรมอันลามกไดโดยเห็นเปนกรรมธรรมดา จิตใจที่คุนกับสิ่งลามก ความลามกโดยไมรูสึกรังเกียจนั้นเปนสภาพจิตที่นากลัว เพราะมันไดถูกทําลายคุณคาเสียแลว หากจะกลับสูสภาพเดิมก็ตองมีการบําบัดทางวิญญาณกันเปนการใหญ ตอจากนั้นจะตองมีการพักฟนและใหวิญญาณไดรับอาหารใหมคือธรรม” “พอพูดเหมือนวิญญาณหรือจิตมีการเจ็บปวยเหมือนรางกาย” “อาการปวยทางวิญญาณ นากลัวกวาการปวยทางรางกายมาก” พอตอบ “เพราะทําใหคนทําความชั่ว เห็นบาปเปนเรื่องธรรมดากอความวุนวายแกสังคมโดยเห็นเปนเรื่องโก 68 พอผมเปนมหา

อาการปวยทางจิตหรือวิญญาณของคนนั้น แสดงออกในรูปที่ตางกัน บางคนแสดงออกทางกอบโกยสมบัตไิ มรูจักอิ่ม บางคนโหดรายทารุณพอใจแตการประหัตประหารกัน บางคนหมกมุนแตเรื่องลามกอนาจารอันนาบัดสี สังคมมนุษยจึงรุงรังไปดวยมนุษยที่จติ พิการพวกนี้ สางไดยาก คนดีจึงพลอยไดรับความกระทบกระเทือนไปดวย” “ทําไมคนดีจึงตองกระทบกระเทือน ในเมื่อเขาไมไดกอกรรมทําชั่วนั้น พอย้ําอยูเสมอวาคนทําดียอมไดรับผลดี และมีความสุข คนทําชั่วยอมไดรับผลชั่วและมีความทุกข” ผมพูด “สังคมมนุษยเหมือนตาขาย” พอตอบ “เมื่อเอาฆอนตีลงจุดใดจุดหนึ่ง ยอมกระเทือนไปหมด หรือเหมือนทิ้งกอนหินลงในสระ แมกอนหินจะลงเพียงจุดเดียว แตแรงกระเพื่อมของน้ํายอมไปทั่วสระ เราไมไดทําใหหมูแพง แตเราก็พลอยไดรับความกระทบกระเทือนดวย” “ผมวาเรามีสวนทําใหหมูแพงดวยเหมือนกัน” “ทําไม?” พอถาม “เพราะเรากินหมุ” ผมตอบ “คนกินหมูทุกคนมีสวนทําใหหมูแพงทั้งนั้น เลิกกินหมูกนั ใหหมด เอาหมูมาใหเปลาก็ไมมีใครเอา” “ลูกพูดอยางนี้เหมือนพูดใหเลิกมีตํารวจ” “ทําไมครับ?” “มีไวทําไม?” พอวา “ไวจับขโมยซิครับ” “จับเขาทําไมละ?” “ก็เพราะเขาไปขโมยของคนอื่น” ผมตอบ “ถาไมมีของไมมีสมบัติแกจะขโมยอะไร” พอวา “คิดอยางนั้นก็ไมถูก” ผมวา “ก็ทํานองเดียวกันกับเรื่องคนกินหมูของลูก เรานาจะมีเหตุผลและมาตรการแกไขที่ดีกวาอางวา เพราะคนกินหมู หมูจึงแพง อางอยางนี้ อะไรแพงขึ้นมาก็อางไดทุกอยาง บางคนยังอางวาที่มีการคอรัปชั่นก็เพราะมีคนใหสนิ บน หรือมีของใหคอรัปชั่นได ลูกลองคิดดูพูดอยางนี้ถูกหรือ มันทํานองเดียวกับพูดวา ไปตีหัวใครก็ไมผิดเพราะเขามีหัวใหตี

69 พอผมเปนมหา

ที่บัตรดูภาพยนตรแพงขึ้นใจหายก็เพราะมีคนดูภาพยนตรชวนกันเลิกดูใหหมด มันก็ถูกลงเอง อยางนี้เปนตน” “ภาพยนตรเดี๋ยวนี้เปนอยางไรบางครับ? ตามความเห็นของพอ” “ภาพยนตรไทยหรือฝรั่ง?” “ทั้งสองครับ” “ภาพยนตรไทยก็ดีขึ้นกวากอน ขอเสียที่แกไมหายก็คือตลกเสียเรื่อยไป ที่ไมควรตลกก็ตลกตลกเปรอะไปหมดทั้งเรื่อง อยากหัวเราะก็ดูภาพยนตรไทยดี” “แลวหนังฝรั่งละครับ?” ผมถาม “หนังไทยผมมีความเห็นเหมือนพอ” “หนังฝรั่งก็เห็นมีแตการตีรันฟนแทง ยิงกันอุตลุดทั้งเรื่องแยงสมบัติกัน ทรยศหักหลังกัน ตลอดไปจนถึงโปจนหมดยางอาย พอมาถึงเมืองไทยก็ถูกตัดออกเสียแยะ ที่นาสนใจก็มีหนังที่เอาชีวิตสัตวมาทํา เอาคนเปนตัวประกอบ” พอถอนหายใจยาวลึก แลวพูดตอไปวา “จะหาดูหนังที่เห็นแลว ดูแลวทําใหคนใจสงบเยือกเย็น เห็นคุณคาของศีลธรรมจรรยา และปรารถนาทําดีหนีชั่วนั้นหายากเหลือเกิน นึกไมออกวาไดเคยดูหนังเรืองใดที่อยูในลักษณะดังกลาวแลว” “อยากไดอยางนั้นจะไปดูหนังทําไมละครับ-พอ ไปฟงเทศนไปนั่งโบสถ หรือโคนตนโพธิ์ของวัดใดวัดหนึ่งมิดีกวาหรือ เงินก็ไมตองเสีย ยังจะไดดื่มน้ํารอน น้ําเย็นฟรีเสียอีก “จะใหสมใจพอ ผมวาตองไปถายภาพโบสถมาใหหมดทั่วประเทศ เอาเสียงสวดมนตแทนดนตรี เอาบทพระธรรมที่พระเทศนมาเขียนเปนบทพากย จะมีคนอยางพอเพียงไมกี่คนเขาดู โรงหนังก็เจงกันไปหมด แลวดัดแปลงเปนเวทีปาฐกถาธรรมทุกเสารอาทิตย “ผมวา พอคิดมากไปเอง โรงหนังเขามีไวสําหรับเจาของไดกําไร สําหรับใหคนดูรื่นรมยเพลิดเพลินและตื่นเตน และสําหรับใหหนุมสาวที่เพิ่งรักกันใหมๆ ใชเปนที่พักผอนหยอนใจบางตามสมควร” ผมและพอตื่นเกือบจะพรอมกันในเชาวันหนึ่ง เมื่ออาบน้ําเสร็จแลวก็ออกมายืนรับลมอยูท างชองหนาตาง ทอดสายตาลงไปยังถนน เชาวันนั้นมีรถยนตหลายคันมาจอดริมถนนดานตรงขามกับหนาบานเรา มีรถเบนซ 2 คัน นอกนั้นเปนรถอื่นๆ ประมาณ 5-6 คัน ทุกคนแตงชุดสากล 70 พอผมเปนมหา

อีกครูหนึ่งมีรถ BMW สีขาวมาจอดตอทายรถเบนซ แตตรงนั้นเปนปายรถเมลพอดี พอชี้ใหผมดูแลวพูดวา “คนยิ่งสบาย ยิ่งเห็นแกตัว ขาดความเห็นอกเห็นใจ คิดเอาแตความสะดวกของตัวเปนที่ตั้งไมอดทน” “พอหมายถึงเจาของรถ BMW คันนั้นใชไหม-พอ?” “รวมทั้งคนอื่นที่อยูในลักษณะเดียวกันกับเจาของรถคันนั้นดวย ที่ยังมีอีกถมเถไมจอด ไปจอดตรงปายรถเมลพอดี ถาไมมีที่จอดก็ยังพอเห็นใจกันไดบาง หนารถเบ็นซืนั่นก็จอดรถไดอีกสัก 2 คัน” “ทําไมพอจึงไปสนใจเรื่องนี้?” “พอไมชอบคนเห็นแกตัว คนบางคนยิ่งรวยยิ่งเห็นแกตัวทําอะไรตามใจชอบ ไมนึกถึงความขัดของลําบากของคนอื่น ใครจะเปนอยางไรก็ชาง ฉันสบายก็แลวกัน ลูกดูคนนั้นขับรถมาซิ” พอชี้ใหผมดูรถคันหนึ่งบีบแตรดังลั่น ไมยอมจอดใหคนขามถนนที่ทางมาลายเขาจะไปของเขาทาเดียว “ยิ่งคนรวยทําตัวอยางนี้ ก็ยิ่งเปนที่เกลียดชัง เจ็บแคนของคนจนมากขึ้นทุกวัน คนที่สุภาพและขี้เกรงใจคนอื่นนั้น มักเปนคนจนดูเด็กในวัยเดียวกันก็รู” “ทําไมคนมั่งคั่งซึ่งมีโอกาสดีกวาในการทําความดีตอเพื่อนมนุษยจึงไมอาศัยโอกาสนั้นทํา?” ผมถาม “ความลืมตัวซิ ลูก” พอตอบ “อาจถือตัววาเปนมนุษยพิเศษคนละชั้นกับคนอื่น ยิ่งมีรถยนตคันยาวมากเทาไรก็มักยิ่งแสดงตัวผิดมนุษยมากขึ้น ดวยใจฮึกเหิม หลงตัว เมาตัว” “ความจริงรถยนตในเมืองไทยแพงมากนะพอ เราทํามาหากินอยางไรจึงมีรถราคาแสนสองแสนได รถพวกนั้นผมทราบวา ซอมทีหนึ่งเปนหมื่น” รถประเภทนั้นมักเปนของคน 3 พวก พวกใดพวกหนึ่ง คือรถประจําตําแหนงขาราชการชั้นผูใหญ (ใหญมากๆ) หรือพอคาใหญ หรือมิฉะนั้นก็พวกขี้โกง-โกงรายใหญๆ ทําความลําบากยากเข็ญแกผูอื่นกอบโกยความสุขใสตัว” “ดูพอจะเปน Pessimist (มองในแงราย) ไป” “เมื่อกอน พอเปน Optimist (มองในแงดี) มากทีเดียว” “อะไรทําใหพอเปลี่ยนไปครับ?” “เหตุการณและสิ่งที่ไดเห็น” พอตอบ “แตถึงกระนั้นพอก็ยังอยูเพียงกลางๆ ยังไมถึง Pessimist ทีเดียว ควรเรียกวา Rationalist (เหตุผลนิยม) มากกวา คือ พูดและวิจารณไปตามเหตุผล ทําอยางไรจึงจะกวาดลางความทุจริตคดโกงในวงการตางๆ ใหหมดไป” “ใครจะทําอยางไรก็ตาม แตอยางนอยพอก็สุจริตอยูคนหนึ่งแลว” 71 พอผมเปนมหา

“ตอไปเมื่อทํางานทําการ ลูกตองสุจริตดวย เพื่อตัวลูกเอง เพื่อครอบครัว สังคมและชาติของเราจะไดไมเปนขี้ขาใคร” “อยูในโลกจะใหสุจริต 100% นะ ยากมากแหละครับพอ หากผมตกไปอยูในหมูคนทุจริต หากผมจะทํางานที่นั่นตอไปผมก็ตองทุจริตบาง อยางนอยถาพอตกเย็นกอนเลิกงานเขาเอาเงินมาแจกผมก็ตองเอา ผมจะไปเปนแกะขาวในหมูแกะดําไดอยางไร” “ถาลูกไมชอบความทุจริตคดโกงลูกตองเริ่มจากตัวลูกเองกอน ตองปราบตัวเองใหอยูกอ น ถาทุกคนคิดแตจะเปนคนดีคนสุดทายของโลก โดยเกี่ยงใหคนอื่นดีใหหมดเสียกอนแลว โลกเราจะขาดแคลนคนดีเปนอันมาก เรามัวคิดกันแตวาเมื่อคนเปนอันมากทุจริตกันอยูเราจะสุจริตไปทําไมเสียเปรียบคนอื่น ทําไมเราไมคิดในทางตรงขามบางวา คนสุจริตก็มีอยูเหมือนกัน ทําไมเราไมเปนคนหนึ่งในบรรดาคนสุจริตทั้งหลาย” “เมื่อผมเรียนสําเร็จแลวออกทํางาน ผมอยากมีรถยนตใชสวนตัวสักคันหนึ่ง” “ลูกก็เก็บหอมรอมริบเอาได” “สักกี่ปครับ-พอ ปริญญาตรีเงินเดือนพันกวาบาท รวม พ.ค.ว. (เงินเพิ่มคาวิชา) ดวย เก็บโดยไมใชเลยก็ตองถึง 6 ป จึงจะซื้อรถยนตขนาดพอใชไดสักคันหนึ่ง ถาเก็บครึ่งใชครึ่งก็ตอง 12 ป แตใครจะเก็บไดถึงครึ่งในเมื่อเงินเดือนเพียงพันกวาบาทเล็กนอย พอใชเดือนก็ดีถมเถแลว สวนมากไมพอ แลวจะเอาเงินที่ไหนมาซื้อรถยนตนั่ง อยูนานไปก็ตองมีเมียมีลกู เพิ่มมาอีก ตองหาเลี้ยงเมียและลูกอีกอยางหนึ่ง รถยนตไมใชเติมน้ําประปาแลวขับได หรือเกิดเสียขึ้นมาแลวซอมทีละ 4-5 บาท เหมือนหลอดไฟฟาขาดเสียเมื่อไร เพราะฉะนั้นคนจึงตองหาเงินพิเศษนอกจากเงินเดือน เงินพิเศาที่หาไดงายก็คือัพอทราบอยูแลว” “คอรัปชั่น” พอตอให “ความจริงรถยนตมันก็ไมแพงเทาไร” ผมพูดตอ “แตที่แพงเพราะภาษีถึง 110% สมมุติวาราคารถยนตที่สั่งมาจากตางประเทศ 30,000 บาท เมื่อมาถึงเมืองไทยบวกภาษีอีก 33,000 บาท ยังมีคาอะไรตออะไรอีก พอคาเอากําไรบางอีก รถก็ตก 7 หมื่นบาทแพงมาก รัฐบาลทานบอกวารถยนตเปนสิ่งฟุมเฟอย จึงตองเก็บภาษีหนัก แตที่บานทานผูใหญมีรถยนตบานหนึ่งตั้ง 472 พอผมเปนมหา

5 คัน คันใหญๆ ทั้งนั้นแถมคาน้ํามันหลวง คนขับหลวง ใชกันทั้งลูกทั้งเมีย รถตําแหนง รถหลวงสวนกลางเรียกใชไดทุกคัน ไปสงลูกเรียนหนังสือ สงเมียดูหนัง เลนมา เสารอาทิตยพาเที่ยวเมืองชายทะเล รถหลวงน้ํามันหลวงก็คือรถและน้ํามันของพอของผมนี่เอง เพราะเอาเงินภาษีอากรไปซื้อ พูดแลวเจ็บใจ-พอ” “คุณประยูร จรรยาวงษ แบกปายอยูในสยามรัฐสัปดาวิจารณจนลิ้นหอยมา 3 ปแลววา ‘การใชรถหลวงปายดําเปนการฉอราษฎรบังหลวง เจาขา’ ทํานองนี้แหละเขาเปลี่ยนคําของเขาไปเรื่อย แตความหมายทํานองนี้แหละพอดูฉบับลาสุดนี้ซิครับ คุณประยูร ยกปายวา ‘รถราชการปายดําคือหนามตําอกคนไทย’ แตไมเห็นมีใครสะดุงสะเทือนอะไร ราชการไมเคยสนใจกับปายของคุณประยูรเลย ผมดูทุกสัปดาห สงสารแกจับอกจับใจ” “อยาไปตําหนิรัฐบาลทาน-ลูก” พอพูดเสียงเบา “ทานอาจมีเหตุผลอะไรของทานสักอยางหนึ่ง จึงไมยอมเปลี่ยนปายรถประจําตําแหนงหรือรถราชการ” “เหตุผล! เหตุผล?” ผมระเบิดเสียงลั่นออกมาพรอมกับหัวเราะแตเสียงหัวเราะของผมใครฟงก็รูวามันเปนเสียงของความคั่งแคน มากกวาความเบิกบานใจ คุณแมและนองวีรดีวิ่งออกมาจากในหอง “อะไรกตัญู?” แมถาม “แมไมเคยไดยินเสียงลูกหัวเราะอยางนี้” นองวีรดีก็มาจับแขนขางหนึ่งของผมถามเหมือนกันแตผมและพอไดยืนเหมอมองออกไปขางนอก นิ่ง, สงบ ไมเคลื่อนไหวเลยจนแมและนองวีรดีถอยหางออกไป ครูหนึ่งผานไป พอจึงเอยขึ้นวา “ขงจื๊อกลาววา คนที่มีความรู แตไมรจู ักใชความคิดนั้น ไมสามารถทําอะไรใหสําเร็จได สวนผูมีความคิดแตไมมคี วามรูนั้นเปนอันตรายมาก” พอขอตอคําขงจื๊อสักประโยคหนึ่งวา “คนที่มอี ํานาจ แตขาดสติปญญานั้นมีแตจะพาชาติไปสูความลมจม” “ผมไมเขาใจครับ-พอ” “หมายความวา” พออธิบาย “คนบางคนเปนนักรู ถือแตทฤษฎีเปนสําคัญเกินไปโดยไมพิจารณาถึงสภาพแวดลอมและความเหมาะสมทางกาลเทศะ สวนคนบางพวกชอบคิดเอาเอง คิดแกปญหาเฉพาะหนา 73 พอผมเปนมหา

เชื่อในความฉลาดของตัวโดยไมตองอาศัยหลักวิชาหรือทฤษฎีอยางหนึ่งอยางใด และดูหมิ่นนักวิชาการวามีแตทฤษฎี “คนพวกแรกจะไมสามารถประสบผลสําเร็จได สวนคนพวกหลังเปนอันตรายทั้งแกคนและบานเมือง “นักปกครองจะตองเปนคนมีทั้งความรูดี และความคิดดี ประสมประสานกัน จึงจะพาบานเมืองไปสูความมั่นคงสมบูรณได” “ผมจนใจจริงๆ ครับ พอ ผมเปนคนคิดมาก แตคิดแลวก็ตอบไมไดวา ทําอยางไรประเทศบานเมืองและประชาชนจึงจะมีความเจริญผาสุกอยางแทจริง” “ตองมีรัฐบาลที่ดีจริงติดตอกันไปสัก 100 ป” พอตอบ “100 ปเชียวหรือครับ-พอ?” “อยางนอยตองรอยป” พอยืนยัน “และตองมีติดตอกันดวยจะดีบางไมดีบางไมได เพราะงานสรางสังคมสรางจิตใจคนนั้นตองอาศัยการทําตอเนื่องกัน รับชวงกันไปเปนทอดๆ ตองใหการอบรมในทํานองเดียวกัน สิ่งนั้นจึงจะเขาสูสายเลือดอยางเหนียวแนนมั่นคง ลูกลองนึกเทียบสถาบันกษัตริยในเมืองเรา มั่นคง ประชาชนจงรักภักดีอยางไมเสื่อมคลาย ไมตองพูดถึงในชนบทหางไกล แมในพระนครนี่เองประชาชนก็ไมอิ่มไมเบื่อในการที่จะเฝาชมพระบารมีของพระบาทสมเด็จพระเจาอยูหัว และสมเด็จพระนางเจาพระบรมราชินนี าถ เพราะเหตุไร? เพราะพระมหากษัตริยแหงราชวงศจักรีทุกพระองคลวนทรงเปนพระมหากษัตริยที่ดีทั้งนั้นติดตอกันมาถึง 188 ปแลว “ถาเราไดรัฐบาลที่ดีจริงสัก 100 ป เมืองไทยจะตองเปนเมืองสวรรคอยางแนนอน ประชาชนคนไทยนั้นหัวออน พรอมที่จะดําเนินตามผูนํา คือรัฐบาล ขอแตใหรัฐบาลเปนรัฐบาลที่ดีเทากัน” “อยางไรเรียกวารัฐบาลทีด่ ี?” “คือรัฐบาลที่มีความซื่อสัตยสุจริต ประชาชนเชื่อสนิทในความซื่อสัตยสุจริต มีความเที่ยงธรรม ไมเอาแตใจตัวถือเหตุผลมากกวาทิฐิผิดๆ และเห็นแกสวนรวม “ถาเราไดรัฐบาลดีรอยปจริง ตอจากนั้นทุกสิ่งทุกอยางก็เรียบรอย ศีลธรรมของพลเมืองจะดี ความเปนอยูของพลเมืองจะผาสุกรมรืน่ ” “เรื่องรัฐบาลดี 100 ปนี้ เปนความคิดความเขาใจของพอหรือมีตําราอยางไร?”

74 พอผมเปนมหา

“เปนคําพูดของขงจื๊อ-ลูก” พอตอบ พอกลาวตอไปวา “ขงจื๊อ-นักปราชญจีนนั้นไมเพียงแตจะพูดเปนอยางเดียว แตเปนผูปฏิบัติไดดวย เมื่อขงจื๊อดํารงตําแหนงเปนเจาเมืองชุงตูนั้น เขาพยายามทําทุกอยางที่ผูปกครองที่ดีจะพึงทํา และก็ไดผลทําใหบานเมืองเรียบรอย คนรัก นิยมมาก จนเจานครลู (เมืองชุงตูอยูในแควนลู) เห็นคุณความดีเลื่อนตําแหนงขึ้นสูตําแหนงเสนาบดีกระทรวงอาชญา เขาทํางานไดผลดีมาก โจรผูรายราบคาบ ศีลธรรมของพลเมืองดียิ่งขึ้น จนเขาไดเลื่อนขึ้นเปนอัครมหาเสนาบดีแหงแควนลู เขาย้ําแตเรื่องความสุจริตเที่ยงธรรม ความบริสุทธิ์ออนหวาน ไมใชสอนคนอื่นอยางเดียว ตัวเขาเองก็ทํากอนดวย ทําใหดูเปนตัวอยาง จนถึงกับถือเอาทีเดียววา ชีวิตคือความซื่อสัตย คนที่ไมซื่อสัตยถึงมีชีวิตอยูก็เหมือนตายแลว “เกี่ยวกับเรื่องเกียรตินั้น ขงจื๊อกลาววา คนมีเกียรตินั้นคือคนที่ไมยอมตัวเปนเครื่องมือของใคร มีชีวิตอยูโดยไมตองพึ่งพาอาศัยใคร เปนคนเชื่อถือไดทุกสถาน ทุมเทความพากเพียรลงในการศึกษาหาความรูและยึดมั่นในความดีจนกระทั่งดับจิต ผูมีเกียรติ เมื่อตองการอะไร เขาจะตองเอาจากตัวของเขาเอง สวนผูที่ไมมีเกียรติตองการอะไรขึ้นมา ก็พยายามเอาจากคนอื่น “ขงจื๊อพอใจในการเปนคนของประชาชน ไมใชเอาประชาชนเปนเครื่องมือแสวงหาความยิ่งใหญ หรือเปนบันไดพาดขึ้นสูอํานาจราชศักดิ์ เขาย้ําเสมอวา การนั่งในหัวใจคนนั้นเปนความสุขสบายที่สุดสําหรับเขา การนั่งบนหัวคนนั้นเปนสิ่งที่ขงจื๊อไมปรารถนา “ขงจื๊อเกิดเมื่อ 8 ปกอน พ.ศ. หมายความวาเขาเกิดหลังพระพุทธเจา 72 หรือ 73 ป (พระพุทธเจานิพพานแลว 1 ปเต็ม จึงนับ พ.ศ. 1) และสิ้นชีพเมื่อ พ.ศ. 64 มีอายุยืนถึง 72 ป แตผูเปนปราชญทั้งสองมีความเห็นในการปกครองบานเมืองทํานองเดียวกัน พระพุทธเจาทรงย้ําอยูเสมอวา ถาผูครองรัฐเปนคนดีมีศีลธรรมประชาชนก็จะอยูเย็นเปนสุข ไมอยูรอนนอนทุกข ทรงสอนคนไวทุกประเภท ดูไดจากทิศ6 คือหนาที่ของคน 12 จําพวก หรือ 6 คูที่พึงปฏิบัติตอกัน “ขงจื๊อไดวางหลักสําหรับผูปกครองไววา ‘ถาอยากใหคนเคารพนับถือ ตองมีเมตตาจิตตอเขาอยางแทจริง ถาอยากใหคนจงรักภักดี ตองซื่อตรงตอหนาที่ของเรา ถาอยากใหคนอื่นมีกาํ ลังใจชวยเหลือ

75 พอผมเปนมหา

เราตองประพฤติตัวเปนคนดีที่สุด คําสอนของขงจื๊อเปนคําสอนที่เขาใจงาย และทําตามไดไมยากสําหรับผูที่เต็มใจและตั้งใจปฏิบัติตาม” พอกลาวในที่สุด เกี่ยวกับพิธีกรรมทางศาสนานั้น พอผมมักสอนผมดวยวิชาการเทาที่ปรากฏในตําราอยางหนึ่ง และพาผมไปดูพิธีนั้นจริงๆ อยางหนึ่ง รวมความวาใหไดทราบในภาคทฤษฎีกอน แลวพาไปดูการปฏิบัติจริงอีกตอหนึ่ง ทั้งนี้เพื่อใหผมไดทั้งรูและเห็น เมื่อผมเปนนักศึกษาปสุดทายผมอายุ 21 ป เพื่อนที่เคยเรียน ม.6 มาดวยกันคนหนึ่งบวชในพรรษา และตั้งใจจะสึกเมื่อออกพรรษาแลว ปนั้นพอพาผมไปดูพิธีกรรมการเขาพรรษาและออกพรรษาของพระ พิธีกรรมของพระมักเริ่มตนดวยการสวดมนตเสมอ และก็จบลงดวยการสวดมนตเชนกัน วันเขาพรรษานั้นพระเจาจะตองขอขมาซึ่งกันและกันเปนทํานองที่วาเคยลวงเกินกันมาดวยกาย วาจา ใจ อยางใดอยางหนึ่งก็ขอใหใหอภัยกัน ผูนอยจะขอผูใหญกอน ผูใหญบอกใหอภัยแลวก็ขอใหผูนอยใหอภัยตนดวย ถาหากมีกรรมที่เคยลวงเกิน ผูที่พรรษามากอยูตนแถวก็ไมสูกระไรนัก สวนผูพรรษานอยเพิ่งบวชในพรรษานั้น หรือสามเณรก็ตองเที่ยวคลานขอขมาผูอื่นทุกรูปไป เหน็ดเหนื่อยไมนอย วิธีทําก็คือ จะขอขมาพระรูปใด ก็เอาพานดอกไมคลานเขาไปหาพระรูปนั้น กราบลงสามครั้ง แลวกลาววา “อายสฺมนฺเต ปมาเทน ทฺวารตฺเยน กตํ สพฺพํ อปราธํ ขมตุ เม ภนุเต แปลวา ความผิดพลาดทั้งปวงที่ขาพเจาไดเคยกระทําตอทานดวยทวารทั้ง 3 (กาย วาจา ใจ) โดยความประมาท ขอทานไดโปรดใหอภัยแกขาพเจาดวย” พระผูรับขมาจะกลาววา อหํ ขมามิ ตฺยาป เม ขมิตพฺพํ แปลวา ขาพเจาใหอภัยแกทาน ขอทานไดใหอภัยแกขาพเจาดวย รูปที่ขอขมาจะกลาวอีกวา ขมามิ ภนฺเต แปลวา ขาพเจาใหอภัยทาน แลวกราบลงอีก 3 ครั้งคอยถอยออกมาเปนเสร็จไปรูปหนึ่ง สมมติวาในวัดนั้นมีพระและเณรอยู 100 รูป สามเณรที่พรรษานอยที่สุดจะตองทําอยางนี้ถึง 99 ครั้งตามลําดับลงมา 76 พอผมเปนมหา

เพื่อยนเวลาบาง ทานมักจะรวมกลุมกันเปนกลุมละ 5 บาง 10 บางไปรวมขอขมา เชนขอขมาเจาอาวาสเสร็จแลว รวมกันขอขมารองเจาอาวาส และลงมาตามลําดับ พระพุทธประสงคในเรื่องนี้ นาจะตองการใหพระที่มาอยูรวมกันในวัดเดียวกัน หมดความกินแหนงแคลงใจซึ่งกันและกัน เคยประพฤติลวงเกินกันมาบางเพราะประมาทพลาดพลั้งก็ไดขอขมาแลว ยกโทษใหกันแลว เปนวิธีการที่ดีมาก ตอไปก็จะมีแตความสามัคคีเปนเบื้องหนา มองกันดวยสายตาที่แสดงไมตรีจิต ทั้งหมดนี้ผมจําจากที่พออธิบายใหฟง แตเทาที่ผมสังเกตเห็นรูสึกวา พอทานทําไปนานๆ เขาเหน็ดเหนื่อยมากขึ้น รูปหลังๆ จะปวดเขาเพราะคลานอยูตลอด อาการของทานกระวนกระวาย ตอจากนั้นก็ทําเพียงสักแตวาทําใหสิ้นเรื่องสิ้นราวไป มิไดมีจิตใจออนโยนเยี่ยงผูขอขมา รับขมาดวยความรูสึกจากจิตใจจริงๆ ผมถามพอในเรื่องนี้วาจะมีวิธีการอยางใดหรือไมที่จะใหพระทําไดตรงตามพระพุทธประสงคในการขอขมา รับขมานี้ พอผมไมตอบ ผมจึงแสดงความเห็นวา ไมนาจะทํากันพร่ําเพรื่อโดยขอขมาไปทั้งที่เคยลวงเกินและไมเคยลวงเกิน ทางที่ดีควรใหทุกรูประลึกสํารวจวาตนไดเคยลวงเกินทานผูใดบางแลวขอขมาเฉพาะรูปนั้น อยางนี้อาจทําที่กุฏิก็ไดจะมีเวลาคุยกัน หากเคยมีเรื่องกันมาจริงก็จะไดปรับความเขาใจกันไดจริงๆ ไมเพียงแตสักวาทําตามพิธีการแลวยังโกรธยังตึงกันอยูอยางเดิม อยางนี้ไมสําเร็จประโยชนตามพุทธประสงค พิธีการที่มีอายุเปนพันๆ ปนั้น นาจะไดรับการพิจารณาปรับปรุง แกไขไดบางตามควรแก กาลเทศะ และความเหมาะสมแกสภาพแวดลอม ที่สําคัญคือเพื่อเขาใหถึงจุดประสงคอันแทจริงของพิธีการนั้นๆ ดีกวาทําไปอยางเถรสองบาตร พอผมนิ่ง ในวันออกพรรษา เปนวันที่ทางศาสนาพุทธเรียกวา วันมหาปวารนา พอไดพาผมไปดูพิธีการปวารณาของพระอีก พออธิบายวา ปวารณานั้นหมายถึงเปดโอกาสใหตักเตือนวากลาวกันได เพราะไดเห็น ไดฟง หรือรังเกียจสงสัยในการกระทําอยางใดอยางหนึ่งของพระดวยกันอันสอไปในทางเสื่อมเสีย มีขอความวา 77 พอผมเปนมหา

สงฺฆมฺภนุเต ปวาเรมิ ทิฏเฐนวา สุเตวา ปริสงฺกาย วา วทนฺตุ มํ อายสฺมนฺโต อนุกมฺป อุปทาย ปสฺสนฺโต ปฏิกริสฺสามิ แปลวา ขาพเจาขอปวารณาตอสงฆ หากทานทั้งหลายไดเห็น หรือไดยินไดฟงหรือรังเกียจสงสัย (ในกายกรรมเปนตนของขาพเจา) ขอจงวากลาวขาพเจาเพื่ออนุเคราะหแกขาพเจา ขาพเจาเห็นอยู จักทําคืน (หมายความวางดเวนการกระทําอยางนั้น) วาอยางนี้ 3 ครั้ง ทุกรูปไป พิธีกรรม เมือพระในวัดพรอมแลว สวดมนตเบื้องตนเสร็จแลว พระก็ลุกขึ้นนั่งกระโหยงประณมมือ วิธีนั่งกระโหยงคือคุกเขาลงจรดพื้น นิ้วเทาทั้ง 10 ยันพื้นและรับน้ําหนักตัว (คนที่มีน้ําหนักมากเพราะอวนจะเหน็ดเหนื่อยมากเปนพิเศาในวันนี้) เริ่มปวารณามาตั้งแตเจาอาวาส ซึ่งมีอาวุโสสูงสุด ลงไปจนถึงพระรูปสุดทาย พิธีสามเณรไมตองทํา ผมสังเกตดู ทานกระวนกระวายมากกวาวันเขาพรรษาเสียอีก เพราะตองนั่งอยูทาเดียวนี้ตลอด ยิ่งนานเขาอาการปวดที่นิ้วเทาก็รุนแรงขึ้น ทําใหหงุดหงิด โกรธงาย และพอไปปลายแถว พระพรรษานอยบาง เพิ่งบวชใหมบางวาไมคอยถูกเพราะประหมาบาง กระวนกระวายบาง ตกใจเพราะถูกดุบาง ดูเปนเรื่องชุลมุนมากกวาเรียบรอย อันเปนเหตุกอความเลื่อมใส ดูทานปรารถนาใหเสร็จไปโดยเร็วที่สุด กลับมาถึงบานผมลองนั่งดู เพียง 10 นาทีแทบแยทนไมไหวอีกตอไป เขาสั่น ตัวสั่น ผมถามพอวา ทําไมพระทานจึงไมเปลี่ยนแปลงพิธีการใหทรมานนอยกวานี้ นั่งคุกเขาประนมมืออยูตั้ง 10-40 นาที ไมใชเรือ่ งสบาย สมมติวาพระ 60 รูป คิดเฉลีย่ รูปละนาทีก็ตองใชเวลาถึง 60 นาที = 1 ชั่วโมงพอดี ผมทราบวาพระวัยชราบางรูปเปนลมก็มี เมื่อทรมานอยางนี้กุศลจิตในการประกอบพิธีกรรมจะมีไดอยางไร พอผมนิ่ง ผมจึงแสดงความคิดเห็นตอไปวา “นาจะนั่งคุกเขาประนมมือเฉพาะรูปที่ปวารณาเทานั้น นอกนั้นนั่งพับเพียบประนมมือก็พอ พอถึงวาระที่ตนจะปวารณาจึงคอยลุกขึ้นนั่งกระโหยงประนมมือ ดูเดนดีดวยซ้ําไป เรื่องอยางนี้นาจะเปลี่ยนแปลงไดบางตามสมควร-พอไมออกความเห็นอะไรบางหรือ?” “โบราณทานวา” พอผมพูด “ไมมีผาเหลือง อยาเจรจาความวัด ไมมีสัญญาบัตรอยาเจรจาความเมือง” “ไมมากเกินไปหรือครับพอ?” ผมถาม “สุภาษิตอยางนี้นาจะรุนเดียวกับ ‘ไมเปนสมภารอยาริอานวินัย ยังไมเปนใหญอยาริสอนคน’ นาจะพนสมัยแลว” 78 พอผมเปนมหา

“ลูกรูไหมวาทําไมเมื่อยังไมเปนสมภารทานจึงหามอานวินัย?” พอถาม “ทราบครับ, ก็พอเคยพูดใหผมฟงเองวา สมัยกอนนีส้ มภารหวงหนังสือวินัย ไดมาเลมหนึง่ ก็ไมยอมใหใครอาน เพราะกลัวพระลูกวัดจะรูเทาตัว เมื่อตัวไปทําผิดพลาดขึ้นลูกวัดจะรูวาสมภารผิดวินัย อีกประการหนึ่งถาพระลูกวัดอานรูเสียแลว สมภารก็ไมมีอะไรสอนหมดความนาทึ่งทํานองการหวงวิชาของคนสมัยโบราณ” “หนังสืออาจหายากในสมัยนั้น เมื่อวัดหนึ่งมีเพียงเลมเดียว ถาเปนอยางนี้ก็ควรที่สมภารจะหวง หากใหใครตอใครยืม ถาหายไปสมภารก็ไมมีคูมือ จึงไวที่สมภารองคเดียว ใครอยากรูกม็ าถามสมภาร มาตอนหลังหนังสือมากขึ้น ทานก็ไมหวง ยังสงเสริมใหอานเสียอีก” “ผมยังไมเชื่อเหตุผลของพอ” ผมวา “พออาจหาทางออกใหสมภารใจแคบก็ได เรื่องหาทางออกใหคนแลวผมยอมแพพอ แตผมจะเชื่อไมเชื่อนั่นอีกเรื่องหนึ่ง และในประโยคที่สองวา ยังไมเปนการใหญอยาริสอนคนก็เหมือนกัน เปนเรื่องที่ผูใหญกลาวไวเพื่อผูกขาดการสอนไวเฉพาะพวกตัว เพื่อผูนอยจะไมไดสอนตัวเมื่อทําผิด อีกอยางหนึ่งที่วา ยังไมเปนใหญอยาริสอนคนนั้น ผมสงสัยวาแคไหนจึงเรียกวาเปนใหญ ขนาดพอนี้เรียกวาเปนใหญหรือยัง?” “พอก็เปนใหญ แตในครอบครัวของเรา พอสอนไดแตคนในครอบครัว คนอื่นพอไมกลาสอน กลัวเขาหมั่นไสเอา ลูกเอย มนุษยเรานั้นโดยปกติไมอยากใหใครสอนหรอก เขาอาจเห็นเปนเรื่องเสียเกียรติ เสียศักดิ์ศรีอะไรก็ไมรูแหละ “เกี่ยวกับเรื่องนี้มีคําที่พอไมชอบอยูคําหนึ่งซึ่งชาวบานชอบใชคือคําวา ‘ถูกเทศน’ เชนพอแมเรียกไปดุ หรือผูใหญเรียกไปสั่งสอนในเมื่อตนทําผิด ก็กลับมาบอกเพื่อนวา ‘วันนี้ถูกหัวหนากองเทศนเสียกัณฑยาว’ หรือ ‘วันนี้คุณแมเทศนผมเสียยกใหญ’ ความหมายไปในทํานองถูกดุดาวากลาวทั้งสิ้น คําวา เทศน นั้น ทานใชสําหรับ พระแสดงธรรมของพระสัมมาสัมพุทธเจา ฆราวาสที่ปาฐกถาธรรม ทานยังไมใชคําวาเทศน ชาวบานบางคนที่ไมเขาใจแตเขาใจวา ตัวเกง และเขาใจมักใชคํานี้เสมอ คําเทศน จึงมีความทางเสียไป (โดยปริยายหนึ่ง) ยังมีอีกคําหนึ่ง คือคําวา ‘แกวัด’ ซึ่งชาวบานบางคนนํามาใชกับเด็กที่เกเร รูหลบเลีย่ ง ไมทําสิ่งที่ควรทํา คําแกวัด จึงเสียไปอีกคําหนึ่งอยางนาเสียดาย พอรับวาไดยินคําเหลานี้ทีไรแลวไมสบายใจทีนั้น วัดนั้นเปนปูชนียสถานของชาวพุทธ พระสงฆที่บวชนานแกวัดเปนเถระก็เปนที่เคารพสักการะของมวลพุทธศาสนิก ไฉนจึงเอาคํา ‘แกวัด’ 79 พอผมเปนมหา

มาเรียกคนเกเร ฝนระเบียบวินัย จะวาพระบวชนานรูหลบเลี่ยงวินัยเกงก็เปนการดูหมิ่นพระสงฆที่ทานบวชนาน และเครงอยูในศีลาจารวัตร ทางที่ควรคือเลิกใชเสียดีกวา มีคําอื่นใหใชมากมายอยูแลว” พอพูดกับผมเสมอวา เรียนรูอะไรตองใหรูจริงอยางนอยสักอยางหนึ่งใหเปนความรูหลักเอาไว นอกนั้นใหรไู วบางเพื่อเปนความรูประกอบ เหมือนเครื่องทองเครื่องเพชรเปนสิ่งประกอบเครื่องแตงกายคือเสื้อผา *พออางวาทะของสวามีสัตยานันทบุรีวา “ผูมีความรูจริงไมนากลัว เพราะมีความเขาใจถูกตอง (ลึกซึ้งตามความเปนจริง) ผูไมมีความรูก็ไมนากลัวเหมือนกัน เพราะไมรูอะไรเลย สวนผูที่รูครึ่งๆ กลางๆ คือฉลาดแกมโงนั่นแหละ เปนผูที่นากลัวที่สุด เพราะไมเขาใจก็ไมใช เขาใจถูกก็ไมเชิง มีแตเขาใจถูกๆ ผิดๆ เหมือนอยางวา เมื่อมีความสวางก็ไมเห็นผี มีความมืดถึงกลัวก็ไมเห็นผี แตที่ไหนความสวางกับความมืดปนกัน ที่นั้นแหละเราสรางตัวผีขึ้นหลอกตัวเราเองบอยๆ” พอบอกวา แมในเรื่งอการหางานทําก็เชนเดียวกัน คนมีความรูดีจริงก็หางานทําไดงายคนไมมีความรูอะไรก็หางานทําไดงาย สวนคนมีความรูครึ่งๆ กลางๆ นั่นแหละ หางานทําไดยาก เพราะจะไปทํางานอยางคนมีความรูก็ไมได ไมมีใครเขาจาง ครั้นจะไปทํางานอยางคนไมมีความรู เชน กรรมกรขุดดินขนหินตัวเองก็ไมพอใจทําเห็นเปนไมสมเกียรติ หรือไมสมกับที่ไดเลาเรียนมาบาง ความรูครึ่งๆ กลางๆ จึงลําบากอยางนี้ ความรูจริงจึงมีคุณคาและประโยชนแกชีวิต “คนจะมีความรูจริงก็ตองทําติดตอสม่ําเสมอ ไมเปนคนจับจดจับๆ วางๆ” พอพูดตอไปเมื่อเห็นผมตั้งใจฟง “มีวิริยารัมภะ คือความพากเพียรเสมอตนเสมอปลาย มีความบากบั่นมั่นคงไมถอยหลัง จะสําเร็จเมื่อไรนั่นอีกปญหาหนึ่ง ขอแตอยาหยุดความเพียรเสีย ตองเปนผูไมใจรอน, รูจักรอคอยผลที่จะเกิดขึ้น สิ่งใดไดทําไปแลว สิ่งนั้นจะตองมีผลอยางแนนอนเร็วหรือชาเทานั้น ถาไมทํายอมไมไดผลเลย ใครๆ ตองยอมรับวาการไดผลชา ดีกวาการไมไดผล คนที่พระพุทธเจาตรัสเรียกวา ‘อารัทธะวิริยบุคคล’ นั้น คือผูมีลักษณะมีความเพียรมั่นคงไมถอยหลัง เมื่อใด ความเพียรคลายลงใหระลึกถึงการสั่งสมน้ําผึ้งของตัวผึ้ง การสรางจอมปลวกของตัวปลวก

80 พอผมเปนมหา

ซึ่งเปนไปทีละเล็กทีละนอย นานเขาก็มากและใหญได คนที่ประสบผลสําเร็จในสิ่งใดสิ่งหนึ่งก็เหมือนกัน ยอมไปจากการสั่งสมอบรมทีละนอย นานปเขาสิ่งนั้นก็พอกพูน” “มีวิริยารัมภะ คือความเพียรเสมอตนเสมอปลายอยางเดียวเทานั้นหรือ-พอ ที่จะทําใหคนบรรลุความสําเร็จในชีวิตอยางใดอยางหนึ่งได?” ผมตอบ “มีอยางเดียวไมได-ลูก” พอตอบ “แตวิริยารัมภะมีความสําคัญมาก เปนแกนสําคัญซึ่งจะขาดเสียมิได วิริยารัมภะเปรียบเหมือนปลา คุณธรรมนอกนั้นเปรียบเหมือนเครื่องแกง” “อยางอื่นมีอะไรบางครับ?” “เชนการไดอยูในที่อันเหมาะสมและความเปนผูไดเคยทําบุญเพื่อบรรลุสิ่งนั้นมาในชาติกอนๆ อันทานเรียกวา ปฏิรูปเทส และปุพเพกตปุญญตา ตามลําดับ ตัวอยางคนที่อยูทุงนาไมเคยเลาเรียนในบานในเมืองประสงคจะเปนนายกเทศมนตรีก็ไมอาจเปนได จะเปนไดอยางสูงสุดก็เพียงแคกํานัน คนที่มีความพยายามเสมอตนเสมอปลายแลว ไดอยูในที่อันเหมาะสมแลว ตั้งตนไวชอบแลว แตถาขาดบุญสนับสนุนก็ไมอาจสําเร็จไดเหมือนกัน ทําไปทําไปใหเปนอันมีสิ่งมาตัดรอน เชนโรคภัยไขเจ็บ หรืออุปทวะอยางใดอยางหนึ่งเกิดขึ้น จนไมอาจใหพยายามตอไปได คนที่สรางเนื้อสรางตัวก็เหมือนกัน ถาบุญไมพอก็เปนอันไดมีภัยมารบกวนตัดรอน เชนไฟไหม น้ําทวมทรัพยสมบัติเสียหายหมดไป) “สรุปวา สูตรสําเร็จในชีวติ นั้นตองประกอบดวยคุณสมบัติหลายประการ เสมือนรถที่แลนไปถึงจุดหมายปลายทางได ตองเครื่องดียางรถไมรั่ว ไมแตก คนขับมีฝมือ ฉันใดก็ฉันนั้น” “คนที่ทําอะไรไมสําเร็จก็แสดงวาไมมีบุญ?” “บางทีก็เปนอยางนั้น” พอตอบ “แตบางคนก็เพราะเกียจครานหรือทําไมเหมาะสม บุญนั้นเราไมรูวาเรามีหรือไมมี แตความพยายามเรารูแนนอนวาเรามีหรือไม เราจึงควรทําใหดีที่สุด เผื่อวาบุญเราก็มีจะไดสําเร็จสมความมุงหมาย เมื่อเราไดพยายามแลว ถึงไมสําเร็จบัณฑิตก็ไมติเตียน ตัวเราเองก็ติเตียนตัวเราเองไมได คนสวนมากมักทอใจเสียกอนลงมือพยายามและพูดวา ‘มองไมเห็นฝงแหงความสําเร็จ’ จึงไมพยายามทั้งๆ ที่อยากไดใครถึง “เรื่องของพระมหาชนกโพธิสัตวเปนตัวอยางอันดีในเรื่องนี้ เมื่อเรือแตกในกลางมหาสมุทร คนอื่นมองไมเห็นฝงจึงยอมตายโดยงาย สวนพระมหาชนกโพธิสัตว แมมองไมเห็นฝงยังพยายามวาย จนในที่สุดเทพธิดาชื่อเมขลามาชวยเพราะพอใจในความพยายามของพระมหาชนก 81 พอผมเปนมหา

ในที่สุดพระโพธิสัตวก็ถึงฝงไดยังไดเปนพระราชาแหงมิถิลานครอีกดวย เมื่อทรงหวนระลึกถึงราชสมบัติอันพระองคไดเพราะความเพียรที่วายน้ําในมหาสมุทรโดยแท จึงมีพระปติทรงเปลงอุทานสรรเสริญความพยายามนานาประการ เชนวา ‘บุคคลผูมีปญญา 1 แมประสบทุกขก็ไมควรสิ้นหวังในความสุข’ ‘ผูเปนบัณฑิต 2 ควรพยายามร่ําไป ไมควรเบื่อหนาย’ เปนตน” 1. ทุกฺขูปนิโตป นโร สปฺโญ อาสํ น ฉินฺเทยฺย สุขาคมาย 2. วายเมเถว ปุริโส น นิพพฺ ินเทยฺย ปณฺฑิโต “พอเชื่อวานางเทพธิดาชื่อเมขลามาชวยพระมหาชนกจริงหรือ? และพอเชื่อหรือวา มีราชรถมาเกย พระมหาชนกจริง จนไดเปนพระราชาแหงมิถิลานคร?” พอตอบวา “พอไมติดใจวาเรื่องนั้นจริงหรือไมจริง แตพอชอบตัวอยางของพระมหาชนกที่มีความเพียรดี ไมยอมทอถอยงาย ในชีวิตคนจริงในปจจุบัน คนสวนมากก็ชอบชวยเหลือคนที่พยายามชวยตัวเอง พอก็เหมือนกัน ใครที่ไมพยายามชวยตัวเอง คอยเหลียวหาที่พึ่งอยูเรื่อย พอก็ไมอยากชวย แตพอมีความสุขใจ ชอบชวยเหลือคนที่มีความพยายาม “เรื่องราชรถมาเกยนั้นไมใชของแปลก ในเมืองไทยเราก็มีอยูบอยๆ บางคนไดรับเชิญใหเปนนายกรัฐมนตรี, พระเจาแผนดินไทยที่ครองราชยโดยการไดรับอัญเชิญจากปวงชนก็มีอยูไมนอย แมพระบาทสมเด็จพระเจาอยูหัวองคปจจุบันก็เชนกัน ทรงไดรับการเชื้อเชิญขึ้นครองราชย อยางนี้ไมเรียกวาราชรถมาเกย จะเรียกวาอะไร” “พอพูดตอนหนึ่งวา ‘ความเปนผูไดเคยทําบุญเพื่อบรรลุสิ่งนั้นมาในชาติกอนๆ’ หมายความวาคนจะบรรลุถึงสิ่งใด จะตองมีความปรารถนาและทําบุญเพื่อใหความปรารถนานั้นบรรลุผลสมความมุงหมาย ถาอยางนั้นจะทําความพยายามทําไมอีกในชาติปจจุบัน นอนรอคอยผลกรรมในอดีตจะมิดีกวาหรือ?” ผมถามพอ “ตองประกอบกันทั้งสองอยาง” พอตอบ “คนที่เคยทําความดีไวในชาติกอนแลว ตองทําตนใหเหมาะสมในชาติปจจุบัน เพื่อรองรับคุณความดี มิฉะนั้นความดีเกาจะเสียไปดวย 82 พอผมเปนมหา

เปรียบเหมือนอาหารดีรสเลิศ ควรไดภาชนะที่สะอาดรองรับ ถาภาชนะรองรับเปอนดวยสิ่งปฏิกูลเนาเหม็น อาหารดีก็พลอยเสียไป ฉันใด อดีตกับปจจุบันก็ตองอาศัยกันสนับสนุนกัน “พระสัมมาสัมพุทธเจา ทรงมีบุญญาธิการอันเคยสั่งสอมมามากลน เพื่อบรรลุจุดประสงคคือความเปนพระพุทธเจา ถึงกระนั้นในชาติปจจุบันก็ตองทรงพยายามอยางยิ่งอีก จึงสําเร็จได คนที่ไมมีบุญญาธิการเพื่อมาเปนพระพุทธเจา แมจะใชความพยายามเทาพระองคเพียงในชาติปจจุบันก็หาเปนพระพุทธเจาไดไม “ตัวอยางเรื่องนี้นําไปแกปญหาอื่นไดอีกหลายประการ เชนทําไมคนทําความเพียรเสมอกันในชาตินี้ จึงไดรับผลไมเสมอกัน ทําไมคนทําความดีเทากัน ทําชั่วเหมือนกัน จึงไดรับผลดี ผลชั่วไมเทากัน” “ผมวาเรื่องนี้ ขึ้นอยูกบั ความไมยุติธรรมของสังคมมากกวา” “นั่นอีกประการหนึ่ง” พอตอบ “แตประการที่สําคัญกวานั้นก็คือกรรมดี กรรมชั่วในอดีตชาติของคนไมเทากัน ถาเราปฏิเสธกรรมดี กรรมชั่วในอดีตเสียแลว เราจะมองเห็นความอยุติธรรมตางๆ ในโลกนี้มากมาย อะไรๆ ก็ดูเหมือนจะเปนความอยุติธรรมไปสิ้น แตความจริงประการหนึ่งที่ซอนเรนอยูเบื้องหลัง คือ กรรมเดิม ของคนไมเทากัน เมื่อทํากรรมในชาตินี้แมจะเทากัน แตเมื่อรวมผลแลว ผลรวมออกมายอมไมเทากันอยูดียอดที่ยกมาไมเทากัน” “ที่พอวามาก็เปนเหตุผลที่นาฟงดีอยู แตมันมองไมเห็นครับ” ผมโต “แตความอยุติธรรมในสังคมนั้นมองเห็นไดชัดแจง” “เชนอยางไร?” พอถาม “เชนคนรวย เกิดมารวย ยอมจะไดเปรียบคนจนในทุกๆ ดาน ไมวาทางการศึกษา, สังคม การอยูดีกนิ ดี และโอกาสที่จะร่ํารวยตอไป ในสังคมมนุษยเรา คนรวยยอมไดเปรียบคนจนเสมอ ไมวาจะรวยโดยสุจริต หรือทุจริต การที่คนประกอบกรรมอยางเดียวกัน แลวไดรับผลไมเหมือนกัน ผมวาเพราะความไมเปนธรรมในสังคมมากกวาอยางอื่น” “วาตอไป” พอพูด ผมจึงพูดตอไปวา “นาย ก. กับนาย ข. ไปปลนทรัพยดวยกัน นาย ก. ติดตะราง นาย ข. ไมติด เพราะเหตุไร? เพราะนาย ก. ไมมีเงิน สวนนาย ข. มีเงินวิ่งเตน อุดนั่น อุดนี่ เอาเงินทุมลงไป กําแพงตะรางก็พัง เรื่องทํานองนี้มีอยูถมไป 83 พอผมเปนมหา

“เด็กที่หัวสมองดี แตไมมีโอกาสไดเรียนเพราะไมมีเงินคาเลาเรียน คาแปะเจี๊ยะเปนพันเปนหมื่น เด็กที่สมองดีไมเทาไดเรียนเพราะมีเงิน คนพวกนี้สอบเขามหาวิทยาลัยในเมืองไทยไมไดก็ไมตองเดือดรอน ไปเรียนเสียเมืองอังกฤษ อเมริกา 5-6 ปกลับมา มีอะไรๆ ดีกวาคนจบมหาวิทยาลัยในเมืองไทยเปนไหนๆ กลับมาเปนนายเพื่อนรุนเดียวกันวางั้นเถอะ “พอเชื่อไหมวา ถาสังคมเรายังเปนอยูอยางนี้ อีกสักหนอยไมนานนัก พวกทหารเกณฑแตละปก็จะมีแตคนโงกับคนจน สวนคนมีเงินเอาตัวรอดไดหมด เจาหนาที่ทางบานเมืองของเราทุกสวนราชการกระหายเงิน แมจะไมทุกคนแตก็ไมนอย จึงเปนโอกาสใหผูมีเงิน เอาเงินเปนเครื่องมือทําลายความยุติธรรมในสังคม ผลดี ผลสําเร็จตกอยูแกผูมีเงิน “เรื่องทั้งหลายแหลเหลานี้ เปนความไมเปนธรรมในสังคม ไมใชเรื่องกรรมเดิม กรรมใหมอะไรของพอซึ่งมองไมเห็น” ผมคอยฟงพอ แตพอผมไมพูด นั่งหมุนไป-หมุนมา อยูบนเกาอี้หมุนมีเทาแขน สายตาพุงจับอยูที่ยอดชงโคหนาบาน *จากหนังสือ ปมดอย หนา 84 โดยสวามี สัตยานันทบุรี พอสั่งสอนผมนักหนาเรื่องใหเกรงกลัวตอบาป เพราะมันตามแผดเผาในภายหลังอยางนากลัว ไมใชแผดเผาอะไรอื่น แผดเผาใจของผูทํานั่นเอง เมื่อใดความรูสึกผิดชอบเกิดขึ้นจะหวนระลึกถึงอกุศลกรรม หรือบาปที่เคยทํามา ผลบาปจะมาทรมานจิตใจใหเรารอน กระวนกระวาย ปราศจากความสงบเย็น การกอกรรมชั่วอาจใหความสุขความรื่นรมยใจในขณะทําชั่วระยะเวลาเล็กนอย แตผลที่ติดตามมาคือความทุกขอันยืดเยื้อเปนรอยแผลใจซึ่งยากที่จะลบเลือนได ขณะนั้นเราจะรูสึกชังคนที่เปนตนเหตุใหเราตองกอกรรมทําชั่ว อยางไรก็ตาม คนที่ควรแกการตําหนิที่สุดก็คือตัวเราเองที่ทําลงไป (เพราะความโงเขลาเบาปญญา) รูเทาไมถึงการณ หรือเพราะการอยากรูอยากลองก็ตาม การหาบทเรียนจากการทําชั่วนั้นเปนบทเรียนที่แพงเกินไป พอบอกวาความสุขกายนั้นดํารงอยูชั่วระยะสั้น แตความสุขใจดํารงอยูนาน บางทีอาจตลอดชีวิต เพราะฉะนั้นจึงควรมีสติระวังอยาแลกความสุขใจกับความสุขกาย เพราะจะเสียใจภายหลังอยางแนนอน แตถาสละความสุขกายเพื่อความสุขใจแลวรีบกระทําเถิด จะมีผลสงบเย็นในภายหลัง 84 พอผมเปนมหา

เกี่ยวกับศีลทัง้ 5 ขอนั้น พอขอรองแกมบังคับผมใหละเวนอยางเด็ดขาดอยู 2 ขอ คือ ขออนทินนาทาน = การลักขโมย ฉอโกง หรืออะไรอื่นทํานองนี้ และขอกาเมสุมิจฉาจาร คือการลวงประเวณีในภรรยาของผูอื่น พอบอกวา การลักขโมยเขากินนั้นเปนการเสียเกียรติภูมิของมนุษยสวนการลวงประเวณีในภรรยาของผูอื่นเปนบาปที่ทร มานใจเมื่อหวนระลึกขึ้นในภายหลัง เมื่อหายหลงแลว หายเห็นผิดเปนชอบแลวคราวนี้คงเหลืออยูแตความทรมานใจ ความพอใจใดๆ อันเคยไดรับไมมีหลงเหลืออยูอีกเลย “ถาเขายินยอมและเปนความสุขดวยกันทั้งสองฝายละครับพอ?” ผมถาม “ตามธรรมดาก็ตองรวมใจกันทั้งสองฝาย แตพอขอรองใหลูกเวนอยางเด็ดขาด” พอยืนยัน “ไมกลัวเขาวาโงไปหรือพอ?” “ชางเถอะลูก โงแตมีความสุขใจ ดีกวาฉลาดแตมีความทุกขอันยืดยื้อ สิ่งที่ทําไปแลวจะไปทําคืนก็ไมไดเสียดวย เชนลูกไปประพฤติผิดศีลขอกาเมสุมิจฉาจารแลวจะทําคืนอยางไร เมื่อรูสึกผิดชอบขึ้นก็มีแตความอดสู ความละอายตนเอง ละอายเทวดาผูเปนสัมมาทิฏฐิ” “เราถือวาคนนั้นเปนคนเลวไดไหม พอ?” “อยาพูดอยางนั้นซิลูก” พอเตือน “เราพูดไดวาการกระทําอยางนอยของเขาเปนความเลว (และตองเฉพาะเวลาที่เขาทําเทานั้น?) แตเขาไมไดทําความเลวอยูตลอดเวลา ยอมจะตองมีกาละอื่น เทศะอื่นที่เขาทําความดี ประพฤติชอบชนิดที่วิญูชนสรรเสริญ เพราะฉะนั้นเขายอมเปนคนชั่วในเวลาที่ทําชั่ว และเขายอมจะตองเปนคนดีในเวลาประกอบกรรมดี ดูเหมือนจะไมมีใครในโลกที่ทําแตความชั่วอยางเดียวตลอดชีพ หรือทําแตความดีอยางเดียวตลอดชีวิต นอกจากพระอรหันต “คนที่สังคมยอมรับแลววาเปนคนดี มีศีละรรมก็นาจะตองเคยทํากรรมชั่วมาบางมากหรือนอย แลวแตกรณี ฉันใดคนที่ถูกเหยียดหยามวาเปนคนชั่ว ก็นาจะตองเคยทํากรรมดีมาบางหมือนกันฉันนั้น ผูตัดสิน มักตัดสินจากการกระทําในระยะที่ใกลที่สุด และจากผลรวมของการกระทําตางๆ ทั้งทางดีทางชั่ว “ดวยเหตุนี้ คนๆ เดียวกัน บางคนอาจชมวาดี บางคนอาจตําหนิวาเลว เพราะเพงเฉพาะการกระทําที่เขาเห็นเทานั้น อนึ่งโดยปกติกรรมชั่ว คนมักปกปดซอนเรน

85 พอผมเปนมหา

สวนกรรมดีแมเพียงเล็กนอยคนก็ชอบเปดเผย ทําในที่เปดเผย แตผลทางใจยอมมีเทากันไมวาทําในที่เรนลับหรือที่เปดเผย” พอกลับมาพูดเรื่องกาเมสุมิจฉาจารอีกวา “โดยปกติ เรื่องกามารมณ แมที่เปนไปตามทํานองคลองธรรมก็เปนเรื่องกอทุกข กอโทษมากอยูแลวเปนไปเพื่อการตั้งบานเรือน เพื่อความยุงเหยิงอันสลับซับซอน ถาผิดทํานองคลองธรรมเขาอีกจะโทษทวีขึ้นเพียงใด ลูกจะตองหวั่นเกรง หลีกหางจากกาเมสุมิจฉาจารขอใหเวนขาด และทีค่ วรจะถือเครงจริงๆ ก็คือภรรยาของผูอื่นขืนประพฤติลวงจะมีโทษทั้งในปจจุบันและอนาคตทั้งชาตินี้และชาติหนา” “ถาใครเผลอทําไปแลวละครับ พอ จะทําอยางไร?” “เมื่อรูสึกตัวก็รีบงดเวนเสียโดยเร็ว และอยาทําอีกพยายามสรางแตบุญกุศล” พอตอบ “บุญนั้นจะมาชวยลบลางบาปกาเมสุมจิ ฉาจารไดหรือพอ” “เราไมพูดวาลบลางดอกลูก” พอตอบ “แตเราพูดวาละลายถาทําความดีมากเขา บาปเล็กนอยซึ่งอยูในกองบุญเปนอันมากก็จะเจือจางลง เปรียบเหมือนเกลือกับน้ํา เมื่อน้ํามากขึน้ โดยไมเพิ่มเกลือรสเค็มก็เจือจางลงไปทุกทีจนไมมีรสเค็มเลย ทั้งที่เกลือก็ไมไดหายไปไหน แตแปรสภาพเปนอัพโพหาริก คือมีเหมือนไมมี ทํานองเดียวกับน้ําในกอนดินแหงแข็ง ที่เรารูวามีน้ําก็เพราะเมื่อเผาไฟจะมีควันขึ้นมา ไฟที่รอนจัดไมมีความชื้นอยูเลยยอมไมมีควัน ลูกคงเคยเห็นแมของลูกรีดผา ตรงไหนผาชื้นมาก เมื่อวางเตารีดลงจะมีควันขึ้นมา” “เรื่องการเอาบุญละลายบาปนี้ พระพุทธเจาเคยตรัสไวหรือไม?” ผมถาม “มีพระพุทธภาษิตยืนยัน” พอตอบ “พระพุทธเจาตรัสไวปรากฏในโลณกสูตร ติกนิบาตอังคุตตรนิกาย พระไตรปฎกเลม 20 หนา 721 ทํานองวา “ผูทํากรรมเทากัน แตไดรับผลไมเทากัน คือบางคนตกนรกบางคนไมตก ผูที่ตองตก เพราะไมไดอบรมกายดวยดี ไมมีศีล ไมไดอบรมจิตและปญญา เปนผูมีคุณนอย บุคคลอยางนี้ทํากรรมเพียงเล็กนอยก็ตกนรกได เปรียบเหมือนนําเกลือกํามือหนึ่งไปใสขันน้ําเล็กๆ เกลือยอมมีรสเค็มมาก

86 พอผมเปนมหา

“แตบางคนทํากรรมอยางเดียวกัน แตเนื่องจากเปนผูอบรมกายดวยดี มีศีละรรม อบรมจิต อบรมปญญา มีคุณมาก ไดรับผลกรรมทันตาเห็น แตไมตกนรก เปรียบเหมือนนําเกลือกํามือหนึ่งใสลงไปในแมน้ําคงคา รสเค็มหาปรากฏไม เพราะแมน้ํานั้นเปนหวงน้ําใหญ” “มีบางคืน พอเคยนอนรองไห” พอพูดตอไป “เพราะหวนระลึกถึงกรรมบางอยางซึ่งพอไมควรทําเลย แตพอไดทําไปแลว พอประหลาดใจวา พอทําไปไดอยางไร มาบัดนี้พอหวาดเสียว สะดุงกลัวจนบางครั้งสะทานไปหมดทั้งกายและใจ รูสึกละอายใจตนเองจนบอกไมถูก อารมณสลดหดหูเปรียบไปก็คลายคนที่เคยนอนในที่อันเกรอะกรังไปดวยเรือดและยุง เกลื่อนกลนไปดวยสิ่งปฏิกูล มีกลิ่นเหม็นและสาบ ในกาลตอมาไดมาอยูในคฤหาสนอันโออา มีที่นั่งที่นอนอันออนนุมปราศจากเรือดและยุง เปนที่ตั้งแหงความรื่นรมย มีกลิ่นหอมจากดอกไมพันธุตางๆ อยูเสมอ ไมมีฝุนละอองแมเพียงเล็กนอย เมื่อหวนระลึกถึงทีน่ ั่งที่นอนอันตนเคยอาศัยมาแตกอน ยอมรูสึกแขยงรังเกียจไปนอนอีกไมได ฉันใด ก็ฉนั นั้น “อีกอุปมาหนึ่ง เหมือนบุรุษหรือสตรีที่จมอยูในหลุมคูถ พอใจในคูถจะเพราะเหตุใดก็ตาม ในกาลตอมา เขาขึ้นจากหลุมคูถแลวประดับตกแตงกายดวยดอกไมหอมนานาชนิด รูขอแตกตางระหวางหลุมคูถกับของหอมแลว เมื่อหวนระลึกถึงสมัยที่คนจนอยูในหลุมคูถนั้นยอมแขยงและรังเกียจ ไมปรารถนาหวนกลับไปอีก ฉันใด “คนที่เคยคลุกคลีกับบาปบางอยางมาแลว เมื่อเห็นโทษของบาปนั้น เลิกละบาปนั้นไดแลว มีดวงจิตผองแผวประณีต ภูมิจิตอยูในระดับสูงแลว ยอมสะอิดสะเอียนตอบาปกรรมอันตนเคยทํามาฉันนั้น “ธรรมที่จะปองกันบาปก็คือ หิริ โอตตัปปะ และสติ นั่นเอง สติมีมากไวไมเปนไร หากสติสมบูรณบาปจะไมมีทางเขาไดเลย พระพุทธเจาตรัสวา สติ เตสํ นิวาณํ สติเปนทํานบ เครื่องกันบาป” “การที่ทรมานใจก็เพราะเราไปนึกถึงมันเขา” ผมพูด “เมื่อรูอยางนี้ เราไมนึกถึงมันเสียก็หมดเรื่อง” “ยากมากลูก” พออธิบาย “ลักษณะของจิตประการหนึ่งก็คือ ทุนฺนิวารยํ = หามยาก บังคับยาก วาจงตรึกอยางนี้เถิด อยาตรึกอยางนั้นเลย มันมักจะคิดในสิ่งอันเราไมอยากใหคิด มันมักไปในที่อันเราไมอยากใหไป ใครบังคับจิตใจของตนได คนนั้นก็เปนมหาบุรุษแบบเดียวกับพระสัมมาสัมพุทธเจาผูประเสริฐ “ยิ่งเกี่ยวกับบาปดวยแลว ยิ่งเหมือนมีแรงอะไรบางอยางคอยกระตุนใหระลึกถึงอยูเสมอ”

87 พอผมเปนมหา

“ผมวาเรื่องทํานองนี้จะเปนแกคนที่มีใจบริสุทธิ์สะอาดมากกวาคนธรรมดาที่มีใจโสมมอยูเปนปกติแลวก็คงไ มคิดมาก” “ถูกของลูกเหมือนกัน” พอรับ “เปรียบเหมือนคนที่ใสเสื้อเปอนโคลนอยูแลว ยอมไมกลัวโคลน โคลนกระเด็นมาถูกก็รูสกึ เฉยๆ สวนคนที่ใสเสื้อสะอาดหมดจดจะวิตกทุกขรอนมากเมื่อมีสิ่งปฏิกูลกระเด็นมากระทบใหเสื้อแปดเปอน แตคนที่ยังเดินอยูบนถนนแหงชีวิตของชาวโลกนี้เปนการยากเหลือเกินที่จะใหชีวิตบริสุทธิ์ ไมเคยทําอะไรอันเปนเหตุใหเสียใจภายหลังเลย “เมื่อความวิตกกังวล เรื่องบาปเกิดขึ้นจะทําใจอยางไรครับพอ?” ผมถาม “ควรพิจารณาใหเห็นโทษของบาป แลวตั้งใจวาจะไมทําอีกประการหนึ่ง, อีกประการหนึ่ง ควรคิดโดยแยบคายวา ถึงจะวิตกกังวลไปเพียงใด ความผิดที่ทําไปแลวเมื่อ 5 ป 1 ปกอนก็หาไดกลายเปนความถูกไดไมแมที่ทําไปแลวเมื่อวานนี่เองก็เหมือนกันเหมือนนักเรียน ที่สงขอสอบไปแลวจะกลับมาวิตกกังวลเพียงใด ความวิตกนั้นก็ไมอาจทําใหคําตอบของตนเปลี่ยนแปลงได ทางที่ควรปฏิบัติคือถือความผิดนั้นเปนบทเรียน เพื่อไมทําผิดซ้ําอีก แลวพยายามทําแตความดีทําตนใหมีประโยชนแกตน ครอบครัว สังคมและประเทศชาติ เรื่องของชีวิตตองมีทั้งผิด และชอบ ขอใหเราพยายามใหมีความผิดนอยที่สุดเทานั้น” ในที่สุดเรื่องที่ผมอยากรูหนักหนาตามที่บอกทานไวแลวแตตน คือหองสวนตัวของพอ ก็เปดเผยออกมาโดยบังเอิญ คือวันหนึ่งขณะที่พอไมอยูบานเกิดไฟชอตไหมขึ้นในหองนั้น ควันบางๆ ลอดออกมาทางรูเล็กๆ สําหรับระบายอากาศและรับแสงสวาง แมคงมีกุญแจอีกดอกหนึ่งตางหาก จึงรีบไขกุญแจเขาไป และใชน้ํายาเคมีดับไดทัน ขณะที่ไฟกําลังจะไหมเพดาน แมบอกวาถาไฟไหมหองนี้ก็เหมือนไหมหัวใจพอ ผมประหลาดใจในความซื่อสัตยของแม ผมไมเคยนึกเลยวา แมจะมีกุญแจหองนี้อยู เพราะไมเคยเห็นแมไขกุญแจเขาไปในหองนั้นเลย ผมถามแม แมบอกวา พอสั่งไวไมใหเขาไปยุง นอกจากกรณีจําเปนที่สุดเทานั้น คราวนี้เกิดไฟไหม แมตองถือเปนความจําเปนขั้นสุดยอด จึงตองเขาไป แมจงรักภักดีและเชื่อฟงพอถึงขนาดนี้

88 พอผมเปนมหา

เมื่อผมไดใชเวลาเพียงเล็กนอยสํารวจดูหองนั้นแลว ผมก็หมดความประหลาดใจวา ทําไมแมจึงเคารพเลื่อมใสพอ ไมเคยโตเถียง มีแตเชื่อฟงและปฏิบัติตาม เมื่อสงสัยลังเลก็เพียงแตแสดงออกทางดวงตา เมื่อพอย้ําอีกครั้งหนึ่ง แมก็ปฏิบัติตามทันที ถาผมจะหาภรรยาตอไปภายหนา ผมจะพยายามหาใหไดอยางพอถาหาเองไมไดก็ตองใหพอหาให หองนั้นยาวประมาณ 7 เมตรครึ่งกวาง 3 เมตรครึ่ง สูงประมาณ 4 เมตร รอบหองมีตูหนังสือเรียงรายทั้ง 4 ดาน เวนประตูทางเขาเทานั้น ตูเหลานั้นมีหลายชัน้ บรรจุหนังสือไดจํานวนมาก มีทั้งภาษาไทย บาลี อังกฤษ และฝรั่งเศส ตําราภาษาบาลีนั้นมีอยูเปนอันมาก ทั้งไตรปฎก อรรถกถา และคัมภีรอื่นๆ อันเปนตําราทางพระพุทธศาสนา พอเขาไปหมกตัวอยูในหองนี้นานๆ เสมอ เพราะสิ่งเหลานี้ดูดเขาไป สักครูหนึ่งเมื่อแนใจวาไมมีไฟหลงเหลืออยูอีก แมก็ชวนผมออกจากหองและใสกุญแจไวอยางเดิม ไมนานนักพอก็กลับมา แมเลาใหฟง ผมคาดคิด คิดวาพอจะแสดงกิริยาตกใจ หรือตื่นเตน หรือเกรี้ยวกราดเปลา, เปลาทั้งนั้น, พอหนาเฉยเรียบ ไขกุญแจเขาไปในหองนั้น แมตามเขาไปดวย สักครูหนึ่งจึงเรียกผมเขาไปบอกใหไปตามชางไฟที่เคยมาทําไฟประจําบานเรา พอใหเดินสายไฟใหมหมด และก็อนุญาตใหผมอยูในหองนั้นไดตอไปอีก ในหองหนังสือของพอ หนังสือที่มีมากที่สุดคือตําราทางศาสนาโดยเฉพาะพระพุทธศาสนา นอกจากนั้นมีประเภทปรัชญา จิตวิทยา สังคมวิทยา ตรรกวิทยา ประวัติศาสตร และอื่นๆ อีกทั้งภาษาไทย และภาษาอังกฤษ ตูแตละตูสูงสุดมือเอื้อมของผม แตละชั้นบรรจุหนังสือเต็มไปหมด ที่ผมเคยเขาใจมากอนวา พออาจอาศัยหองนั้นเปนที่พักผอนนอนหลับนั้นผิดเสียแลว ที่แทเปนหองคนควาของทานโดยตรง แตพอไมขี้คุยเหมือนผม ผมจึงไมรู พอผมมีความรูดีทั้งวิชาการโบราณและวิชาการสมัยใหม เมื่อทานรูวาผมไดเขามาเห็นหองสวนตัวของทานอยางไรแลว พอจึงยอมเปดเผยความรูตางๆ ที่ทานมี คราวนี้ผมรูสึกละอายพอที่เคยนึกดูหมื่นทานในเรื่องความรู เพราะความเปนจริงแลวความรูที่ผมเรียนมาในมหาวิทยาลัยเปนเวลา 4 ปนั้นสักกระผีกหนึ่งของพอก็ไมได ผมเกิดความนิยมยกยองและเคารพนับถือพอเพิ่มพูนขึ้นอยางประหลาด ยิ่งพิจารณาถึงความประพฤติชอบ และน้ําใจอันประเสริฐของพอเขาอีกผมคิดวามีเด็กไทยนอยคนนักที่จะโชคดีอยางผมมีพอประเสริฐทั้งความ รูและความประพฤติเชนนี้ อยางนี้นี่เลาแมผมจึงเคารพรักพอ ไมเคยลวงเกิน หรือแสดงกิริยาอันไมเหมาะสมใดๆ เลยตลอดเวลาที่ผมเห็นมา 89 พอผมเปนมหา

เมื่อผมถาม ขณะที่เดินชมตําราพอวา พอเรียนรูสิ่งเหลานี้มาไดอยางไร พอตอบวา เรียนรูจากครูอาจารยบาง จากการคนควาสวนตัวโดยไมหยุดยั้งบาง เมื่อนานปเขาก็พอกพูนขึ้นตามลําดับ มีเคล็ดสําคัญอยูประการเดียวคืออยาหยุด เหมือนคนสะสมเงินเดือนละเล็กเดือนละนอย นานปเขาก็มากพอที่จะทําอะไรใหญๆ ได หรือเหมือนหยดน้ําตาลของตนตาล มันหยดไมหยุด แมทีละหยด แตพอวันหนึ่งก็ไดหนึ่งกระบอก คืนหนึ่งไดอีกหนึ่งกระบอก ปหนึ่งได 730 กระบอก 10 ปก็ได 7300 กระบอก 20 ปก็ได 14600 ลิตร ลองคิดดูวามากเพียงไร จากการหยดทีละหยด เรื่องการเก็บเงินก็เหมือนกัน สําหรับชาวบานจะเก็บไดมากหรือนอยก็ชางเถิด แตขอใหเก็บไว ถาอยูในฐษะที่พอจะเก็บได สมมติวาคนมีรายไดเดือนละพันบาท พยายามเก็บออมไวโดยตัดรายจายฟุมเฟอยออกเสีย เก็บเดือนละ 100 บาท (หนึ่งรอยบาท) หนึ่งปได 1,200 บาท 10 ปได 12,000 บาท 20 ปได 24,000 บาท ถาผัวเมียชวยกันเก็บคนละรอยก็จะได 48,000 บาท หากเห็นวาเงินจํานวนนี้นอยไปก็ลองเปนหนี้เขาสัก 48,000 ดู สําหรับคนมีรายไดเดือนละพันบาท ความจริงระยะเวลา 20 ปจะตองมีรายไดเพิ่มขึ้นรายเก็บก็ตองเพิ่มขึ้นตามก็จะไดยอดเงินมากกวานี้ ที่สวนมากทํากันไมไดก็เพราะไมมีความอดทนพอ เห็นเรื่องเล็กนอย เลยนึกดูหมื่นเสีย อยานึกวาเงินทองไมมีความหมายเล็กนอยเทาไรก็มีความหมายเทานั้น สลึงหนึ่งซื้อน้ําแข็งเปลากินได 50 สตางค ซื้อขนมกินแกหิวได 1 หอ หรือมิฉะนั้นใชขึ้นรถเมลจากวัดโพธิ์ไปพระโขนงได เพื่อไปรับเงินแสนที่นั่น ถาไมเชื่อลองเดินจากวัดโพธิ์ไปพระโขนงดูจะเห็นคาของเงิน 50 สตางค วาชวยบรรเทาความเหนื่อยของเราเพียงใด คนเรา ถาทํางานทําการอยูถึง 20 ปยังตั้งตัวไมได ก็หวังยากที่จะตั้งตัวได คงตายไปทั้งๆ ที่ยังตั้งตัวไมติดนั่นเอง เรื่องการทําอะไรๆ อื่นก็อยูในหลักเดียวกันนี้ คือรูจักเริ่มตนแลวทําไมไมหยุด ไมถอยหลัง ทางพระทานเรียกวามี อารัมภธาตุ (รูจักเริ่มตน) นิกกมธาตุ (กาวไปขางหนา) ปรักกมธาตุ (พยายามบากบั่นมั่นคงไมหยุดไมถอยหลัง) พอหันมาพูดเรื่องการศึกษาหาความรูใหมวา การศึกษา การหาทรัพย การตัง้ เนื้อตั้งตัว ตองคอยทําตอไป แตขอใหทํา-ทําอยางมีรากฐาน ในการศึกษาหาความรูมันตองสะสมความรู เก็บเล็กเก็บนอย อานมากเรียนกมาก คนความาก (สุตสันนิจโย) พยายามจําขอความใหได (ธตา) คนที่จําอะไรไมไดเลย หรือไดนอยเกินไปก็ไมคุมคาเวลาที่เสียไป เปนเหมือนคนที่เงินผานมือมาก แตเก็บไวไมไดเลย เหนื่อยเปลา สมเด็จพระมหาวีรวงศ (ติสสเถระ) 90 พอผมเปนมหา

วัดบรมนิวาสกลาวสอนศิษยเสมอวา รายไดไมสําคัญเทารายเหลือ เมื่อจําไดแลว ตองวาไดคลองดวย (วจสา ปริจิตา) เมื่อตองการใชก็ใชไดทันที เหมือนคนมีเงินอยูในมือหรือในกระเปาตัวเอง ไมใชมีอยูแตในบัญชีตัวเงินอยูในมือคนอื่นทั้งนั้น อยางนี้ใชไมได ทานจึงวา มีความรูอยูในตํารา 1 มีภรรยาอยูที่ไกล 1 มีทรัพยอยูในมือผูอื่น 1 ถึงคราวจําเปนตองใชสิ่งเหลานั้นก็ไรประโยชน มีเหมือนไมมี จําได วาคลองปากแลวก็ไมใชวาอยางนกแกวนกขุนทองไมรูเรื่องและความหมายอันแทจริง ตองหมั่นเพงพินิจพิจารณาดวยใจ (มนสาเปกขิตา) จนแทงทะลุปรุโปรงไมติดขัด (ทิฏ ฐิตา สุปฺปฏิวิทฺธา) พอบอกวาทั้ง 5 ประการนี้เปนลักษณะของผูเปนพหูสูต คือผูคงแกเรียน learned man ในคําฝรั่ง มาถึงตอนนี้ พอใชภาษาอังกฤษบางเหมือนกัน เมื่อเห็นสมควร ทานยอมทราบวาเด็กวัยหนุมสาวโดยทั่วไปนั้น ยอมพอใจเคารพนับถือผูมีความรูเหนือตน เขาเปนผู ของอยูในความรู แมจะฟงอะไรก็ตองการไดความรูอันกวางขวางและแปกและใหมมากกวาฟงเพื่อจะนํามาใชประโยชนในชีวิ ตประจําวัน ชีวิตของกองอยูเบื้องหนาเปนอันมาก ผิดกับคนแกซึ่งชีวิตอยูเบื้องหลังเสียหมาดแลว ขอพิสูจนในเรื่องนี้ทานลองดูเองก็ได คือถาทานนั่งคุยกับคนหนุมคนสาว ทานจะไดยินไดฟงแตเรื่องอนาคต-การศึกษาของเขาในอนาคต แผนชีวิตในอนาคต และอะไรอื่นอีกในอนาคต แตถาทานคุยกับคนชรา เราจะไดฟงแตเรื่องอดีตที่ทานผูนั้นเคยผานมาอยางไร ทั้งนี้เพราะขางหนาของทานไมมีอะไรแลว มีแตความหลัง ผมจึงภาคภูมิใจในตัวพอเปนอยางมาก เพราะเหตุหลายประการ ตั้งตนหาความรู ความดีงาม ความเปนตัวอยางที่ดี แตเมื่อผมเปนผูใหญมากแลว ผมจึงประจักษวา ขึ้นชื่อวาพอแมแลว จะเปนคนมีความรูหรือไมมี จะมีฐานะต่ําหรือสูงอยางไร ลูกก็ควรเคารพสักการะอยูนั่นเอง เพราะเหตุไร?เพราะน้ําใจอันเปยมดวยเมตตา และเสียสละที่ทานมีตอลูกนั้น สูงสง ละเอียดออน บริสทุ ธิ์ เหนือคําพูดจะบรรยายได ความรักลูกของคนเรานั้นเปนความรักที่แปลกประหลาด ผมรูความจริงเรื่องนี้ เมื่อผมมีลูกแลว บัดนี้ลูกผมมี “ปูเปนมหา” แลว คําที่ผมทองมาเปนเวลานานตั้งแตยังอยูชั้นมัธยมวา “ยามกินเมื่อลูกรองก็ตองวิ่งเขามาหา ยามนอนหอนเต็มตา เมื่อลูกรองก็ตองดู” นั้นเปนความจริงที่ประจักษแกตัวผมเองหลายปมาแลว อยาวาแตเมื่อลูกรองเลย แมลูกไมรองก็ตองดู เปนหวงลูกมากกวาเปนหวงตัวเอง เมื่อลูกยังเล็ก ยอมแสดงความตองการ และความขัดของโดยทางเดียว คือ 91 พอผมเปนมหา

“การรองไห” เมื่อไมสามารถรูความประสงคของลูกซึ่งรองไหไมหยุดอยู แมก็พลอยรองไหไปกับลูกดวย ลองถามผูเปนมารดา ที่เลี้ยงลูกดูเถิด ใครวาพอแมไมมีบุญคุณ ผมเปนเถียงเอาหัวชนฝาเลย บัดนี้ (เมื่อผมเปนผูใหญแลว) ผมเห็นพอแมเปนเทพเจาอันศักดิ์สิทธิ์ ซึ่งใครลวงละเมิดจะตองฉิบหาย ใครปฏิบัติดตี อทานจะตองพบแตสิริมงคล ขอยอนกลับไปเลาเรื่องพอผม ตอนที่ผมยังเปนหนุมอีกเพราะยังมีเรื่องมากอยู ความเปนหนุมกับความเปนสาวนั้นเปนของคูกัน เพราะผูชายคูกับผูหญิง ตางก็ปรารถนาซึ่งกันและกันดังที่สุนทรภู กลาววา “หญิงกับชาย ควายกับหญา วิฬาร (แมว) กับหนู เขียดกับงูเปนของตองประสงค” ดังนั้นเมื่อผมเรียนสําเร็จเปนบัณฑิตจากมหาวิทยาลัยแลวผมก็มีคูรักซึ่งสมัยนี้เรียกกันวา แฟน คําวาแฟนนั้นพอผมอธิบายวา มาจากคําวา fanatic ซึ่งโดยทั่วไปเขาใจกันวา ‘คลั่งในสิ่งใดสิ่งหนึ่ง’ จนไดเหตุผลไป ตัวอยางเชน คนคลั่งศาสนา หรือลัทธิพิธีบางอยางจนไมคํานึงถึงเหตุผลที่ถูกที่ควร นอกจากนี้ fanatic หมายถึงความเคยชินยางอยางจนติดเปนนิสัย เชนคนชอบนอนเปดหนาตางเสมอ แมหนาวเทาไรก็ตองเปด ปดเขาก็รูสึกอึดอัดนอนไมหลับ เพลาลงมากวานั้นอีก คนที่ชอบดูหนังสือก็เรียกวา film fan คนชอบดูฟุตบอลก็เรียก football fan เทานั้นเอง แฟนที่ใชกันในภาษาไทยโดยทั่วไปนั้น ตรงตามความหมายในประการหลังนี้เทานั้น คือมีความหมายเพียงวา ชอบพอ นิยม หรือเลื่อมใส แตถาเลื่อมใสพระรูปใดรูปหนึ่งแลวบอกวาเปน แฟนพระอยางนี้มากเกินไป เดี๋ยวนี้ดูเหมือนจะพูดกันบางแลว พอบอกวาไมคอยเหมาะ มาถึงระยะนี้ผมสบายมาก เพราะพอยอมพูดเรื่องวิชาการสมัยใหม ผมขัดของอะไรก็ไปถามพอพอตอบไดเสมอ ผมภูมิใจในตัวพอมาก เกี่ยวกับเรื่องบัณฑิตที่ผมไดมา ซึ่งมีกระดาษแผนเล็กๆ เปนเครื่องรับรองนั้น ผมภูมิใจมากตามประสาคนหนุมที่สําเร็จการศึกษาใหมๆ แตพอ บอกวาอยาเอาแผนกระดาษนี้ไปดูถูกใคร และอยาหาโอกาสทําชั่ว บัณฑิคกระดาษกับบัณฑิตจริงๆ นั้นผิดกัน บัณฑิตกระดาษ ใครมีเงิน

92 พอผมเปนมหา

มีมันสมองพอสมควรก็พอซื้อพอเรียนเอาได และสวนมากก็ไมไดทําอะไรใหสมคุณคาแหงปริญญาที่ไดรบั มาสักแตวาเอามาประกอบอาชีพ สวนบัณฑิตตัวจริงนั้นอยูที่ตัวตน คือตองเปนผูเวนชั่วประพฤติดี และมีความตั้งใจจริงในการบําเพ็ญประโยชนแกสงั คมที่ตนอาศัย อนึ่ง ถาจะใหไดรับปริญญาทางพระพุทธศาสนาจริงๆ ก็ตองราคักขโย โทสักขโย โมหักขโย คือ ความสิ้นราคะ โทสะ และโมหะ นี่เปนพระพุทธพจนซึ่งปรากฏในสังคมยุตตนิกาย สวนหลักสูตรในการศึกษารับปริญญาสิ้นราคะเปนตนนั้นคือ การพิจารณาขันธหาใหเห็นไมเที่ยง เปนทุกขและเปนอนัตตา จนรูแจงแทงตลอด แลวไมยึดมั่นถือมั่นในขันธหานั้นอีกตอไป ขันธหานั้น ทานเรียกวา ปริญเญยธรรม คือธรรมทีค่ วรรูเทียบกับหลักสูตรในการศึกษา สวนความสิ้นราคะโทสะและโมหะนั้นเปนปริญญา นี่คือทรรศนะเบื้องสูงทางพระพุทธศาสนา ต่ําลงมา หากทําไดแตเพียงเปนกัลยาณปุถุชนก็ยังดีกวาผูเปนพาล พูดเรื่องแฟนผมตอไป เวลานั้นผมอายุ 22 ปบริบรู ณ ยางเขาปที่ 23 พอบอกวาเรียนก็สําเร็จแลวจะมีแฟนมีคูรักก็ตามใจ แตถาตามใจพอ-พอกยากใหบวชเสียกอนสัก 1 พรรษาเปนอยางนอยกอนแตงงาน “พอกลัวไมไดบุญเต็มที่หรือครับ?” ผมถาม “ทําไมลูกจึงเขาใจเชนนั้น?” พอยอนถาม “ผมเคยไดยินไดฟงมาวา ถาแตงงานแลวบวช บุญจะตกอยูแกเมียมากกวาพอแม ถายังโสดอยูบุญก็จะตกแกพอแมทั้งหมด” “ลูกไมตองบวชใหพอหรอก” พอวา “พอบวชมาพอแลว สําหรับแมก็อีกเหมือนกัน แมของลูกเปนคนดีมีศีลมีธรรมประจําใจไมเคยประพฤติชั่ว ลูกไมตองบวชโปรด ที่พอตองการใหลูกบวชนั้นเพื่อโปรดตัวเอง บวชใหตัวเอง” “พอขยายความหนอยครับ” “หมายความวา การบวชนั้นเปนการเขาไปอบรมกาย วาจา ใจ ตามธรรมวินัยของพระพุทธเจาซึ่งเปนสิ่งดี กาย วาจา ใจที่ไดรับการอบรมแลวนัน้ จะติดตัวลูกไปตลอดชีวิต ภาวะแหงผูบวชเปนการฝกบังคับตัวเอง ไมใหกระทําอะไรไดตามใจชอบอยางนอยก็ชั่วระยะหนึ่ง สิ่งที่เคยบังคับไดมาแลวแมเลยเถิดไปบางในบางครั้งบางคราว แตพอตองการบังคับจริงๆ อีกก็ทําไดไมยาก 93 พอผมเปนมหา

นอกจากนี้ยังไดมีโอกาสศึกษาพระธรรมโดยตรง คืออุทิศเวลาทั้งหมด 3 เดือน หรือ 1 ป ศึกษาพระธรรมและระเบียบธรรมเนียมทางศาสนา คนมีพื้นความรูอยูแลวอยางลูกจะเขาใจอะไรไดเร็ว ถาบวชไดสัก 1 ป เปนอยางนอยก็จะไดประโยชนมาก คือบวชมกราคม หรือพฤษภาคมแลวไปสึกเอามกรา หรือพฤษภอีกปหนึ่ง ครบขวบปพอดี 3 เดือนรูสึกจะนอยไป” “ผมเคยทราบวา บางคน เมื่อยังไมบวชก็เลื่อมใสพระ เลื่อมใสวัดดีอยู แตพอบวชได 3 เดือนสึกออกมาเทานั้น วัดก็ไมเขา พระก็ไมเลื่อมใส เลิกทําบุญใหทาน ผมกลัววาผมจะเปนอยางนั้นเขาบาง ไมบวชเสียไมดีกวาหรือพอ?” “เราจะไปเปนอยางนั้นทําไม” พอตอบ “คนที่เคยบวชแลวศรัทะาเลื่อมใสมากขึ้นก็มีถมเถ ทําไมเราไมเปนอยางประเภทหลังนี้? พอเองก็เคยบวชมา 10 กวาป ก็ไมเห็นถอย ศรัทธา ยิ่งสึกออกมาแลวยิ่งเลื่อมใสพระมากขึน้ เห็นความจําเปนของศาสนามากขึน้ ” “ขอนี้ผมสงสัยครับ-พอ คือทําไมบางคนเมื่อยังไมบวชก็เลื่อมใสพระ ศรัทธาในศาสนา แตพอบวชได 2 เดือนสึกออกมาจึงเลิกนับถือพระ ไมทําบุญใหทาน” “เรื่องสวนตัวของเขา” พอตอบ “อาจเปนเพราะไปเห็นอะไรไมดีไมงามบางอยางที่ตนไมนึกวาจะไดเห็น ไดฟงสิ่งที่ตนนึกไมถึงวาจะไดฟง รวมความวาเขาผิดหวังในการบวช-อกหัก” พอพูดแลวหัวเราะผมและแมพลอยหัวเราะไปดวย “จึงเบื่อหนายศาสนา เปนโชคไมดีของเขาที่ไปบวชในวัดที่พระประพฤติไมดี ถาเขามีโอกาสไดบวชในวัดที่พระมีความประพฤติดีแลว เขาจะเลื่อมใสศาสนาและพระสงฆไปตลอดชีวิต” “พระประพฤติไมดีก็มีมากเหมือนกันหรือ พอ?” “พระก็คนนะแหละลูก” แมผมนั่งฟงอยูนานแลวเพิ่งพูดเปนคําแรก พอหัวเราะเบาๆ ในความเห็นของแม “ยอมจะตองมีดีมีชั่วเปนธรรมดา แตแมวาถาผูบวชตั้งใจประพฤติดีปฏิบัติชอบเปนสวตัว โดยไมตองดูผูอื่นที่ประพฤติชอบก็นาจะสมควรกวา เพราะไหนๆ ก็บวชเขาไปแลว จะยอมขาดทุนและอกหักในการบวชทําไม ธรรมวินัยเปนของกลาง ใครประพฤติชอบความดีก็ตกแกผูนั้น ใครประพฤติมิชอบความเลื่อมก็ตกแกผูนั้นเองเหมือนกัน คนที่เห็นพระประพฤติไมดีเปนบางรูป บางวัดแลวเลิกนับถือพระไปทั้งหมดนั้นไมถูก เหมือนแหมมที่มาเมืองไทย ถูกคนไทยคนเดียววิ่งราวกระเปาแลวเหมาดูถูกคนไทยทั้งชาติวาเปนขโมย จะถูกหรือ? และจะถูกหรือไมหากแหมมนั้นไปขโมยของคนอื่นตอเพื่อแกแคน?”

94 พอผมเปนมหา

พอเสริมตอไปวา “อีกประการหนึ่งคนที่สึกออกมาแลวไมคอยเลื่อมใสพระนั้น อาจเปนเพราะเมื่อตอนบวชอยูมิไดเปนพระที่ดี เมื่อสึกแลวจึงไดนําเอาคุณสมบัติของตนสมัยเปนพระไปเทียบกับคุณธรรมของพระอื่นๆ แลวสรุปลงในความไมเลื่อมใส เพราะการไมเลื่อมใสตนเองกอนเปนมูลกรณี” ผมชอบใจในคําพูดของพอและแม ผมจึงถามตอไปวา “ถาผมบวชในขณะที่มีแฟนอยู แตยังไมแตงงาน แฟนผมจะไปเยี่ยมผมในวัดไดหรือไม?” “ไดเหมือนกัน” พอตอบ “แตไมควรบอยนัก เดือนหนึ่งนักหนหนึ่งก็ไมสูกระไร” “แยเลย-พอ เดือนหนึ่งหนหนึ่ง” ผมอุทาน “เวลานี้ผมพบกันทุกวัน วันละหลายๆ ชั่วโมง วันไหนไมไดพบก็งุนงาน รําคาญ เหมือนชีวิตไมสมบูรณ” “พอบอกแลววา การบวชเปนการหัดบังคับจิตใจตนเอง ถาบวชแลวบังคับจิตใจตนเองไมได ไปหาแฟนที่บานทุกวัน หรือใหแฟนมาหาที่วัดทุกวันจะบวชทําไม สักแตวาเอาผาเหลืองมาคลุม ใหพอรูกันวา ‘ขาบวชแลว’ เทานั้นไมไดประโยชนเทาที่ควร” “บวชตั้งปนี่ ผมเกรงแฟนผมจะเปนอื่น ในชวงที่ผมบวชอยูหากเจาหนุมคนไหนแซงเขามา ผมก็แย สงสัยจะตองสึกกลางพรรษาเปนแนแท” “อยาวิตกเลย เรื่องนั้น” แมวา “ผูหญิงที่เขาไมเที่ยวรักส่ําสอนหรอก คนไหนก็คนนั้น คูรักไปบวชปเดียวทนไมได รอไมไดก็ไมตองแตงงานดวย ดีแลว คนใจไมแนนอนนั้นรูเสียแตตนๆ ก็ดี หากถลําเขาไปแลวรูภายหลังเมื่อสายจะลําบากมาก” “คุณแมวาผูหญิง สิ่งตอไปนี้อะไรสําคัญที่สุด ซึ่งควรจะขึ้นเปนเลขหนึ่ง คือความสวย ความดี วิชาความรูและทรัพยสมบัติ” “เรื่องอยางนี้ตองใหพอเขาตอบ” คุณแมโยนไปใหคุณพอ “พอวาอยางไรครับ?” พอกระแอมครั้งหนึ่งกอนตอบวา “วันนี้ขอทําตัวเปนขุนลีลาศาสตรสุนทรเสียที พอวา ความดีตองมาเปนอันดับหนึ่ง” “ผมนึกแลว วาพอตองตอบอยางนี้” ผมวา แมหัวเราะชอบใจ “อยาเพิ่งขัดคอซิ” พอวา “ในสามประการหลังนี่แหละจัดอันดับลําบาก” นองวีรดีมาถึง รวมวงกับเราดวย 95 พอผมเปนมหา

“ลองถามยายวีดูซิ” แมวา “วีเลือกไมถูกคะ ดูสําคัญพอๆ กันทั้งสามอยาง” “พอวา ความดีตองเปนหลัก อีก 3 อยางที่เหลือแลวแตความจําเปนของผูชาย เชนผูชายร่ํารวยอยูแลวไดผูหญิงมีความรูก็ดี คือควรถือเอาวิชาความรูเปนอันดับสอง ความสวยเปนอันดับสาม ตอไปก็สมบัติ ถาผูชายมีความรูดี มีเกียรติ ควรเลือกผูหญิงที่ร่ํารวย สวย ความรูพอประมาณ แตวา ก็วาเถอะ ถาเลือกไดตามใจชอบ ทุกคนก็จะเลือกผูหญิงที่มีคุณสมบัติครบถวนทั้ง 4 ประการ ซึ่งหาไดยาก ที่สําคัญอีกประการหนึ่งก็คือ ผูหญิงเขาไมยอมใหผูชายเลือกฝายเดียว เขาก็เลือกผูชายดวยเหมือนกัน แมผูชายเลือกเขาแลว แตถาเขาไมยอมใหเลือก ก็อดเหมือนกัน เรื่องอยางนี้พูดยาก ผูชายทุกคนอยากไดผูหญิงที่สาวสวย รวย มีความรู และมีความดี การจะไดอยางนั้นหรือไมก็แลวแตวาสนาบารมีของแตละคน ผูหญิงก็เหมือนกันปรารถนามีสามีที่รวยทรัพย มีเกียรติ มียศ และเปนคนมีรางสมารท” “พอเคยอานตําราเลือกคูของอาจารยปน มุทุกันต หรือไม?” ผมถาม “เคยอานแตลืมเสียแลว” พอตอบ “ลูกจําไดหรือ?” “จําไดครับ ผมสนใจ ทานวาการเลือกผูหญิงนั้นตองใหได ‘รูปสวย รวยทรัพย นับวิชา มารยาทชาติผูดี มีศีลธรรม” แลวทานอธิบายรายละเอียดแตละขอของทาน” “ดูไดที่ไหนคะ?” นองวีรดีถาม “หนังสือเรือนชั้นในไงละ” ผมตอบ “หาไดยาก” พอบอก “แตพอมี ใครวาสนาดีทําบุญมาดีจึงจะไดอยางนั้น ขนาดรูปสวย รวยทรัพยเพียงสองอยางก็ยากเสียแลว” เมื่อทุกคนนิ่งอยู พอจึงวาตอไปวา “คูครองนี้ ความเขาใจกันสําคัญกวาอะไรหมด ความสุขของครอบครัวอยูท ี่ตรงนี้” “ขอแถมหนอยหนึ่ง” คุณแมวา “ตองมีเงินดวยจึงจะมีความสุขที่สมบูรณ” “หนูขอยอนพูดถึงเรื่องรูปสวย รวยทรัพยหนอยนะคะ” นองวีรดีพูด “คือตามความรูสึกของผูหญิงนั้น ความสวยเปนความภูมิใจสูงสุดของผูหญิง ตรงขาม ความขี้เหรเปนปมดอยอยางยิ่งของผูหญิงเชนกัน ถึงจะมีทรัพยมีเกียรติก็มาชดเชยปมดอยอันนี้ยาก” “แตสําหรับผูชาย สมรรถภาพเปนความภูมิใจสูงสุด” ผมวา “จริงไหมครับพอ?”

96 พอผมเปนมหา

“จริง” พอรับ “ภูมิใจกันคนละอยาง โบราณทานจึงวา วิชชา รูป ปุริสานํ, นารีรูป สุรูปตา = ชายมีความรูเ ปนสําคัญ หญิงมีรูปเปนสําคัญ” พอผมสั่งสอนมากเรื่องการประกอบอาชีพสุจริตอาชีพบริสุทธิ์ ซึ่งพระพุทธเจาทรงเรียกวา “อาชีวปาริสุทธิ” หรือสัมมาอาชีโว ทานบอกวา อาชีพบริสุทธิ์ เปนความภูมิใจและสุขใจประการหนึ่งของมนุษย แมจะจนหนอยก็ยังมีความสุขใจเปนเครื่องทดแทน สวนคนที่อาชีพไมบริสุทธิ์นั้น แมจะมีอาการเสมือนวามีความสุขก็หามีความสุขจริงไม เมื่อใดเขาไดอยูกับตัวเอง ตรวจตราตัวเอง ระลึกถึงการกระทําของตัวเอง เขาก็มีความเดือดรอนครั้งนั้น เมื่ออายุมากขึ้น มีลูกมีหลานที่มีศีลธรรมก็อดที่จะละอายลูกหลานไมได และสิ่งที่โกงเขามาก็มักไมยั่งยืนไปถึงลูกหลานเสียอีกดวย เพราะเปนของรอน พอจึงกําชับนักหนาใหยึดอาชีพสุจริตเปนเครื่องเลี้ยงตน และหมั่นปฏิบัติบํารุงคนเฒาคนแกผูเปนบุพการี ในเมืองเราเวลานี้ มีการพูดกันมากเรื่องขาราชการทุจริตอาศัยเครื่องแบบหรือหนาที่ราชการเปนเครื่องบังหนา เบื้องหลังเปนมหาโจรปลนประชาชน นอกจากนี้ แทนที่จะสํานึกถึงหนาที่ผูรับใชประชาชนกลับทําตัวเปนนาย วางทา โอหัง ขาดความสุภาพแสดงวาจาสามหาวแกผูไปติดตอ ทั้งๆ ที่บางคนเปนเพียงเสมียนหรือมียศแคสิบเอก ขนาดผมซึ่งจบการศึกษาขั้นมหาวิทยาลัยก็ยังเคยโดน เมื่อนึกถึงตาสีตาสายายมียายมาจากบานนอกแลว ผมก็ใจหาย จะมีถูกขูตะคอกเหมือนเปนทาสของพวกนั้นไปหรือ ที่วานี้ ผมหมายถึงขาราชการ (เฉพาะ) ที่เลวๆ บางคน บางพวกไมวาทหารหรือพลเรือน ขาราชการที่ดีมีความตรงกันขามกับที่วามาก็มีอยูไมนอย ถาเลวกันไปหมดทุกคน เมืองไทยก็อยูไมได แตนาวิตกวาพวกเลวไดเพิ่มพูนขึ้นทุกวัน เรื่องที่เสนอไปทางราชการนั้น หากเจาของเรื่องไมตามเอง ไมไปเดินเรื่องเอง ถือหนังสือจากโตะนี้ไปโตะนั้น...โตะโนน จากกระทรวงนี้ไปกระทรวงโนนแลว 3 ปเรื่องก็ไมเสร็จ เรื่องที่ควรจะเสร็จภายใน 7 วันไปเสร็จเอาในเดือนที่ 9 ที่ 10

97 พอผมเปนมหา

ความจริงคนเดินหนังสือภายในกระทรวง, กรม, กอง และระหวางกระทรวงก็มีอยูทุกแหง แตที่เรื่องลาชาก็เพราะความเฉยเมยถือเสมือนวา “ธุระไมใช” คนพวกนี้ไมอยากทํางาน ใจจดจออยูแตวันรับเงินเดือน ไมไดนึกวาการไมทํางานใหถูกตองทันเวลาของตนนั้นเปนความเสียหายแหประชาชนและประเทศชาติ การทํางานดีของตนเปนผลดีแกประชาชน (ซึ่งเปนนายโดยตรงของตน) และประเทศชาติรวมทั้งมีผลใหพระประมุขของประเทศมีพระชนมายุยืนนาน พวกเขามักนึกถึงแตตนเอง ผลประโยชนของตนเองเปนที่ตั้งแลวสรุปลงวา “ทําก็เทานั้น ไมทําก็เทานั้น” หรือ “ทําก็ชาม ไมทําก็ชาม” คนที่โกงเปนจึงไดหลายชาม เมื่อผมปรารภเรื่องนี้กับพอ พอพูดพลางเลนพลางจริงวา “มีคนขั้นรัฐมนตรีบางคนพูดวา ‘เมื่อไกมันไขในยุงขาวจะไมใหมันกินขาวเปลือกบางกระไรได’ บาง, บางคนพูดวา ‘ตราบใดที่ไกยังกินขาวเปลือก ขาราชการก็ยังตองทุจริต’ บาง เปนคําพูดของคนใหญคนโตในเมืองไทยทั้งสิ้น’ พอใหขอสังเกตวา ถาเขาไปในสถานราชการ ใหดอู าคารที่ทําการ และเครื่องอํานวยความสะดวกตางๆ เชน เครื่องทําความเย็น (แอร คอนดิชั่น) เครื่องทําน้ําเย็นไฟฟา ตูเย็นใบใหญๆ ฯลฯ ถาสิ่งเหลานี้มีอยูอยางหรูหราในสถานที่ราชการใด คนในที่นั้นมักโอหังอวดดีเพราะสิ่งเหลานี้ทําใหคนพวกนั้นรูสึกวา ตนอยูคนละชั้นคนละฐานะกับประชาชน แมแตพวกลูกจอกปลายแถวก็พลอยโอหังอวดดีไปดวย ตรงขามสถานที่ราชการที่โกโรโกโส จะพังมิพังแหล ที่ทําการอยูบนเรือนไมเกาๆ ลิ้นชักเมื่อดึงออกมาเหมือนจะพังติดมือออกมาดวย ขาราชการกลับสุภาพเรียบรอย รูจักเจียมเนื้อเจียมตัว บริการประชาชนดวยความเต็มใจและสุภาพนุมนวล ติดตอดวยแลวสบายอกสบายใจ พวกที่อวดดีนั้น เปนพวกเดียวกับกิ้งกาไดทอง หาสํานึกคุณของผูใหอาหารแกตนไม ตอจากนั้น พอไดอธิบายใหผมฟงถึงผาสุวิหารธรรม คือธรรมเครื่องอยูผาสุก 5 ประการคือ 1* 1. เมตตากายกรรม คือจะทําอะไรก็ประกอบดวยเมตตา ไมทําเพื่อเบียดเบียนใคร 2. เมตตาวจีกรรม จะพูดอะไรก็ประกอบดวยเมตตา ไมมีเพื่อเบียดเบียนใคร 3. เมตตามโนกรรม คือจะคิดอะไรก็ประกอบดวยเมตตา ไมคิดเพื่อเบียดเบียนใคร 4. เปนผูมีศีลมีธรรมเสมอกันกับผูที่อยูรวมกัน 5. เปนผูมีความเห็นตรงกันกับผูอยูรวมกันไมขัดแยงกัน 98 พอผมเปนมหา

พอบอกวามนุษยที่อยูรวมกันตั้งแต 2 คนขึ้นไป หากมีธรรม 5 อยางนี้แลวก็มีความสุขความสบายใจ สังคมมนุษยถามีหลัก 5 ประการ ประจําใจแลว สังคมก็สงบสุขไมมีใครคิดเบียดเบียนลางผลาญกัน หรือคิดเอาแตประโยชนสวนตัว หลักทั้ง 5 นี้ ผมเชื่อวา พอและแมผมปฏิบัติได เพราะไมเคยไดยินทานทะเลาะกัน ชีวิตครอบครัวของเรามีความผาสุกพอควรแกฐานะ แมจะไมร่ํารวยแตก็ไมถึงกับลําบากยากจนอยากกินอะไรไมไดกินอยากใชอะไรไมไดใช พอบอกวาถาเกิดความขัดของเพราะความยากจนเล็กนอยขึ้นมาก็ใหนึกถึงคนที่ยากจนกวาแลวจํากัดขอบเขต ความตองการของเราลงเสีย หากเห็นวากําจัดได เพราะเปนของเกินจําเปนก็กําจัดเสียเลย วิธีกําจัดความทุกขเพราะความยากจนโดยการกําจัดความตองการเปนวิธีงายที่สุด และไดผลดีที่สุดมาเปนเวลานับพันๆ ป สิ่งที่จําเปนในการดํารงชีพจริงๆ ก็คืออาหาร ที่อยูอาศัย เสื้อผา และยารักษาโรค ถาเราตั้งใจวา เราจะกินเพื่ออยู ปญหาเรื่องอาหารการกินก็ไมมากนัก ถาเราตั้งใจวาเราจะอยู เพื่อบําเพ็ญคุณงามความดีที่อยูอยางไรก็ได พอคุมแดด คุมฝน ไมใชอยูเพื่อความหรูหรามีหนามีตาใหคนเขาล่ําลือวาร่ํารวย มีบานเหมือนวังหรือยิ่งกวา ปญหาเรื่องที่อยูอาศัยก็ลดนอยลง ถาเราตั้งใจวา ใสเสื้อผาเพื่อปกปดสวนที่พึงละอาย และปองกันหนาวรอนเทานั้นแลว การพิถีพิถันในเรื่องเสื้อผาอาภรณก็ลดลง และสะดวกสบายขึ้นอีกมาก เรื่องยาแกโรคก็ทํานองเดียวกัน ภาษาทางเทคโนโลยีที่วา Man Money และ management เปนปจจัยสําคัญแหงการพัฒนาชุมชนไปสูความรุงเรืองสมบูรณพูนสุข นั้นเปนความจริงเหมือนกันแตตอง คนดี เงินสุจริต และระเบียบงานการจัดการที่ยุติธรรม มิฉะนั้นแลวยอมเปนไปเพื่อความวอดวายอยางแนนอน ความบริสุทธิ์ยุติธรรมนั้นจะตองมีในทุกวงการ และจะตองมีอยางมากที่สุดจึงจะรุงเรืองได ใครคนหนึ่งกลาวไววา ความผาสุกของปวงชนนั้นจะตองมาจากการเสียสละอันยิ่งใหญของบุคคลอยางนอยคนหนึ่งเสมอ ตัวอยางที่เห็นชัดในเรื่องนี้คือความเสียสละอันยิ่งใหญของพระสัมมาสัมพุทธเจา ซึ่งยังผลใหเกิดความผาสุกแกปวงชนผูปฏิบัติตามคําสั่งสอนของพระองคมาจนกระทั่งทุกวันนี้ 99 พอผมเปนมหา

*1. นัย ปญจกนิบาต อังคุตตรนิกาย พระไตรปฎก เลม 22 หนา 149 เพื่อนของพอคนหนึ่งเปนหมอ อัธยาศัยดีทํางานประจําอยูโรงพยาบาล และมีคลินิกรักษาคนไขสวนตัวจนร่ํารวยมาก เพราะคนนิยมรักใคร มาระยะหนึ่งภรรยาของหมอมีอาการปวยเปนโรคอะไรไมทราบ อยูๆ ก็รองกรี๊ดกราดออกมาเฉยๆ เปนเสมอๆ หมอทางอายุรศาสตรบอกวาเปนอาการของคนอารมณเปลี่ยนแปลงเพราะจวนหมดประจําเดือน อีกสักหนอยก็จะหายไปเอง หมอทางโรคประสาทวาเปนโรคประสาท เพราะคร่ําเครงทํางานหนักเกินไป ควรไดพักผอนเสียบางก็คงหายเปนปกติ หมอดูทางใน บอกวาเจาที่ในที่ดินซึ่งไปซื้อไวตางจังหวัดแรงมาก จึงทําใหมีอาการอยางนี้ หากไปหาพระผูเครงในกฎแหงกรรม ทานคงเฉลยวาเปนวาระแหงกรรมใหผล จงเรงสรางบุญสรางกุศลเพื่อปดทางแหงอกุศลกรรม เรื่องมากหมอมากความเกิดขึ้นอยางนี้ ผมถามพอวาที่ถูกควรจะเปนอะไรแน “พอก็ไมรูเหมือนกัน” พอตอบ “เห็นญาติบางคนเขาบอกวาอาจเปนเพราะนับเงินมากเกินไป” พอพูดแลวหัวเราะเบาๆ “ทราบวา 3 วันมีรายไดถึง 2 หมื่น เดือนหนึ่งเปนแสน” “คนมีเงินมากๆ ตองมีทุกขดวยหรือ-พอ?” “ก็ทุกขไปตามประสาคนมีเงิน” พอวา “บางคนอาจทุกขมากกวาคนพอมีพอกินเสียอีก เพราะอยากรวยเปนเศรษฐีคนที่หนึ่งที่สองของโลก แตมันรวยไมไดทันใจ เรื่องเงินและอํานาจนั้น ถาไมคอยหามใจใหพอ มันก็ไมรูสึกพอ ยิ่งมีมากก็ยิ่งอยากมาก เหมือนไฟไดเชื้อ “ที่จริง, ความรวยมากหรือรวยนอยขึ้นอยูกับมาตรฐานแหงการเปรียบเทียบ คนที่รวยอยูแลว แตเมื่อนําตนเขาไปเทียบกับคนที่รวยกวาก็ยอมรูสึกดอยในความรวย ตรงขาม หากนําตนไปเทียบกับคนที่รวยกวาก็ยอมรูสึกดอยในความรวย ตรงขาม หากนําตนไปเทียบกับคนที่รวยเทาๆ กัน หรือรวยนอยกวาก็ไมรูสึกดอย กลับรูสึกเขื่อง

100 พอผมเปนมหา

“อนึ่งมาตรฐานเทียบนั้นก็แลวแตวาจะเทียบดานไหน เชน นาย ก. เกงทางดนตรี นาย ข. เกางทางกีฬา หากเทียบทางดนตรี นาย ข. ก็ดอยกวานาย ก. แตนาย ข. จะดอยกวานาย ก. ไปทุกทางก็หาไม เพราะเมื่อยกเอาเรื่องกีฬาเปนมาตรฐานเทียบ นาย ก. ก็ดอยกวานาย ข. เปนอันมากในเรื่องอื่นๆ ก็ทํานองเดียวกัน “เมื่อคนยังมีความทะเยอทะยานอยากอันไมมีที่สิ้นสุดอยูคอยนําตนไปเทียบกับคนอื่นในดานนั้นดานนี้อยูเส มอ และอยากไดอะไรๆ ไปหมดทุกอยางเทาที่คนอื่นเขามีเขาเปน ชีวิตก็มีแตความกระวนกระวายและแหงเกรียม ดูเหมือนไมสมหวังไปเสียทุกอยางเพราะความที่ใจไมรูจักพอนั่นเอง” “ถาพอใจเสียแลว ความเจริญกาวหนาของชีวิตจะไมหยุดชะงักไปหรือพอ?” ผมถาม “ถาอยางนั้นลูกลองนึกดูอีกดานหนึ่งบาง คือถาไมรูจักพอใจเสียเลย ชีวิตจิตใจจะเปนอยางไร พอวาคนที่มีความทุกขทรมานที่สุดคือคนที่หาจุดแหงความพอไมพบ เหมือนเรือที่วิ่งหาฝงไมเจอ เหมือนคนเดินปาที่ไมมีที่พักผอนและหลงปาหาทางออกไมได จะตองเหน็ดเหนื่อยทรมานปานใด ทางพระพุทธศาสนาทานสอนให ‘รูจักเพียร และ รูจักพอ’ ความดีมันอยูที่ ‘พอดี’ ไมวาคนหรือชาติควรจะมีลิมิท (limit) คือจํากัดขอบเขตแหงความตองการของตนไวใหอยูในฐานะ ‘พอประมาณ’ อยูเสมอ แมแตเรื่องงายๆ คือการกินอาหารก็ตองพอประมาณไมมากไมนอย จึงจะเปนประโยชนแกรางกายจริง “บานเมืองเรายังดอยพัฒนาอยูมากนะครับ พอ เราตองพัฒนาใหทัดเทียมกับนานาอารยประเทศทั้งในดานการศึกษา เศรษฐกิจ สังคมและวัฒนธรรม ฉะนั้น เวลานี้ประเทศเราควรจะมีแตความเพียรอยางเดียว ไมตองมี ‘ความพอ’ หรือพอวาอยางไร?” “เมื่อยังไมถึงจุดที่เราตองการ ก็ตองเพียรเรื่อยไป แตไมใชเราพยายามพัฒนาบานเมืองเราใหเปนอเมริกา” พอตอบ “เราพัฒนาไป แตเราตองพัฒนาความเปนไทยไว และใหเปนไทยที่ดีที่สุด รูปรางหนาตา สีของผิว ของคนไทยและของคนอเมริกันนั้นตางกันมาก ถึงคนไทยจะทําอยางไรก็ใหกลายเปนคนอเมริกันไมได ฉันใด การศึกษา เศรษฐกิจ สังคม และวัฒนธรรมของไทยกับของอเมริกันก็เปนคนละอยางฉันนั้น เพราะมีพื้นฐานมาตางกัน อเมริกาก็เจริญอยางอเมริกา ไทยก็ควรเจริญอยางไทย ความเจริญของคนหรือชาตินั้นมิไดหมายถึงการเอาอยางเขา ตรงกันขาม หมายถึงความดีที่มีอยูในตน หรือในชาติ ทําความดีนั้นใหเจริญงอกงามขึ้นถึงขีดสูงสุด ทํานองเดียวกับตนไมตางพันธุ 101 พอผมเปนมหา

ความเจริญของตนไมมิไดหมายความวาทํามะพราวใหเปนทุเรียน แตหมายความวาทํามะพราวใหงอกงามมีผลดกที่สดุ และผลนั้นตองเปนผลมะพราว รวมความวาใหอยูในคุณลักษณะแหงตนแตใหเจริญไดถึงขีดสูงสุด “ความลําบากของคนไทยและชาติไทยประการหนึ่งเวลานี้คือความพยายามที่จะเปนอเมริกัน หรืออังกฤษ ซึ่งเปนไมไดอยางแนนอน เหมือนผูห ญิงพยายามจะเปนผูชาย หรือชายพยายามเปนหญิง จะใหสนิทแนบเนียนเหมือนชายจริงหญิงแทนั้นไมมีหวัง จะเปนไดอยางดีก็แคกะเทยดูแลวประดักประเดิดชอบกล” “พอจะไมใหคนไทยปรับตัวเลยหรืออยางไร ถาจะใหรักษาความเปนไทยแตโบราณไว เราก็ตองนุงผามวงใสเสื้อราชปะแตน พวกเสนาบดีไมตองใสเสื้อเห็นพุงลงมากองถึงตัก ผมไมเห็นวาจะดีอยางไร” “พอไมไดหมายความถึงขนาดนั้นดอกลูก” พอพูด “แตพอหมายเพียงใหเรารูจักกับสิ่งทีด่ ีงาม เหมาะสมแกคนไทยและชาติไทย นําสิ่งที่ดีมาปรับปรุงใหเขากับลักษณะนิสัยของคนไทย และดินฟาอากาศของเมืองไทย ไมใชฝรั่งทําอยางไรแลว เราทําตามหมดทุกอยางโดยไมคํานึงถึงกาลเทศะและบุคคล ตลอดถึงภูมิประเทศ ดินฟาอากาศ ผาผืนเดียวกัน เมื่อนําไปตัดเสื้อหรือกางเกงใหตางคนใช เขายังตัดใหตางกัน เพื่อใหสมรูปกับผูใช ลูกลองคิดดู ถาคนไทยตัวเตี้ยๆ เล็กๆ เอากางเกงหรือเสื้อที่เขาตัดไวสําหรับคนอเมริกนั มาสวมใสโดยไมไดแกไขเลย มันจะรุมรามนาตลกปานใด พอหมายความอยางนี้ตางหาก อารยธรรมหรือวัฒนธรรมก็เหมือนกัน หากเรานําของตางชาติมาสวมเขาเลย อาจดูเปนเรื่องตลกมากกวานานิยมชมชื่น” วันหนึ่ง พอผมเลาใหฟงวา มีเพื่อนของพอคนหนึ่ง ฐานะดีมาชวนพอไปกินขาวเย็นนอกบาน พอก็ไปเพราะไมตองการขัดใจเพื่อน แตพอไปถึงสถานที่ซึ่งเพื่อนพอเจาะจงจะเลี้ยงก็เกิดมีปญหากันขึ้น สถานที่นั้นเปนภัตตาคารที่หรูหราทีส่ ุดแหงหนึ่งในเมืองไทย เสียคาโฆษณาเดือนหนึ่งเปนแสน ไมตองสงสัยเลยเขาตองมีรายไดเดือนหนึ่งเปนรอยๆ ลานบาท “ผมวาไปที่อื่นดีกวา” พอบอก “ทําไม, ที่นี่แหละดีที่สุดแลว” เพื่อนพอบอก “ก็เพราะดีที่สุดนะซี ผมจึงบอกใหเปลี่ยนที่” พอแถลง 102 พอผมเปนมหา

“ทําไม?” เขาถามอีก “ราคาแพงเกินไป” พอพูด “แตผมเลี้ยงคุณ” เพื่อนพอบอก “คุณจะเดือดรอนทําไมเรื่องราคาแพงหรือถูก” “มื้อนี้คุณกะจะตองเสียคาอาหารเทาไร?” พอถาม “2 พันบาท-สองพันเทานั้น ผมเคยเลี้ยงเพื่อนทีหนึ่งเปนหมืน่ ” เพื่อนพอพูด “สองพัน-สองพันเทานั้น” พอทวนคําอยางขมขื่น “คุณรูไหมวาเสมียนพนักงานทํางานทั้งเดือนไดเงินเดือน 540 บาท (หารอยสี่สิบบาท) บางคนเปนลูกจางเขาไดเงินคาแรงเพียงเดือนละ 150-200 บาทเทานั้น ตองทํางานถึง 10 เดือนหรือ 12 เดือน จึงจะไดเงินเทากับที่คุณนํามากินเพียงหนึ่งมื้อ” “มันเกี่ยวอะไรกันละ?” เพื่อนพอถาม “นี่มันเงินของผม ถาผมไมใชมันเพื่อความสุขกายสบายใจแลว ผมจะหามันมาทําไมใหเหนื่อยแรงเปลา” “คุณรูหรือไมวา การที่คณ ุ กินอาหารเพียง 2 คน กับผมเพียงมือ้ เดียวถึง 2 พันบาทนัน เปนการสูบเลือดสูบเนื้อของคนยากจนมากิน” “ผมไมเขาใจเลย-คุณยิ้ม, มันเรื่องอะไรกัน” เพื่อนพอพูดพลางเกาศีรษะเพราะรําคาญ “ผมใชเงินผม มันเดือดรอนอะไรถึงคนอื่น ผมไมไดไปทุจริตคดโกงใครมา” “แตเมื่อคุณใชเงินฟุมเฟอย คุณก็ตองขึ้นราคาของที่คุณขายเพื่อนํามาชดเชยเงินที่ขาดไป คุณขายแพงขึ้นความเดือดรอนของผูบริโภคใชสอยก็เพิ่มขึ้น ผมเองก็เปนผูบริโภคใชสอยคนหนึ่ง ทําไมคุณไมเอาเงินจํานวนนี้ไปใชจายเปนประโยชนแกคนจน” “บา-บาจังเลยคุณยิ้ม” เพื่อนพอปลอยผรุสวาทออกมาเพราะทนไมไหว “พวกมหาเขาคิดกันเชยๆ อยางนี้ละหรือ? มันไมใชหนาที่ของผมที่จะคิดอยางนี้ ผมมีหนาที่ใหความสุขแกชีวิตใหมากที่สุดเทาที่จะมากได เรื่องการชวยเหลือคนจนเปนหนาที่ของรัฐบาลของกรมประชาสงเคราะห และเมื่อคนจนมีมากมายอยางนี้ ใครจะไปสงเคราะหไหว ตัวใครตัวมันกันโวย-ยิ้ม ใครๆ เขาคิดกันอยางนี้ทั้งนั้น เมื่อมีเงินอยูในมือก็จงใชมันใหมีความสุขจะตายวันนี้ พรุงนี้ก็ไมรูได จะทนอดแหงอดแลงอยูทําไมคนจนที่แกตองกินเดือนละ 540 บาท ก็เพราะความจําเปนบังคับแก ถาแกร่ํารวยเหมือนเราแกก็ตองกินและใชเหมือนเรา ใครจะคัดคานเรื่องนี้บาง ตัวอยางพอมีเงินพิเศษอะไรมาหนอยแกเลี้ยงกันเสียจน 2 เทาสามเทาของเงินพิเศษที่แกไดมา 103 พอผมเปนมหา

แลวจะไปมัวนั่งกังวลทําไมใหเสียเวลาเปลืองสมอง เรามีเงิน เราตองแสวงหาความสุขใสตวั ตายไปแลวก็หมดเรื่องกัน จะเสียใจภายหลัง” “เพราะคนมีเงินคิดกันอยางนี้แหละ บานเมืองเราจึงอยูในสภาพที่เห็นกันอยูเวลานี้” พอพูด “สภาพอยางไร?” เพื่อนพอถาม “สภาพที่คนอวนก็อวนจนเดินไมไหว หายใจไมออก คนผอมก็ผอมชนิดหนังหุมกระดูก บางคนกระดูกออกมานอกหนังเสียอีก เรื่องการชวยเหลือคนจนนั้น เราตองชวยกันทุกฝาย ไมปลอยใหเปนหนาที่ของรัฐบาลและกรมประชาสงเคราะหแตอยางเดียว” “ไอหะ” เพื่อนพออุทานออกมา “ไมควรมาเกิดในสมัยนี้เลย คุณควรเกิดสมัยพอขุนรามคําแหงมหาราชหรือเกิดเปนลูกนองของอนาถปณฑิกะเศรษฐีเมืองสาวัตถีโนน ผมตราหนาไวเลย คนอยางคุณเกิดอีกกี่ชาติก็ไมรวย” วันนั้นพอกลับบาน ไมยอมกินอาหารที่ภัตตาคารแพงนั้น พอมากินขาวมื้อเย็นกับพวกเราซึ่งจายคาอาหารเพียงมื้อละ 6-7 บาทเทานั้น เลี้ยงกันไดถึง 4 คน คือ พอ แม และลูก 2 วันที่ผมบันทึกเรื่องตอนนี้เปนวันหลังวิสาขบูชาหนึ่งวัน จึงใครขอเลาเรื่องเกี่ยวกับวิสาขบูชาซึ่งครอบครัวของผมคุยกันสูทานฟง โดยปกติเมื่อถึงวันวิสาขบูชา พอผมจะชักชวนแมและลูกสองคนสวดมนตไหวพระบูชาพระรัตนตรัยแตเชา เรื่องใสบาตรนั้นครอบครัวผมไมไดใสในเทศกาลเชนนี้ เมื่อผมถาม พออธิบายวา “วันอยางนี้พระทานไดอาหารเหลือเฟอ ยิ่งวันขึน้ ปใหมทานตองบิณฑบาตถายใสเขงใหญๆ ก็ม,ี กินกันไมหมด เททิ้งเสียมาก เราใสบาตรวันธรรมดาที่พระทานไมคอยไดอาหารอยูแลว วันอยางนี้เปดโอกาสใหคนที่ไมคอยไดใสบาตรในวันปกติทํากัน” “ถาคิดอยางพอกันหมด, วันสําคัญๆ ทางศาสนาก็คงไมมีคนใสบาตร ไมมีคนทําบุญ” ผมทวงติง “เปนไปไมไดดอกลูก” แมตอบ “พอคิดอยางนี้มา 25 ปแลว แตวันสําคัญทางศาสนา และวันสงทายปเกาตอนรับปใหม พระก็ยังร่ํารวยบิณฑบาตอยูนั่นเอง ไมมีวันที่ใครจะคิดอยางพอหมดไดแตก็คงมีอยูบางที่มีความคิดตรงกัน” “เขาวาทําบุญในวันพระ หรือวันสําคัญทางศาสนาไดบุญมากกวาทําในวันธรรมดาจริงหรือ-พอ?”

104 พอผมเปนมหา

“เรื่องนี้ขึ้นอยูกับเจตนา ทักขิเณยยบุคคล และไทยธรรมมากกวาขึ้นอยูกับวันพระหรือไมใชวันพระ หมายความวา การทําบุญที่จะไดบุญมากหรือนอย ยอมแลวแตเจตนาของผูทําบริสุทธิ์เพียงใด มีความเลื่อมใสเพียงใดสมบูรณดวยเจตนาทั้ง 3 หรือไมเพียงใด” “อะไรบางครับ เจตนาทั้ง 3?” “ประการแรก ทานเรียกวา บุพพเจตนา คือความตั้งใจกอนจะใหมีความเลื่อมใส มีการตัดสินใจแนวแน ไมลังเล ประการที่สอง ขณะที่กําลังใหก็มีใจผองใส เลื่อมใส ประการที่สาม ใหแลวก็มีใจชื่นบาน ไมเสียดาย ประการที่สองทานเรียกวา บุญจนเจตนา ประการที่สาม เรียกอปราปรเจตนาโดยลําดับ “ตอจากนั้นใหสํารวจไทยธรรม คือของที่จะใหนั้นตองเปนของที่ไดมาโดยสุจริต โดยชอบธรรม และแลวก็เลือกปฏิคาหก คือผูรับหากผูรับบริสุทธิม์ ากผลบุญก็มาก ผูรับมีคุณธรรมนอย ผลบุญก็นอย “เมื่อประกอบพรอมดวย 3 ประการคือ เจตนาไทยธรรม และทักขิเณยยบุคคลอยางนี้ ทานจึงจะมีผลมาก หากขาดไปอยางใดอยางหนึ่ง ทานก็ใหผลนอยลงตามลําดับ “การทําบาปก็เหมือนกัน ไมเลือกวันดอก ทําวันไหนก็ไดบาปวันนั้น จะมากหรือนอยแลวแตองคประกอบในการทํา” “ถายังมีคนใสบาตรอยู พระจะรับสักกีบ่ าตรก็ไดหรือ-พอ ไมมีกฎเกณฑเกี่ยวกับเรื่องนี้หรือ?” “โดยธรรมดา ทานมิไดหามไวโดยตรง แตโดยมรรยาทก็ไมควรรับมากเกินไป เพราะเอาไปทิ้งเสียเปลา เด็กวัดชวยกินสามมือแลวก็ไมหมด หมาวัดชวยกินอีกก็ยังเหลือ ในพระวินัยบางแหงทานหามรับบิณฑบาตใหลนขอบปากบาตรขึ้นมา เพราะดูนาเกลียดไมเปนที่ตั้งแหงความเลื่อมใส” “ถาอยางนั้น รับหลายๆ บาตรจะมิยิ่งหนักไปอีกหรือพอ?” “ทานรับหลายบาตร แตละบาตรก็ไมลนขอบปากบาตร คงจะพนอาบัติในเรื่องนี้ไปได” “เลี่ยงบาลีหรือเปลาครับ?” พอหัวเราะเบาๆ กอนตอบวา “บางทีพระก็ตองยอมทําผิดเพื่อรักษาศรัทธาของชาวบานเหมือกัน ชีวิตพระเนื่องอยูดวยชาวบานอะไรพอสงเคราะหเขาได ทานก็สงเคราะห บางทียอมเปนอาบัติ คือผิดวินัย เพื่อไมใหวุนวาย และรักษาศรัทธาของชาวบานไว” “เชนอยางไรครับ?”

105 พอผมเปนมหา

“เชนการนั่งหรือนอนบนที่นั่งที่นอนอันยัดดวยนุนหรือสําลีทานหาม ทีนี้สมมติวาทานไปเทศน ทานขึ้นนั่งบนธรรมาสนแลว จึงรูวาอาสนะที่เขาปูไวบนธรรมาสนนั้นยัดดวยนุนหรือสําลี ถาทานจะรักษาวินัยก็ตองใหรื้ออก เอาผามาปูแทน ทําอยางนั้นเปนการทําใหชาวบานวุนวาย ถาชาวบานนั้นเปนผูหลักผูใหญก็เปนการหักหนาเขาเหมือนกัน พระที่ทานมีมรรยาทดีจึงมักทําเฉยเสีย แลวมาปลงอาบัติเอาที่วัด เล็กๆ นอยๆ รักษาศรัทธาและความสงบเรียบรอยไวดีกวา ไมควรเครงจนเกินงาม “ตัวอยางอีกเรื่องหนึ่ง คือการสวมรองเทาแตะใสบาตร โดยธรรมดาเราตองถอดรองเทา เพราะพระทานไมสวมรองเทามารับบิณฑบาต พอจําไมไดแมนวา จะมีพระวินัยหามพระรับบิณฑบาตจากผูสวมรองเทาแตะหรือไม แตรองเทาหุมสนอยางของผูชายนั้นใสได “ดังนั้นเมื่อสวมรองเทาแตะ เราจึงถอดรองเทาเสมอ ลูกลงไปใสบาตรกับพอเสมอไดเห็นพอทําลูกก็ทําตาม การใสรองเทาแตะใสบาตรมองดูแลวไมสุภาพ ดูคลายๆ ขาดคารวะไป เณรบางรูปทานจึงทักเอาวาใหถอดรองเทาเสียกอน “แตพระนั้นไมเคย เพราะทานมีประสบการณมากกวา ถาจะเปนอาบัติทานก็ไปลงเอาที่วัด ทานตองการรักษาหนาชาวบานและถนอมน้ําใจไมใหจิตใจของผูทําบุญตองหมนหมอง “พูดถึงเรื่องใสบาตร รับบิณฑบาต พอนึกถึงเรื่องสามเณรวัดหนึ่งในกรุงเทพฯนี่เอง วันขึ้นปใหมเณรรับบิณฑบาตมากมายหลายเที่ยว กลับมาถายบาตรแลวออกไปอีก พระรูปหนึ่งกุฏิอยูใกลซมุ ประตูนั่งมองดูเณรเขาออกอยูถึง 7 เที่ยว 8 บาตร เห็นวามากเกินไปจึงนําเรื่องไปฟองทานเจาคุณเจาอาวาส พอสายหนอยทานเจาคุณก็เรียกเณรไปถามวาทําไมจึงบิณฑบาตมากนักถึง 8 บาตร จะเอาไปทําไมพระเณรเขาไมใหโลภมาก “ใครบอกใตเทาวากระผมบิณฑบาต 8 บาตร?” เณรถามเจาอาวาส “นี่ไงละ พยานนั่งอยูนี่” ทานเจาคุณพูดพรอมทั้งชี้ไปทางพระผูฟอง “ทานฟองผิดไปแลว” เณรวา “ความจริงผมขนถึง 10 บาตรเขาทางประตูโนนสองเที่ยวทานไมเห็น” “เมื่อเณรพูดอยางนั้น ทั้งทานเจาคุณและพระผูฟองจึงหัวเราะดวยเห็นเปนเรื่องขบขันไป และไมดุเณรอีก “อยางนี้เขาเรียกคนมีปฏิภาณไว เอาตัวรอดไดเมื่อเขาเหตุการณคับขัน การทําใหเรื่องจริงจังเปนเรื่องขบขันนัน้ ชวยใหความตึงเครียดทางอารมณลดหยอนลงมาก แลวก็แลวกันไป” พอพูดในที่สุด 106 พอผมเปนมหา

กลางวันพออานหนังสือธรรมะโดยตลอด สวนมากเกี่ยวกับพระจริยาของพระพุทธเจา ตกกลางคืนเราไปเวียนเทียนกันที่วัด การเวียนเทียนนั้น พออธิบายวาเปนการแสดงความเคารพตอพระรัตนตรัยสมัยเมื่อพระพุทธเจายังทรงพระชนมอยูนั้น ผูที่มาเฝาพระองคเมื่อลากลับมักจะเดินเวียนขวาพระคันธกุฏีสามรอบ เรียกวาทําประทักษิณเปนการแสดงความเคารพอยางสูงตอพระพุทธเจา ในการไปเวียนเทียนคืนนั้น ผมมีขอสังเกตมาอยางหนึ่งจึงเอามาถามพอ และไดความรูเพิ่มเติมขึ้นอีก “ผมเห็นพระรูปหนึ่งครับพอ เดินนําสมเด็จพระสังฆราช สมเด็จพระสังฆราชเสด็จดําเนินเปนองคที่สอง ผมเขาใจวา สมเด็จพระสังฆราชนั้นทรงเปนผูสูงสุดแลวในหมูสงฆ ทําไมพระองคจึงยังเสด็จตามหลังพระอีกรูปหนึ่ง ตอมาก็เปนพระผูนอยลงมาตามลําดับ พระรูปนั้นยิ่งใหญกวาสมเด็จพระสังฆราชอีกหรือพอ?” “ไมใชยิ่งใหญโดยสมณศักดิ์ดอกลูก” พอตอบมีแววพอใจในคําถามของผม “แตทานมีอายุพรรษามากกวาสมเด็จพระสังฆราช ในวินัยของพระพุทธเจานั้น ผูพรรษานอยกวาตองเคารพผูพรรษามากกวา สมเด็จทรงปฏิบัติตามพระวินัย จึงไมทรงยอมเสด็จนําพระเถระที่มีพรรษามากกวาพระองค “มองในแงนี้แลวทําใหรูสึกประทับใจในพระจริยาของพระองคทานมากขึ้นมิไดทรงถือพระองควาเปนถึงส มเด็จพระสังฆราช “พอทราบมาวา เมื่อถึงวันเขาพรรษา มีพระเถระวัดใดในพระนคร ธนบุรี ที่มีอายุพรรษามากกวาพระองคทาน ก็เสด็จไปถวายเครื่องสักการะแสดงความเคารพเสมอมาตั้งแตยังมิไดเปนสมเด็จพระสังฆราช และเมื่อทรงไดรับสถาปนาเปนสมเด็จพระสังฆราชแลวก็ยังทรงกระทําอยูไมขาดได “มีพระเถระบางวัดเปนเจาอาวาส และเปนพระราชาคณะชั้นผูใหญถึงชั้นธรรมพิเศษ มีพระลูกวัดรูปหนึ่งสมณศักดิ์เพียงพระครูสัญญาบัตรธรรมดาๆ เทานั้น แตพรรษามากกวา เมื่อถึงคราวรับกฐิน ทานก็ใหทายกถวายผากฐินแกทานพระครูรูปนั้นทุกปเสมอมา “จริยาอยางนี้ก็นาเลื่อมใส โดยปกติพระที่มีพรรษามาก แตมีความรูความสามารถนอย ก็มีความนับถือยําเกรงผูมีพรรษานอย แตมีความรูความสามารถมากอยูแลว

107 พอผมเปนมหา

การที่พระผูมีความรูความสามารถมากแตพรรษานอย เคารพพระผูมีพรรษามาก จึงเปนการสมานสามัคคีอยางดียิ่งมิใหฝายใดฝายหนึ่งตองดอยจนเกินไป” “เวลานี้พระชั้นธรรมพิเศษมีกี่รูปครับ พอ?” “ดูเหมือน 7 รูป” พอตอบ “ลองนับดูกอนั 1. พระศาสนโสภณ 2. พระธรรมวโรดม 3. พรหมมุนี 4. พระอุบาลีคุณูปมาจารย 5. พระธรรมปญญาบดี (แทนตําแหนงพระพิมลธรรม) 6. พระวิสุทธิวงศาจารย (แทนตําแหนงพระมหาโพธิวงศาจารย?)

7. พระธรรมปญญาจารย “รวม 7 รูป เดิมที่มี 5 รูป ตั้งแตหมายเลข 1-5 รูป ตอมาเพิ่มเปน 7 “สวนสมเด็จพระราชาคณะคงมี 4 อยางเดิม รูปใดรูปหนึง่ มรณภาพจึงจะทรงสถาปนาพระเถระอื่นขึ้นรับสมณศักดิ์นั้นแทนตอไป” “สมณศักดิ์สมเด็จ 4 รูป มีใครบางครับ?” “มี 1. สมเด็จพระวันรัต 2. สมเด็จพระพุทธโฆษาจารย 3. สมเด็จพระพุฒาจารย 4. สมเด็จพระมหาวีรวงศ “ทั้ง 4 นี้ เปนทําเนียบสมณศักดิ์ชนั้ สมเด็จพระราชาคณะซึ่งจะไดรับเลือกสถาปนาเปนสมเด็จพระสังฆราชตอไป” “สมเด็จพระสังฆราชมีพระนามเหมือนกันทุกพระองค หรือตางกันอยางไรบางครับ?” “ที่ไมทรงเปนเชื้อพระวงศ คือมาจากตระกูลธรรมดาสามัญเมื่อไดรับสถาปนาเปนสมเด็จพระสังฆราชจะมีพระนามเหมือนกันหมดคือ สมเด็จพระอริยวงศาคตญาณ พระสังฆราช สวนที่มีเชื้อพระวงศจะมีพระนามแตกตางกันไป เชน 108 พอผมเปนมหา

สมเด็จพระวชิรญาณวงศ พระสังฆราช, หรือสมเด็จพระสังฆราชเจา กรมหลวงวชิรญาณวงศ หรือสมเด็จพระมหาสมณเจา กรมพระยาวชิรญาณวโรรส ฯลฯ” “พระนามของสมเด็จพระสังฆราชที่มิไดเปนเชื้อพระวงศนั้นผมเห็นมีใชอยู 2 อยางคือ 1. สมเด็จพระอริยสงศาคตญาณ สมเด็จพระสังฆราช และ 2. สมเด็จพระอริยวงศาคตญาณ พระสังฆราช อยางไหนถูกตอง? “พอวาอยางหลังถูก คืออยางขอที่สอง แตดูเหมือนประกาศของกรมการศาสนาจะใหใชอยางที่หนึ่ง มีสมเด็จสองคํา พอวาอยางหลังนาจะถู เพราะคําวา สมเด็จพระอริยวงศาคตญาณนั้นเปนสมณศักดิ์ สวนคําหลังที่ตามมาคือ พระสังฆราช เปนตําแหนงการบริหารคณะสงฆของพระองคทาน ไมจําเปนตองมีคําวา สมเด็จ นําหนาอีก สวนที่เราเรียกกันติดปากวา สมเด็จพระสังฆราชนั้น เปนการนําเอาคําวาสมเด็จ คําหนา อริยวงศาคตญาณ มาตอกับคําวา พระสังฆราช ดังนั้นถาจะเขียนใหถูกตองเขียนวา สมเด็จฯ พระสังฆราชละนามอันเปนสมณศักดิ์ไว (คืออริยวงศาคตญาณ) ดูเหมือนในหนังสือหลักภาษาไทยของพระยาอุปกิตศิลปสารก็แนะใหเขียนแบบอยางที่สองลูกอยากรูแนก็ไ ปคนหา*เอาเอง” เมื่อผมนิ่งอยู พอจึงพูดตอไปวา “พูดเรื่องพระสงฆเสียนาน จนเกือบลืมเรื่องความสําคัญของวันวิสาขบูชา ความจริงเปนเรื่องเกา แตฟงไมเบื่อ พูดแลวทําใหระลึกถึงพระพุทธคุณ พระธรรมคุณ และพระสังฆคุณ ทํานองเดียวกับพอถึงวันที่ 23 ตุลาคม ทุกป ชาวไทยก็นําเอาพระประวัติตอนนั้นบางตอนนี้บางของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว มาเลาสูกันฟงเพื่อเทอดพระเกียรติ *หลักภาษาไทย หนา 162 ของพระยาอุปกิตศิลปสาร “พระสัมมาสัมพุทธเจาพระองคนั้นลงสูพระครรภพระมารดาในเดือน 8 (อาสาฬหะ) ประสูติ ตรัสรู และปรินิพพานในกลางเดือน 6 (วิสาขะ) ทานประพันธเปนคาถาไวดังนี้ ‘อาสาฬฺหปุณณํ โอกกนฺโต วิสาเข เอว นิกฺขมิ วิสาขปุณณฺมีสมฺพุทฺโธ วิสาเข ปรินิพฺพุโต’

109 พอผมเปนมหา

“เปนการยากเหลือเกินที่บุคคลจะเกิด ประสบผลสําเร็จอยางสูงและตาย ในวันเดียวกัน เดือนเดียวกันครบทั้งสามกาล เชนพระสัมมาสัมพุทธเจา วันเพ็ญกลางเดือน 6 นั้นมีความหมายแกพระองคถึงสามวาระ และลวนแตเปนวาระสําคัญทั้งแกพระองคเองและแกโลกทั้งมวล “พระพุทธเจานั้นมีพระคุณแกโลกหาที่สุดมิได ไมมีใครเสมอเหมือน “ในวันวิสาขบูชาเชนนี้ พวกเราจึงควรระลึกถึงพระคุณของพระองคเปนพิเศษ” ตอจากนั้น พอไดพรรณาพระคุณของพระพุทธเจาใหพวกเราฟงอีกยืดยาวประมาณ 1 ชั่วโมง พอผมเอาสุภาษิตเยอรมันมาพูดเสมอวา “สัญชาติลงิ ยิ่งปนสูงขึ้นไปเพียงไร ก็ยิ่งแสดงวาเปนลิงมากขึ้นทุกที” เมื่ออยูบนที่สูงมันแสดงความเปนลิงไดถนัด ไมตองกลัวใครทํารายมัน เวลาอยูบนพื้นดินมันอาจซอนหัวจุกหาง หรือทํากิริยาอาการคลายสัตวสกุลสูง แตพอปนขึ้นยอดไม ความเปนสัญชาติลิงของมันก็แสดงออกชัดเจน ทํานองเดียวกับเสือยิ่งโต ยิ่งเห็นลาย มนุษยเราที่เปนคลายลิงนั้นก็มีอยู เมื่อยังต่ําตอย นอยทรัพยอัปยศอยูก็เสงี่ยมเจียมตน แตพอมากทรัพย มากยศ มากวาสนา มีตําแหนงฐานะสูงขึ้น ก็ไดเห็นกันตอนนั้นวาสัญชาติหรือสันดานเปนอยางไร คนที่ไมไดรับการศึกษาเพียงพอไมไดรับการอบรมเพียงพอ เมื่อขึ้นสูฐานะสูงโดยเหตุใดเหตุหนึ่ง จะเพราะวาสนาหรือเพราะเหตุการบานเมืองผันผวน พลอยติดรางแหขึ้นสูที่สูงกับเพื่อนฝูงไปดวยก็ตาม ยิ่งอยูในตําแหนงสูงก็ยิ่งแสดงความต่ําชา และความโงเขลามากขึ้น ยิ่งตองการจะอวดฉลาด ความโงก็ยิ่งปรากฏใหเห็นมากขึ้น พอบอกวา เรารูจักตนไมโดยผลและใบของมันฉันใด เราก็รูจักคนโดยการกระทําและคําพูดของเขาฉันนั้น แมเขาจะบิดบังซอนเรนไวบางเปนบางคราว แตก็ตองแสดงตัวแทของมันออกมาจนได พอย้ําพระพุทธภาษิตที่ใกลเคียงกับเรื่องนี้วา “เราจะรูจักปกติของคนดวยอยูรวมกัน “รูจักความสะอาดของคนดวยการงานของเขา “รูจักปญญาของคนดวยการสนทนา “รูจักความกลาหาญของคนเมื่อมีอันตราย ทั้งหมดนี้ตองประกอบดวยกาล คือใชเวลานาน, ตองมีความใสใจ และมีปญญากํากับจึงจะได” มนุษยเรานั้นมีความสลับซับซอนทางอารมณ และจิตใจยิ่งกวาสัตวโลกประเภทอื่นใดทั้งสิ้น จึงดูยาก หยั่งยาก พอยกธรรมบทในคัมภีรทางพระพุทธศาสนามาอางอิงสนับสนุนมตินี้วา 110 พอผมเปนมหา

“มนุษยนี้รกและลึก สวนตัวดิรัจฉานนั้นตื้นเขาใจไดงาย-คหนํ เหตํ ยทิทํ มนุสฺสา อุตฺตานํ เหตํ ยทิทํ ปสโว” พวกสัตวจึงไมมีอาการอยางหนึ่ง ใจอยางหนึ่ง คือมันแสดงอาการตามที่มันรูสึก สวนมนุษยนั้นมักปากอยางใจอยาง “ก็เพราะสัตวมันไมไดรับการศึกษา มนุษยไดรับการศึกษานะซี-พอ มนุษยเราจึงรูวาอะไรควรพูดอะไรไมควรพูด แตสัตวมันไมรู มนุษยเรารูจักควบคุมกาย วาจา แมรูอยางหนึ่ง ก็แสดงอีกอยางหนึ่งได” “นั่นนะซี” พอพูด “มนุษยจึงเขาใจยาก คบยาก เพราะรูสึกอยางหนึ่งแสดงอยางหนึ่งได ใจจึงคิดแตการเอารัดเอาเปรียบ ชิงดีชงิ เดน เปนศัตรูกัน แตพอพบกันก็ยิ้มแยมแจมใสเขาหากัน จับมือกันอยางแนนและพูดจากันเสมือนวาฉันรักคุณเหลือเกิน ไปงานศพก็ตองตีหนาเศรา ไปงานแตงงานขึ้นบานใหมก็ตองทําหนารื่นเริงเบิกบาน” “ทางจิตวิทยาสอนเรื่องนี้นักมิใชหรือครับ?” “แตจิตวิทยาไมไดสอนใหเราขาดความสุจริตใจ” พอตอบ “ตรงขาม พอวาการแสดงความสุจริตใจเปนจิตวิทยาอยางสูง แตขอเพียงใหรูจักกาลเทศะ และเลือกใชคําพูดใหเหมาะเจาะเทานั้น เพราะคําเตือนเพียงเล็กนอยดวยความสุจริตใจไดทําใหชีวิตคนเปลี่ยนแปลงไปในทางดีมานักตอนักแลว พระราชดํารัสของพระพุทธเจาที่ตรัสแกอหิงสกะมานพเปนตัวอยางหนึ่ง พระองคตรัสวา ‘เราหยุดทําบาปแลว แตทานยังไมหยุด’ ทําใหอหิงสกะรูสึกตัวและกลับตัว เปลี่ยนจากโจรองคุลิมาลมาเปน พระองคุลิมาลผูประเสริฐ บางทีก็ทรงนําเอาคําพูดจวงจาบของผูอื่นนั้นเอง สงกลับไปใหเขาดวยการดัดแปลงเพียงเล็กนอย เชนทีฆนขะปริพพาชกญาติพระสารีบุตร เที่ยวตามหาพระสารีบุตร เมื่อพบวามายอมตนเปนศิษยของพระพุทธเจาเสียแลวก็ไมพอใจ กลาวเปนเชิงรวนวา ‘ทุกสิ่งทุกอยางขาพเจาไมพอใจหมด’ “มองตามทรรศนะทางตรรกศาสตร คําพูดอยางนี้ยอมหมายรวมถึงพระพุทธเจาดวย เพราะมิไดทรงแยกออกจาก ‘ทุกสิ่งทุกอยาง’ รวมความวาเขาไมชอบพระพุทธเจา “พระพุทธองคตรัสตอบวา ‘ถาอยางนั้น ทานก็ควรไมชอบความเห็นอยางนั้นของทานเสียดวย’ “ความเห็นอยางนั้นหมายถึงอะไรพอ?”

111 พอผมเปนมหา

“หมายถึงความเห็นวา ‘ทุกสิ่งทุกอยาง ขาพเจาไมพอใจหมด’” “คมคายจริงๆ” ผมชม “ทรงมีพระปฏิภาณในการโตตอบปญหาอยางหาผูเสมอเหมือนไดยาก” พอพูดอยางอิ่มเอิบใจ “คําปฏิภาณมีความหมายอยางไรพอ?” “เปนความรูอยางสูง” พอตอบ “สูงกวา empirical knowledge และ Scientific Knowledge พออธิบายตอไปวา “Empirical Knowledge นั้นหมายถึงความรูที่ไดจากประสาทสัมผัสทั้ง 5 เชนตาไดเห็น หูไดฟง เปนความรูขั้นมูลฐาน ซึ่งคนมีตา มีหู ยอมจะรับรูไดเทาๆ กัน เชนเห็นรถสีแดงวิ่งมา คนที่มีตาดีทุกคนจะตองรูเทากันวา รถนั้นสีแดง เปนตน “Scientific Knowkedge หมายถึงความรูที่เปนศาสตรที่จัดระบบแลว ตองศึกษาเลาเรียนจึงจะรูได เชน มิติศาสตร อักษรศาสตร หรือแพทยศาสตร เปนตนง “สวนความรูขั้นที่สาม ซึ่งสูงกวาสองประการแรกนัน้ ทานเรียกวา Intuitive Knowledge อันนี้แหละคือปฏิภาณ หมายความวา ใหนึกรูขึ้นเองวา คําพูดอยางนั้นควรจะตอบอยางไร เหตุการณอยางนั้นควรแกไขอยางไร มีเรื่องรายแรงเกิดขึ้นเฉพาะหนาควรกระทําอยางไรจึงจะคลี่คลายเหตุรายใหกลายเปนดีได คําทางพระพุทธศาสนาที่เรียกวา ปฏิภาณปฏิสัมภิทานั้น หมายถึง การเขาใจทําใหสบเหมาะทันทีในเมื่อมีเหตุฉุกเฉินเกิดขึ้น “พระนเรศวรมหาราช ทรงเอาพระองครอดไดในขณะที่ทรงขับชางทรงเขาไปในวงลอมของขาศึก คือคณะของพระมหาอุปราชาแหงพมาได ก็ดวยพระคุณสมบัติ คือ ปฏิภาณนี้ “คําปฏิภาณนี้ นาจะตรงกับคําไทยวาไหวพริบ แตพอเขาใจวาไหวพริบเปนเพียงสวนหนึ่งของปฏิภาณเทานั้น ปฏิภาณยังมีความหมายกวางออกไปอีกหลายแง ซึ่งไหวพริบเอื้อมไปไมถึง คําปฏิภาณนั้นตรงกับคําอังกฤษวา Intuition ซึ่งมีความวา The power of the mind to know something without conscious reasoning or study แปลวา อํานาจทางใจอยางหนึ่งซึ่งสามารถรูบางสิ่งบางอยางไดโดยไมตองศึกษาเลาเรียน

112 พอผมเปนมหา

“ปฏิภาณนั้นเปนสิ่งติดตัวคนมาแตกําเนิด สอนกันไมไดเทียบคําทางพระพุทธศาสนานาจะตรงกับคําวา สชาติกปญญา แปลวา ปญญาที่ติดมาแตเกิด สวน Scientific Knowledge นั้นเทียบกับ โยคปญญา แปลวา ปญญาที่เกิดจากการประกอบหรือการศึกษาเลาเรียน “ลูกจะสังเกตวา เหตุไรคนเรียนเทากัน ความแตกฉานจึงไมเทากัน “แตปฏิภาณก็พอปลูกกันไดบางทานวาวิธีปลูกนั้นคือพยายามจําคําสุภาษิตไวมากๆ แตจะใหคลองแคลววองไวเหมือนคนซึ่งมีมาแตกําเนิดนั้นไมได “คนมีปฏิภาณมาแตกําเนิดนั้นเปนคนโชคดีมาก เพราะมันเปนปญญาอันดีเลิศ สามารถแทงทะลุปรุโปรง เห็นความจริงที่ซอนเรนอยู ซึ่งคนธรรมดามองไมเห็น รูเทาถึงการ, เปนคุณธรรม หรือคุณสมบัติอันประเสริฐแทจริงอยางหนึ่ง “พอไดบอกแลววา พระพุทธเจานั้นทรงสมบูรณดวยปฏิภาณอันเลิศ ทรงอาศัยพระคุณสมบัตอิ ันนี้โตตอบกับเจาลัทธิคณาจารยมากหลาย และทรงอาศัยพระคุณสมบัตินี้ประดิษฐานพระพุทธศาสนาไดอยางมั่นคง และแผออกอยางกวางไกล ทรงเปนประทีปของโลก” “ประทีปตองเปนไฟ ใชไหมพอ?” ผมถาม “ใช” พอตอบ “ธรรมดาไฟเปนของรอนใชไหมพอ?” “ใช” “เมื่อพระพุทธเจาทรงเปนประทีปของโลก พระพุทธเจาก็ตองเปนไฟซึ่งเปนของรอน แตทําไมจึงวาเมื่อเขาใกลพระพุทธเจาจึงมีแตความเยือกเย็นเปนสุข?” ผมถามพอแลวยิ้มชอบใจ นึกวาสอบปฏิภาณของพอเลน ความจริงผมถามไมเขาเรื่อง “หองแอรคอนดิชั่น ทําดวยไฟฟาใชไหม?” พอถาม “ใชครับ” “ไฟฟารอนหรือเย็น?” “รอนครับ” “ทําไมหองแอรคอนดิชั่นจึงเย็น?” พอถาม “ทําไมตูเย็นจึงเย็น ทั้งๆ ที่ตองมีไฟฟาเปนตัวสําคัญ?” “ไมทราบเหมือนกันครับ” ผมตอบ 113 พอผมเปนมหา

“ทําไมเตาไฟฟาจึงไมเย็นเหมือนตูเย็น ทั้งๆ ที่ตองเสียบปลั๊กไฟฟาเหมือนกัน” “นาแปลก” ผมพูด “นั่นซี” พอพูดแลวยิ้มชอบใจและพูดตอไปวา “พระพุทธเจาก็ทรงเปนไฟชนิดหนึ่ง ทานเรียกวา อาหุเนยยัคคิไฟ คืออาหุเนยยบุคคลๆ คือคนที่ควรเคารพบูชา ใครปฏิบัติชอบตอก็เปนคุณมากกวาคนนั้น ใครปฏิบัติผิดตอก็เปนโทษมาก ทํานองเดียวกับไฟธรรมดา คนที่ไปเลนกับไฟ คือพระพุทธเจาโดยอาการมิชอบนั้นไดประสบภัยพิบัติมามากแลว และคนที่บูชาไฟดวงเดียวกันนั้นไดประสบความสุขความเจริญมานักหนา จํานวนนับไมไดแลวเชนกัน” ขณะที่คุยมาถึงตรงนี้ก็พอดีรถของพอมาติดไฟแดงตรงสี่แยกมุมสวนจิตรลดาดานสนามมาขางวัดเบญจมบพิ ตร มีรถคันหนึ่งมาจอดเทียบทางเลนขวา เจาของรถชะโงกคอออกมาเรียกชื่อพอ ตอจากนั้นพอและทานผูนั้นก็คุยกันได 4-5 คําก็พอดีสัญญาณไฟเขียวซึ่งจะตองไป ทานผูนั้นเลี้ยวขวาสวนรถของเราพุงตรงมาทางหนาอนุสาวรียพระบรมรูปทรงมา “ใครครับพอ? ทาทางนานับถือจัง” ผมถามพอเมื่อรถพนสี่แยกมาแลว “ทวีป-เพื่อนพอเอง, ลูกเคยเห็น หรือเคยอานเรื่องของ “เกาะกลางน้ํา” มิใชหรือ?” “เคยครับ เขมขนดี” “นั่นแหละ เขาละ ทวีปใชนามปากกา ‘เกาะกลางน้ํา’ เขียนนวนิยายก็ได บทวิจารณการเมืองก็เผ็ดรอนถึงพริกถึงขิงดี เปนนักประพันธที่มีอุดมคติ ‘เพื่อเมืองไทย’ เขาเปนคนอยูงายกินงาย ไมชอบความฟุมเฟอย นิสัยนาคบมาก” “ไมชอบความฟุมเฟอย ทําไมจึงมีรถยนตครับพอ?” “บางคนก็มีรถยนตเพราะความจําเปนบังคับใหมีไมใชมีเพราะตองการหรูหราฟุมเฟอยอะไร เชนทวีปเปนตัวอยาง เขาใชชีวิตอยางคนธรรมดาทีส่ ุด แมรถที่ใชก็เพียงพอใชไดสําเร็จประโยชนเทานั้น เสื้อผาที่ใชก็เลือกที่มีราคาถูก อาหารก็เหมือนกัน แตความคิดสูงมาก และมีการกระทําที่สูงสงนาสรรเสริญ เขาหลัก plain living, high thinking หรือ plain living high doing โดยแท” “หมายถึงอะไรครับพอ plain living high thinking?” “แปลวา อยูอยางต่ํา ทําหรือคิดอยางสูง” พอตอบ “คําวาอยูอยางต่ํานั้นหมายความวาอยูอยางงายๆ อยูงาย กินงาย กินอยูอยางพื้นๆ ไมพิถีพิถัน คํา plain ถาเปนคําคุณศัพทของคําพูดเชน plain speech ก็หมายความวา คําพูดที่เขาใจไดงายความอยูงายกินงายนั้นเปนคุณสมบัติสําคัญอยางหนึ่งของคนสําคัญ 114 พอผมเปนมหา

ที่เคยทําประโยชนแกโลกมาแลว คนสําคัญนั้นมักมีนิสัยมุงทําอะไรใหสําเร็จประโยชนมากกวาเพื่อความหรูหรามีหนามีตา บทประพันธของทวีปจึงมีเข็มอันตรงดิ่ง ‘ฟาเมืองไทย’ โดยมิไดหวั่นเกรงอะไรทั้งสิ้น “แตการที่ทวีปมีรถยนตนั้น นอกจากเพื่อใชประโยชนแลวอาจเพื่อเหตุบางประการทางสังคมดวยก็ได” “ทําไมจึงเปนอยางนั้นครับพอ ไหนวาเปนคนมีอุดมคติอันสูงสง?” “การมีรถยนตแตพอใชนั้นไมเห็นทําใหเสียอุดมคติตรงไหน อีกประการหนึ่ง ทวีป หรือ ‘เกาะกลางน้ํา’ เปนนักประพันธ ไมใชปรัชญาเมธี นักประพันธยังตองวิจารณโลก และดํารงตนอยูในโลกตามแงของคนทั่วไป ความสุข ความทุกข ความงามและความขี้ริ้วปรากฏแกคนทั่วไปอยางไร ก็ปรากฏแกนักประพันธอยางนั้น นักประพันธยังตองยอมรับมาตรฐานเทียบของโลก หรือของคนทั่วไปจึงยังยึดเหนี่ยวสิ่งภายนอกเปนทางดําเนินอยูเหมือนกัน “สวนปรัชญาเมธีนั้น วิจารณโลกตามแงของความรูแ ตอยางเดียว สําหรับปรัชญาเมธีนั้น มนุษยจะเปนอยางไรคือ ดี หรือชั่ว สูง หรือต่ําก็แลวแตจิต ปรัชญาสองใหเห็นวา การเหนี่ยวรัง้ อยูในรูปกายเปนการไมถูกตอง มิใชทางไปสูความจริง ดังนั้นปรัชญาเมธีจึงไมแครตอมติของโลก แตจะดําเนินในทางที่ตนเห็นวาชอบ และเปนทางของตน” “คําวามาตรฐานเทียบของโลก พอหมายความเพียงใด?” “หมายความถึงสิ่งที่ชาวโลกเขานํามาวัดคนวาใครสูง ต่ํา ดี ไมดี เชนปริญญาบัตร, ตําแหนงการงาน, เงิน และความอยูดีกินดี ตัวอยาง นาย ก. อาจเคารพนบนอบตอ นาย ข. เพราะรูสึกวานาย ข. เปนถึงรัฐมนตรี แตไมไดแสดงอาการเชนนั้นแกนาย ค. เพราะรูสึกวานาย ค. เปนเพียงเสมียนแกๆ คนหนึ่งในกระทรวง นี่แสดงวา นาย ก. ไดเอาตําแหนงทางการเมืองมาเปนมาตรฐานเทียบสําหรับผูที่ตนจะแสดงความเคารพนบนอบ หากยกเอามาตรฐานอยางอื่นมาเทียบ นาย ก. อาจเคารพนับถือ นาย ค. มากกวานาย ข. ก็ได เชน นาย ค. อาจมีจิตใจบริสุทธิ์สะอาดกวานาย ข. เมื่อเอาจิตใจมาเปนมาตรฐานเทียบ นาย ค. ยอมนาเคารพยกยองกวานาย ข. เปนธรรมดา “ฉะนั้นเมื่อลูกไดยินใครพูดวา คนนั้นดีกวาคนนี้ ก็นาจะสอบเขาตอไปวา ที่พูดเชนนั้น เอาอะไรมาเปนมาตรฐานเทียบ” 115 พอผมเปนมหา

ในระยะหลังๆ นี้ ผมไดแตฟงพอเปนสวนมาก เพราะเลื่อมใสพอเคารพพอมากเสียแลว ประกอบดวยอายุมากขึ้น มองเห็นพระคุณของมารดาบิดาชัดเจนยิ่งขึ้น ในชีวิตมนุษย มีสิ่งนาประหลาดอยูมากมาย, หนึ่งในหลายอยางคือ ยิ่งตาเนื้อของคนเรามืดมัวลงเพราะชรามากเทาใด ดวงตา คือปญญาก็ยิ่งแจมใสขึ้น มองเห็นอะไรบางอยางที่เมื่อสมัยเด็กเรามองเห็นไมได ที่ผมพูดนี้ หมายเฉพาะคนแกที่รูจักใชความแกของตนใหเปนประโยชนในทางธรรมไมใชคนแกชนิดยิ่งแกยิ่งโลภมาก อยากใหญ หรือใชสาวๆ วัยรุนเปนเครื่องชลอความแกของตน พอใหขอคิดแกผมวา เมื่ออายุ 10-20 ปรูสึกวาเปนการงายเหลือเกินที่จะรูวาอะไรดีอะไรชั่ว และตัดสินไดงายวาใครเปนคนดี ใครเปนคนชั่ว แตพออายุ 60 ปแลว ปญหาเรื่องนี้กลับเปนของยากแกการตัดสิน “ทําไมจึงเปนอยางนั้นครับพอ?” ผมถาม “เพราะชั่วลวนๆ หรือดีลว นๆ หายาก” พอตอบ “มักจะมีชั่วปนดี ดีปนชั่วอยูเสมอ ทําใหแยกลําบาก ยิ่งศึกษาวิเคราะหถึงเจตนาเบื้องหลังการกระทําดวยแลว ก็ยิ่งลําบากมากขึน้ การกระทําบางอยางของคนบางคนมองเผินๆ ก็เหมือนพอจะตัดสินไดวาดี แตพอสํารวจลึกซึ้งลงไปถึงเจตนาเบื้องหลังการกระทํา กลายเปนมีชั่วมาปนเสียแลว ในการที่คนบางคนทําชั่วบางอยางก็เหมือนกัน สํารวจดีๆ อาจมีความดีปนอยูดวย ฉะนั้นจึงเปนการยากแกการตัดสิน” “เรามีอะไรเปนเครื่องวัดวาอะไรดีอะไรชั่ว?” ผมถาม “ปญหานี้ตอบยาก” พอวา “ถาตอบตามตําราที่พอเคยศึกษาเลาเรียนมาก็วา การใดๆ ที่ทําใหตนเองเดือดรอน ผูอื่นเดือดรอน ทั้งตนเองและผูอื่นเดือดรอนและไมมีประโยชน การนั้นเรียกวา ความชั่ว ตรงกันขามเปนความดี” “ฟงคําจํากัดความของพอแลว ผมมีปญหาเยอะ” “อยาถามดีกวา มันเปนปญหาทางปรัชญา พูดสัก 10 วันก็ไมจบ” พอบอก “เอางายๆ กอน คืออะไรที่เราเห็นวาดีก็ทําไป อะไรที่เห็นวาชั่วก็เวนเสีย

116 พอผมเปนมหา

เอาแคนี้กอนเมื่อทําไดหมดแลวจึงคอยเสาะแสวงหาใหมวา อะไรหนอความชั่วที่ยังไมไดละ อะไรหนอความดีที่เรายังไมไดทํา” ผมจึงเปลี่ยนไปถามปญหาใหมวา ทําไมเมื่อพอไดทราบถึงความทุกขยากลําบากจึงพูดเสมอวา ลําบากเสียบางก็ดีเหมือนกัน “เพราะความทุกข ความลําบากนั้น เปนสิ่งที่มนุษยหลีกเลี่ยงไมได” “ไมยกเวนใครเลย หรือพอ?” “ไมยกเวน” พอตอบหนักแนน “ในมรรคาแหงชีวติ ทุกคนตองพบกับความทุกขความลําบาก” “แมแตพระราชามหากษัตริย พระสงฆองคเจาหรือพอ?” “ไมยกเวนใครทั้งนั้น” พอยืนยัน “จะตางกันบางก็ที่แบบของความทุกข และปริมาณเทานั้น” “อนึ่งพอเห็นวา ความทุกขยากนํามาซึ่งความเคยชิน ความเคยชินนํามาซึ่งความอดทน และความอดทนนํามาซึ่งชัยชนะในทีส่ ุด “ยิ่งกวานั้นอีก ความทุกขทําใหคนคิด, ความคิดทําใหคนฉลาด ความฉลาดทําใหคนมีความสุข ความสุขทําใหคนเพลิน, ความเพลินทําใหคนประมาท ความประมาททําใหคนทําผิด, ความผิดทําใหคนเปนทุกข ความทุกขทําใหคนคิดั” “ก็เวียนอยูอยางเดิม?” ผมวา “ถาคนฉลาดจริงเขาก็ตัดตอนเสียแคความฉลาดทําใหคนมีความสุข เอาเพียงแคนี้ ไมตอมาถึงความเพลินและความประมาท” “ความเพลิดเพลินเปนสิ่งประสงคอยางยิ่งประการหนึ่งของชีวติ ฆราวาส กิจกรรมของฆราวาสนั้นตองมีความเพลินแทรกอยูดวยเสมอ เชนดนตรี การกินเลี้ยง สนุกสนาน เฮฮาและอะไรอื่นๆ ทํานองนั้น มิฉะนัน้ ก็แหงแลงไมมีใครอยากไปรวม หรือพอวาอยางไร?” “ความเพลิดเพลินของฆราวาสเราสวนมากมักเอียงไปในทางฟุมเฟอย สุรุยสุราย ถาไมอยางนั้นแลว เขาไมรูสึกวาเพลิน บางทีเขาลืมนึกไปวา คนสุรุยสุรายนั้น โกงลูกหลานโดยไมรูสึกตัว บานเมืองหรือรัฐบาลที่สรุ ุยสุรายก็เหมือนกัน เปนการกอหนี้สนิ ไวใหลูกหลาน สวนคนตระหนี่เหนียวแนนเปนผูโกงตนเอง เพราะทําตนใหลําบากแรนแคนโดยไมจําเปน คนทนลําบากเพราะไมมีจะกิน ก็ควรอยูแตคนทําตนใหแรนแคนทั้งๆ ที่มีพอจะจับจายใชสอยนั้นเปนผูเบียดเบียนตนเองอยางทารุณ” พอพูด 117 พอผมเปนมหา

“ความตระหนี่ กับประหยัด และมัธยัสถตางกันอยางไรครับพอ?” พออธิบายวา “ความตระหนี่ คือจําเปนก็ไมยอมใช ทั้งๆ ที่ทรัพยก็มีอยู บางคนเก็บของไวไมกินไมใชเพราะเสียดาย พอจะเสียแลวจึงเอาออกมากินมาใช เปนกรรมอะไรของเขาก็ไมรู จึงไมนอมใจไปเพื่อบริโภคใชสอย ทรัพยสมบัติที่มี “ฟุมเฟอย คือไมจําเปนก็ใช ถาจะถามวาอะไรคือสิ่งจําเปน อะไรคือสิ่งไมจําเปน ก็ตอบยาก เพราะความจําเปนของคนไมเหมือนกัน แตความจริงแลวในจิตสํานึกของคนทุกคน ยอมสํานึกรูอยูดวยตนเองวาอะไรจําเปนแกตนหรือไมจําเปน ที่ทําไมได เพราะยอมแพแกความตองการอันฟุมเฟอยตางหาก “มัธยัสถนั้น คือใชทรัพยเมื่อจําเปน, ไมจําเปนก็ไมใช เดินสายกลางไมตึงเกินหยอนเกิน “สวนประหยัด คือการใชของไมใหเสียเปลา ไมกินครึ่งทิ้งครึ่งทํานองหุงขาวประชดหมา ปงปลาประชดแมว หรือตําน้ําพริกละลายแมน้ํา ตายประชดปาชา “คนมีนิสัยประหยัด ยอมหาชองทางอยูเสมอวาจะเอาของชิ้นนี้ไปทําประโยชนอะไรตอไปไดบาง เชนเสื้อผาเกา แทนที่จะทิ้งเสียเฉยๆ เขาเอาไปใหเด็กยากจนหรือมิฉะนั้นก็ใชจนกวาจะใชไมไดอีก แลวเอาทําผาปูนอน ผาขี้รวิ้ หรืออื่นๆ เทาที่พอจะทําไดตอไป เครื่องใชในบาน ในเรื่องที่ชํารุดก็รูจักซอมแซมใช อยางนี้เรียกวาประหยัด-ใชของคุมราคาและคาของมัน” “ทางที่ดีที่สุดในการสอนใหลูกหลานเปนคนประหยัดก็คือพอแมหรือผูใหญประหยัดใหดู เชนกินขาวเกลี้ยงจานไมใหเหลือทิ้ง น้ําอาบน้ําใชก็ใชอยางประหยัด ไมทิ้งเสียเปลามากมาย” พอพูด “ถากินไมหมดจริงๆ ทําอยางไรครับพอ?” ผมถาม “ถากินไมหมดจริงๆ ก็ตองทิ้ง ทําอยางไรได หรือใครมีหมามีแมวก็ใหหมาใหแมวไป แตถากินขาวที่บานเขาก็มีวิธีประหยัดงายขึ้น คือตักทีละนอย หากไมอิ่มก็ตักใหม ไมใชกําลังหิวตักทีเดียวลนจาน พอกินไปไดสักครึ่งจานก็รูสึกอิ่ม กินไมลงอีก อยางนี้แหละเขาเรียกวากินครึ่ง ทิ้งครึ่งไมประหยัด ธรรมดาคนกําลังหิน เห็นอะไรนอยไปเสียหมด ทานจึงวาใหคนหิวหุงขาว 1 ใหคนโลภครองเมือง, ใหคนโงเปนทูตเจรจาการเมือง 1 มีแตทางฉิบหาย “บางคน บางพวกถือวาการกินขาวใหเหลือไวหนึ่งในสี่สวนนั้นเปนสมบัติผูดี การถืออยางนั้นไมถูก ผูดีควรจะตองรูและสําเหนียกวาอะไรเปนทางเสื่อม อะไรเปนทางเจริญ จริงอยูบางคนรวยมาก 118 พอผมเปนมหา

จะกินหนึ่งสวน ทิ้งสามสวนก็มีเหลือกินเหลือใชไปตลอดชาติ แตถาจิตใจของเขาเปนผูดีดวยแลวเขาควรจะระลึกถึงเพื่อนรวมชาติหรือเพื่อนรวมโลกที่กําลังอดอยากหิวโห ยอยูบาง คนยากคนจนเหลานั้นทํางานเหน็ดเหนื่อยตลอดวัน ไดรับความบอบช้ําทั้งรางกายและจิตใจเพียงเพื่อไดอาหารมาเลี้ยงตน และครอบครัวพออิ่มไปวันๆ เทานั้น ที่อดมื้อกินมื้ออยูก็จํานวนไมนอย “การสอนคนโดยการทําใหดูนั้น มีผลมากกวาการสอนดวยปากตามหลักวิชามากมายนัก ไมวาในทางดีหรือทางเสีย โรงเรียนจะสอนเด็กใหประพฤติดี มีศีลธรรมสักปานใดก็ตาม จะเพิ่มชั่วโมงศีลธรรมขึน้ เปนสัปดาหละ 7 ชั่วโมงก็ตามยอมจะไมไดผลอะไร หากการกระทําของผูใหญครูอาจารยที่เด็กเห็นอยูทุกเมื่อเชื่อวันนั้นเปนไปในทางขี้ฉอตอแหล เอารัดเอาเปรียบ, โรงเรียนราษฎรที่คิดแตจะขึ้นเงินแปะเจี๋ยะในรูปของการบํารุงนั่น บํารุงนี่ อาศัยครูผูยากจนเปนเครื่องมือ สรางความร่ํารวยใหแกตนอยางมหาศาล แลวบนทุกปวาขาดทุนแตพอสิ้นปการศึกษาทีไร ก็ไปเที่ยวตางประเทศกันเหมือนไปซื้อของบางลําพู “ครูสอนศีลธรรมใหเด็กประพฤติดี มีศีลธรรม สละประโยชนสวนตัวเพื่อประโยชนสว นรวม แตสิ่งที่เด็กไดเห็นในโรงเรียน นิทรรศการเสนสายในการเขาเรียน การสอบเขาที่ตองมีเงินชวยสติปญญาเปนอันมากนั้น จะใหเด็กมีความรูสึกอยางไรตอโรงเรียนนั้น อยางนี้จะไมใหสงสารครูสอนศีลธรรมกระไรได “เพราะเหตุนี้ดวยเหมือนกันที่ทําใหเด็กสมัยนี้ไมรักโรงเรียนของตน ไมภูมิใจในโรงเรียนของตน เพราะเห็นโรงเรียนเปนแหลงการคา มีคนตั้งหนาตั้งตาแตจะตักตวงผลประโยชนจากคนไปใหไดมากที่สุด “พวกครูโรงเรียนราษฎรนั้น เปนลูกจางที่นาสงสารที่สุดพวกหนึ่ง แลวแตนายจางจะกรุณา จะขึ้นเงินเดือนใหหรือไมขึ้นใหก็ตองทํางานไป เพื่อปากทองของตนและครอบครัว ไมทํา ไมมีกิน หางานใหมไมใชของงายกวาจะไดอาจหิวตายเสียกอน ระหวางที่อยูก็ตองทนถูกสับถูกโขกจากเจาของและผูจัดการโรงเรียนก็ตองทนเอา ตองทนเหน็ดเหนื่อยกายและเจ็บช้ําใจไปตลอดชีวิต โดยเฉพาะครูที่มีวุฒินอย หรือไมมีวุฒิทางครูเลยยิ่งถูกหนัก “ครูทั้งหลายเลยกลายเปนเครื่องมือใหเจาของโรงเรียนขูดรีดนักเรียนตาดําๆ ไปโดยไมรูตัว อยางนี้แลวจะทําอยางไรตอไป ใครจะเปนคนรับผิดชอบในเรื่องนี้ ในเมื่อโรงเรียนไดประทับตราแหงความเห็นแกตัวไวใหนักเรียนตั้งแตเริ่มแรก 119 พอผมเปนมหา

เมื่อเด็กไทยพวกนี้โตขึ้นมีอํานาจวาสนาขึ้นในเมืองไทยตอไป เขาจะเปนอยางไร เขาจะมิดําเนินรอยตามสิ่งที่เขาไดรูไดเห็นเมื่อตอนเปนเด็กนักเหรียนหรือ? นั่นคือความเห็นแกตัว เห็นแกไดอันไมมีขอบเขต และไมคํานึงถึงความควรไมควร ประเทศไทยชาติไทยจะเปนอยางไร” พอพูดจบหยิบแกวน้ําขึ้นจิบ แลวเอนศีรษะลงพิงพนักเกาอี้เปนอาการของผูเหนื่อยใจ ผมสงสารพอเปนที่สุด ขณะนั้น บังเอิญมีรถแหกฐินผานมาทางหนาบานเรา ปายผาอันติดอยูขางรถดานซายบอกวาเปนกฐินของทางราชการแหงหนึ่งไปทอดตางจังหวัด มีรถตํารวจนํา คอยบอกใหรถอื่นๆ ชิดซาย ผมบอกใหพอทราบถึงหัวหนาหนวยสวนราชการนั้น พอถอนหายใจใหญ ยาว และลึกแลวพูดวา “โกงเขามาทั้งป พอถึงปก็ไปทอดกฐินลางบาแเสียทีหนึ่ง จะไหวหรือ?” พอผมมีเพื่อนคนหนึ่งชื่อนวล เปนคนชางแยง ชอบขัดคอโดยเฉพาะขัดคอพอผม เพราะรูวาขัดคอแลวพอไมโกรธ อายุรุนราวคราวเดียวกับพอ แตคงจะแกกวาสักป สองป เพราะพอสอนใหผมเรียกลุง แมจะเปนคนชางแยง ชอบขัดคอ แตลุงนวลก็เปนคนใจดีกับพวกเรา เราจึงรักและนับถือลุงนวลกันทุกคน เรื่องหนึ่งที่ลุงนวลชอบขัดแยงพอและใครๆ เสมอ คือเรื่องตายแลวเกิด ชาติกอน ชาติหนา ลุงนวลเปนคนหัวสมัยใหม และมีทาทีไมคอยชอบพระเทาไรนัก “สมัยใหมเกินไป-พระสมัยนี้” ลุงนวลพูดในวันหนึ่งขณะมาเยี่ยมพอ “เชนอยางไร?” พอถาม “เรียนทางโลกมากไป ทําตัวเปนคนทันสมัย ทันโลก กลัวชาวบานจะหาวาครึ วาไมรูอะไร จึงอยากจะเรียนทุกอยางที่ชาวบานเขาเรียนกัน เชน คณิตศาสตร ภาษาอังกฤษ ชีววิทยา ยังมีอยางอื่นอีกเยอะแยะ ไมเห็นเกี่ยวของกับวิชาของพระตรงไหน” “แลวจริงหรือเปลาละ?” พอถาม “อะไร จริงหรือเปลา?” ลุงนวลยอนถาม “ที่ชาวบานชอบวาพระครึ, ไมรูอะไร รูแตสัตถา อันวาพระศาสดานะ จริงหรือเปลา” น้ําเสียงของพอเปนทํานองชวนลุงนวลพูดเลนมากกวาเปนจริงเปนจัง “ก็เคยไดยินบางเหมือนกัน” ลุงนวลยอมรับ 120 พอผมเปนมหา

“สวนมากจากคนที่ไดรับการศึกษามาก หรือไดรบั การศึกษานอย?” พอถาม “จากคนมีการศึกษามากซิ คนมีการศึกษานอยไมคอยเอาใจใสเรื่องนี้” ลุงนวลวา “คุณนวลเองก็เคยพูดมิใชหรือ?” พอถาม “พูดอะไร?” “พูดวาพระไมมีความรูอะไร รูแตภาษาบาลี ธรรมะก็ไมรูจริง” ลุงนวลนิ่ง พอจึงพูดตอไป “พอทานจะเรียนเพื่อรูอะไรๆ ขึ้นมาบาง คนก็วาทานอีก วาไปเรียนอะไรก็ไมรู ไมเห็นเกี่ยวกับพระ ทานไมเรียนก็หาวาทานโงงมอยูแตนักธรรม บาลี พอทานเรียนอยางอื่นบางก็หาวาทานออกนอกลูนอกทาง แลวจะใหทานทําอยางไรละ คุณนวลลองเสนอมาซิ” “ผมวาทานเรียนเพื่อเตรียมตัวสึกมากกวา” ลุงนวลขัดคอตอไป “ไมใชเพือ่ เผยแพรศาสนา หรือจรรโลงพระศาสนาอะไรหรอก พอเรียนไดแลวก็สึกมาประกอบอาชีพมาแยงอาชีพชาวบานที่เขาเรียนตองเสียเงินเสียทองมากมายกวาจะได ปริญญา หรือประกาศนียบัตรสักแผนหนึ่งมาประกอบอาชีพ” “คุณพูดเหมือนพระไมใชคนไทย” พอผมพูดพรอมกับเอนหลังพิงพนักเกาอี้ “ทําไม?” ลุงถาม “ถึงทานจะเปนพระ ทานก็เปนคนไทย เกิดในเมืองไทย พูดภาษาไทยและรักชาติไทย รวมความวาเปนพี่นองชาวไทยของเราเอง ทานมีสิทธิ์เทาเทียมกับคนไทยทุกอยาง ทําไมคุณจึงเห็นเปนวาทนมาแยงอาชีพชาวบาน ในเมื่อขณะที่ทานประกอบอาชีพนั้น ทานก็เปนชาวบานเหมือนผมเหมือนคุณแลวเหมือนกัน ทีคนตางดาว ทาวตางแดนมาประกอบอาชีพในเมืองไทย ร่ํารวยกันจนจะซื้อประเทศไทยทั้งประเทศไดอยูแลว มิหนําซ้ําหอบเงินในเมืองไทยสงไปเลี้ยงญาติพี่นองในบานเกิดเมืองนอนของเขาปหนึ่งๆ มากมาย ทําไมคุณจึงไมเห็นเปนเรื่องสําคัญ กลับมากระแนะกระแหนเอากับพระซึ่งสวนมากเคยเปนลูกชาวนาชาวสวนที่ยากจน บางคนพอแมไมมีทุนรอนจะสงใหเลาเรียนได และรัฐบาลไทยก็ยังยากจนมากอยู ไมอาจใหการศึกษาเลาเรียนแกเด็กไทยทั้งชาติไดทั่วถึงได 121 พอผมเปนมหา

องคการทางศาสนาจึงรับเด็กเหลานั้นไวอุปถัมภใหศึกษาเลาเรียนธรรม-บาลี และศีลธรรม จรรยา ระเบียบประเพณีอันดีงาม ในเพศแหงสามเณรบาง ภิกษุบาง “การศึกษาเลาเรียนและความเปนอยูของภิกษุ สามเณรทั้งหลายนั้นไดอาศัยชาวบานผูใจบุญชวยอุปถัมภเลี้ยงดูดวยจิตใจที่เปยมดวยเมตตากรุณา หวังบุญ และตองการค้ําชูพระศาสนาไวในการอุปการะนั้น เขามิไดทําจนตัวเขาตองเดือดรอน แตเขาทําอยางสบายใจ มีความสุขใจเปนผลตอบแทนมาทุกครั้ง “ผูที่อยูในเพศบรรพชิตไดตลอดชีวิตก็ไดบําเพ็ญประโยชนแกสังคม ประเทศชาติ ผูที่อยูไมไดสึกออกก็ไดมีวิชาความรูมาชวยเหลือตนเอง สังคม และประเทศชาติตอไป ถาพระมีความรูดีขึ้น หากสึกออกไปประกอบอาชีพที่มีรายไดดี เปนสมาชิกที่ดีของสังคม คนเหลานั้นคือใคร? คือคนไทยใชหรือไม? เมื่อคนไทยมีการศึกษาดีขึ้นพึ่งตัวเองไดมากขึ้น สังคมไทยก็ดีขึ้น คุณก็รูอยูแลววา บุคคลเปนหนวยหนึ่งของสังคม มันเรื่องเรือลมในหนองแทๆ ไปเอะอะโวยวายทําไมเรามีเรื่องอื่นๆ ที่จะตองชวยกันปรับปรุงแกไขอยางเรงดวนอีกมาก” “คุณพูดเหมือนยั่วยุใหพระสึก” ลุงนวลวา “ไมใชอยางนั้น” พอปฏิเสธ “ทานจะสึกหรือจะอยูเปนเรื่องสวนตัวของทาน ปากผมไมศกั ดิ์สิทธิ์ขนาดพูดใหคนเชื่อไดทุกอยางหรอก ผมจะพูดหรือไมพูด องคที่จะอยูทานก็อยู องคที่จะสึก ทานก็สึก” “ทําไมพระบวชแลวจะตองสึก ไมสึกไมไดหรือ?” ลุงนวลถาม “ไมสึกก็ได อยางที่ทานไมสึกกันถมเถไป มรณภาพในผาเหลือง แตใครจะสึก พระพุทธเจา หรือพระเถระในสมัยนี้ก็ไมหาม อยูตามสมัครใจ ไปตามสบาย” “เห็นวัดเห็นศาสนา เปนศาลาพักรอนไปได” ลุงนวลเถียง “เดือดรอนขึ้นมาก็พึ่งพาอาศัย พอสบายเอาตัวรอดได ก็โผผินบินหนีกันไปหมด” พอผมนิ่ง “หรือคุณยิ้มมีขอแกวาอยางไร?” “ไมตองแก” พอพูด “ทําไม?” “ก็คุณพูดถูกแลว จะตองแกทําไม” 122 พอผมเปนมหา

“ถูกในขอไหน?” “ขอวา ศาสนา และวัดเปนศาลาพักรอน” “ผมพูดอยางนี้ ทําไมคนบางคนจึงโกรธผม” ลุงนวลพูดตอไป “ไมรูเหมือนกัน” พอวา “แตสําหรับผมเอง ใครเห็นผมเปนศาลาพักรอน ผมภูมิใจ” “ทําไม?” ลุงนวลถาม “คุณเห็นอาชีพหมอเปนอาชีพที่มีเกียรติไหม?” พอถาม “มีซิ, ผมสงลูกใหเรียนหมอสําเร็จไปคนหนึ่งแลว” “คุณเคยเห็นคนไมปวย ไมเจ็บไมไขมาใหหมอรักษาบางหรือ?” “ไมเคย” ลุงตอบ “คนเจ็บพอหายแลวก็ไมเห็นหนา ปวยอีกจึงเห็นอีก” “คุณวาเขาเห็นโรงพยาบาล หรือคลินิกของลูกชายคุณเปนศาลาพักรอนของเขาหรือเปลา เขารอนจึงมา ไมรอนไมมา” “ฮือ นาคิด” ลุงนวลพูดเสียงอยูในลําคอ “หนาที่การบําบัดทุกขของเพื่อนมนุษยนั้นเปนหนาที่อันมีเกียรติสูงสง” พอผมพูด “การที่คนทั้งหลายเคารพปูชนียสถาน วัดวาอาราม และเคารพนับถือพระสงฆ ก็ดวยเห็นวาวัดและพระสงฆเปนศาลาพักรอน ผอนคลายความตึงเครียดได เขาไดเห็นคุณคาของวัดและพระ ตนไมใดไมมีรมเงา ใครเลาจะเขาพักใตตน วัดไดชวยคนมามาก ทั้งชวยบรรเทาความเศรา และชวยสรางความเจริญใหแกคน สิ่งที่มีคาในชีวิตคน คือสิ่งที่สามารถชวยเหลือไดในยามตองการความชวยเหลือ ชวยบรรเทาไดในยามทุกข ใครจะเรียกวาศาลาพักรอน หรือเรียกอะไรก็ตามใจ “อีกประการหนึ่ง ถาพระที่บวชแลวไมสึกบาง วัดจะไมพออยู หรือมิฉะนั้นก็จะไมมีใครบวชเลย จะมีบวชก็เฉพาะคนแกที่จะเขาโลงอยูแลว แตเพราะมีคนบวช มีพระสึกอยูอยางนี้แหละ คนรุนหลังจึงไดผลัดเปลี่ยนกันเขาไปบวชไมขาดสาย เหมือนกระแสน้ําที่ไหลอยูตลอดเวลา โอกาสที่จะเนาเหม็นเกือบไมมีเลย ถาน้ําตาย ไมไหล อะไรตกลงไปก็เนาเหม็นอยูในนั้น เพราะเมืองไทยเรา พระบวชได สึกไดนี่แหละ จึงยังมีพระที่อุดมดวยสีลาจารวัตรใหเรากราบไหวอยูไดจนกระทั่งบัดนี้” “คุณยิ้มมองคนในแงดีเกินไป” ลุงนวลพูด “คุณอาจตองช้ําใจเพราะเรื่องนี้สักครั้งหนึ่ง”

123 พอผมเปนมหา

“เมื่อยังมีดีใหมองอยูก็ตอ งมองไวกอน” พอตอบ “ผมยังติดใจที่พระพุทธเจาตรัสสอนไวถึงวิธีระงับความไมพอใจตางๆ ถาเราไมรูจักระงับเสียบาง เราก็ตองเดือดรอนเองเหมือนเอาขยะทั้งเมืองมาสุมไวบนหัวเรา” “พระพุทธเจาตรัสไวอยางไรบาง?” “พระองคสอนใหเจริญเมตตา ปรารถนาดีตอเขาใหมีกรุณาปรารถนาจะชวยเขา มีอุเบกขา วางเฉย วางใจเปนกลางเสียบาง หรืออยาเอาใจใสถึงบุคคลนั้น และประการสุดทายใหทําในใจวาคนทุกคนมีกรรมเปนของตัว ใครทําไวอยางไร ก็ยอมไดรับอยางนั้น เขาจะตองรับมรดกแหงกรรมอยางแนนอน” “นาคิดเหมือนกัน” ลุงนวลพูด “มีอะไรเพิ่มเติมอีกไหม?” “วิธีของพระพุทธเจาเปนวิธีที่ดีเสมอ ถาเราปฏิบัติตามไดเราก็มีความสุขสงบเอง พระสารีบุตรก็ไดแสดงวิธีระงับความไมพอใจหรือความอาฆาตพยาบาทไวเหมือนกัน ทานสอนใหมองหาแงดีของคน ชาวบานทั่วไปนั้นมักมองคนในแงรายกอน เมื่อหารายไมไดแลวจึงจะมองความดี แตพระทานสอนใหมองหาดีใหพบเสียกอน เมื่อหาไมไดแลวจึงคอยตําหนิ” “พระสารีบตุ รวาอยางไร?” “พระสารีบุตรโอวาทพระทั้งหลาย ทํานองวา คนที่จะดีพรอมทุกทาง คือทั้งกาย วาจา ใจ นั้นหาไดยาก บางคนทําไมดี แตพูดดี บางคนทําดี แตพูดไมดี บางคนทําและพูดไมดี แตใจดี บางคนดีทุกอยาง บางคนไมดีสักอยาง 1 นัย ปญจกนิบาต อังคุตตรนิกาย พระไตรปฎก เลม 22 หนา 149 “ทาน *สอนวา คนฉลาดตองพยายามนึกถึงสวนที่ดีที่บริสุทธิ์ของคนอื่น ตัดสวนที่ไมดีออกไป 1. เปรียบเหมือนพระถือผาบังสุกุลเปนวัตร เห็นผาคลุกฝุน ตองการนํามาเปนผาบังสุกุล เมื่อดึงออกมาแลว เห็นสวนไหนยังดีอยูก็ถือเอาสวนนั้น ทิ้งสวนที่เสียไป 2. เปรียบเหมือนคนเดินทางไกลกระหายน้ํา มาพบน้ํามีจอกแหนลอยคลุมอยู คนฉลาดพึงแหวกจอกแหนออกแลวดื่มน้ํา 124 พอผมเปนมหา

3. เปรียบเหมือนคนกระหายน้ํา มาพบน้ําในหลุมเทาโคอันนอย ครั้นจะวักขึ้นดื่มดวยมือก็เกรงน้ํากระเพื่อมตะกอนลอยขึ้นมาจึงนั่งคุกเขากมลงดื่มน้ํานั้น 4. ถายังทําใจไมไดอีกก็ใหนึกเสียวาเหมือนพบคนที่กําลังปวยหนักในระหวางทางที่ไหลจากหมูบาน จะทิ้งเขาไวก็จะเปนคนขาดมนุษยธรรม จึงชวยเหลือเขา เพื่ออนุเคราะหเขา” “พระพุทธเจาเองยังเคย**ตรัสเรื่องพระเทวทัตวา ถาพระเทวทัตจะพึงมีสวนดีอยูบางเพียงเล็กนอย ก็จะไมทรงพยากรณวาพระเทวทัตจะตองตกนรก แตเพราะมองไมเห็นสวนดีของพระเทวทัต *นัย ปญจกนิบาต อังคุตตรนิกาย พระไตรปฎก เลม 22 หนา 207-212 **เรื่องนี้พระศาสดาตรัสกับพระอานนท เมื่อพระอานนทมาทูลวา มีภิกษุรูปหนึ่งถามทานวา พระศาสดาทรงกําหนดรูเหตุทั้งปวงแลวหรือจึงพยากรณพระเทวทัตวาจะตองตกนรก นัย อังคุตตรนิกาย ฉักกนิบาต เลม 22/449 แมเพียงเล็กนอย แมเพียงเทาน้ําที่สลัดออกจากขนทราย จึงทรงพยากรณวา พระเทวทัตจะตองตกนรกแนนอน เปรียบเหมือนหลุมอุจจาระลึกประมาณทวมหัวคน เต็มดวยอุจจาระเสมอขอบปากหลุม บุรุษหนึ่งตกลงไปในหลุมนั้นจนมิดศีรษะ คนบางคนมุงประโยชนอยากชวยเหลือไดเดินเวียนหลุมคูถอยูก็ไมเห็นอวัยวะสวนใดสวนหนึ่งที่ไมเปอนคูถ พอจะจับยกขึ้นมาได พระองคก็เหมือนกัน ถาเห็นสวนดีของพระเทวทัตแมเพียงเล็กนอยก็จะไมทรงพยากรณวาพระเทวทัตจะตองตกนรกอยางแนนอน ” “ทําไมคนชวยเหลือจึงไมยอมเปอนบาง ถายอมเปอนคูถเสียบางก็นาจะชวยคนตกในหลุมคูถได อยางหมอผาตัดคนไขยอมใหมือเปอนเลือด จะชวยคนตกน้ําก็ตองยอมเปยกน้ํา” ลุงนวลพูดแยง “จะใหชวยคนชั่วโดยวิธีรวมทําชั่วดวยอยางนั้นหรือ?” พอถาม “เมื่อคนนั้นเปอนอุจจาระ คือความชั่วแลว มีคนบอกแลววาใหขึ้นมาเสียจากหลุมอุจจาระ และชําระรางกายใหสะอาด แตเจาตัวไมยอมขึ้น จะลงทุนถึงกับกระโดดลงไปในหลุมอุจจาระดวยเพื่ออุมเขาขึน้ มากระนั้นหรือ” “ถามีความกรุณาจริงก็นาจะทําอยางนั้นได” ลุงนวลพูด

125 พอผมเปนมหา

“ไมใชวิสัยของพระพุทธเจาที่จะทําชั่วเพื่อชวยเหลือคนชั่ว เราจะสอนคนใหเลิกทุจริตโดยวิธีที่เราเลิกทุจริตกอน มิใชวิธีกระโดดลงไปคลุกคลีกับความทุจริตนั้นเสียเองดวย” “พระพุทธเจา บางทีก็ตรัสอะไรที่ไมควรจะตรัส” ลุงนวลพูด “ไมอาจเอื้อมเกินไปหรือ?” พอถาม แตสีหนายังคงปกติเหมือนเดิม “ไมใชอาจเอื้อม แตผมรูสกึ อยางนั้นจริงๆ พระพุทธเจาเปนบุคคลที่ผมเคารพเลื่อมใส แตบางอยางผมเห็นวาพระองคไมควรตรัส” “เชนอยางไร” พอถาม “เชนตรัสดานางมาคันทิยาวา รางกายเต็มไปดวยมูตรและกรีสไมปรารถนาแตะตองแมดวยเทา” “วากันวาทรงมุงประโยชนแกพราหมณและพราหมณีบิดามารดาของนางมาคันทิยา” พอตอบ “มุงประโยชนแกนางมาคันทิยาบางไมไดหรือ?” ลุงนวลเถียง “จริงอยูพระดํารัสนั้นสําเร็จประโยชนแกพอแมของนางมาคันทิยา แตนางมาคันทิยาตองพินาศวอดวายตองถูกฆาตายอยางทารุณที่สุดในภายหลัง ไมตายคนเดียวยังพาญาติพี่นองไปตายเสียมากมายดวย” “ที่นางมาคันทิยาถูกฆาตายอยางทารุณนั้น เปนคนละเรื่องกับเรื่องที่พระพุทธเจาตรัส คุณตองแยกแยะตัดตอนใหถูกดวย มิฉะนั้นเรื่องมันจะยุงกันหมด สางไมออกวาอะไรเปนอะไร” พอตอบ “ถาอยางนั้นนางมาคันทิยาถูกฆาตายเพราะอะไร?” ลุงนวลถาม “เพราะไปจุดไฟเผาปราสาทของพระนางสามาวดี” พอตอบ “ทําไมจึงเจาะจงจุดไฟเผาปราสาทของพระนางสามาวดี?” “เพราะเคียดแคนชิงชังพระนางสามาวดีที่ยอมเปนสาวกอุปถัมภบํารุงพระพุทธเจา เปนพวกของพระพุทธเจา” “ทําไมจึงเคียดแคนชิงชังพระนางสามาวดี ในเมื่อพระนางยอมเปนสาวกของพระพุทธเจา?” “เพราะนางเกลียดชังพระพุทธเจา” “ทําไมจึงเกลียดชังพระพุทธเจา” “เพราะพระพุทธเจา นอกจากไมตองการนางแลวยังตรัสคําแรงๆ ใหนางเจ็บช้ําน้ําใจ เชนรางของนางเต็มไปดวยอุจจาระปสสาวะนี้ไมทรงตองการ ไมปรารถนาถูกตองแมดวยเทา” 126 พอผมเปนมหา

“นั่นเห็นไหมวาเรื่องมันเกี่ยวกันอยู” ลุงนวลพูด “คุณจะวาเรื่องการตายของนางมาคันทิยาไมเกี่ยวกับพระดํารัสของพระพุทธเจาอยางไร แมความตายของพระนางสามาวดีกับพวกพองถึง 500 คน ก็มสี าเหตุมาจากเรื่องเดียวกัน ผมวาอยางนี้คุณยิ้มจะวาอยางไร? อนึ่งที่วาทรงมุงประโยชนแกพราหมณและพราหมณี พอแมของนางมาคันทิยา เพราะฟงแลวไดสําเร็จเปนอนาคามีบุคคลนั้น ก็ยังฟงไมสนิทพระธรรมเทศนาอยางอื่น คําพูดอยางอื่นที่เหมาะสมกวานี้ไมมีอีกแลวหรือ จึงตองตรัสคําอันใหคุณแกฝายหนึ่ง และใหโทษแกอีกฝายหนึ่ง ไหนชมเชยกันนักหนาวา พระพุทธเจาทรงเปนสัพพัญูทรงประกอบดวยธรรมเทศนาโกศล ฉลาดในการแสดงธรรม ทรงประกาศธรรมเปนอเนกปริยาย เพื่อใหเปนประโยชนแกบุคคล ทุกเพศ ทุกวัย ทุกวรรณะ พระธรรมเทศนาเปนประโยชนเกื้อกูลแมแกสัตวดิรัจฉาน แตไฉนจึงใหโทษแกนางมาคันทิยาถึงปานนี้” “พูดนาฟง” พอชมลุงนวล “นาฟงแลวถูกหรือเปลาละ?” ลุงนวลถาม “ไมรูซิ” พอตอบ “ผมจะไปรูดีกวาพระพุทธเจาไดอยางไรวา คําไหนควรพูด คําไหนไมควรพูด” นิ่งกันไปครูหนึ่ง พอจึงพูดวา “ถาพิจารณาเรื่องทํานองเดียวกับที่คุณวามานี้ ก็ยังมีเรื่องอื่นอีกมากที่จะตองพิจารณาโทษของพระพุทธเจา” “เชนอะไร?” ลุงนวลถาม “เชนเรื่องที่พระเทวทัตตองประกอบกรรมหนัก ทํารายพระพุทธเจา ทําลายสงฆใหแตกกัน และยุยงใหพระเจาอชาตศัตรูปลงพระชนมพระเจาพิมพิสาร ก็เพราะพระพุทธเจามีพระพุทธเจาเปนเหตุ” “ทําไมอยางนั้น?” ลุงนวลถาม “ก็เพราะพระพุทธเจาทรงยอมใหพระเทวทัตบวชนะซี” พอตอบ “และทรงใหอุปสมบทเองเสียอีกดวย” “ไหนวาหากพระเทวทัตไมไดบวชจะทํากรรมหนักกวานี้อีก และไมมีความดีติดตัวเลย ไดบวชบางยังดียังเคยไดฌานโลกีย และยังไดถึงพระพุทธเจาเปนที่พึ่งเมื่อแผนดินกําลังสูบ” “ใครวา?” พอถาม “พระพุทธเจาตรัส” ลุงตอบ 127 พอผมเปนมหา

“เอา ทีอยางนี้ ทําไมเชื่อพระองคทานได?” พอพูด “วาทรงเห็นกาลไกลเพียงใด จึงทรงยอมใหพระเทวทัตบวช ถาพูดกันแบบเรื่องพระนางมาคันทิยาแลว แมแตเรื่องที่พระเจาอชาตศัตรู ปลงพระชนมพระเจาพิมพิสาร-พระราชบิดาก็มีสาเหตุมาจากพระพุทธเจาเหมือนกัน” “อยางไร?” ลุงถาม “พระเทวทัตไปยุอชาตศัตรูทําไม?” พอถามบาง “เพื่อใหอชาตศัตรูเปนใหญทางอาณาจักร” ลุงตอบ “เพื่ออะไร” พอถาม “เพื่อสนับสนุนตน เปนกําลังของตนในการปลงพระชนมพระพุทธเจา และตนจะเปนพระพุทธเจาเสียเอง” “ทําไม?” พอถาม “เพราะไมชอบพระพุทธเจา ไมชอบอุบาสกอุบาสิกาที่เคารพเลื่อมใสในพระพุทธเจา และพระสาวกผูใหญอื่นๆ” ลุงตอบ “ทําไมจึงไมชอบเขา?” พอถามอีก “เพราะทานเหลานั้นไมเอาใจใสตอพระเทวทัตเทาที่ควร” “เห็นไหมวาเรื่องพัวพันมาถึงพระพุทธเจาอีก พระเทวทัตคงนึกวาพระพุทธเจายุยงอุบาสกอุบาสิกาไมใหทําบุญกับตน ไมใหเอาใจใสตน แมสมัยปจจุบันลวงมา 2513 ปแลว บางคนยังลงโทษพระพุทธเจาวา ที่เมืองไทยยากจนก็เพราะพระพุทธเจา คือทรงสอนเรื่องสันโดษ และคนไทยเชื่อ ปฏิบัติตามคําสอนของพระองค เมืองไทยจึงจน” พอพูดเสียยาว “ที่มันขี้เกียจ และโกงกันสะบั้นหั่นแหลกทําไมไมพูดบาง วานั่นแหละคือผูกอการรายในเมืองไทย และทําใหคนไทยจน” ลุงนวลระเบิดออกมา ชีวิตการแตงงานของลุงนวลนั้นไมสูจะราบรื่นนัก เพราะเหตุญาติพี่นองฝายเมียของแกยุมยามเกินไป เมียลุงนวลชือ่ ปานิ่ม รวม 2 คน เปน “นิ่มนวล” แตชีวิตสมรสของทานทั้งสองนี้มิได “นิ่มนวล” สมชื่อเลย เสนทางชีวิตบนความผูกพันของครอบครัวมักเปนเสนทางที่ขรุขระ เต็มไปดวยหัวหลักหัวตออันจะตองสะดุดอยูเสมอ ลุงนวลบนใหฟงบอยๆ วารูอยางนี้ไมแตงงานดีกวา อยูคนเดียวแสนสบาย หาเงินไดมาใชมันไดอยางเต็มไมเต็มมือไมตองเจียดเพื่อนั่นเพื่อนี่ ไปไหน นอนที่ไหนไดทุกแหงไมตองเปนหวงใครและไมตองใหใครเปนหวง 128 พอผมเปนมหา

“คนแตงงานแลวรอยคู 99 คูบนอยางนี้ทั้งนั้น” พอผมพูด “จะมีสักคูหนึ่งเทานั้นที่รูสึกวามีความสุขพอสมควรและไมอยากออก นอกนัน้ อยากออก” “คนโบราณพูดถูก” ลุงนวลเปรย “คนในอยากออก คนนอกอยากเขาใชไหม?” พอถาม “ใช, เรื่องเงินนี่เองเปนสาเหตุแหงความยุงทั้งหลายของครอบครัว” “มีสวนอยูมาก” พอยอมรับ “แตคนที่ไมยุงเรื่องเงินก็ตองยุงเรื่องอื่นอีก เกิดมาเปนคนไมพนยุง” “เรื่องอะไร?” ลุงนวลถาม “ผมเห็นแตเรื่องเงินเทานั้นที่ทําใหสามีภรรยาตองทะเลาะกัน เสื่อมคลายความเคารพนับถือกัน แตกจากญาติพี่นองของฝายหญิงบางฝายชายบาง ถามีเงินปญหาอื่นๆ ก็ระงับได” “คนจนยอมเห็นเงินเปนเรื่องสําคัญเสมอ เพราะชีวติ ประจําวันของเขากระเสือกกระสนหาแตเงิน เพื่อเงิน อุปสรรคตางๆ ในชีวิตของเขาอยูที่ไมมีเงิน ถามีเงินก็สามารถแกอุปสรรคนั้นได เหมือนน้ําแกวเดียวสําคัญเหลือเกินในแหลงที่ขาดแคลนน้ํา เงินสําคัญอยางยิ่งสําหรับผูไมมีเงินขาดแคลนเงิน แตคุณนวลไมใชคนยากจนขนาดนั้น ทําไมจึงใหความสําคัญแกเงินนัก คุณนวลไมเคยเห็นคนมั่งมีตอ งหยารางตองแตกแยกกันบางหรือ? ทั้งๆ ที่ปญหาเรื่องเงินไมมีเลย” “ไมรูเพราะอะไร โงจังเลย” ลุงนวลพูด “ถาเรามีเงินมากขนาดมั่งมี ผมคิดวาปญหาอื่นๆ คงแกไดหมด แตตัวอยางที่เห็นอยางคุณวา ทําไมจึงเปนอยางนั้นไปได” พอผมจึงกลาววา “คนจน มีแตจิตคิดหาเงินมาบําบัดทุกขของครอบครัว จึงไมมีเวลาคิดถึงปญหาอยางอื่น สวนคนมัง่ มี เมื่อไมตองยุงกับเรื่องเงินเทาไรนักแลว จิตใจก็สายไปหาเรื่องอื่น เชนความทะยานอยากในกามารมณใหยิ่งขึ้นไป ความปรารถนาในเกียรติ ในอํานาจ สามีภรรยาไมงอกันมีทิฏฐิแรงดวยกันทั้งสองคน มีเรื่องอะไรนิดอะไรหนอยก็หัวแข็งเขาหากัน ผูหญิงฟุงเฟอ เสริมแตความงาม เยอหยิ่งถือตัว นึกอยูเสมอวาจะหาผัวสักวันละกี่คนก็ได ฝายชายก็เหมือนกันมีเงินอยูในมือมาก ก็หาความสุขนอกบาน ตําแหนงฐานะดีเปนที่ยั่วตายั่วใจของสาวอื่นๆ เห็นเมียตัวเกาแลวเก็บเขาอู ไปไหนก็อยากมีสาวเล็กๆ เด็กนอยๆ ควง พอชื่นตาชื่นใจ ปญหาครอบครัวก็เกิดขึ้น นี่คือเรื่องของคนมั่งมี ยังมีปญหาอื่นๆ อีกแยะ รวมลงในปญหาครอบครัว” 129 พอผมเปนมหา

“ผมไมชอบมากๆ อีกอยางหนึ่งคือเรื่องญาติพี่นองของผูหญิงมายุมยามในชีวิตสวนตัวของเรา” ลุงนวลระบาย “ทําใหสามีภรรยาแตกแยกกันมานักตอนักแลว ควรตองระวังเรื่องนี้ เรื่องของเรื่องก็คือญาติฝายหญิงเห็นภรรยาของเราเปนเด็กอยูเรื่อยไป คอยพูดนั่นพูดนี่ ธรรมดาผูหญิงชอบฟงเสียง “เขาวา” เปนนิสัยอยูแลว พอไดรับความทุกขยากลําบากอะไรขึ้นมา และญาติคนนั้นพูดอยางนั้นที ญาติคนนี้พูดอยางนี้ก็หวั่นไหว ตัดสินใจอะไรไมได ทําอะไรไมถูก” “ความจริงแลวปญหาตางๆ ที่เกิดขึ้นแกครอบครัวนั้น สามีภรรยามักแกไขเสมอ หากมีความอดทนพอสมควร และญาติของฝายใดฝายหนึ่งไมยุมยาม ทําตัวเปนนักปราชญคอยแนะนั่น นํานี่ พูดโนนใหรกหู รําคาญใจ จนสามีภรรยาเขาตองมีปากมีเสียงกัน” “ผมวาอยางนั้น” ลุงนวลคลอยตาม “เมื่อสามีเขายังรับผิดชอบอยู ไมเห็นจําเปนที่จะตองมีใครมายุง การเขามายุงของญาติพี่นองนั่นแหละทําใหครอบครัวเขายุงโดยไมจําเปน เมื่อครอบครัวยุงขึ้นมา ญาติพี่นองเหลานั้นเกิดชวยอะไรไมได เรียกวารูแตกอแตไมรูทางดับ ทางที่ดีอยาไปยุงกับเขาดีกวา นอกจากเมื่อเขาลําบากก็ชวยเหลือไปหากชวยได ชวยไมไดก็แลวไป “คิดๆ ดูแลวไมนาแตงงานไมนามีครอบครัว แตคนที่คิดไดอยางนี้ก็มักจะแตงงานเสียแลวทุกคนไป” ลุงนวลพูดในที่สุด “คนในอยากออกคนนอกอยากเขา” พอผมเปรย “ดูเหมือนจะทุกเรื่องไป ไมเพียงแตเรื่องการแตงงานเรื่องเดียว คนบวชไมไดก็อยากบวช (เชนผูหญิงชอบพูดวา ถาบวชอยางพระไดจะไมสึก) คนที่บวชแลวก็อยากสึก คนไมไดงานก็วิ่งหางานทํา คนมีงานทําแลวก็พยายามเลี่ยงงานไมอยากทํางาน (แตอยากไดเงิน) ภวตัณหาและวิภวตัณหาของคนเรามีมากเกินไป จึงไมอาจเอาใจใหถูกได แมแตใจของตนเอง” “ปญหาครอบครัวเปนเรื่องมากและยืดเยื้อ” ลุงนวลยอนมาหาปญหาครอบครัวอีกตามหลักที่วาคนมีอะไรอัดอยูในใจมาก หากมีโอกาสระบายก็จะระบายสิ่งนั้นออกมา “มีความทุกขยากลําบากมากกวาความสบาย มีความทุกขมากกวาความสุข ผมเคยไดยินใครพูดก็ไมรูวา เมื่อกอนนี้มีแตผูชาย โลกนี้มีแตความสนุกสนานเพลิดเพลินไมมีความทุกขแตประการใด เมื่อไมมีความทุกข พวกผูชายก็เพลิดเพลินหลงระเริงไปจนลืมนึกถึงพระเจา130 พอผมเปนมหา

พระเจาจึงสงผูหญิงลงมาเพื่อใหมนุษยผูชายมีความทุกขเสียบาง เพื่อจะไดระลึกถึงพระเจา (นี่ก็เปนธรรมดาของคนอีก คือไมทุกขก็ไมคอยนึกถึงพระ ถึงกฎแหงศีลธรรม จรรยาตางๆ) เมื่อผูหญิงลงมาแลวอยูรวมกับผูชาย ความยุงเหยิงความทุกขตางๆ จึงเกิดตามขึ้นมาไมขาดสาย” “คุณนวลก็เลยโยนกลองไปวา ความทุกขทั้งหลายของโลกเกิดขึ้นเพราะมีผูหญิง?” พอผมถาม “ผมก็วาอยางนั้น” ลุงนวลรับ “ถาผูหญิงเขาพูดบางวา ความทุกขทั้งหลายมีขึ้นเพราะมีผูชาย คุณจะวาอยางไร?” “ก็ไมวาอยางไร เพราะจริงเหมือนกัน” ลุงนวลวา “มนุษยเรามีเคราะหกรรมดวยกันทุกคน” พอพูด “แตคนฉลาด เมื่อประสบเคราะหกรรมก็จะหาบทเรียนวา ไดอะไรบางจากเคราะหกรรมอันนี้ เพราะเหตุการณทุกอยางมันสอนใหมนุษยฉลาดขึน้ ความผิดพลาดยอมเปนบทเรียนอันสําคัญของชีวิตในการปรับปรุงแกไข การกระทําคราวตอไปเพื่อมิใหผิดพลาดอีก ความผิดพลาดทั้งหลายสวนมากมาจากการคาดไมถึงวาจะเปนอยางนี้ แตพอทําไปแลวมันจึงเปนจนแกไขไมทัน เหตุการณทุกอยางอาจเปนผลดีกับเราหากเรารูจักคิด กําไรสุทธิของเรา คือเราไดเรียนรูกําหนดจดจําและทําใหเราฉลาดขึ้น สิ่งที่ดีที่สุดนั้นมักจะไดมาอยางลําบากที่สุด ความลําบากในเบื้องตนจึงอาจเปนบันไดหรือพื้นฐานใหเราไดรับสิ่งที่ดีที่สุดในภายหนา ทานจึงสอนไมใหเรากลัวความลําบาก เพราะมันเปนสูตรประการแรกแหงความสําเร็จในอนาคต” “จนเสียอยางเดียว ทําใหไดรูรายละเอียดแหงความทุกขอื่นๆ แทบทุกอยางในโลก เพราะความจนยอมนําปญหาทุกขยากตางๆ มาสูชีวิต และนําชีวิตไปสูปญหาทุกขยากตางๆ อีกดวยความทุกขทั้งทางกายและทางใจ กายและใจของคนจนนั้นไมเคยขาดแคลนความทุกขยากเลย มองในทางไหนก็มีแตความมืด ทําอะไรก็มีแตเรื่องติดขัด คนจึงเกลียดความจน ถึงกระนั้นคนจนก็ยังมีอยูเกลื่อนบานเต็มเมือง” ลุงนวลพูด “ครอบครัวที่ยากจน นาสงสารมาก” พอวา “คนที่ไมเคยจนเด็กที่ไมเคยรูจักความขัดของทําใหขาดความรูในเรื่องนี้ไปอยางสําคัญ” “ผมวาไมจําเปนตองรูเองหรอก” ลุงนวลแยง “เห็นคนอื่นเขาจนก็พอรูวามันเปนของทุกขยาก เหมือนเห็นคนอยูในตะรางก็พอรูวาไมสบายเหมือนคนอยูนอกตะราง” 131 พอผมเปนมหา

“คนสวนมากเขาใจวา” พอพูด “ถามีรายไดเพิ่มขึ้นปญหาความทุกขเรื่องการเงินจะสิ้นสุดลง เรื่องนี้เปนความจริงสําหรับบางรายเทานั้น แตโดยทั่วๆ ไปแลวไมจริง” “ทําไมไมจริง?” ลุงนวลรีบถาม “ถามีรายจายเพิ่มขึ้นดวยก็จะยิ่งทําใหปวดหัวมากขึ้น เพราะสวนมากรายจายมักเพิ่มขึ้นอยางรวดเร็วกวารายได ยิ่งทําใหเสียดายวารายไดมากถึงเพียงนี้แลวยังไมพออีก คนสวนมาก (ไมใชทุกคน) ตองประสบปญหาเรื่องทุกขทางการเงินเพราะไมรูจักประมาณในการใชเงินที่ตนไดมา แลวมานั่งบนวาเงินไมพอใช ทั้งนี้เพราะจายเงินโดยไมมีแผนการ จายโดยคํานึงถึงรายได ไมรูจักเก็บออม เพราะดูหมิ่นเงินวานอยเกินไป เก็บอยางนี้สักเทาไรจึงจะไดพันไดหมื่น อาจตายเสียกอน สูเอาเงินนั้นมาใชจายหาความสําราญไปวันๆ ดีกวาเวลาลวงไป เมื่อมีความจําเปนเกิดขึ้นเปนครั้งคราว และตองจายเงินกอนเขาไมมีจึงตองกูหนี้ยืมสิน หนี้นั้นพอกพูนขึ้นเรื่อยๆ ตามความจําเปนที่เกิดขึ้นเปนครั้งคราว ความลําบากทางการเงินของเขาจึงเปนปญหาที่แกไมตก เพราะประมาทในเบื้องตนนั่นเอง” “แมบางคนจะไมประมาท” ลุงนวลพูด “แตเขาถูกเอารัดเอาเปรียบเรื่องแรงงานมากเกินไปก็ไมอาจตั้งตัวใหมหี ลักฐานมั่นคงได ตองสูทนกับความยากจนตอไป และมองไมเห็นวามันจะสิ้นสุดลงไดอยางไร เมื่อใด โดยวิธีการใด แมเขาจะออกแรงอยางมาก แตเขาไมมีสิทธิแมเพียงตั้งคาแรงงานของเขาเอง กลับเปนวาแลวแตผูมีเงินจะกําหนดใหพวกเขาเปนคนนาสงสาร แตคนสวนมากเห็นแกตัวพยายามจะรวบรวมกอบโกยเอาความสุขทั้งหลายมาใสตัว รูสึกวความไมผาสุกและความผาสุกของตัวนั้นเปนความสําคัญยิ่งใหญกวาอะไรหมดในโลกนี้ คอยตั้งหนาตั้งตาแตจะปลนความสุขอันเปนสิทธิที่ผูอื่นพึงไดมาเปนของตัวแตผูเดียว” “คนที่ตรงกันขามกับคนอยางนั้นก็มี” พอออกความเห็น “คือสละหมดทุกอยาง คํานึงถึงแตความตองการและความสุขของผูอื่น หาคิดถึงความสุขของตัวไม” “เชนใคร?” “เชนพระพุทธเจา มหาตมคานธี และมหาบุรษุ ผูม ีใจสูงอื่นๆ อีกมาก” พอพูด “แตเราไมใชคนขนาดนั้น” ลุงนวลแยง “เราทําอยางทานไมได” 132 พอผมเปนมหา

“แตการที่เรานึกถึงทานเสมอ ยอมดีกวานึกถึงแตคนเห็นแกตัว” “ทําไม?” “เพราะถาเรานึกถึงแตคนเห็นแกตัวเราก็จะเห็นแกตัวไปดวย ถาเรามีอนุสสติระลึกถึงคนเสียสละอยูเสมอๆ อัธยาศัยของเราก็นอมไปในทางเสียสละเชนกัน มันเกี่ยวกับการอบรมและเสพคุน ใครมองสิ่งใดมากก็จะเห็นสิ่งนั้น เสพคุนกับสิ่งนั้น หนักเขาก็จะเปนอันหนึ่งอันเดียวกับสิ่งนั้น ทางพระพุทธศาสนาจึงสอนใหเพงธรรม ระลึกถึงธรรม เพื่อจะไดนึกถึงธรรม เปนอันหนึ่งอันเดียวกับธรรม” ทานไดอานบันทึกเรื่องพอผมมา 28 ตอนแลว บางทานอาจหมั่นไสผมและพอ บางทานอาจเฉยๆ หรือบางทานอาจเคารพนับถือยกยองชมเชย แตทานจะรูสึกอยางไรก็ตาม ผมไดเขียนเลาตามเปนจริงแลว คือพอผมเปนอยางนั้น มีลักษณะนิสัยอยางนั้น ผมเคารพนับถือพอ รักพอ และผมสงสารและรักแม ทานอาจพูดนอยอยางเยยผมวา เจากตัญูน่ีเปนบาหรือไรจึงพูดออกมาอยางนี้ได ก็พอแมของใคร-ใครก็ตอ งรักเคารพนับถือ ถูกละใครก็เคารพนับถือ ถาอยางนั้นผมขอรวมดวยคนหนึ่ง เรื่องพอผมเปนมหาในชุดนี้ ขอยุติเพียงเทานี้ หากมีโอกาสผมจะเลาเรื่องพอผมในชุดสองตอไป ผมไดเคยบอกไววา หากมีโอกาสผมจะเลาเรื่องพอผมสูกันฟงอีก ตอนนี้ผมมีเวลาบางแลว จึงขอนําเรื่องของพอเรื่องที่เกี่ยวของกับพอและผมมาคุยกันตอไป วันหนึ่ง ผมจําไดวาเปนวันพระกลางเดือนตอนเย็นพอชวนผมไปหาทานเจาคุณสมณศักดิ์สูงรูปหนึ่ง เวลาที่เราไปถึงมีแขกนั่งคุยกับทานอยูแลวไดยินทานเรียกหญิงคนนั้นวา คุณหญิงมาฝากลูกชายคนหนึ่งใหบวชเรียน ลูกชายนั่งอยูใกลๆ แม ผมยาวใสเสื้อแขนยาวสีชมพู รัดพอดีตัว กางเกงคับติ้วขาบานตามสมัยนิยม “ไมไหวเจาคะ ขืนเอาไวคงเสียคนแนไมเอาเรื่องเอาราวกับการเรียน การงาน เอาแตเที่ยว คบเพื่อนสนุกไปวันๆ ถาอยูไดนานๆ หรือตลอดชีวิตไดยิ่งดีเจาคะ” คุณหญิงกราบเรียนทานเจาคุณเปนเชิงตําหนิลูก แตสายตายังบอกวา “แมรักลูก” อยูนั่นเอง ทานเจาคุณยิ้มนอยๆ มองเด็กหนุมหนอยหนึ่งเปนเชิงตรวจตราทั่วไปกอนจะถามวา “คุณหญิงมีลูกกี่คนนะ เจริญพร อาตมาลืมไป?”

133 พอผมเปนมหา

“มี 4 เจาคะ” “เขาอยูที่ไหนกันบาง?” “อยูอเมริกา 2 คนเจาคะ คนนี้คนที่ 3 เรียนอะไรก็ไมเอา ลูกหญิงคนหนึ่งเรียนอยูมหาวิทยาลัยป 2 เจาคะ” “ทําไมไมสงแกไปอเมริกาเสียดวย?” “หมายถึงคนไหนเจาคะ?” “คนนี้แหละ คนที่นั่งอยูนี่แหละ” “ไมไหวเจาคะ คนนี้อยากใหบวช เพราะแกไมอยากเรียนไมอยากทํางาน เหลวไหล พระเดชพระคุณชวยสงเคราะหฝกฝนอบรมหนอยเถอะเจาคะ “คุณหญิงเห็นวัดเปนที่เก็บรวบรวมคนไมอยากเรียน ไมอยากทํางาน คนเหลวไหล อยางนั้นหรือ?” ทานเจาคุณพูดเชิงเลนเชิงจริง เสียงของทานออนโยนจนใครๆ ฟงก็โกรธไมลง คุณหญิงกมหนายิ้มเจื่อนๆ เหมือนรูสกึ ละอาย ผมเหลียวดูพอ เห็นรอยยิ้มของพอที่นานๆ จะไดเห็นสักครั้งหนึ่งเปนรอยยิ้มแหง “ความสะใจ” ครูหนึ่งผานไป ทานเจาคุณจึงวา “แตเอาเถอะ อาตมาจะลองพยายามฝกฝนอบรมให แตผูบวชตองชวยตัวเองดวยวาแตวาเต็มใจบวชหรือเปลาละ” ทานหันมาถามเด็กหนุม “บวชก็ไดครับ” เขาตอบออมแอม “ความจริง ถารักพระศาสนา อยากใหพระศาสนาเจริญ ก็ควรจะใหลกู ที่เรียนดีมีความประพฤติดีมาบวชกันบาง เพราะพระก็มาจากคน” ทานเจาคุณพูดยิ้มๆ อยางเคย “อยางพระเจาอโศก ทานใหโอรสองคดีๆ บวชชวยพระศาสนา” เมื่อคุณหญิงและลูกชายกลับไปแลว พอผมคุยกับทานเจาคุณอยูอีกพักหนึ่งก็กราบลาทานกลับ กินขาวกันเสร็จแลว พอ ผม แม และนองวีรดีก็นั่งคุยเรื่องตางๆ เรื่องการบานการเมืองบาง เรื่องศาสนาบาง เรื่องการครองชีพบาง “กตัญูเคยอยากจะบวชบางหรือเปลา?” ตอนหนึ่งคุณพอถามผม “เฉยๆ ครับ” ผมตอบอยางจริงใจ “ถาแกบวชแลวไมสึกจะทําอยางไร” คุณแมพูดพรอมกับวางเข็มโครเชท๑ และดายถักลงบนตัก “ก็ดี ไมสึกก็ดีจะไดอยูชวยพระศาสนาอยางที่ทานเจาคุณทานวา” พอพูอยางพอใจ 134 พอผมเปนมหา

“เรามีลูกชายอยูคนเดียวนะคะคุณ แลวก็เรียนดีความประพฤติดี ควรใหอยูเจริญทางโลก ถาแกไมเอาถานก็อีกเรื่องหนึ่งจับบวชเสียก็ไมวาอะไร” “มาอีกคนแลว” พอพูดพลางหัวเราะ “เหมือนคุณหญิง” แมทําหนาสงสัย ผมจึงเลาใหคุณแมฟงถึงเรื่องที่ทานเจาคุณคุยกับคุณหญิงตอนเย็นที่เราไปวัด “ก็นาจะอยางนั้น” แมพูดเมื่อฟงผมจบ ยกเข็มโครเชทขึ้นถักตอไป เมื่อคุยกันในครอบครัวหรือดูทีวีแมจะมีเข็มนี้อยูในมือเสมอ ๑. เข็มสําหรับถักดายใหเปนกระโปรง หรือเสื้อ หรืออะไรก็ไดที่ตองการ “อยางไหนครับแม?” ผมถาม “คือคนทั้งหลายเห็นวา วัดเปนที่ดัดนิสัยคน อบรม ฝกฝนคน ทําคนรายใหเปนคนดีเหมือนโรงพยาบาลทําคนปวยใหหาย เมือ่ คนไหนดีอยูแลวก็ไมตองใหไปบวชเรียนก็ได ถาบวชก็ทําพอเปนประเพณีที่โบราณวาบวชโปรดพอโปรดแม” “ผมก็วาอยางนั้น” ผมเสริม “ก็มีสวนถูกเหมือนกัน” พอวา “แตถา เรามีความเห็นกันอยางนี้เราตองเห็นใจพระใหมากๆ เพราะใครมีลูกไมดีก็เอาไปใหพระทําใหดี ใครมีลูกสกปรกก็เอาไปใหพระลาง ไมใชวันสองวันจะดีไดสะอาดไดตองใชเวลานานระหวางฝกฝนอยูก็ตองเที่ยวทําอะไรเลอะเทอะตามสันดา นเดิมบาง คนที่ไดเห็นก็เหมาเอาวา “พระ” ทําชั่วอยางนั้น ทําไมดีอยางนี้ รวมเอา “พระ” ทั้งหมดเขาไวใน “พระ” องคเดียวที่ไดเห็นบางคนความชั่วเกาะจนหนาแนนเสียแลว ชําระลางขัดถูเทาไรก็ไมสะอาดขึ้น จึงเปนพระเลอะเทอะอยูตลอดชีวิต เลอะเทอะมาแลวตั้งแตเปนฆราวาส บางคนติดเฮโรอีนมาบวชดวยคิดวาจะเลิกเฮโรอีนหยุดได 2-3 วันทนไมไหวตองสูบอีก สูบทั้งเปนพระเอาผาเหลืองออกไมทัน คนเห็นเขาก็วา “พระสมัยนี้สูบเฮโรอีนยังมี เสื่อมเสียสถาบันสงฆหมด” อะไรทํานองนี้ คนไมใชปลาที่จะใสตะแกรงลางน้ําใหหายคาวได ถาคนดีมีความรูมาบวชกันมากๆ หรือบวชกันบางก็จะทําใหหมูสงฆสงางามขึ้น ไมใชเอาแตคนที่ “ไมไหว” แลวมาบวช คนที่มีลูกชายหลายๆ คน เปนคนดีทุกคนลองสงเสริมใหเอาทางดีทางศาสนาบาง (ถาเขามีอุปนิสัยทางนี้) พอแมจะชื่นใจไมนอยเหมือนกัน 135 พอผมเปนมหา

บางทีอาจชื่นใจกวาที่เห็นลูกเปนใหญเปนโตทางโลกเสียอีก เพราะความเปนใหญเปนโตทางโลกนั้น อาจแปดเปอนดวยบาป สวนความรุงเรืองทางศาสนา หมายถึงการไมแปดเปอนดวยความชั่ว “แตคนอื่นเขาไมไดคิดอยางพอ” ผมวา “พอก็ไมไดบังคับใหใครมาคิดอยางพอ ใครคิดอยางพอก็ถือวาบังเอิญมาตรงกัน” “ผมไมเห็นใครสงเสริมใหลูกหลานดีๆ มาเอาดีทางศาสนา เห็นเขาสงเสริมใหไปทางโลกกันทั้งนั้น” ผมเปรย “มีบางเหมือนกัน” พอพูด “ทานเปนผูประเสริฐมีสายพระเนตรไกลและกวาง ทรงมองอะไรลึกซึ้ง รอบคอบไมทรงมองแตเพียงดานเดียว” “ใครครับพอ?” “พระปยมหาราช” พอพูดพรอมดวยยกมือประนมขึ้นเสมอก “ทรงสงเสริมใหพระองคเจาชายมนุษยนาคมานพ ทรงผนวช ซึ่งตอมาก็คือ สมเด็จพระมหาสมณเจา กรมพระยาวชิรญาณวโรรส ทรงตั้งพระทัยใหพระองคเจามนุษยนาคมานพ พระอนุชาตางพระมารดารุงเรืองทางศาสนาจริงๆ เพื่อชวยราชการ 1 ในดานศาสนจักร” 1. สมเด็จพระมหาสมณเจา กรมพระยาวชิรญาณวโรรส : พระประวัติตรัสเลา : มหามกุฎราชวิทยาลัยพิมพ 2507 ตอจากนั้น พอเลาใหผมฟงโดยยอวา พระองคเจาชายมนุษยนาคมานพนั้น ทรงเปนพระราชโอรสในพระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว และเจาจอมมารดาแพ พระสนมเอก ทรงมีพระอัธยาศัยนอมไปในทางธรรมตั้งแตทรงพระเยาว พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว ทรงเกลี้ยกลอมใหทรงผนวช พอไดเปดหนังสือพระประวัติตรัสเลาตอนหนึ่งและบอกใหผมอาน ขอความดังนี้ “ตั้งแตเขารับราชการแลว เราปลงใจวาจักหาไดบวชเลยไปไมถาทําอยางนั้นดูเปนทิ้งราชการ เห็นแกประโยชนตัวมากเกินไปในเวลานั้นเสียพวกสยามหนุมขอนพระสงฆวา บวชอยูไมไดทําประโยชนอยางใดอยางหนึ่งใหแกแผนดิน ขี้เกียจ กินแลวก็นอน รับบํารุงของแผนดินเสียเปลา ฝายเราไมเห็นถึงอยางนั้น เห็นวาพระสงฆยังตั้งใจจะทําดีแตเปนเฉพาะตัว เพราะไมมีการอยางอื่นเชนเรา เทานั้นก็จะจัดวาเปนคนดี จึงไมอาจปฏิเสธคําที่วา 136 พอผมเปนมหา

ไมไดทําประโยชนอยางใดอยางหนึ่งใหแกแผนดิน ยังไมมีญาณพอจะเห็นกวางขวางไปวา พระสงฆไดทําประโยชนแกแผนดินมากเหมือนกัน มีสั่งสอนใหประพฤติดี เอาธุระในการเลาเรียนของเด็กบุตรราษฎรเปนอาทิ ขอสําคัญคือ เปนทางเชื่อมใหสนิท ระหวางรัฐบาลกับราษฎร ในครั้งกอน พระสงฆยิ่งเปนกําลังของแผนดินมากกวาเดี๋ยวนี้ ญาณเชนนี้ไมผุด จึงกระดากเพื่อจะละราชการไปบวชเสีย แตยังคงไปเฝาสมเด็จ 1 พระอุปชาฌายะและเรียนภาษามคธอยูเดิม แตชะตาของเราเปนคนบวชกระมัง วันหนึ่งเผอิญกรมพระเทววงศวโรปการทรงลอเราวา เปนผูเขาวัดตอหนาพระที่นั่ง แตลนเกลา2ฯ หาไดทรงสํารวลตามไม ทรงถือเอาเปนการทรงเกลี้ยกลอมจะใหเราสมัครบวช เรากราบทูลความเห็นวาเกรงจะเปนทิ้งราชการ พระราชทานกระแสพระราชดํารัสวา ถาเราบวชจักไดราชการเพียงไร ไมเปนอันทิ้ง จนเราหายกระดากใจเพื่อจะบวชตรัสปลอบอยาใหเราหวงถึงยายเพราะทานชราแลวก็คงตายมื้อหนึ่งตรัสขอ ปฏิญญาของเราวาจะบวช เราเกรงจะไปไมตลอด เพราะยังไมไวใจตัวเองอันเปลี่ยนเร็วเมื่อครั้งรุนหนุม จึงไมกลาถวายปริญญาเปนแตกราบทูลวาถาจะสึก จะสึกเมื่อพนพรรษาแรกแลว พนนัน้ เปนอันจะไมสึก พระราชทานปฏิญญาไววา บวชได 3 พรรษาแลว จัดทรงตั้งเปนตางกรม ทรงอางสมเด็จกรมพระปรมานุชิตชิโนรส ครั้งเปนกรมหมืน่ นุชิตชิโนราสเปนตัวอยาง ครั้งนั้นเจานายพวกเราไดเปนตางกรมแลวเพียง 4 พระองค เปนเจาพี่ชั้นใหญทั้งนั้น และเราจะมาเปนที่ 5 เหลือที่จะคิดเอื้อมไปถึง จึงไมไดเอามาเปนอารมณเสียเลย” 1. สมเด็จกรมพระยาปวเรศวริยาลงกรณ 2. พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว ผมอานมาถึงตรงนี้ พอก็บอกวาพอแลว และทานพูดตอไปวา “สมเด็จพระมหาสมณเจากรมพระยาวชิรญาณวโรรสพระองคนั้น ไดทรงทําประโยชนแกพระศาสนามากเพียงใดสุดที่จะกลาวใหหมดสิ้นได ลูกลองนึกอยางนี้ก็ได ทางฝายบานเมืองพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาไดทรงวางรากฐาน ริเริ่มงาน วางแผนการศึกษาชาติ ฯลฯ มากมายยงใหญเปนประโยชนแกประเทศชาติ ทั้งในเวลานั้นและกาลตอมาอยางไร ทางฝายศาสนา 137 พอผมเปนมหา

สมเด็จพระมหาสมณเจากรมพระยาวชิรญาณวโรรส ก็ไดทรงบําเพ็ญพระกรณียกิจมากหลาย อันเปนประโยชนแกพระศาสนาทั้งในเวลานั้นและในกาลตอมาอยางนั้น ทั้งในดานการปกครอง การศึกษา และขนบธรรมเนียมอันดี ทรงแตงตําราไวมากที่พระเรียนอยูเวลานี้ ก็ไดอาศัยตําราของทานเปนสวนใหญและเปนหลัก” “ลูกจะเห็นวาเมื่อคนดีเขามาบวช ไดประโยชนทั้งทางพระศาสนาและทางราชการเพียงใด” พอพูดในที่สุด “แลวพระดีๆ ทําไมถึงสึกเสียละ? ควรจะอยูชวยพระศาสนา” คุณแมเงยหนาขึ้นถาม น้ําเสียงและทาทางมิไดมีความจริงจังอะไร ผมคิดวาพอคงหาคําตอบไดยาก พอหัวเราะเบากอนถามยอน (ปฏิปุจฉา) วา “ก็ทําไมคนดีๆ บางคนจึงตายละ? ทีคนชั่วบางคน มีแตคนแชงชักหักกระดูก กลับอายุมั่นขวัญยืน” “นั่นซิ” แมหัวเราะบาง “ทําไมจึงเปนอยางนั้น?” “อยางนั้นคืออะไรละ? อยางไหน? พระดีๆ สึก หรือคนดๆตาย?” “ทั้งสองอยางนั้นแหละ” “เรื่องการบวชการสึก เปนเรื่องของเนกขัมมบารมีของแตละคน สวนการเปนการตายเปนเรื่องของกรรม” “ยังไมคอยเขาใจครับพอ?” ผมถาม “ไมเขาใจอะไร?” “เนกขัมมบารมีอะไรของพอนะครับ” “เนกขัมมบารมี คือการทีไ่ ดสั่งสมมาทางการบวช เวนจากการครองเรือน คนที่สะสมมานอยก็บวชอยูนานไมได พอถึงเวลาก็ใหรอนใจอยากสึก ใครระงับก็ไมอยู เอาธรรมอะไรมาสอนก็ไมฟง ใจคิดสึกอยางเดียว เห็นบานเล็กบานนอยนาอยูไปหมด สวนวัดวาอารามสวย อยางไรก็ไมปรารถนาเขาไป ไมปรารถนาอยู คนที่มีเนกขัมมบารมีมาดี คือเคยสั่งสมมาทางนี้มากก็บันดาลใหใจนอมไปในบรรพชาโดยไมตองมีใครบังคับ เมื่อบวชแลวก็อยูเปนสุข แมจะคิดสึกบางบางครั้งบางคราว ตามฐานะที่ยังเปนพระปุถุชนก็มีสิ่งมาชวยระงับได จึงอยูไปไดตลอด” “ฝายการอยูการตายที่วาเปนเรื่องของกรรมนั้น คือใครทํากรรมอันเปนเหตุใหอายุสั้นก็สั้นใครทํากรรมอันเปนเหตุใหอายุยนื ก็ยืน” “พอเชื่ออยางนี้จริงๆ หรือ?” ผมถาม 138 พอผมเปนมหา

“เชื่อจริงๆ” พอยืนยัน “พระพุทธเจาทานตรัสไวอยางนั้น พอเชื่อตามพระพุทธเจา เพราะพอเชื่อความตรัสรูของพระองค คนทุกคนหนีกรรมของตนไมพน” “คนที่ประสบภัยก็เพราะกรรมเหมือนกัน คือ เพราะมีกรรมจึงมีเวร และเพราะมีเวรจึงมีภัย ถาไมมีกรรมก็ไมมีเวรติดตาม ถาไมมีเวรก็ไมมีภัย ดังนี้” “ถาอยางนั้น เราก็ไมตองระวังภัย?” ผมถาม “ก็ควรระวังไวบาง เพื่อความไมประมาท” พอตอบ “การประพฤติธรรม เราตองประพฤติพรอมๆ กันหลายอยาง ไมใชเพียงอยางเดียวเหมือนรถคันหนึ่งจะวิ่งไปไดโดยไมติดขัด จะตองมีปจจัยพรอมมากมายเครื่องของมันทุกสวนตองทํางานตามหนาที่ ลอตองดี คนขับเปน ถนนไมมีสิ่งกีดขวาง และวิ่งตามกฎจราจร เปนตน” “อะไรคือเหตุใหคนอายุสั้น อายุยืนคะ?” แมถาม “พระพุทธเจาทานวา คนอายุสั้นเพราะชาติกอนเคยฆาสัตว คือ ผิดศีลเนืองๆ ในขอปาณาติบาต สวนคนอายุยืนเพราะไมฆาสัตว คนขี้โรคเพราะเบียดเบียนสัตว คนสุขภาพดีเพราะไมเบียดเบียนสัตว” “ผมวาเหตุมันไกลเกินไป มองไมคอยชัด” ผมแยง “ที่ชัดก็คือ คนขี้โรค ก็คือคนจน เมื่อจนก็ทําใหอายุสั้น” “ตอไป” พอวามองผมอยางปรานี “ความจนทําใหขาดแคลน อาหาร เสื้อผา ที่อยูอาศัย และยาบําบัดโรค ความขาดแคลนสิ่งเหลานี้ ทําใหขี้โรค อาหารไมพอแกความตองการของรางกาย คุณภาพไมดี เสื้อผาไมพอปองกันหนาวรอน บานอยูในสลัมอุดมดวยเชื้อโรคนานาชนิด เมื่อเจ็บไขไดปวยยาจะรักษาก็ไมมีถึงมีคุณภาพก็ไมดีเหมือนยาของพวกมั่งมี เมื่อเปนดังนี้ความขี้โรคก็เกิดขึ้น โรคเปนสิ่งบั่นทอนสุขภาพ เมือ่ สุขภาพทรุดโทรมชีวิตก็สั้น สวนคนมั่งมีโอกาสที่จะอายุยืนนั้นมีมาก เพราะรางกายตองการสิ่งใดก็ไดสิ่งนั้นมาตามตองการ อาหารมีคุณภาพและปริมาณที่เพียงพอ เสื้อผาดี ที่อยูอาศัยสบาย เมื่อเจ็บปวยแมเพียงเล็กนอยก็ไดหมอไดยาอยางดี นอกจากยาบําบัดโรคเปนอยางๆ ไปแลว ยังมียาบํารุงใหสุขภาพแข็งแรง นอกจากนี้แมไมไดทํางานดวยแรงกาย แตเขามีเรื่องออกกําลังกายอันชวยบํารุงสุขภาพอนามัยมากมาย เชน กีฬาประเภทตางๆ มีสระวายน้ําอยางดี มีสนามเลน มีการพักผอนหยอนใจ ลวนเปนประโยชนแกชีวิตจิตใจทั้งนั้น 139 พอผมเปนมหา

ผมวาความจนทําใหขี้โรคและอายุสั้น สวนความมัง่ มีทําใหสุขภาพอนามัยดี และอายุยืน เหตุตอเนื่องมันมีอยูอยางนี้” “พอเห็นลูกของคนมั่งมีบางคนเปนโรคเรื้อรังรักษาไมหายและตองตายตั้งแตอายุยังนอย ตัวคนมั่งมีเองก็เปนโรคสารพัด และอายุสั้นก็มี แมลูกเจาฟาเจาแผนดินบางพระองคก็มีโรคภัยมาก และอายุสั้นเหมือนกัน ตรงกันขาม คนธรรมดาทีย่ ากจน มีอาชีพเปนชาวนาชาวสวนหรือกรรมกร ใชชีวิตอยูทามกลางอันตรายรอบดาน แตก็ไมมีโรคและอายุยืน บางคนมีโรคแตอายุยืน รําคาญโรคอยูตลอดเวลา บนอยูทุกวันวาเมื่อไรจะตายเสียทีก็ไมตาย บางคนไมเปนโรครายไขเจ็บอะไร แตอายุสั้นตายตั้งแต 20-30 หรือ 40-50 ก็มีที่ลูกพูดมาทั้งหมดจึงไมแนเสมอไป เรื่องรวย เรื่องจน ก็ไมใชเกณฑตัดสินอันแนนอน พอเชื่อวาเปนเรื่องสวนบุคคลมากกวา” “ในกรณีของาหารการกิน บางคนจนอาหารไมพอ-ตายบางคนมั่งมีกินมากเกินไป-ตาย มันเปนเรื่องเฉพาะบุคคลจริงๆ หรือลูกวาอยางไร?” “ก็นาคิดเหมือนกันครับ-พอ” ผมพูด “เมื่อผมอยูมหาวิทยาลัย ผมไดยินอาจารยคนหนึ่งพูดในหองเรียนวา “การรับเชื่อเรื่องเวรกรรมชาติกอน ชาติหนานั้นเปนอุปสรรคในการพัฒนาประเทศ เพราะฉะนั้นถาเราตองการพัฒนาประเทศใหเจริญรุดหนารวดเร็วทันอารยะประเทศทั้งหลายเราควรหยุดสอ น เลิกเชื่อเรื่องเวรกรรม เรื่องชาติกอน ชาติหนากันเสียที” “แลวตอนนั้นลูกเชื่อหรือเปลา?” “เชื่อไปมากเหมือนกันครับ-พอ” “เขามีเหตุผลอยางไร?” พอถาม “อาจารยบอกวา ถาเราเชื่อเรื่องเวรกรรม เราก็ไมควรจับคนรายเขาคุก เพราะการทําอยางนั้นเปนการสรางเวรกรรม ถาคนรายคนนั้นไปฆาใคร ก็เพราะเวรกรรมของผูถูกฆาเองไปปลนใครก็เพราะเวร เวรกรรมของผูถูกปลนที่เคยทําไว ปลอยใหกรรมมันสนองกันเองจะมิดีหรือ ไปลงโทษเขาทําไม ถาเราปกครองกันดวยกฎแหงเวรกรรมดังกลาวมา ประเทศก็ไมเปนประเทศ สังคมมนุษยก็จะตกต่ําลงอยูในสภาพเดียวกับความเปนอยูของดิรัจฉาน” “ก็นาคิดเหมือนกัน” พอวา “แตพอคิดวา การไมเชือ่ เรื่องเวรกรรม เรื่องชาติกอน ชาติหนา ก็ทําใหสังคมมนุษยวุนวายไมนอยเพราะไมเชื่อเรื่องเวรกรรมจึงไปทําการราย ผลรายตกแกตนเองบาง 140 พอผมเปนมหา

ครอบครัวบาง สังคมและประเทศชาติบาง ถาเขาเชื่อเรื่องเวรกรรมเขาจะไมทํากรรมชัว่ จริงอยู ขอนี้ไมจริงเสมอไปหรอก แตชวยไดมากทีเดียว อนึ่ง เราพิจารณากันอีกดานหนึ่ง การที่คนไปทําการรายและตองติดคุกนั้นก็เปนเวรกรรมของเขาเอง ใชหรือไม แสดงวาเวรกรรมมีอยูจริง เขาจึงไดรับผลของเวรกรรมในปจจุบันทันตาเห็น แตถาเขาทําการรายแลวไมติดคุกตะราง ยังครองชีวิตอยูอยางสบายในสายตาของคนทั้งหลายอื่น แตตะรางอารมณ ซึ่งเกิดขึ้นแกตัวเขาเองตลอดเวลา เขาตองทนทุกขทรมานใจ เพราะกรรมชั่วรายที่เขาทําไปแลว คอยวนเวียนมาเตือนอยูเสมอนั้นเปนเวรกรรมที่ผทู ําเห็นเพียงคนเดียว และก็เห็นดวยใจซึ่งเปนผูรับสุขทุกขโดยตรง แมกฎหมายจะลงโทษเขาไมไดในบางกรณี เพราะเหตุใดเหตุหนึ่งก็ตามแตกฎแหงกรรมจะตองลงโทษเขาจนได ทั้งในชาตินี้และชาติหนา” “พอคิดวา ถาคนตั้งอยูในศีลธรรม ไมเบียดเบียนทํารายกัน ตั้งหนาทํามาหากินโดยสุจริต ชวยเหลือเกื้อกูลกัน เชื่อเรื่องเวรกรรม ไมกลาทําความชั่วเรพาะความเชื่อนั้น เหลานี้เปนปจจัยสําคัญในการพัฒนาประเทศทั้งสิ้น” “การจับคนผิดลงโทษเชนขังคุกเปนตนเปนเรื่องของกฎหมายบานเมือง ซึ่งเมืองไหนๆ เขาก็ทํากันเพื่อความสงบสุขของคนดี เพื่อใหคนทําชั่วเข็ดหลาบไมทําอีก เปนหนาที่ของนักปกครองที่จะตองทําอยางนั้น จะเชื่อเรื่องเวรกรรมหรือไมเชื่อก็ตาม เพราะกฎหมายระบุไวแลว เขามีหนาที่ตองรักษากฎหมาย ก็ทาํ ไปตามกฎหมาย” “เกี่ยวกับเรื่องศาสนากับการพัฒนาประเทศนั้น มีทานผูรูแสดงความคิดเห็นไวมากแลววา ธรรมในศาสนาไมเปนอุปสรรคตอการพัฒนาประเทศ” มีผูถาม หมอมราชวงศ คึกฤทธิ์ ปราโมชวา “ปจจุบันมักมีคํากลาวเปนทํานองวา คําสอนทางศาสนา เปนอุปสรรคของการพัมนาประเทศ พุทธศาสนิกชนมักเฉื่อยชา ขาดความกระตือรือรน จริงหรือไม?” ม.ร.ว.คึกฤทธิ์ ตอบวา1 1. คึกฤทธิ์ ปราโมช สยามรัฐรายวัน 2 มกราคม 2516 “คนที่พูดอยางนั้น ไมรูจกั คําสอนของศาสนาพุทธ ความจริงศาสนาพุทธสอนใหคนประกอบการงานดวยความสุจริตและความขยันขันแข็ง 141 พอผมเปนมหา

สอนใหใชจายทรัพยดวยความระมัดระวัง สอนมิใหเบียดเบียนประโยชนสวนรวมหรือประโยชนผูอื่น สอนมิใหเห็นแกตัว เหลานี้เปนประโยชนอยางยิ่งในการพัฒนาทั้งสิ้น” “ถาอาจารยในมหาวิทยาลัยสวนมาก สอนนิสิตนักศึกษาของเราไมใหเชื่อเรือ่ งเวรกรรม หรือเรื่องชาติหนา ชาติกอน เรื่องตายแลวเกิด พอก็ไมอยากใหลูกหลานเขาไปเรียนในมหาวิทยาลัย เพราะถึงจะไดความรูทางวิชาชีพมาก็ไมคุมกับความสูญเสียทางจิตใจ อันเปนความสูญเสียที่ยิ่งใหญของบุคคล ของสังคมและชาติ ความวุนวายในสังคมของเราในปจจุบนั ไมไดมีสาเหตุมาจากความขาดแคลนวัตถุ แตสาเหตุใหญมาจากความสูญเสียทางจิตใจ มาจากความเห็นแกตัวอยางเหนียวแนนของคนบางกลุม บางพวกและมาจากการไมประพฤติธรรมใหสมควรแกฐานะและหนาที่ของตนๆ ของแพงขึ้นอยางพรวดพราดขึ้นอยูทุกเดือน ขาวสารแพงอยางที่ไมนาจะแพงก็เพราะคนเห็นแกตัวบางพวก บางกลุมฉวยโอกาสกอบโกย กักตุนและโดยวิธีอื่นๆ ไมเห็นแกความทุกขยากเดือดรอนของคนสวนใหญ ถาทุกฝายมีความสุจริต ประพฤติตามหลักธรรมของศาสนา เรื่องเดือดรอนเหลานี้ก็ไมเกิดขึ้น ความเดือดรอน วุนวายของสังคมเกิดขึ้นเพราะความโลภ ความโกรธ และความหลง ซึ่งเปนสิ่งที่ทางศาสนาสอนใหละ แตคนพยายามเพิ่มพูนมัน เพื่อแขงขันกันในเรื่องลาภผล ในเรื่องความมัวเมา” “ปญหาทางเศรษฐกิจจะแกไมไดเปนอันขาด ถาเราไมตั้งตนแกไขจากคนของเรา ถาเราไมสรางคานิยมทางสังคมขึ้นใหมใหคนของเรามีทัศนะอันถูกตองวา อะไรคือเกียรติ? อะไรคือความสุข? ชีวิตอยางไรคือชีวิตที่มีคุณคา? จะตองใหเขาเรียนรูและเขาใจอันถูกตองวา “Morality is simply the best way of living” รัฐนาวาของเราจะอับปาง ถาเรายังมีคานิยมทางสังคมอยูวา คนมีเกียรติคือคนฟุงเฟอหรูหรา ความสุขคือการสามารถตามใจตัวเองไดทุกอยางและคาของชีวิตอยูที่การไดเสวยความสุขทางอารมณอยางเต็ มที่ และเมาอยูในอารมณสุขนั้น เราตองสรางคานิยมกันใหมวา คนมีเกียรติคือคนที่ทํางานดวยใจรัก และงานนั้นสุจริต ความสุขคือการไดประกอบกรรมดี และชีวติ ที่มีคาคือชีวิตของผูไดประโยชนแกผูอื่น ไมวาโดยตรงหรือโดยออม”

142 พอผมเปนมหา

วันตอมาไดพูดถึงประชาธิปไตยในพุทธศาสนา พอไดเลาใหผมฟงวา ประชาธิปไตยในพระพุทธศาสนามีขึ้นตั้งแตพระพุทธเจา ยังทรงพระชนมอยู ทรงวางรากฐานประชาธิปไตยครั้งแรกโดยการทรงมอบอํานาจใหสงฆเปนใหญในสังฆกรรมทุกอยางเริ่มตั้ง แตอํานาจในการใหอุปสมบทกุลบุตรผูศรัทธาใครบวช พิธีอุปสมบทดังกลาวนั้นเรียกวา ญัตติจตุถกรรม อุปฌายะตองขอความเห็นชอบจากสงฆ ในการนี้ภิกษุรูปหนึ่งหรือสองรูปสวดประกาศในทามกลางสงฆขอความเห็นชอบจากสงฆถึง 3 ครั้ง รวม 4 ครั้งทั้งญัตติ (ญัตติจตุตถกรรมมีญัตติเปนที่ 4 หรือ 4 ครั้ง ทั้งญัตติ) ญัตติหมายถึง การประกาศเรื่องใหรูกอนวา จะสวดประกาศเรื่องอะไร เมื่อสงฆผูมาประชุมทราบแลวก็ประกาศตอวาบุคคลผูนี้มีศรัทธาขอบวช มีทานผูนี้ (เอยชื่อ) เปนอุปฌายะ ทานผูใดไมเห็นดวยกับการบวชของทานผูนี้ก็ขอใหพูดขึ้น ถาเห็นดวยก็ขอใหนิ่งอยู ประกาศอยางนี้ 3 ครั้ง เมื่อสงฆทั้งปวงนิ่งอยูก็ถือวาเรื่องนี้ไดผานไปโดยความเห็นชอบของสงฆดวยคะแนนเสียงเปนเอกฉันท ถาภิกษุรูปใดรูปหนึ่งคัดคานขึ้น ก็ตองระงับการอุปสมบทไวชั่วคราวแลวซักถามผูคัดคานวามีเหตุผลอยางไร? ผูบวชมีขอบกพรองอันพึงรังเกียจอยางไร? ถาผูคัดคานมีเหตุผลพอ และเรื่องนั้นเปนเรื่องจริง การอุปสมบทก็เปนอันระงับตัวอยางเชนผูบวชจะตองไมมีหนี้สิน แตเมื่อมีคนประกาศ ซักถามแลวในโบสถนั่นเอง ผูขอบวชบอกวาไมมีหนี้สินแตเมื่อมีคนทักทวงขึ้น เมื่อสอบแลวไดความเปนจริงการอุปสมบทก็เปนอันระงับ จนกวาจะใชหนี้สินแลว หรือเจาหนี้ยกใหเปนอันเลิกแลวตอกัน หรือมีคนใดคนหนึ่งมารับประกันวาจะรับใชหนี้สินใหเอง เรื่องพิธีกฐินก็เหมือนกัน พอเลาวา พิธีกรรมที่ทําก็เปนแบบประชาธิปไตย คือ ตองขอความเห็นชอบของสงฆเสียกอนวา การจะมอบผานี้ใหแกภิกษุรูปนี้ (เอยชื่อ) เปนความเห็นชอบของสงฆหรือไมแตประกาศเสพียงครั้งเดียว รวมเปน 2 ครั้ง ทั้งญัตติ เรียกวา ญัตติทุติยกรรม แมในการบัญญัติสิกขาบท (พระวินัย) พระพุทธเจาตองประชุมสงฆ ทรงบัญญัตสิ ิกขาบทโดยความเห็นชอบของสงฆ แลวประกาศใหทราบทั่วกัน เมื่อทรงบัญญัติแลวถามีเหตุจําเปนที่จะตองผอนผันไปอยางไรก็ทรงผอนผันใหเมื่อจําเปนจริงๆ อาจยกเลิกไปเลยก็ได เมื่อหมดความจําเปนแลวก็ทรงบัญญัติใหม 143 พอผมเปนมหา

เมื่อจวนจะนิพพานก็มีพระพุทธดํารัสวา สิกขาบทเล็กนอยเมื่อสงฆประชุมกันพิจารณาเห็นวา ควรจะยกเลิกก็ใหยกเลิกได ตามที่ยกตัวอยางมาเพียงเล็กนอยนี้ พอใหมองเห็นวา การปกครองคณะสงฆของพระพุทธเจาเปนประชาธิปไตยเพียงใด ผมถามพอวา ในพิธีอุปสมบทภิกษุใหม เจาภาพจัดปจจัยไทยธรรมไปถวายพระหัตถบาส (พระที่มาประชุมรวมในการอุปสมบท) ดวย จะเปนการเอาลาภสักการะไปซื้อคะแนนเสียงมิใหภิกษุรูปใดรูปหนึ่งคัดคานการอุปสมบทไปหรือไม? คลายๆ ไปซือ้ เสียงที่ประชุมอยางที่พวกรัฐบาลบางกลุม บางคนเขาทํากัน พอยิ้ม มองผมอยูครูหนึ่งแลววา “ไมมีใครเขาคิดมากอยางแกหรอก กตัญู” แลวพอหัวเราะ “เขาจัดไปเพียงตองการทําบุญเทานั้นคงไมมีใครเคยนึกวาจะมีพระบางรูปคัดคาน ตองเตรียมของไปถวายเสียหนอย และของนั้นเขาก็เลยถวายเมื่อบวชเสร็จแลวไมไดถวายกอน” “สินบนใหกอ นหรือทีหลัง มันก็เหมือนกันแหละพอ คนไทยนิยมใหสินบนกอน คนจีนใหทีหลังเมื่อกิจเสร็จแลว” “ทําไมแกเห็นของทําบุญเปนสินบนไปได ของทําบุญเขาใหเพือ่ บูชาคุณ สินบนเขาใหเปนสินจาง แกก็รูอยูแลววาการใหอะไรใครนั้น เพือ่ สงเคราะหบาง และเพื่อบูชาคุณบาง” “แตเวลานี้ ผมวาเขาใหกนั เพื่อวัตถุประสงคอยางอื่นนอกจากนี้ก็มีมาก สําหรับพระเองนั้น ผมเคยไดยินคนบางกลุมเขาพูดกันวาพระไปรับจาง-รับจางสวดศพ รับจางสวดมนตฉันเพล รับจางสอนหนังสือ เพราะไมวาทานไปทําอะไรเขาเปนตองไดลาภสักการะอันเปนวัตถุตอบแทนมาเสมอ” “ก็สุดแลวแตเขาจะคิดไป แตพอไมเคยเห็นนายจางคนไหนเคารพนบนอบ กราบไหวบชู าลูกจาง เหมือนอยางที่ชาวบานถวายของพระ พอคิดวาทานเพียงแตทําหนาที่ของทาน เมื่อเขาเห็นความดีของทานเขาก็ตองตอบแทนดวยวัตถุบาง น้ําใจบาง” “ผมวาถาพระไปทําอยางนั้นแลวไมไดรับอะไรเลย จะเปนคุณคา และสรางความนิยมไดมาก” “รางกายทานยังเปนวัตถุอยูแกเอยก็ตองอาศัยปจจัย 4 เปนอยู ทานไดมาโดยชอบธรรมก็ดีแลว ไมไดสรางความเดือดรอนใหใครทานไมเคยตั้งราคาวาเทานั้นเทานี้จึงจะสวดศพ สวดมนตฉันเพล

144 พอผมเปนมหา

ทานไปทําใหดวยจิตอนุเคราะห แลวเขาก็ถวายจตุปจจัยทานมา เพียงเพื่อยังชีพ เพื่อทานไดศึกษาเลาเรียน ปฏิบัติหนาที่ของสงฆตอไป” “ผมเห็นดวยกับพอในขอวา ทานทําดวยจิตอนุเคราะห เราก็บชู าคุณทาน แตถาทานทําไปดวยจิตที่มุงลาภสักการะเลาครับจะมิกลายเปนลูกจางไปหรือ?” คุณพอนิ่ง “ก็เหมือนครู-ครูอาจเปนลูกจางเด็ก หรือเปนปูชนียบุคคลของเด็กก็ได” พอเปรยขึ้นเมื่อนิ่งอยูครูหนึ่งแลว “คืออยางไรครับ? ผมถาม “ครูที่สอนเด็กดวยมุงลาภสักการะ เงินทอง มุงอยูแตเรื่องอยางนั้นก็เปนลูกจางเด็ก ลูกจางรัฐบาล แตครูที่สอนดวยใจมุงอนุเคราะหเด็กเปนที่ตั้ง มีเมตตาธรรมมีความหวังดีก็เปนปูชนียบุคคลของเด็ก เจตนาเบื้องหลังการกระทําจึงสําคัญไมนอยพระพุทธเจาทานจึงวา ‘เจตนาห ภิกขเว กมม วทามิ เรากลาวเจตนาวาเปนกรรม (การกระทํา) สมเด็จพระมหาสมณเจา กรมพระยาวชิรญาณวโรรส ทรงนิพนธไววา ‘การงานทั้งปวงจะเปนกิจที่ควรสรรเสริญก็เพราะเกิดจากน้ําใจที่ควรสรรเสริญ เปนกิจที่ควรติเตียนก็เพราะเกิดจากน้ําใจที่ควรติเตียน ไมใชเพราะชนิดของการงาน’ ดังนี้” “แลวถาเปนโจร คือ ชนิดของการงานเปนชนิดโจรกรรมละ ครับ?” “ทรงหมายเอาการงานที่ชอบธรรม” พอวา “แตถึงกระนั้นก็เถอะ งานโจรกรรมมิใชจะชั่วรายเลวทรามเสียทุกอยางไป สมมติวา ผกค. (ผูกอการรายคอมมิวนิสต) มีแผนประทุษกรรมประเทศไทย ลูกรูเขา ลูกไปโจรกรรมแผนนั้นเสีย โจรกรรมเครื่องอุปกรณแหงประทุษกรรมนั้นเสียดวย คนไทยผูรักชาติจะเห็นวางานโจรกรรมของลูกเปนเรื่องเลวรายหรือ? มีแตจะไดรับเสียงสรรเสริญในความฉลาดและกลาหาญ อีกตัวอยางหนึ่ง ทหารที่ออกรบเพื่อประเทศชาติของตน หรือปราบปรามผูเปนเสี้ยนหนามแหงชาติ ตองฆาคนที่ควรฆา กรรมนั้นเปนกรรมที่เลวทรามหรือ? ทุกคน และทุกชาติลงความเห็นวาเปนกรรมที่ควรสรรเสริญ” “อนึ่ง พระนิพนธของสมเด็จพระมหาสมรณเจาพระองคนั้นทรงมุงไปทํานองวา ผูมีหนาที่อยางใด เมื่อไดเอาใจใสทําหนาที่อยางนั้นของตนดีที่สุดแลว ก็ควรไดรับการสรรเสริญ สวนชนิดของการงานเชนจะเปนเสมียนหรือธิบดีนั้นไมสําคัญ

145 พอผมเปนมหา

สําคัญที่เขาไดทํางานในหนาที่ดีที่สุดเปนผูไมบกพรองในหนาทีเ่ มื่อเปนอยางใดก็เปนดีที่สุดของอยางนั้น ทํานองวาเปนครูที่ดี-ดีกวาเปนรัฐมนตรีที่เลว เปนตน” “ครูบางคนก็ทํางานสักแตเพียงวาเปนอาชีพอยางหนึ่ง เหมือนพอคาขายวิชา” ผมวา “เพื่อรับเงินเดือนไปเดือนหนึ่งๆ ครูที่สอนรายชั่วโมงก็สอนสักแตวาใหไดคาชั่วโมงไมมคี วามรับผิดชอบ ไมเตรียมการสอนเอาเปรียบโรงเรียน เอาเปรียบนักเรียน ถาเปนพอคาก็เปนพอคาที่ขายของแพง คุณภาพเลว ดวยการบังคับขายผูซื้อไมมีทางเลือกไมมีทางเลี่ยง จะไปฟองรองผูใหญระดับบริหารโรงเรียน ทานก็เปนพวกเดียวกับพอคาวิชาพวกนั้นเสียอีก” “การทํางานเพียงเพื่ออาชีพนั้นเปนของสามัญ” พอรับตอไมประเสริฐอะไร สัตวโลกทุกชนิดทําได แตสมเด็จพระมหาสมณเจาทรงไววา ‘เปนการเลว’ คงทรงหมายวา เปนอยางต่ํา คือ ไมประเสริฐสูงสงอะไร ไมวาหนาที่นั้นจะมีตําแหนงสูงเพียงใด ถาทําเพื่ออาชีพเลี้ยงปากเลี้ยงทองก็เปนของสามัญ พระองคทานทรงนิพนธไวดังนี้ “ควรใสใจไววา ความสําเร็จแหงการหาเลี้ยงชีพนั้นนับวาเปนการเลว ไมเปนที่สุดอยูเพียงนั้น...ธรรมดามิไดแตงเราใหเกิดมาสําหรับหาเงินถายเดียว...นักปราชญทั้งหลายไดพิจาร ณาเห็นโดยถองแทแลววา ความมีลาภอยางใหญที่สุดทําคนใหสุขโดยถายเดียวไมได และความหาลาภมิได จะทําคนผูรูจักผิดรูจักชอบและมีใจอันซื่อสัตยใหเปนทุกขดวยประการทั้งปวดก็ไมได” “ถาทานถามวา ในชีวิตของทานๆ จะมุงหมายอะไรดีขาพเจาขอตอบวา ทานจงมุงเพื่อปฏิบัติงานของทานใหชอบ เพราะชือ่ เสียงมีอยูในนั้น ทุกคนเกิดมาในโลกนี้สําหรับจําทําการ ปญญาที่เหมาะแกเขา มีสาํ หรบมาแตแรก เมื่อเขาพบสิง่ ไรวาเปนหนาที่ของเขาเขาตองทุมเทกําลังความคิดของเขาทั้งหมดลงในสิง่ นั้นแสวงหาความ สําเร็จของสิ่งนั้น อยาแสวงหาสงาราศีของตัว” “ลูกหลานจะเห็นวาสมเด็จฯ ทรงนิพนธไวนาคิด นาตรึกตรอง และนาปฏิบตั ิตามเพียงไรคนเราทุกคนเกิดมาเพื่อจะทํางานอะไรอยางหนึ่งหรือสองอยาง เมื่อคนหาความสามารถอยางนั้นในตนพบแลวก็ควรทุมเทกําลังทั้งหมดลงในการงานนั้น การงานนั้นแหละคือ ยศ เกียรติความสุข และเปนทุกสิ่งทุกอยางของบุคคลนั้น ไมควรคิดฟุงซานไปในสิ่งอันมิใชวิสัยของตน เพราะถาไมใชวิสัยแลว ถึงจะไปทํางานอยางนั้นเขาก็ทําไดไมดี เสียเวลาเปลาอาจพาใหเสียคนไปดวยก็ไดมีตัวอยางใหดูมากแลว” 146 พอผมเปนมหา

“บางคน มีความสามารถและความเหมาะเพียงแคครูใหญในโรงเรียนใดโรงเรียนหนึ่ง แตไพลไปเปนนายกรัฐมนตรีเขา ความสามารถอยางนั้นไมมี ก็พาใหเสียคนไดงายและก็พาใหเสียมาหลายคนแลว” สมเด็จทานวา ‘อยาแสวงหาสงาราศีของตัว’ นี่ถูกใจพอนักคนบางคนจับทํางานอะไรเขาเพียงเล็กนอยก็คิดแตชื่อเสียง ความมีหนามีตา ความเดนอันรวมลงในสงาราศีของตัวคนที่คิดอยูอยางนี้มักไมไดชื่อเสียง แตจะไดชื่อเสีย (ไมมีตัว ง) เพราะแลนเกินไป ภาษาพระทานเรียก อติธาวนโต ทําอะไรผิดพลาดไดงาย คนมีชื่อเสียงอันโดงดังขึ้นมานั้น เพราะเขาทําหนาที่ของเขาดีที่สุด ชื่อเสียงเปนเรื่องบังเอิญ หรือเปนผลพลอยได (By product) แตนั่นแหละบางคนทีแรกก็ไมไดหวังชื่อเสียง แตพอมีชื่อเสียงขึ้นมาโดย By product ดังกลาวมา เกิดมัวเมาในชื่อเสียง หลงตัวเอง มองคนอื่นต่ําไปหมดการทํา การพูดและการคิดของใครอื่นไมถูกตองเสียสิ้น ตองของเขาจึงจะใชไดหรือดี อยางนี้เสียอีกพอตกลงมาเจ็บมาก เพราะตกจากที่สูง บางคน เมื่อยังไมมียศศักดิ์ก็ดีๆ อยู พอไดยศศักดิ์สูงขึ้นมาก็เมายศ อีก นึกวา ตัวมีอํานาจวาสนามามากแลว ไมมีใครทําอะไรไดจึงเที่ยวแสดงความพาลสันดานหยาบใหปรากฏอยูทั่วไป นานเขาอกุศลกรรมหนาขึ้น จนกุศลที่เคยทํามาบางทรงไวไมอยูพังครึนลงมา มีตัวอยางใหดูถมไป แบบชางใหญเที่ยวเกเรสัตวเล็กสัตวนอยในปานั่นแหละเห็นกบก็เหยียบกบ เห็นรังมดแดงอยูบนกิ่งไมหักกิ่งมากระทืบเสียเห็นนกไขไวตามพื้นดินก็เหยียบเสีย” ใครจะทําไมขาใหญที่สุดในปานี้ “สัตวเล็กนอยทนเจ็บใจไมไหว วันหนึ่งจึงนัดหมายกันเปนที่แนนอน วางแผนเปนขั้นๆ เรียบรอยแลวนกไปจิกตาจนชางตาบอด มดแดงชวยกัดตา ชางบอดแสบตาเที่ยวเดินโซเซอยูกระหายน้ําเปนกําลัง กบรูดังนั้นจึงพากันไปรองเซ็งแซอยูปากเหวชางเขาใจวาตรงที่บกรองเปนหนองน้ํา จึงเดินไปตามเสียงนั้นตกเหวตาย” “นิทานเรื่องนี้สอนวา ผูเปนใหญไมควรทะนงตนรังแกผูนอยเมื่อผูนอยรวมกําลังกันเขายอมกอความวอดวายใหผูใหญไดเหมือนกั น เพราะฉะนั้นทานจึงเตือนไววา ยโส ลทธาน มชเชยย ไดยศแลวไมพึงเมา” 147 พอผมเปนมหา

“พอพูดถึงเรื่องนี้ ผมนึกถึงเรื่องทรราช คํานี้เขียนอยางไรถูกแนครับ-พอ ทรราช หรือ ทรราชย หรือ ทุรราช?” “ความเห็นของพอวาเขียนทรราช (ไมมี ย.การันต) นาจะถูกกวา คํานี้หมายถึงผูไดอํานาจมาโดยไมชอบธรรมและเมือ่ ไดมาแลวก็ใชอํานาจนั้นกดขี่ขมเหงประชาชน สวนที่มี ย. การันตนั้นมีนัยไปทาง การหรือความเปนใหญไมหมายถึงบุคคลตัวอยางเชน “การครองราชย” เปนตน “กรมหมื่นนราธิปพงศประพันธ ปราชญทางอักษรศาสตรและนิรุกติศาสตรของไทย ทรงมีพระมติวา “ทรราชี หมายถึง ผูที่ชวงชิงอํานาจโดยที่ตนไมมีสิทธิ์ สวนราชาที่ทารุณแตหากมีสิทธิโดยชอบธรรมแลวก็ไมเปน Tyrant (ทรราช) “ตามพระมตินี้ ราชาหรือผูมีอํานาจแมจะทารุณ แตถาไดอํานาจมาโดยชอบธรรม โดยสิทธิแหงตนไมชื่อวา ทรราช ตัวอยางที่ทรงใชเชน ปซิสตระตัสทรราช (Pisistratus) บุคคลผูเปนหลานของโซลอน (Solon) ผูเริ่มประชาธิปไตยไวในกรีซ ปซิสพระตัสสนับสนุนประชาชนเขายึดอํานาจและปกครองอยางสิทธิ์ขาด แตเมื่อไดอํานาจมาแลวก็ปกครองอยางละมุนละมอม ยุติธรรมดี นําความสมบูรณรุงเรืองมาใหกรุงเอเธนสเปนอันมาก” “แลวราชา หรือผูมีอํานาจที่ไดอํานาจโดยชอบ แตทารุณโหดรายเหลือเกิน เราควรจะเรียกอยางไร?” ผมถามพอ “ก็นาเรียก ทารุณราชตรงตัว” พอตอบ “อยางไรก็ตาม” พอพูดตอ “ในความเขาใจของคนทั่วไป ทรราชคือ ผูปกครองที่ทารุณ โหดเหี้ยม ใชอํานาจกดขี่ขมเหงราษฎร ปกครองเพื่อประโยชนของตนและพวกตน ยิ่งตนและพวกตนร่ํารวยมากขึ้นเพียงใดประชาชนทั่วไปก็จนลงมาเพียงนั้น เปนการเดินที่หันหลังใหกัน ทําใหมีชองวางระหวางผูมีอํานาจและประชาชนมากเกินไป จนอีกฝายหนึ่งเปนเทวดา อีกฝายหนึ่งเปนสัตวนรก” ผมยังไมเบื่อที่จะคุยกับพอเรื่องการเมือง การปกครองทั้งฝายอาณาจักรและศาสนจักร ผมเห็นเปนความรูความเพลิดเพลินผมไมตองพูดอะไรมากเพียงคอยปอนปญหาใหพอบาง และตั้งใจฟงเทานั้นเราก็มีเรื่องคุยกันไดเสมอ ผมไดทราบมาจากพอวาการยกยองชมเชย 148 พอผมเปนมหา

และใหเกียรติคนนั้นมีอยูหลายวิธี วิธีหนึ่งคือการตั้งใจฟงเขาพูด ในวงสนทนาคนที่ฟงเปนไดรับความนิยมชมชอบมากกวาคนพูดมาก โดยเฉพาะพูดเสียคนเดียว ขณะที่ฟงนั้นคอยจับประเด็นและถามปญหาบางในจุดที่เราคิดวา เขาถนัดและพอใจตอบเพียงเทานี้ก็เปนเพื่อนสนทนาที่ดีของผูรูได ศิลปะแหงการฟง นี้เห็นเรียกในหนังสืออังกฤษบางเลมวา A Fine Art for Listening ศิลปะไมเหมือนกับวิทยา วิทยามีสูตร มีทางใหเดิน มีบทเรียนจากหนังสือใหเรียน แตศิลปะเราตองเรียนดวยตนเองเรียนจากความสังเกต และดวยการลองปฏิบัติทีละนอย เมื่อไดผลเปนอยางไรแลวก็มิใชวาจะสรุปผลไดโดยงายเหมือนวิทยา ศิลปะจะตองใชใหเหมาะสมกับบุคคลเปนสําคัญกวาอยางอื่น วิธีการอันเดียวกันซึ่งใชไดผลกับคนหนึ่ง เมื่อเอาไปใชกับอีกคนหนึ่งอาจไมไดผลเลย ถึงกระนั้นก็ตามเพื่อนของ พอผมคนหนึ่งอุตสาหเขียนศิลปะแหงการเกี้ยวสาวออกมาจนได ผมเคยเห็นเขาใหพอมาอาน พออานไปหัวเราะไป และพึมพําวา ‘เขาที เขาที’ แตเรามันแกเสียแลว เห็นจะเอาของเขามาใชไมได” จนบัดนี้ผมทราบวาเพื่อนของพอผมนั้นยังไมแตงงานแตการไมแตงงานอาจเปนศิลปะอยางหนึ่งของการเกี้ย วสาวก็ได ผมนําทานออกไปนอกทางเสียหนอยหนึ่ง ทานคงไมรําคาญผมเกรงทานจะเบื่อเพราะมีเรื่องคอนขางจะไมคอยสนุก และมากไปดวยวิชาการ ตอนนั้นผมเปนผูใหญขึ้นกวาเดิม ทั้งดานอายุและการศึกษา รวมทั้งประสบการณดวย จึงคุยกับพอในเรื่องคอนขางจะหนักสักหนอย แตผมหวังวาคงไมหนักเกินไปสําหรับทานที่คิดวา นั่งคุยกับผมและพอผมเลน ๆ แลวไดความรูเล็กๆ นอยๆ ติดพกติดหอกลับไปบานบาง ผมบอกไวแลว เรากําลังเพลินในการคุยกันเรื่องการเมืองและการปกครอง วันนั้นผมถามพอวา “การปกครองคณะสงฆ เวลานี้เปนอยางไรครับ-พอ?” พอยิ้มดวยความพอใจกอนตอบ “ก็แบบมหาเถรสมาคม -The Council the Elders” พอตอดวยภาษาอังกฤษ แปลตามตัววา “สภาผูเฒา และก็มีความหมายตรงตามตัวอักษรเวลานี้กรรรมการมหาเถรสมาคมมีแตพระเถระผูเฒาทั้งนั้น ความจริงระบอบการปกครองแบบนี้เขาเคยทํากันมาในประเทศกรีซ เมื่อ 800 ป กอน ค.ศ. คิดถึงเวลานี้ประมาณ 2,700 ปมาแลวตั้งแตสมัยลิเคอรกัส (Lycurgus) จัดทําประมวลกฎหมาย หรือนิติบัญญัติขึ้นไปสปารตา (นครหนึ่งของกรีซ เปนเมืองคูแขงขันเอเธนส) 149 พอผมเปนมหา

สมัยนั้นแมจะมีกษัตริยแตก็มีอํานาจนอย อํานาจสวนใหญไปอยูกับสภาผูเฒาตั้งแตอายุ 60 ขึ้นไปมี 28 คน เปนสมาชิกตลอดชีพ “สมาชิก หรือกรรมการมหาเถรสมาคมของเราดูเหมือนไมไดจํากัดอายุวาตอง 60 แลว แตกําหนดสมณศักดิ์ คือ ตองเปนพระราชาคณะชั้นธรรมขึ้นไป แตสวนมากพระราชชั้นธรรมโดยเฉพาะพิเศษนั้น มักมีอายุเลย 60 ไปแลวแทบทั้งสิ้น” “เวลานี้พระราชาคณะชั้นธรรมพิเศษเพิ่มขึ้นอีกใชไหมครับพอ?” คราวกอนพอบอกผมวามี 7 รูป” “เพิ่มขึ้นอีก 5 รูปรวมเปน 12” “ชื่ออะไรบางครับที่เพิ่มขึ้น?” “ชื่ออะไรบางครับที่เพิ่มขึ้น?” “เมื่อกอนนีม้ ี 5 คือ พระศาสนโสภน, พระพิมลธรรม, พระธรรมวโรดม, พระพรหมมุน,ี พระอุบาลีคุณูปมาจารย ตอมาเพิ่มขึน้ 2 คือ พระธรรมปญญาจารย และ วิสุทธวงศาจารย เอาพระธรรมปญญาบดีมาแทนตําแหนง พระพิมลธรรม ซึ่งถูกยกเลิกไป เวลานี้ชื่อพิมลธรรมก็ยังไมมี ตอมาเพิ่มอีก 5 รูป เมื่อเร็วๆ นี้เอง คือ พระวิสุทธาธิบดี พระพุทธพจนาวราภรณ พระพุทธิวงศมุนี พระญาณวโรดม พระพรหมคุณาภรณ” สมณศักดิ์ชนั้ สมเด็จก็เพิ่มขึ้นอีก 2 รวม กับสมณศักดิ์เกา 4 รูป เวลานี้สมเด็จพระราชาคณะ 6 รูป ไมนับสมเด็จฯ พระสังฆราช คือ สมเด็จพระพุทธโฆษาจารย สมเด็จพระพุฒาจารย สมเด็จพระมหาวีรวงศ สมเด็จพระญาณสังวร สมเด็จพระวันรัต สมเด็จพระธีรญาณมุนี 150 พอผมเปนมหา

“ที่เพิ่มขึ้น 2 คือ สมเด็จพระญาณสังวรและสมเด็จพระธีรญาณมุนี ตอไปอาจจะเพิ่มอีกหามีทานที่เหมาะสมเพิ่มขึ้น เวลานี้มีพระสมณศักดิ์ ตั้งแตชั้นพระราชาคณะสามัญขึ้นไป 479 รูป คือ สมเด็จฯพระสังฆราช 1 สมเด็จพระราชาคณะ 6 รองสมเด็จฯ 12 พระราชาคณะชั้นธรรม 20 พระราชาคณะชั้นเทพ 45 พระราชาคณะชั้นราช 108 พระราชาคณะชั้นสามัญ 287 “การปกครองคณะสงฆในรูปมหาเถรสมาคม ก็อยูในความรับผิดชอบของพระเถระชั้นสมเด็จ และรองสมเด็จเพยงไมกี่รูป คือ คณะกรรมการ มหาเถรสมาคม” “เมื่อกอนเคยมีการปกครองแบบสังฆสภา” “ใช เพิ่งมาเปลี่ยนเปนมหาเถรสมาคม เมื่อสมัยจอมพลสฤษดิ์ ธนะรัชต เปนหัวหนาคณะรัฐบาล ความจริงเคยมีระบอบมหาเถรสมาคมมาแลวในสมัยราชาธิปไตยตอมาเมื่อเปลี่ยนแปลงการปกครองคณะสง ฆเปนแบบสังฆนายก สังฆมนตรี สมาชิกสังฆสภาโดยการแตงตั้งไมใชเลือกตั้ง ไมมีการเลือกตั้งผูแทนพระ อยางเลือกตั้งผูแทนราษฎร สภาผูแทนพระจึงไมมี” “สมาชิกสังฆสภา เลือกจากพระชั้นไหนครับ?” “ตามระเบียบก็เลือกจากรพ 3 ระดังชั้น คือ พระราชาคณะชั้นธรรมขึ้นไป พระคณาจารยเอก พระเปรียญเอกเฉพาะ 9 ประโยครวมทั้งหมดจํานวน 45 รูป พระเปรียญเอกนั้นทานนับตั้งแต 7 ประโยคขึ้นไป แตที่มีสิทธิ์ไดรับเลือกเปนสมาชิกสังฆสภา เฉพาะเปรียญ 9 ประโยคเทานั้น” ในระบอบการปกครองแบบสังฆสภานี้ สมเด็จฯ พระสังฆราชอยูในฐาะนเดียวกับพระมหากษัตริยในระบอบประชาธิปไตย คือไมทรงบริการเอง อํานาจบริการอยูที่คณะสังฆมนตรีซึ่งมีสังฆนายกเปนผูนํา 151 พอผมเปนมหา

“สังฆมนตรีมีเทาไรครับ-พอ?” “ดูเหมือนมีสังฆมนตรีวาการ และสังฆมนตรีลอย คลายระบอบบริหารของรัฐเหมือนกัน แตจํานวนนอยกวา สังฆมนตรีวาการมีเพียง 4 รูปเทานั้น มีสังฆมนตรีชวยงาการอีก 4 นอกนั้นเปนสังฆมนตรีลอย ตามความเหมาระสมหรือแลวแตจะเห็นใครสมควรก็แตงตั้งเปนสังฆมนตรีลอยอีกหนึ่งรูป” “ระบอบการบริการแบงเปนองคการ เทียบเทากับกระทรวงมี 4 องคการ คือ องคการศึกษา รับผิดชอบเกีย่ วกับการศึกษาของคณะสงฆ องคการปกครอง เกี่ยวกับการปกครอง องคการเผยแผ เกี่ยวกับการเผยแพรพุทธศาสนา องคการสาธารณูปการ เกี่ยวกับการกอสราง” “แตละองคการมีสังฆมนตรีวาการ 1 รูป และสังฆมนตรีชวยอีก 1 รูป ถาสังฆมนตรีเปนมหานิกาย สังฆมนตรีชว ยก็เปนธรรมยุตถาสังฆมนตรีเปนธรรมยุต สังฆมนตรีชวยก็เปนมหานิกาย นิยมทํากันอยางนั้น” “ในการปกครองสองแบบนี้ ตามความเห็นผม ผมวาแบบสังฆสภา มีสังฆมนตรีจะดีกวา ดูจะ Active กวาพอวาอยางไร?” “ไดยินเสียงเขาพูดกันอยางนั้น” พอตอบ “เขาวากันวา ระบอบมหาเถรสมาคมอืดอาดเชื่องชา งานคณะสงฆไมเดินเทาที่ควร ขาดความรับผิดชอบในงานดานตาง ๆ เชน ดานเผยแผ ปกครองเปนตน ไมมีสังฆมนตรีรับผิดชอบเปนสวนเฉพาะ” “แลวพอเห็นอยางไร?” ผมถาม “พอยังไมเห็นอยางไร แตเคยเรียนถามพระเถระผูใหญ ผูเคยรวมบริการมาทั้งสองระบอบกวา ระบอบบริหารแบบสังฆสภากับระบอบมหาเถรสมาคมอยางไหนมีผลดีกวา ทานตอบวา แบบมหาเถระสมาคมดีกวา พอเรียนถามทานวาดีอยางไร?” ทานบอวา “ในระบอบบริหารแบบสังฆภานั้น มีพระเปรียญหนุมๆหรือเปนเพียงพระผูนอยมักเถียงพระเถระผูใหญในกรณีตางๆ อันตนเห็นวาดีกวา ทําใหดูเหมือนเสียคารวะหรือขาดความเคารพไป อีกประการหนึ่งงานในระบอบสังฆสภานั้นลาชากวางานในระบะบมหาเถระสมาคม รวมความวา 152 พอผมเปนมหา

ไมวาจะพิจารณาในแงขนบธรรมเนียมทางศาสนา หรือความกาวหนาของการงาน เห็นวาระบอบมหาเถรสมาคมดีกวาระบอบสังฆสภา” “ผมคิดวา ระบอบสังฆสภาดีกวาเสียอีก” ผมพูด “คนสวนมาก อาจคิดอยางนั้น แตเราตองเชื่อทานที่เคยรวมบริหารมาทั้งสองระบอบ ทานยอมเทียบเคียงไดดีกวา ชาวบานหรือพระที่ไมคลุกในวงในจะรูไดอยางไร วาอยางไหนดี อยางไหนไมดี” “พอบอกวา การปกครองระบอบมหาเถระสมาคมนี้คลาย กับการปกครองแบบสภาผูเฒา (Council of Elders) สมัยกรีก เมื่อประมาณ 2,700 ปมาแลว ซึ่งสมาชิก 28 คนตลอดชีพ สมาชิกหรือคณะกรรมการมหาเถรสมาคมมีจํานวนเทาไรครับ?” “ตามระเบียบนั้น สมเด็จฯ พระสังฆราชทรงเปนประธานมหาเถรสมาคม สมเด็จพระราชาคณะ (เวลานี้มีอยู 6 รูป) เปนกรรมการโดยตําแหนง นอกจากนั้นทรงแตงตั้งพระเถระตั้งแตชั้นธรรมขึ้นไปอยางนอย 4 รูป อยางมากไมเกิน 8 รูป” “ที่วาทรงแตงตั้งนั้น ใครเปนผูแตงตั้ง?” “สมเด็จพระสังฆราช” พอตอบ “ก็ทรงมีอํานาจแหมือนพระบาทสมเด็จพระเจาอยูหัว ทรงมีพระราชอํานาจเลือกองคมนตรีไดตามพระราชอัธยาศัย” ผมวา “อยางนั้น” พอตอบ “พอลองเลาถึงลักษณระดับการปกครองคณะสงฆ ตั้งแตสูงลงไปหาระดับต่ําสักหนอยไดไหมครับ?” “ได” พอตอบอยางยินดี “องคการสูงสุดคือ มหาเถรสมาคม-แลวก็เจาคณะภาค-เจาคณะจังหวัด-เจาคณะอําเภอเจาคณะตําบล-เจาอาวาส ก็มีเทานี้” “ผมเห็นเปนเรื่องนาแปลกอยูอยางหนึ่ง คือ ในการปกครองสงฆนั้น ไมตองเสียงบประมาณแผนดินในการปราบปรามผูทําความผิดเลย ซึ่งในการนี้ทางบานเมืองกระทรวงมหาดไทยตองเสียงบประมาณแผนดิน ในการปราบปรามผูรายปหนึ่งๆ จํานวนไมนอยเลย” “นี่ก็เปนสังฆคุณอยางหนึ่ง ที่นอมระลึกได” พอวา 153 พอผมเปนมหา

“พูดถึงเรื่องการศึกษาอีก” ผมวาตอ “รัฐเสียงบประมาณเพียงเล็กนอยในการศึกษาของพระทั่วประเทศ ซึ่งมีแมกองบาลี และแมกองธรรมเปนผูดําเนินการ แตผลของการศึกษาตกแกชาติสุดประมาณได ผมคิดวางบประมาณที่รฐั ใหแกคณะสงฆทั้งแผนกธรรมแผนกบาลี ทั่วประเทศปหนึ่งๆ คงไมเทาที่ใหแกมหาวิทยาลัยของรัฐเพียงแหงเดียว” “นี่ก็เปนสังฆคุณอีกอยางหนึ่ง” พอวา 35 เมื่อพูดถึงการศึกษาพระสงฆแลว ผมกับพอก็คุยกันตอไปถึงการศึกษาระมับมหาวิทยาลัยสงฆที่มีอยู 2 แหงเวลานี้คือมหากุฏราชวิทยาลัย และมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัยสงฆที่มีอยู 2 แหง เวลานี้คือมหามกุฎราชวิทยาลัย และ มหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย มหามกุฏราชวิทยาลัย ตัง้ อยูในวัดบวรนิเวศวิหาร บางลําพู มหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย ตั้งอยูในวัดมหาธาตุ ทาพระจันทร มหาวิทลยาลัยสงฆทั้งสองแหงนี้ไดผลิตบัณฑิตทางศาสนาออกไปมากมายแลว ที่บวชอยูไมไดสึกออกไปก็ประกอบอาชีพมากมายหลายอาชีพ มีแทบทุกอาชีพที่สุจริตที่ไปศึกษาตอตางประเทศทั้งในเอเชีย ยุโรป อเมริกาไดปริญญาโท ปริญญาเอกกลับมาแลวก็หลายทาน เขารับราชการอยูในมหาวิทยาลัยแทบทุกแหงในเมืองไทย แตรัฐบาลไทยยังไมรับรองปริญญาตรีของมหาวิทยาลัยสงฆทั้งสองแหงนี้ อยางไรก็ตาม ศิษยของสองสถาบันนี้ไดเอาปริญญาตรีของเขาไปตอในตางประเทศได แปลวาตางประเทศก็มาหา เมื่อรูวา เรากําลังคุยกันเรื่องอะไรแลว นาชัยก็รวมสนทนาดวยผมกลายเปนผูนั่งฟงนานๆ จึงจะถามอะไรสักครั้งหนึ่ง “ทําไมจะตองมีมหาวิทยาลัยสงฆดวย ผมไมเห็นจําเปน” นาชัยเริ่มอภิปราย “นักธรรมบาลีที่ทานมีใหเรียนอยูแลวก็เรียนไปเถอะ เปนวิชาของพระโดยตรง ไปเรียนมหาวิทยาลัยสงฆก็เลยเลิกเรียนนักธรรมบาลี” พอเอามือลูบหนา ถูไป-มาอยูที่หนาผากหลายครั้งพรอมกับหลับตา แลวเลื่อนมือลงมาคลําคาง ตายังคงปดอยู พอลืมตาก็พูดวา “ผมวามหาวิทยาลัยสงฆนั่นแหละ ทําใหพระตองเรียนนักธรรมบาลี” 154 พอผมเปนมหา

“เปนงั้นไป” นาชัยอุทาน “ทําไมเปนงั้น?” “ก็ทานมีระเบียบวา ผูที่จะเขาเรียนในมหาวิทยาลัยสงฆไดจะตองไดนักธรรมชั้นโท หรือชั้นเอก เปรียญ 4 หรือ 5 ประโยคเปนอยางนอยเสียกอน เหมือนกับมหาวิทยาลัยของรัฐบังคับใหนักเรียนตองได ม.ศ.5 หรืออาชีวศึกษาชั้นสูง หรือ ป.กศ.สูง เสียกอนฉะนั้น” “ก็คงไดอยูเทานั้นเอง เพราะมัวเอาเวลามาทุมเสียกับการเรียนในมหาวิทยาลัย การเรียนบาลีนักธรรมเลยหยุดชะงัก” นาชัยวาตอไป “ไมจริง” พอคัดคานและอธิบายตอวา “มีพระนักศึกษาจํานวนไมนอยที่มาเขาเรียนในมหาวิทยาลัยสงฆเมื่อไดเปรียญ 4 หรือ 5 ประโยค และจบหลักสูตรการศึกษาปริญญาตรีพรอมกับเปรียญ 9 หรือไดเปรียญ 6 กอนจบปริญญาตรี บางทานไดเปรียญ 8 และปริญญาตรีแลวไปศึกษาตอปริญญาโทในอินเดียจบแลวมาสอบเปรียญ 9 กันหมดเมื่อไร คางอยูแต 3-4-5 ก็ถมเถไป” “พูดก็พูดเถอะ” พออธิบายตอไป ‘เปรียญ 9 นักธรรมเอกนั้นเมื่อ 60 ปกอนก็จัดวาเพียงพอ แตมาถึงบัดนี้ผมวาไมพอ เมื่อ 60 ปกอนการศึกษาของชาติยังอยูในระดับต่ํา มหาวิทยาลัยแหงแรกของรัฐ คือ จุฬาลงกรณ เพิ่งมีอายุได 57 ปเทานั้นเอง คนที่ตองการศึกษาระดับสูงในสมัยนั้นตองไปเรียนตางประเทศ พระสงฆเปนกลุมผูนํากลุมหนึ่งของสังคมไทย ทานควรรอบรูวิทยาการสมัยใหมบางเพื่อประโยชนแกตัวทานเองและสังคม การที่ทานรูดีทั้งทางโลกและทางธรรมนั้น เปนประโยชนทั้งแกทางโลกและทางธรรม” “เขาวากันวาหลักสูตรการศึกษาในมหาวิทยาลัยสงฆหนักไปทางโลกมาก เชน เรียนวิทยาศาสตร, สังคมวิทยา, จิตวิทยา, การศึกษา ภาษาอังกฤษ ภาษาฝรั่งเศส เปนตน ชีววิทยาเรื่องการสืบพันธุของพืชของสัตวก็เรียน ควรแกพระหรือ?” นาชัยรุก “วิชาการตางๆ มันเกี่ยวของกัน” พอยังคงอธิบายอยางใจเย็น “ชวยเหลือกันคลี่คลายปญหา โดยเฉเพาะปญหาทางพระพุทธศาสนาซึ่งเปนนามธรรมอันลึกซึ้งบางประการ ถาไดอาศัยวิทยาการสมัยใหมชวยบาง ก็อาจชวยใหแจมแจงขึ้น” “ตัวอยาง?” นาชัยถาม พอตอบวา “เชนปญหาเรื่องคนเกิดมาอยางไร เรื่องเกิดเรื่องตายมีคนสนใจมาก พระพุทธเจาทานเคยตอบวา “ปฐม กลล โหติ เบื้องแรกเปนลละ” ถามวา กลละ คืออะไร?

155 พอผมเปนมหา

ถาผูตอบไมไดเรียนวิชาการสมัยใหมก็อาจตอบวา กลละ คือ วัตถุสิ่งหนึ่งใสแจวเล็กนิดเดียว มองไมเห็นดวยตาเปลา ถามวาเล็กขนาดไหน” ตอบวาเอาผมของเราเสนหนึ่งผาออกเปน 16 สวน สวนที่ผาออกแลวนั้นผาออกอีก 16 สวน แลวเอาจุมลงไปในน้ํามันแลวสลัด 16 ครั้ง น้ํามันที่ติดอยูที่ปลายผมนั่นแหละเทากับกลละหนึ่ง เล็กมาก แตถาผูไดเรียนวิชาการสมัยใหมบางอาจตอบวา กลละก็คือเซล (Cell) สัตวเซลเดียวที่เปนปฐมชีวิตนี้นาจะไดแก โปรโตซัว (Protozoa) เปนภาษากรีก แปลวา ปฐมชีวิตก็ตรงกับของพระพุทธเจาที่วา ปฐม กลล โหติ สวนวา cell จะเจริญเติบโตยั่งยืนตอไปอยางไรนั้นก็แลวแตเหตุตอเนื่องที่เรียกวาปจจัยการ หรือ ปฎิจจสมุปบาท ที่เรียกอีกภาษาหนึ่งวา Causational law หรือ Dependent origination “สัตวเซลเดียวที่มีชีวิตอยูอยางงาย ที่รูจักกันมากก็เห็นจะไดแกตัวอมีบา (amoeba) มีแตหนังบางๆ หุมน้ําที่เรียกวาโปรโตพลาสัม (protoplasm) “ใช” นาชัยรับ “แลวไงตอไป” “เรื่องตายแลวเกิด เรื่องสังสารวัฏ เราอาจเอาหลักวิชาศาสตรมาชวยอธิบายได คนที่รูวิทยาศาสตรเปนพื้นฐานอยูแลวก็อาจเขาใจหลักธรรมทางศาสนาไดงายขึ้น” “เรื่องนิพพานละ เอาหลักวิทยาศาสตรชวยอธิบายไดไหม?” นาชัยถาม พอนิ่งอยูครูหนึ่ง เอามือลูบหนา และลูบหนาผากอยูไปมาขอศอกเทาอยูบนแขนเกาอี้ นาชัยหันมายิ้มกับผมเปนเชิงวาพอแกคงจะแยคราวนี้ “ก็พอไดบาง” พอลืมตา เงยหนาขึ้นตอบ “วาไป เราจะฟง” นาชัยพูด “คุณพอของคุณชัยเปนเจาของสวนทุเรียน ตัวคุณชัยเองเปนบัณฑิตทางวิทยาศาสตร เราพูดกันเรื่องทุเรียนกอน การนิพพานของทุเรียนก็มีเหมือนกัน” “อุบะ เพิ่งเคยไดยิน” นาชัยวา “คุณยิ้มนี่เปนกันเองมาก” “คืออยางนี้” พออธิบาย “ทุเรียนที่ดีถึงที่สุดมีแตเนื้อลวนๆ เมล็ดลีบ ปลูกไมขึ้นอีก อยางนั้นใชไหม?” “ออ ใช” นาชัยรับ “ทุเรียนไมดีมีแตเมล็ด เนื้อนิดเดียวสมโอที่ดีจริงบางลูก ไมมีเมล็ดเลย มีแตเนื้อลวนๆ หวานอรอย”

156 พอผมเปนมหา

“นั่นคือการนิพพานของเมล็ดพืช” พอบอก คนเราก็เหมือนกัน เมื่อสั่งสมความดีมากขึ้นๆ ความชั่วคอยลีบเล็กลงๆ ในที่สุดก็เหลือแตความดีลวนๆ ไมมีความชั่วหลงเหลืออยูในใจเลย ไมตองเกิดใหม ปลูกในภพไมมีขึ้นอีกตอไป เพราะหมดยางเหนียวคือตัณหาอันเหนี่ยวรั้งชักพาไปในภพ” “เขาที่” นาชัยชม “มีตัวอยางอื่นอีกไหมที่จะเอาหลักวิทยาศาสตรมาอธิบายนิพพานได?” “สสารมันก็มีตัวชั้นในที่เรียกกวา ‘มวล’ ใชหรือไม?” “ใช” นาชัยรับ “เมื่อมวลยังไมถูกทําลายสสารก็จะหมุนเวียนเปลี่ยนแปลงอยูตลอดไป เปนการเปลี่ยนสภาวะธรรทางฟสิกสใชหรือไม?” “ใช” “การทําลายตัวตนของสสาร ก็คือการทําลายโครงสรางพื้นฐานทางปรมาณู (Atomic structure) ของมันที่เรียกกวา Atomic Fission โดยการยิงธาตุที่เปนกลางเชน นิวตรอน (Neutron) ซึ่งไมมีประจุไฟฟาทั้งบวกและลบอยูใ นตัวของมันเขาไป นิวตรอนก็จะเขาไปกระแทกโครงสรางทางปรมาณูนั้นพังทลายลงจนหมด คุณสมบัติที่จะกลับมาเปนธาตุเดิมอีก มวลทั้งหมดจะแปรสภาพเปนพลังงานไดแก ตัณหาอุปทานใหสิ้นสูญไป เพราะตัณหาอุปาทานเปนตัวสรางชาติสรางภพ เปนสิ่งที่ทําใหจิตมีคุณสมบัติพอที่จะเกิดอีก เมื่อทําลายตัณหาอุปาทานเสียแลว จิตก็หมดคุณสมบัติที่จะทองเที่ยวไปในสังสารวัฏไมตองเกิดอีกตอไป” “สวนวิชาการสาขาอื่นๆ เชน จิตวิทยา สังคมวิทยา ปรัชญาเปนตน ก็เปนอุปการะในการอธิบายธรรมของพระพุทธเจาทั้งสิ้น ผมวา พระทานเรียนไวดีกวาไมเรียน แมจะไมใชมาชวยอธิบายธรรมเมื่อใครพูดขึ้นพอพูดกับเขาไดบางก็เปนประโยชนในทางใหเขาเชื่อถือเปนสะ พานใหเขายอมรับนับถือในขั้นตนไวขั้นหนึ่งกอน เปนการเปดทางใหเขาเชื่อถือในทางธรรมตอไป” “ก็เขาทีดีเหมือนกัน” นาชัยเสียงออนลง “แตผมเห็นพระเถระบางรูป เชนทานพุทธทาสภิกขุ ทานปญญานันทภิกขุ ไมเห็นทานตองผานมหาวิทยาลัยสงฆ ทานก็สามารถทําประโยชนแกศาสนาอยางกวางขวาง” “ทาน 2 รูป นี้หาไดยากจริงๆ” พอยอมรับ “แตนั่นแหละคุณชัย ผูที่มีบารมีมาพรอมอยางทานทั้งสองนั้นไมใชหาไดงาย ถาเปรียบเหมือนไม 157 พอผมเปนมหา

ทานก็เปนประเภทเจริญเติบโตไดเอง ขึ้นอยูที่ทางสี่แพรง เปนที่พึ่งอาศัยของมวลชนและฝูงวิหค แตยังมีมวลไมอีกเปนอันมากที่ตองบํารุงรักษาจึงจะเจริญเติบโตได มหาวิทยาลัยสงฆจะมีสวนชวยพันธุไมนั้นไดพอควร” “เอ ฟงคุณยิ้มเลาใหฟงนีก่ ็เขาทีดี แตทําไมรัฐบาลยังไมรับรองฐานะหรือปริญญาของมหาวิทยาลัยนี้ หรือถารับรองเขาจะมีผลเสียอยางไรบาง?” “เทาที่ผมตรองดู และมองเห็นเวลานี้ ยังมองไมเห็นผลเสียเลย ผมก็พยายามมองหาผลเสียมาหลายปแลววาถารับรองเขาจะมีผลเสียตามมาอยางไร ก็มองไมเห็นมองเห็นแตผลดีนานาประการแกคนทุกฝายรวมทั้งประเทศชาติดวย” “เขาคงกลัวพระทานจะสึกเสียหมดกระมัง?” “ขอนี้ไมจริง” พอตอบอยางมั่นใจ “พระที่ทานจะสุก จะรับรองหรือไมรับรองทานก็สึก พระที่ทานจบปริญญาโทมาจากตางประเทศซึ่งรัฐบาลรับรองฐานะแหงปริญญาของทาน ถาทานสุกทานก็คงหางานทําไดดี แตทานก็ยังบวชอยูไดตลอดชีวิตก็มี เรือ่ งการอยู การสึกเปนเรื่องของเนกขัมมบารมี ความตั้งใจและความเหมาะสมของแตละทาน มีพระเถระผูใหญจํานวนมากที่ทานอยูเวลานี้สมัยที่ทานหนุมๆไดเปรียญสูงๆ เชนเปรียญ 7 เปรียญ 9 ซึ่งเมื่อ 50 ปกอนนี้ ถาทานสึกไปทานก็จะครองชีวิตอยูในโลกไดอยางสุขสบาย พยานหลักฐานก็คือเพื่อนๆ รุนเดียวกับทานที่มีดีกรีเทากับทาน หรือต่ํากวาทานออกไปแลวก็ไดดีมีสุขอยูจํานวนมากมายไมมีใครอดอยากหรือเอาตัวไมรอดแตทานที่ไมสึก บวชอยูตอไปก็มีมาก ไดเปนใหญเปนโตในทางพระเปนถึงสมเด็จ และสมเด็จพระสังฆราชก็มีอยางนี้ เปนตน “ผมทราบวา มีนายกรัฐมนตรีคนหนึ่ง” พอพูดตอ เมื่อเห็นทุกคนนั่งเฉยอยู “ไปหาสมเด็จพระสังฆราชรูปหนึ่ง เรียกถามทานวา ถารับรองปริญญาของมหาวิทยาลัยสงฆทั้งสองแหงจะดีหรือไม? มีผลดีผลเสียอยางไร? สมเด็จฯ ตอบวา ถาไมรับรองพระทานก็ตองดิ้นรนไปเรียนในที่ที่เขารับรองตอไป” “ทานตอบอยางพระผูใหญ ใหผูใหญทางบานเมืองนําไปคิดเอาเองบาง” พอพูด “บางคนเขาอกวามีตึกอยูหลังเดียวจะใหเปนมหาวิทยาลัยไดอยางไร?” ผมถามขึ้น พอวา 158 พอผมเปนมหา

“ขอนี้ก็นาคิดเหมือนกัน แตเราลองมิดดูกันอีกทีวาปริญญาบัตรนั้น แสดงระดับความรู ไมไดแสดงปริมาณของตึกเรียน ถาเอาตึกเรียนเปนเกณฑ โรงเรียนมัธยมบางแหงมีตึกเรียนมากมาย มีนักเรียนถึง 6-7 พันคน แตระดับความรูที่เรียนไมถึงขั้นปริญญาตรีทานจึงไมใหปริญญาแกสถานศึกษาแหงนัน้ ” “มหาวิทยาลัยสงฆมีพระเรียนจํานวนนอย เพียงจํานวน 3-4 รอยรูป หรือพันรูป สถานที่เรียนกับผูเรียนก็สัมพันธกันดีแลว จะสรางตึกทําไมมากมายเมื่อผูเรียนมีเพียงเล็กนอย ที่มีนอยก็เพราะจํานวนพระเปรียญที่มีสิทธิเรียนไดมีจํานวนนอยนั่นเอง” “บางคนวาไมมีอุปกรณการสอนที่ทันสมัย”ผมถามตอ “อันนี้เห็นจะเปนเพราะผูเรียนเปนผูใหญแลว พูดใหเขาใจไดโดยไมตองใชอุปกรณมากนักประการหนึ่ง อีกประการหนึ่งวิชาที่เรียนอันเปนจุดมุงจริงๆ เปนนามธรรม เชนวิชาศาสนา ปรัชญา เปนตน ก็ไมตองใชอุปกรณอะไรมาก นอกจากตําราและการขบคิด สวนภาษาอังกฤษก็มี อุปกรณการสอนบางเทาที่จําเปน มหาวิทยาลัยสงฆไมมีคณะวิทยาศาสตร จึงไมมีอุปกรณการศึกษาทางวิทยาศาสตร” “บางคนวาไมไดเรียนวิชาทางศาสนาสักเทาไรเลย ไมสมเปนมหาวิทยาลัยพุทธศาสนา” นาชัยคอนขอดตอไป “อันนี้เทาที่ผมรู ทานเรียนเรื่องศาสนากันมากทีเดียว เชน พระไตรปฎก ทั้งพระสุตตันตปฎก และพระอภิธรรมปฎก ศาสนาตาง ศาสนาเปรียบเทียบ ประวัติศาสตรศาสนาทั้งฝายเถรวาทและมหายาน” “ทานเรียนอยู 7 ป วิชาศาสนาตองเรียนทุกปและตองเรียนทุกภาคการศึกษาดวย” “บางคนวา ทานไมมีความรูเบื้องตน คือ ความรูชนั้ ประถมและมัธยม แตกลับมีปริญญาซึ่งเปนเรื่องนาหัวเรา” นาชัยตอดตอไปและ หัวเราะออกมาจริงๆ สีหนาของพอสลดลง ครูห นึ่ง ผมและนาชัยสังเกตเห็นน้ําตาเออออกมาเต็มเบาตาของพอแลวก็หายไป มันคงไหลกลับลงไปเสียแลว แตใครจะรูวามันไหลกลับลงไปไหน มันอาจลงไปเซาะหัวใจของพอใหปวดลึกๆ ผมสงสารพอมาก นาชัย เห็นดังนั้นก็มีทาทีไมคอยสบายใจเหมือนกัน พอพูดออกมาชาๆวา

159 พอผมเปนมหา

“เมื่อพระทานขวนขวายเรียนและสมัครสอบ ม.ศ.5 ปกศ.หรือ ปป.ปม. คนก็ชวนกันขอนขอดวาไปเรียนวิชาอันมิใชของสงฆ พอทานไมได ม.ศ.5 ปม.หรือ ปกศ. แตไดปริญญา ศ.บ.หรือ พธบ.ก็คอนขอดตอไปวา ไดปริญญาแตไมมีความรูสามัญแมแตชั้น ป.7 หรือ ม.ศ. เวลานี้พระที่เรียนจบมหาวิทยาลัยสงฆจึงมักมีประกาศนียบัตรม.ศ. 5 หรือ ปกศ.สูงดวย โอกาสสมัครสอบเทาที่กระทรวงศึกษาธิการเปดโอกาสให ทานยังตองเรียนมหาวิทยาลัยสงฆและสอนหนังสือที่วัดดวย ตองเรียนและทํางานหนัก ตองอดทนตอความหิวในเวลาเย็นตองทนรอน ทนหนาว ทนเปลือยเทา เปลือยศีรษะ รอนทั้งเบื้องลางเบื้องบน ทนยืนคอยรถเมลเปนชั่วโมงๆ เพื่อใหไดที่นั่งตอนหลัง ทนตอสายตาอันไมคอยจะพอใจรับของรถเมลประจําทาง ทนตอเสียงบนวาของสมภารเจาวัดวาเรียนเพื่อประโยชนของตัว ขาดไหวพระสวดมนตตอนเย็น ยังตองทนตอเสียงขอนขอดเยาะเยนของชาวโลกที่มองทานในแงรายอีก “พระเณรเหลานี้คือเด็กไทยจนๆ ที่ใครการศึกษารักความกาวหนาในชีวิต ทนหนักเอาเบาสู ศึกษาเลาเรียนเพื่อยกระดับของตนใหดีขึ้น ผลไดตกแกสังคมไทย พระเณรเหลานี้เมื่อสึกออกไปแลวการอบรมในวัดทําใหเขาไมกลาทุจริตคดโกง เพราะเหตุผลหลายอยาง เชน กลัวบาป กลัวเสียชือ่ เสียงวาเคยบวชเคยเรียนมาแลว เกรงอุปาฌายะอาจารยผูเคยอบรมสั่งสอนมาจะตําหนิ เขาพยายามทําทุกอยาง เพื่อใหสังคมยอมรับเขาวาเปนสมาชิกธรรมดาของสังคมคนหนึ่ง เขาพรอมที่จะยกยองคนทั้งหลายอื่น แต...แต คนทั้งหลายอื่น...” เสียงของพอลื่นลึกลงไปในลําคอ “ถูกละ คนที่เคยบวชเรียนมิใชวาจะเปนคนดีทั้งหมด” พอพูดเมื่อหยุดอยูครูหนึ่ง “สันดานของคนบางคนหยาบและหนาดวยกิเลส ยากที่จะถามถางขัดเกลาใหดีไดในระยะอันสั้นเพียง 5 ป 10 ป หรือชาติเดียว นั่นเปนธรรมดาของกลุม คนทุกกลุมไมวากลุมใดยอมจะตองมีคนชั่วคนเลวอยูดวยมากหรือนอยเทานั้น”

160 พอผมเปนมหา

ผมไดปรารภกับพอวา มหาวิทยาลัยสงฆทั้งสองแหง เปนที่เชิดหนาชูตาของชาติไทยอยูไมนอยไดจัดรูปการศึกษาสมัยใหมแตมิไดทอดทิ้งเอกลักษณของตน คือ เนนหลักในเรื่องศาสนา รูสึกวาพอพอใจในคําพูดของผมมาก น้ําคําของผมคงจะซึมซาบลงไปหลอเลี้ยงดวงใจของพอ ใหเบิกบานแทนน้ํากรดซึ่งเซาะดวงใจของพออยูเสมอๆ ดวงหนาของพอฉายแววแหงปราโมชออกมาอยางชัดแจงพอพูดใหผมฟงวา “เมื่อชาวตางประเทศมาเยือนเมืองไทย ผูใหญในวงการที่เกี่ยวของพูดอยางภาคภูมิวา เรามีมหาวิทยาลัยสงฆ อยู 2 แหง เปนที่เชิดหนาชูเกียรติของชาติ พอเห็นวาการสนับสนุนมหาวิทยาลัยสงฆใหมั่นคงเจริญรุงเรืองนั้น เปนการเชิดหนาชูเกียรติของชาติไทยดวย เพราะชาติไทยเรานับถือพุทธศาสนาเปนศาสนาประจําชาติผูที่ตองเขาประชุมเรื่องศาสนาในตางประเทศอยูเ นืองๆ ยอมจะเขาใจดีวาสถาบันชั้นสูงทางศาสนาเปนเกียรติแกชาติเพียงใด สมเด็จพระมหาสมณเจากรมพระยาชิรญาณวโรรสพระสังฆราช พระอนุชาของพระปยะมหาราชเจา ทรงเห็นการณไกลไดทรงดําริใหจัดการศึกษาของพระในรูปมหาวิทยาลัยขึ้นเพื่อใหกาวหนาทันกับการศึกษา ของโลกที่กําลังรุดไปอยางไมหยุดยั้ง ยังไมทันไดจัดทําก็สิ้นพระชนมเสียกอน โครงการนั้นจึงหยุดชะงักไปชั่วคราว “เริ่มดําเนินการศึกษาเปนรูปรางขึ้น ในสมัยของสมเด็จพระสังฆราชเจากรมหลวงชิรญาณวงศ (ม.ร.ว.ชื่น นพวงศ) ณ วัดบวรนิเวศวิหาร เมื่อพ.ศ.2489 ไดพระราชาคณะหนุมผูปรีชาสามารถรูปหนึ่งเปนเลขาธิการดําเนินการการศึกษาในรูปมหาวิทยาลัย พระราชาคณะหนุมผูปรีชาสามารถรูปนั้นคือพระศรีวิสุทธิญาณ (สุชีโวภิกขุ ปธ.9) วัดกันมาตุยาราม การศึกษาไดดําเนินมาจนบัดนี้เปนเวลา 29 ปแลว” ผมถามพอ เรื่องที่พระไทยไปเรียนตอปริญญาโท ปริญญาเอกที่อินเดียวาเปนอยางไร พอมีความคิดอยางไรบาง เห็นมีผูเขียนลงหนังสือพิมพโจมตีอยูเสมอวา เมื่อไปถึงอินเดียแลว พระมักประพฤติตัวตามใจชอบไมเอื้อเฟอตอวินัย ฉันขาวเย็น หนีดูหนัง และอาจทําปูยี่ปูยําอะไรอีกหลายอยางเทาที่นึกวาไมมีใครรูเห็น หรืออาจสมคบกันทําในกลุมอลัชชีดว ยกัน คนที่เขียนลงหนังสือพิมพนั้นเปนพวกที่ไปเที่ยวแลวไดรูเห็นบางเปนพวกนักเรียนไทยที่เรียนอยูประจําในเมื องตางๆ ของอินเดียบาง 161 พอผมเปนมหา

การประพฤติเชนนั้นเปนการเสื่อมเสียเกียรติของชาติและพุทธศาสนาในเมืองไทยอยางยิ่งทีเดียว คนอินเดียอาจถือเอาความประพฤติของพระเหลานั้นเปนกระจกสองดูเมืองไทยแลวลงความเห็นวา พระไทยทั้งปวงก็คงเปนอยางนั้น อีกอยางหนึ่งโยมในเมืองไทยที่อุดหนุนใหทานไปเรียน เมื่อรูอยางนั้นอาจเสียกําลังใจ เสียศรัทธาไปมาก พอมีความเห็นอยางไร? “พอวา พระอยางที่เขาวาก็คงมีบาง แตคงไมประพฤติเสื่อมเสียอยางนั้นไปเสียทั้งหมด รูปที่ทานประพฤติดีมีสมณสัญญาอยูเสมอก็คงมี แตเมื่อเขาวา เขาก็วากราดไปทั้งหมด รูปที่ประพฤติดีก็พลอยถูกไปดวย ในทางตรงกันขาม ถาคนนิยมชมชอบพระวัดไหนก็ชมวาพระวัดนั้นดี คําชมมีความหมายคลุมไปทั้งวัด ความจริงอาจมีพระไมดีปะปนอยูบางก็ได แตก็พลอยติดชื่อวาเปนพระดีกับเขาไปดวย เหมือนเขาชมสมบางมด ทุเรียนเมืองนนท หรือสมโอนครชัยศรีดีทกุ ลูกก็เรียกวาเชื่อผิด เพราะมันตองมีที่ไมดีปะปนอยูบางสวนที่วาไมดีก็เหมือนกัน จะไมดีไปทั้งหมดก็หาไม ใครเชื่ออยางนั้นก็เชื่อผิด เพราะฉะนั้นไมวาที่ใด หมูใด ยอมจะตองมีคนดีบางไมดีบางปะปนกันไป เราก็คอยเลือกเอาที่ดีๆ แมในตัวเราเองก็มีทั้งสวนดีและสวนไมดี และในสวนที่เราชมตัวเองก็ดีแลว ก็มบี างงวันหรือบางเวลาที่ไมดี “ถาจะโจมตีพระที่ไมดีกันแลว ในเมืองไทยก็มีใหโจมดีเยอะแยะ ถาจะสรรเสริญพระดีก็มีใหสรรเสริญมากเหมือนกัน” พอพูดในที่สุด “พอเคยไปอินเดีย?” “ไมเพียงแตเคยหรอก เคยอยูเปนปๆ” พอตอบ “พอเห็นอยางไร?” “เมืองอินเดีย คนอินเดีย อะไรๆ ของอินเดีย?” “ก็มีดีบาง ไมดีบางอยางที่พอบอกแลว แตประวัติศาสตรอินเดีย และชีวประวัติของคนบางคนนาสนใจมาก โดยเฉพาะประวัติศาสตรการตอสูเพื่อเอกราช โดยการนําของมหาตมะ คานธี” “ลูกรูแลววาอินเดียเปนประเทศใหญมพี ลเมืองมากถึง 300 ลานคน (ในเวลานั้น) ตองตกเปนเมืองขึ้นของอังกฤษชาวเกาะเล็กนิดเดียวเพราะความพลั้งพลาดอยางไร ความที่อินเดียไมเคยรวมกันไดจริงนั่นอีกประการหนึ่งและอังกฤษมีเลหเหลี่ยมสารพัดนั่นอีกประการหนึ่ง และมีประการอื่นๆ อีกมากมายที่เปนเหตุใหอินเดียตองเสียเอกราช”

162 พอผมเปนมหา

“บริษัทอินเดียตะวันออกของอังกฤษไดนําประเทศใหญทั้งประเทศพรอมทั้งทรัพยสินสมบัติเพชรนิลจินดาม ากมายไปใหแกพระราชินีผูมีบุญหนักศักดิ์ใหญของตน คือ พระนางเจาวิคตอเรีย พระนางไดดํารงศักดิ์เปนจักรพรรดินี แหงอินเดีย ตั้งแตป พ.ศ.2519 และหลังจากนั้นกษัตริยอังกฤษทุกพระองค ก็ดํารงตําแหนงจักรพรรดิแหงอินเดียดวย เรื่องนี้ไดกอความโทมนัสอยางใหญหลวงใหแกอินเดียเมื่อรูวาตนไดตกเปนเมืองขึ้นของอังกฤษเสียแลว อินเดียก็พยายามดิ้นรนตลอดมา แตมาสําเร็จเอาในสมัยของมหาตมะคานธี ผูถือเอาอหิงสาธรรมเปนธงไชย: “กอนคานธีเกิด กอนที่อินเดียจะตกเปนของอังกฤษ เมื่อประชาชนชาวอินเดียรูวาตนไดดําเนินนโยบายผิดพรากเสียแลว เสมือนขุดคลองนําจระเขเขามา จึงไดตอสูทุกวิถีทาง เพื่อชวงชิงเอาเสรีภาพอันเปนสิทธิโดยกําเนิดของตนกลับคืนมา การประหัตประหารกันระหวางอินเดียและอังกฤษ ไดเปดฉากขึ้นในครึ่งหลังของพุทธศตวรรษที่ 24 ฝายหนึ่งตองการชิงอิสรภาพที่ตนเสียไปดวย ความพลั้งเผลอกลับคืนมา ธารเลือดไดหลั่งอาบแผนดินอินเดียอยูทั่วไป” “เมื่อทั้งสองฝายดิ้นรนเพื่อตนเอง คือ ฝายหนึ่งเพื่อปกครองและถือเอาผลประโยชน อีกฝายหนึ่งเพื่อใหหลุดพนจากแอกแหงการกดขี่อยูนั้น คานธีมหาบุรษุ ก็กา วขึ้นสูเวทีการเมือง พรอมกับปกธงอหิงสาธรรมขึ้นทามกลางความตกตะลึงของชาวโลก เพราะยังไมเคยมีนักการเมืองคนใด ใชอหิงสาเปนทางดําเนินเพื่อเอาชนะอํานาจแหงวิหิงสาเลย ในอดีต โลกเคยเห็นแตวิหิงสาตอสูกับวิหิงสา ปนกับปนยังไมเคยเห็นใครเอาอํานาจแหงเมตตาตอสูกับอํานาจปน คานธีไดยึดหลักของอหิงสาของพระมหาบุรษุ พุทธเจามาเปนทางดําเนินทางการเมือง จนประสบชัยชนะในที่สุด ทําลายประวัติแหงความมีชัยของประเทศตางๆ เสียสิ้น เพราะโดยทั่วไปประวัติแหงความมีชยั นั้นไดจารึกลงดวยเลือดของทั้งสองฝาย ความเปนใหญเปนโตความมีอํานาจของจักรพรรดิทั้งหลาย จึงมักมีกองกระดูกแหงชาติที่ออนแอกวาเปนพื้นฐาน” “อยางไรก็ตาม สิ่งที่สําคัญที่ทําใหทานคานธีกลายเปนปูชนียบุคคล นําทานขึ้นสถิต ณ ดวงหทัยของอินเดียนั้นคือ ความเสียสละอันยิ่งใหญ ความเห็นใจผูยากจน และการดําเนินชีวิตอยางสมณะนั่นเอง” “ระพินทรนาถ ฐากูร ปราชญ และนักประพันธใหญแหงอินเดียไดสรรเสริญทานคานธีไววา” 163 พอผมเปนมหา

“ทานไมอยากไดอํานาจ ไมอยากไดฐานันดรศักดิ์ไมอยากไดทรัพยสมบัติ ไมอยากไดชื่อเสียงและเกียรติศักดิ์ใดๆ ถาชาวอินเดียจะใหราชบัลลังกแกทาน ทานจะไมยอมนั่งบนบัลลังกนั้น ตรงกันขาม ทานจะแกะเอาเพชรพลอยจากบัลลังกนั้นมาแจกจายแกคนยากจนเสียอีก ‘ผูที่ถือตนวาเปนผูรับใชประชาชน มักเสียสละโดยเห็นแกตัวเชน การครองตําแหนงสูงๆ การเสียสละชนิดนี้เปรียบเหมือนการลงทุนเพื่อหากําไร แตทานคานธีมิใชเชนนั้น ความดีของทานหาที่เปรียบมิได ชีวิตของทานเต็มเปยมไปดวยความเสียสละ ตัวทานก็คือความเสียสละนั่นเอง’ “สําหรับรายละเอียดตางๆ ลูกตองหาหนังสืออานเอาเอง” พอผมพูดตอไป “มีผูเขียนไวมากแลว ที่ทานเขียนเลาความในใจของทานเองก็มีชื่อ ‘An Autobiography or the story me experiments with truth’ “บัณฑิต เนหรู ไดเขียนยกยองทานคานธี ไววา แมรางกายของทาจะบอบบาง แตใจของทานเปนเหล็กกลาไมรูจักจํานนตออํานาจใดๆ ภายในเครื่องแตงกายผาเตี่ยวพันรอบสะเอวและเปลือยครึ่งทอนบนก็ยังทรงไวซึ่งบุคลิกลักษณะของความเป นเจาและเปนกษัตริย สามารถโนมนาวใจคนทั้งหลายใหคลอยตามคําสั่งอยางเห็นอกเต็มใจ แมจะเปนผูไมถือยศศักดิ์ แตเปยมไปดวยปณิธานอันเด็ดเดี่ยวบางคราวตองเดินบทบาทอยางมหาจักรพรรดิ แววตาสงบซึ้ง แตเมื่อจองมองผูใดแลวก็ทะลุลึกเขาไปในวิถีประสาท เสียงกังวานแจมใสกองอยูในหัวใจของผูฟง แมผูฟงจะมีเพียงคนเดียวหรือพันคน ก็จะตองหลงเคลิบเคลิ้มไปตามกระจิตของทาน ทานสามารถมัดใจคนดวยถอยคําอันนุมนวล อํานาจอันยิ่งใหญของทานคือการเอาชนะศัตรูหรืออยางนอยที่สุดก็ใหศัตรูวางอาวุธซึ่งบางทีก็กลายเปนมิตร ‘อากัปกิริยาของทานทุกอิริยาบถ ลวนมีความหมายและเปนสงา ทานไมมีมรรยาทของคนต่ําชาแฝงอยูในกายเลยแมเทาปรมาณูซึ่งตามธรรมดามักจะมีอยูในชนชั้นกลาง เชนเรา เมื่อใดที่ทานมีความสงบทางใจ ทานจะสงกระแสความสุขนั้นไปยังผูอื่นดวย ทานกาวไปในชีวิตอันเต็มไปดวยความทรมาน แตเปนกาวที่มั่งคงและไมหวั่นไหวตออะไรเลย’ “เปนการยากที่คนผูมีความสําคัญขึ้นมาพรอมๆ กันกลาวยกยองกันถึงขนาดนี้ แสดงวาเขาตองดีจริง และผูกลาวยกยองนั้นก็มคี วามสุจริตใจ ตั้งใจใหเกียรติจริง” พอพรรณนา 164 พอผมเปนมหา

“คนที่ดีจริงๆ นั้น พรรณนาความดีของเขาใหหมดไดยาก คุณธรรมบางอยางของเขาคนสามัญขึ้นไมถึงอาจวิจารณไปในทางไมดีก็ได” “เกี่ยวกับเรื่องเสนหของคานธีนั้นคงจะมีมากจริง” พอพูดตอไป “ฝรั่งเมืองอังกฤษยังตองสั่งเสียเพื่อนฝูงที่จะมาปกครองอินเดียวาอยาพยายามเขาใกลคานธี เพราะถาเขาใกลและไดสนทนาดวยแลวก็เปนการยากที่จะหักหามใจมิใหนยิ มรักใคร เคารพ นับถือ” “พอเชื่อวาเสนหอันรุนแรงของคานธีนั้น มาจากดวงใจที่เปยมดวยเมตตาของตัวคานธีเองกระแสแหงเมตตาไดฉายออกมาทางแววตาดวงหนา น้ําเสียง และกิริยาอาการอื่นๆ กอใหเกดมหานิยมแกผูพบเห็นและไดสนทนาดวย” “อีกอยางหนึ่ง คานธี ถือสัจจวาจาอยางเครงครัดไมกลัวอันตรายใดๆ ไมเคยหลบเลี่ยงความจริง แมความจริงนั้นเมื่อเผยออกมาแลวจะทาทายตอความตาย ทานเปนคนถือธรรมวามีความสําคัญเหนือชีวิต” “ทานคานธีไดอุทิศชีวิตทั้งหมดใหอินเดีย ดังวาทะขงทานเองวา” ‘ผูมีใจสูงยอมไมอาจทนดูความดอยของชาติตอไปไดและคงตองหาทางระบายความเคียดแคนที่คุกรุนอยูใน อกใหเหือดหายโดยวิธีการรุนแรง แตเทาที่เคยประจักษแกขาพเจามา วิธีการเชนนั้นรังแตจะนําผูปฏิบัติไปสูความตายเสียกอน กอนที่จะฉุดตัวเองใหหลุดพนจากความเคียดแคนและฉุดชาติใหพนจากความต่ําตอยได’ ‘หากอินเดียนิยมลัทธิใชดาบแลวก็จะประสบผลแตเพียงชั่วแลนเทานั้น อินเดียก็จะไมเปนสิ่งที่ขาพเจาภาคภูมิและรักยิ่งดวงใจ ขาพเจาไดแตงงานกับอินเดียก็เพราะขาพเจาเปนหนี้ทุกสิ่งทุกอยางแกอินเดีย’ “คนสําคัญเคียงบาเคียงไหลของคานธีในการกูเอกราชอินเดียคือ บัณฑิตเนหรู แนนอนทีเดียวทานเปนคนสําคัญมาก เสียสละอยางใหญหลวง เมื่อชนะอังกฤษ โดยไดเสรีภาพทางการเมืองมาเปนเครื่องตอบแทนแลว ทานเปนคนแรกที่หาญเขาไปแบกภาระอันยิ่งใหญของชาติ คือ ตําแหนงนายกรัฐมนตรี ซึ่งเปนภาระอันหนักกวาการตอสูกับอังกฤษเสียอีก นั่นคือ การตอสูกับความอดยาก โรคภัย ไขเจ็บ และความดอยการศึกษาของประชากรอินเดีย นับจํานวนรอยๆ ลาน ทานตองสละทรัพยสมบัติสวนตัวมากมายเพื่อการเมืองและเพื่ออินเดีย มาตุภูมิของทาน”

165 พอผมเปนมหา

“อีกทานหนึ่งซึ่งพอเห็นวาควรกลาวถึง คือ ทานจิตรัญชันทาส ทาน ผูนี้สําเร็จวิชากฎหมายมาจากประเทศอังกฤษ เปนเนติบัณฑิตวาความที่ศาลฎีกา ณ เมืองกัลกัตตา ชื่อเสียงในทางวาความของทานแผไปทั่วอินเดียระหวางเวลาที่มหาตมะคานธีกําลังเตรียมหลักการไมรวมมือ ขึ้นเปนหลักการปฏิบัติของคองเกรสนั้น รายไดของทานผูนี้มีจํานวนสูงมาก ตกเดือนละ 50,000 (หาหมื่น) รูป ยิ่งกวานั้น ในขณะนัน้ ทานกําลังรับจางรัฐบาลอินเดียเปนทนายวาความคดีรายหนึ่ง ตกลงราคาคาจางเปนงวดๆ ละ 80,000 (แปดหมื่น) รูป” “ในเรื่องหลักการไมรวมมือ ความเห็นของทานมีอยูวา คองเกรสไมควรบอยคอตรัฐธรรมนูญที่เพิ่งไดรับมาใหม แตควรสมัครเปนสมาชิกตามรัฐธรรมนูญใหมนั้นแลวเขาควบคุมกิจการของรัฐบาลโดยอาศัยอํานาจของสภา เปนเครื่องมือ แตสําหรับในการประชุมคองเกรสที่เมืองนาคปุระ ทานมหาตมะคานธีไดขอรองใหทานดําเนินตามหลักการไมรว มมือไปพลางกอน ตอเมื่อหลักการนั้นไมบรรลุผลสําเร็จจึงคอยดําเนินตามหลักของทานในภายหลังทานจิตรัญชันทาสไดยอมป ฏิบัติตามคําขอรองของทานคานธี ญัตติของทานคานธีจึงไดผานสภาไปโดยไมมีเสียงคานเลย” “เมื่อทานจิตรัญชันทาส ตกลงยอมรับหลักการนัน้ เปนทางดําเนินแลวก็ตองเลิกวาความ และตองคืนเงินคาจางวาความจํานวน 8 หมื่นรูปใหแกรัฐบาล แลวทานก็ยอมพลีกาย วาจา ใจ เพื่อประเทศชาติที่รักจนกระทั่งถึงมรณกรรมเพราะการรับใชประเทศชาติของทาน นอกจากนั้น ทานยังไดอุทิศบานกรปอดวยลักษณทัดเทียมปราสาทใหแกชาติ เพื่อตั้งเปนโรงพยาบาลสตรีดวยแลวนําบุตรภรรยาไปอาศัย ณ บานหลังเล็กๆ หลังหนึ่งชาติหวนระลึกถึงความเสียสละอันใหญหลวงของทานผูนี้ จึงใหสมญาวา ‘ทานวีระและเทศพันธุ’ (เพื่อนประเทศ) จิตรัญชันทาส สืบมา” “ดูเถิด-ดูตัวอยางคนดี” พอพูดตอ, “เขามีความสุขจากความเสียสละเพื่อสวนรวม แตนักการเมืองบานเราบางคน กอนเลนการเมืองอยูกระตอบ พอเลนการเมืองไดไมกี่ป ก็มีบานอันกอปรดวยลักษณะทัดเทียมปราสาทหลายแหง มีเงินทองฝากธนาคารในประเทศตางประเทศเปนสิบๆ ลานี “เวลานี้ คนหนุมไทย เขามีทรรศนะใหมแลวครับพอ” ผมวา “มีทรรศนะอยางไร?” พอถาม 166 พอผมเปนมหา

“เห็นคนไหนรวยมาก ก็ตราหนาไดเลยวาโกง เวลานี้คนไทยที่มีอุดมคติเพื่อชาติและประชาชนเห็นวา ความมั่งคงเปนการประกาศ ตนใหสงั คมรูวา โกงเขามา เวลานี้ผมเกิดละอายความรวยขึ้นมาเสียแลว ที่พอไมรวยนะ ผมวาดีแลว เปนการประกาศความสุจริต” “มันไมแนเสมอไปหรอก กตัญู คนจนเพราะเกียจครานก็มีเพราะไมมชี องทางทํามาหากินใหทรัพยสินพอกพูนขึ้นก็มี สวนคนรวยรวยเพราะหมั่นทํามาหากินในทางสุจริต มีชองทางดี ทํามาคาขายขึ้นก็มรี วยเพราะโกงก็มี เห็นเขารวยแลวจะเหมาวาเขาโกงทั้งหมดจะไมผิดไปหนอยหรือ?” “แตผมวาคนที่รวยดวยสัมมาชีพนั้นนอย” ผมเถียงพอ “แตไมใชโกงแลวรวยไดทุกคน” พอแยง “คนโกงตองโกงเปนดวย บางคนเขาโกงอยูไดนานๆ โกงจนรวย แตคนที่โกงไมเปนเปนเขาโกงแลวรวยอยากเอาอยางบาง โกงทีเดียวก็ถูกจับติดคุกเสียแลว คนเรามันทําอะไรขึ้นกันเปนอยางๆ ไมใชคนเดียวจะทําอะไรสําเร็จไปเสียทุกอยางแตสุจริตไวดีกวาทุจริต” “ตามความเห็นของพอเวลานี้ พอวาความร่ํารวยไมใชสิ่งจําเปนของชีวิต ถาโทษของความจนมีอยู 5 ประการ ความรวยจะมีโทษถึง 20 ประการ คือมีโทษ 3 เทาของความจนเสมอ” “คุณพอมองในแงไหนครับ จึงเห็นอยางนั้น?” พอเลานิทานใหฟงวา คนเข็ญใจครอบคัวหนึ่งปลูกบานยูใกลบานเศรษฐี แกทํามาหากินของแกตามเรื่องตามราวหากินไปวันๆ เหมือนนก กลับมาบานแลวก็รองรําทําเพลงไปตามเรื่องหัวรอตอกระซิกกับลูกเมียของแกไดทุกวัน เศรษฐีไดเห็นไดฟงแลวประหลาดใจวา จนออกอยางนั้นแลวมีความสุขอยูไดอยางไร ตังแกเองปวดหัวทุกวัน เรื่องทรัพยสมบัติ เรื่องลูกเมีย เรื่องเจ็บไขไดปวย เรื่องบริวาร เรื่องสังคม จิปาถะ แกเกิดริษยาคนจนขึ้นมาคิดวาทําอยางไรหนอ คนจนขางบานแกจะมีทุกขเหมือนแก แกก็คิดวา ที่เราทุกขก็เพราะเรามีเงินมาก ลองเอาเงินไปใหคนจนนี้ดูซิจะเปนอยางไร ก็เอาเงินไปใหจํานวนหนึ่งเปนจํานวนที่คนจนไมเคยมี “เย็นวันนั้นเอง เสียงรองรําทําเพลง เสียงหัวรอตอกระซิกก็เงียบลงทันที ความกังวลรอยแปดยางกรายเขามาในกระทอมนอยกลัวโจร กลังเงินหาย ผัวไมไวใจเมีย พอแมไมไวใจลูก ลูกไมไวใจพอแม เก็บเงินตรงไหนก็ดูมันไมปลอดภัยไปหมด ไดยินเสียงหมาก็สะดุง 167 พอผมเปนมหา

ไดยินเสียงคนเดินก็ระแวง ไดยินเสียงจิ้งจกทักก็กังวลวามันอาจเตือนใหระวังเงินก็ได เคยนอนหลับเปนสุขก็กลายเปนนอนไมหลับ เสียงหัวเราะกลายเปนเสียงรองไห เสียงเพลงกายเปนเสียงทะเลาะวิวาทไมเวนแตละวัน เศรษฐีก็ชอบใจวาเวลานี้เงินทําใหเพื่อนบานผูยากจนของแกเปนทุกขแลว คนจนแกก็รูเหมือนกันวาเงินทําใหแกเปนทุกขเพียงใด แกจึงพรอมใจกันเอาเงินไปคืนเศรษฐีแลวแกก็มีความสุขเหมือนเดิม” พอพูดจบพรอมกับหัวเราะชอบใจ “นั่นมันโบราณเหลือเกินแลวครับพอ” ผมแยง “คนสมัยนี้มีเงินเทาไรก็ไมเดือดรอน ธนาคารมีมากมายฝากเทาไรก็รับไหว คนจนซิตองเดือดรอนมากมายเสียเปรียบสังคมทุกอยาง อยากรูรายละเอียดแหงความทุกขในชีวิตเทาไร ความจนบอกเราไดหมด ผมคิดวาพอเขาใจเรื่องนี้ดี แตทําไมพอจึงเห็นความจนดีกวาความรวย ผมไมเขาใจเลย” พอทําเหมือนไมไดยินความขัดแยงของผม ทานพูดตอไปวา “พระพุทธเจาตรัสวา ความสุขเกิดจากความไมตองกังวลคนยิ่งมีทรัพยสมบัติมากก็ยิ่งมีความกังวลมาก” “แตผมวา คนจนมีเรื่องกังวลมากกวาคนรวย คนจนตองมีสุขนอยกวาคนรวย” “อเล็กซานเดอรมหาราช ยังอยากเปนคนจนอยางไดโอยินีสอเล็กซานเดอรผูมั่งคั่งทั้งทรัพย ยศ เกียรติ” พอพูดเรื่อยๆ เหมือนไมสนใจคําแยงของผม “ขอรายละเอียดหนอยครับ” “เมื่ออเล็กซานเดอรเสด็จเมืองคอรินธ ในกรีซเชาวันหนึ่งเสด็จไปเยี่ยมไดโอยินีส นักปราชญ นักจาริกแสวงบุญ เพราะทรงสดับชื่อเสียงของบุคคลผูนี้มากอนไดโอยินีสมีเพียงผานุงผืน หมผืน มีกะลามะพราวสําหรับตักน้ําดื่มอีก 1 ใบเทานั้น อเล็กซานเดอรตรัสวาตองการอะไรบางจะพระราชทาน ไดโอยินีสทูลวาตองการอยางเดียว คือขอใหพระองคเสด็จไปเสียใหพน อยามายืนบังแดดที่เขากําลังผิงอยู” “อเล็กซานเดอรผินพระพักตรมาตรัสกับนายทหารคนสนิทวา ‘เขาชางมีความสุขเสียจริง ถาฉันไมเปนอเล็กซานเดอร ฉันจะเปนอยางชายคนนี้” “คนอยางอเล็กซานเดอรเปนคนจริง ถาไมเดนอยางหนึ่งก็ตองเดนอีกอยางหนึ่ง คนเกงจริง เปนตัวของตัวเองใครจะเหนี่ยวรั้งไว กดใหจม ถมใหมิดก็ไมไดเหมือนดวงอาทิตย กอน Diogenes พระพุทธเจาก็ทรงกระทํามาแลว ทรงสละความมั่งคั่งแหงสมบัติ บรมจักรออกเปน อนาคาริกอยูอยางผูไมมีอะไรแตก็มีผลงานที่ยอดเยี่ยม 168 พอผมเปนมหา

“เปนคนสมัยไหนครับ Diogenes?” “ก็สมัยอเล็กซานเดอร” พอตอบ “กอน ค.ศ.356-323 ป” “ตอมาโสกระตีสเองก็ทําตัวเปนคนยากจน มีผลงานทางความคิดมาก” “ในอเมริกา เมื่อ ค.ศ.1817 ไมนานมานี้เองเดวิด ธอโรไดอุบัติขึ้น สําเร็จการศึกษาจากมหาวิทยาลัยฮาวารด ตอมาไดสรางกระทอมไมหยาบๆ ดวยตนเองอยูที่ฝงทะเลอันเงียบสงัดของวอลเด็นพอนด รัฐแมสซาซูเซตส อยูในกระทอมนั้นอยางฤษีชีไพร ธอโรเปนนักปราชญ นักธรรมชาตินิยม” “8 ปกอน ธอโร คือเมื่อ ค.ศ.1809 ลินเคอลน มหาบุรุษผูมีชีวติ อันเปนตัวอยางแกโลกไดอุบัติขึ้น ทามกลางความยากจนในดินแดนสวนหนึ่งอันรกรางวางเปลาในรัฐเคนตักกี้ ซึ่งเปนรัฐที่ยากจนที่สุดของสหรัฐแมจนกระทั่งบัดนี้ เขาเกิดมาทามกลางความยากจน แตความยากจนมิไดเปนอุปสรรคใหลินคอลนพลาดจากความสําเร็จอันยิ่งใหญเลย เขาเปนประธานาธิบดีผูยิ่งใหญของสหรัฐ และไดทําประโยชนใหแกสหรัฐมากที่สุดคนหนึ่ง เขาเปนนักรเมืองที่ทําทุกอยางเพื่อประชาชนมิใชเพื่อตัวเอง เขาประกาศการเลิกทาส เมือ่ 22 กันยายน ค.ศ.1862 เมื่อเขาอายุ 53 ป นับเปนงานที่ใหญยิ่งไมเพียงแตสําหรับสหรัฐเทานั้น แตสําหรับโลกดวย” “กับการเลิกทาสในเมืองไทยของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัวเปนไงครับ-พอ?” “ความจริง ทานทั้งสอง คือ พระบาทสมเด็จพระปยะมหาราชกับทานลินคอลนั้นเรียกวา อยูในสมัยเดียวกันได ลินคอลนเกิดกอนพระปยะมหาราชเพียง 44 ป เมื่อลินคอลนประกาศเลิกทาศ ค.ศ.1862 นั้น พระปยะมหาราชของเรามีพระชนมายุ 9 พรรษา และอีก 46 ป ตอมา (ค.ศ.1908) พระปยะมหาราชก็ทรงประกาศการเลิกทาสในเมืองไทย” “ขอที่เหมือนกันอยางนาอัศจรรยของทานทั้งสองก็คือ หลังประกาศเลิกทาสแลว 2-3 ปก็เสียชีวิต คือ ลินคอลนประกาศเลิกทาสเมื่อ ค.ศ.1862 เสียชีวิตเมือ 1865 พระปยะมหาราชทรงประกาศเลิกทาสเมื่อ พ.ศ.2451 และสวรรคตเมื่อ พ.ศ.2453” “แตการตายของลินคอลนไปเหมือนกับของมหาตมะคานธีคือถูกยิงตายลินคอลนถูกยิงในโรงละครคานธีถูก ยิงเมื่อเดินไปสวดมนต ณ บริเวณที่เขาเควยรวมกันชุมนุมสวดมนตทุกวันๆ พอคดวาคนที่ยิงไดซางคนอยางคานธีและลินคอลนนั้นตองเปนคนบาแนๆ” “เรากําลังคุยกันเรื่องความมีความจน” พอพูดตอ “ลูกจะเห็นวา ความจนมิไดเปนอุปสรรคในความยิ่งใหญของทานเหลานี้เลย 169 พอผมเปนมหา

คนมั่งมีสวนมากดวยซ้ําไปที่มัวเพลิดเพลินหลงใหลอยูในความมั่งมี ความฟุมเฟอย การกินนอน และเมถุน จนชีวิตเปนหมันไปทั้งชีวิตี “แตบางคนเขาวา นั่นคือการดําเนินชีวิตที่ถูกตองแลว” ผมแยงพอ “เพราะคนเราเกิดมาเพื่อหาความสุขใหกับชีวิตความดีของชีวิตก็คือความสุข ความสุขคือสิ่งที่ชีวิตตองการเมื่อชีวิตไดความสุขก็ชื่อวาชีวิตไดรสที่ตองการ ชีวิตที่มีความสุขจึงนาปรารถนาไมเปนหมันอยางที่คุณพอวา ชีวิตที่เกิดมามีแตทุกขนั่นตางหากเลานาจะเปนหมัน” “คราวนี้เรามาถึงปญหาสําคัญอยางหนึ่งของปรัชญาและจริยศาสตรจะผานพนไปหรือจะคุยกันก็ตามใจลูก แตกอนอื่นพอขอบอกใหลูกทราบวาปรัชญามีความสําคัญตอการดําเนินชีวิตของคนอยางลนเหลือ เพราะคนแตละคนยอมดําเนินชีวิตตามปรัชญาในใจของเขาคนมีใจอยางไรยอมดําเนินชีวิตอยางนั้น คนที่เห็นวา ความดีของชีวิตคือความสุข เขายอมทําทุกอยางเพื่อความสุขของเขาไมวาตนเหตุแหงความสุขนั้นจะเปนอยางไรี “ผมเคยคุยกับพวกเพื่อนๆ เขาบอกวา “ความสุขก็เหมือนเงินคือ เมื่อมันอยูในมือเราแลว เราจะใชมันอยางไรก็ไดสมประสงค สวนทางที่จะไดเงินมานั้นไมสําคัญ อยางไรก็ได ขอใหไดมา เมื่อมันมาอยูในมือเราแลว ยอมมีคุณคาตามราคาของมันอยางแนนอน หรือีกนัยหนึ่งเหมือนอาหาร จะไดมาอยางไรชางมัน แตเมื่อเรากันเขาไปแลวมันยอมกลายเปนเลือดเนื้อกระดูกและชีวิตของเรา เพราะฉะนั้นเสียเวลาที่มัวนั่งนึกนอนตรองวามันจะไดมาโดยชอบดวยศีลธรรมหรือไมชอบ ศีลธรรมก็เปนเพียงสิ่งสมมุติอยางหนึ่งของศาสนา ซึ่งเปนเงาของความงมงาย พวกที่สอนศาสนาเองอยางพวกพระเมื่อคนนําของไปถวายก็เห็นรับทั้งนั้นไมเคยสอบถามวาไดมาอยางไร” เขาวากันอยางนั้น” “ลัทธิอุบาทวนะซิที่สอนกันอยางนั้น” พอพูดอยางเครงขรึม “เมืองไทยเวลานี้มีสถิติอาชญากรรมติดอันดับ สองของโลก รองจากเลบานอนก็เพราะคนพากันคิดอยางที่ลัทธิอัปรียอยางนั้นสอน คนที่พูดอยางนั้นแหละ ลองใครมาทํากับตัวเขาเองซิ จะเดือดรอนสักเพียงใดเชนใครมาปลนจี้เอาเงิน เอานาฬิกาซึ่งมีอยูจํากัดไปเสีย เขาจะเห็นดวยวาตนเอง วิธีการหาทรัพยของนักจี้นักปลนนั้นไมเปนธรรมเลย” “เมืองไทยเปนเมืองพุทธศาสนา ไมนาจะมาเปนที่สองของโลกในเรื่องอาชญากรรมฆากันตาย” ผาวา “จะโทษพุทธศาสนาก็ไมถนัด ทําไมจึงเปนอยางนั้นไปไดครับ-พอ” 170 พอผมเปนมหา

“โทษพุทธศาสนาไมไดแน เพราะพุทธศาสนาไมไดสอใหคนฆากัน ตรงกันขามสอนใหคนมีเมตตาตอกัน อดกลั้นตอกัน ออมชอมกัน แตที่มีขาวการฆากันตาย การจี้ปลนทรัพยอยูทุกวันนั้นเพราะคนไมประพฤติตามธรรมที่ทางศาสนาสอนไว” “พูดก็พูดเถะ พอวาคนไทยจํานวนไมนอย โดยเฉพาะผูมีการศึกษาสูง มักมีทาทีดูหมิ่นหลักธรรมและเรื่องราวทางศาสนาเหยียดหยามผูประพฤติธรรมวาโง พวกเขายิ้มแกมเยาะตอผูมีธรรมเห็นผูสอนธรรมเปนคนคร่ําครึลาสมัย ไมทันโลก เมื่อทรรศนคติของการผูมีการศึกษาที่เรียกตัวเองวาปญญาชนเปนอยูอยางนี้ คนสวนมากก็พลอยเปนไปดวย พวกเขาดูหมิ่นการประพฤติธรรมวาเปนความไมเจริญในโลก เมื่อไมประพฤติธรรมกันมากๆ เขาสังคมก็เดือดรอนอยางที่เห็นกันอยูนี้ ความเดือดรอนของสังคมนั้นอยาไปโทษอะไรอื่นโทษที่สังคมไมประพฤติธรรม ละเลยตอธรรม ดูหมิ่นธรรม เหยียบย่ําธรรมนั่นแหละ” “แมในเรื่องผูนํารัฐบาล คือ ตัวนายกรัฐมนตรีก็มีเองนาคิดกลาวคือ เมื่อไดนายกรัฐมนตรีที่เปนชาวบานลวนๆ ไมสนใจในการประพฤติธรรม เขาก็ไดมองเห็นชองคือความทุจริตคดโกงในบานเมืองคือ ตัวนายกรัฐมนตรีและพวกพองนั่นเองเปนคนโกงเสียเอง จนมีขาวอื้อฉาวทั่วบานทั่วเมือง ตลอดไปถึงตางประเทศ แตพอไดนายกรัฐมนตรีที่อยูในศีลธรรม เปนธรรมมหาอํามาตย พวกเขาโดยเฉพาะพวกหนังสือพิมพบางคน บางกลุมก็พากันคอนขอดกระทบกระเทียบเปรียบเปรย เรียก ‘ขรัวตา’ บาง ‘หลวงตา’ บาง ‘ตองนั่งวิปสสนาเสียกอนจึงจะออกคําสั่งอะไรออกมาสักอยางหนึ่ง’ บางมากมายแลวแตจะสรรมาวา” “เมื่อทรรศนคติของสังคมที่มีตอผูประพฤติธรรมมีอยูอยางนี้ คนที่ไมหนักแนนจริงๆ ก็ไมอยากแสดงตนวาเปนผูประพฤติธรรมแมคนที่เคยเปนเปรียญสวนมากก็ไมอยากใหใครรูวาตัวเปนอยาง นั้นก็ดวยเหตุผลอยางเดียวกันี “คนสวนมากหันไปสยบและภักดีใหแกเงินตราเสียแลว ยอมละทิ้งคุณความดีมีสัจจะ เปนตน ดังที่ทอยนบี ไดกลาวไววา “โลก ตะวันตกซึ่งเปนแองความรูและความเจริญนั้น ปจจุบันนี้เสื่อมไปมากในทางสัจจะ ระหวางประเทศไมมีสัจจะตอกัน ดีกันเฉพาะตอหนา ในสวนเอกชนนั้น ศีลธรรมเสื่อมไปมาก 171 พอผมเปนมหา

ผูคนมักมองความสําเร็จทางวัตถุเปนเกณฑ นี่คือความเสื่อมอีกอยางหนึ่ง เกียรติที่เรารูๆ กัน เมื่อกอนนั้นเดี๋ยวนี้ หมายถึง ทรัพยไปเสียแลว ศีลธรรมของครอบครัวตกต่ําไปมาก ตามประวัติศาสตรนั้นประเทศจะเสื่อมหรือเจริญก็อยูที่ศีลธรรมของครอบครัว หากผูนําของประเทศสงเสริมอุดมการณของประชาชนในดานดีงาม แทนที่จะยุใหเห็นแตเงินแลวโลกจะเปนสุขกวาแตกอน” “พวกเอาเสี่ยเลวๆ กลับกลายเปนผูมีเกียรติในสังคม” พอพูดตอ “คนเหลานั้นเห็นแตตัวมันและพรรคพวกของมัน มันบริจาคเงินเปนสาธารณกุศลนานทีปหนลงขาวหนังสือพิมพออกขาวโทรทัศนกันเกรียวกราว แตที่ขูดเลือดขูดเนื้อ ขูดกระดูกคนจนมาเทาไร รวมหัวกันขึน้ ราคาสินคาเอาเปรียบคนจนมาเทาไร ไมมีใครรู หรือรูก็ทําเปนไมรูไมเห็นเสีย รัศมีเงินของมันเขาหูเขาตา” ผมดูทาดีพอเบื่อหนายตอความเปนไปของสังคมมาก-สังคมที่คอยๆ วิปริตแปรผันไปในทางเลวที่ละนอยติดตอกันมาเปนเวลานานเมืองไทยซึ่งควรจะเรียบรอยที่สุด นาอยูที่สุด กลายเปนเมืองที่มีรายการฆาตกรรมสูงเปนที่ 2 ของโลก เปนเรื่องนาตกใจมากทีเดียวคนไทยเวลานี้พูดผิดหูผิดตากันนิดหนอยก็ฆากันถึงชีวิต พวกคนหนุมจํานวนมากไดทอดทิ้งวัฒนธรรมอันดีงามของตน แลวปลอยตัวปลอยใจใหหลงใหลมัวเมาในสิ่งเลวของพวกฝรั่ง เชน ลัทธิฮิปป, การปฏิบตั ิทางกามอันเสรี, การแตงตัวรุงรัง และ สกปรก, ผูใหญไดทอดทิ้งจารีตอันดีงาม เชน การสนใจศึกษาทางศาสนา เขาหาบรรชิตผูทรงศีลธรรมเพื่อถามอะไรดี อะไรชั่ว อะไรควรเวน อะไรควรทํา ยิ่งเปนใหญเปนโตยิ่งเหินหางศาสนา หันหลังใหความสุขทาใจ มุงหนาหาวัตถุนิยมอันดิ่งลงไปดิ่งลงไป พวกครูบาอาจารยและแพทยไดทอดทิ้งจรรยาบรรณของตน พวกครูทําตนเปนคนแจวเรือจาง หรือพอคาขายวิชา พวกหมอก็ทําตนเปนเพียงพอคาขายยาที่มีความรูทางแพทยมีคนรับรอง เมื่อเบาหลอมของเราเปนอยูอยางนี้ ผลผลิตที่ออกมาจะเปนอยางไร ความเสื่อมโทรมของสังคมมองเห็นไดอยางชัดแจง เพราะคนในสังคมเราฝกใฝในวัตถุนิยมมากเกินไป “พอครับ ตะกี้ พอบอกวา เรามาถึงปญหาสําคัญทางศาสนาและจริยศาสตรอยางหนึ่งแลว ผมยากใหพอ อธิบายถึงเรื่องนั้น คือเรื่องที่เกี่ยวกับความสุข”

172 พอผมเปนมหา

“เดี๋ยวกอน” พอพูด ”ขอแกวาทะของพวกมิจฉาทิฐิเสียหนอยกอน ไมแกเสียกอนแลว พูดเรื่องอื่นไมสนุก มันคางใจอยู” “ขอที่พวกเพื่อนแกบางกลุมเห็นวา เงินทองไดมาอยางไรสําคัญ ที่สําคัญคือขอใหไดมาเปนดี เหมือนการกินอาหาร เปนตนนั้นพอขอถามวา อาหารที่เปนพาษกินอิ่มเหมือนกันใชไหม?” “ใชครับ-พอ?” “แลวผลมันเปนอยางไร?” “ทองเสีย ปวดทอง อาจอาเจียน และถึงตานได” “นั่นปะไร” พออุทาน, “ อาหารที่กินอิ่มทองมิใชวา จะมีคุณแกรางกายอยางเดียว ที่มีโทษแกรางกายก็มี ทํานองเดียวกัน เงินเสียไดมาโดยทุจริต มันทําพิษแกชีวิตจิตใจเหมือนกัน แตคนทั้งหลายอาจไมเห็น ไมเหมือนคนทองรวง” “บาปมันอยูท ี่ใจ คางอยูที่ใจ พอนึกถึงใหสะดุงหวาดเสียวแตเขาไมอยากบอกใคร เพราะละอายบาง เพราะเกรงความลับจะเปดออกไดรับโทษทัณฑตามกฎหมายบาง เสียชื่อเสียงบาง คนที่กินของเสียเขาไปแลว ทองจะไมเสีย หรือไมเปนพิษแกรางกายเปนไปไมได ฉันใดคนที่ประกอบอาชีพทุจริต จะไมมีผลเปนพิษแกจิตใจ อยูอยางสบายใจยอมเปนไปไมไดฉันนั้น คนทั้งหลายอาจไมรู แตตัวเขาเองนั่นแหละรูวา เขาสุขทุกขอยางไร คนที่มีตึกสวย มีรถหรู มีเมียงาม อาจนอนไมหลับเปนอาทิตยๆ ก็ได ใครจะรูดียิ่งกวาตัวผูนั้นเอง บางคนอาจแยงวาเขาไมคิดเสียก็หมดเรื่อง ขอตอบวา เปนไปไมไดๆ เขาจะฝนธรรมชาติของจิตไปไมได ธรรมชาติของจิตยอมตองคิดถึงสิ่งที่ทําที่พูดไวอยางไรมันเปนไปไมไดเหมือนคนเปนโรคไสติ่งอักเสบแลวไ มใหปวดทองฉะนั้น” “ขอที่วา พวกที่สอนศาสนาเองอยางพวกพระเมื่อคนนําของไปใหก็รับทั้งนั้น ไมเคยสอบถามวาไดมาอยางไรนั้น พอวา เหมือนกับเราไปซื้อของที่รานขายของ เราไปถึงก็ซื้อเอามาไมเคยสอบถามคนขายวาของนั้นหนีภาษีมาหรือเปลา เมื่อเราไปซื้อหมู ซื้อเนื้อที่ตลาดก็ไมเคยถามคนขายวาเขาขโมยมาหรือเปลา หรือเขาฆามาอยางไร พระที่รับของถวายจากฆราวาสก็อยางนั้น แตถาทานรูจริงๆ วาขโมยเขามาทานก็ไมรับเหมือนกัน” “สวนขอที่วา ศีลธรรมเปนเพียงสิ่งสมมติอยางหนึ่งของศาสนาซึ่งเปนเงาของความงมงายนั้น คมมาก แตเปนความคมที่มีแตอันตรายเหมือนความคมของมีดที่ทําไวเพื่อฆาคนอยางเดียวไมเปนประโยชนมีแตจะ 173 พอผมเปนมหา

นําโทษเจาของมีด วาจาที่แสดงความฉลาดบางอยางนั้นมิไดมีผลดีแกใครเลยนอกจากบาดคนอื่นแลวยังเปนเครื่องเชือดเฉือนต นเองอีกดวยเหมือนเขี้ยวสุนัขบา” “ศาสนามีความจําเปนอยางไร ศีลธรรมเกี่ยวของกับชีวิตประจําวันอยางไร คนที่มีปญญาอันถูกตองเที่ยงตรงเพียงเล็กนอยก็พอมองเห็น ถาคนเลิกประพฤติตามศีลธรรมใหพรอมๆ กันเพียงวันเดียวเทานั้น โลกของเราก็จะกลายเปนทะเลเดือด ที่มีแตภูตผีปศาจผูกระหายเลือดและทรัพยสิน, ที่โลกเรา ประเทศเรา จังหวัดเรา อําเภอเรา ตําบลและหมูบานเราดํารงอยูไดอยางนี้ ก็เพราะมีแรงถวงทางศีลธรรมคอยถวงเอาไว มิฉะนั้นแลว สงคมของเราก็จะมีแตความวุนวายยิ่งกวานี้ มนุษยกลายเปนสัตวที่เลวรายยิ่งกวาสัตวปา ชีวิตเรา ชีวิตของพอแมพี่นองเรา และทรัพยสินของเราดํารงอยูได เพราะศีลธรรมคุมครองไวศีลธรรมทีม่ ีอยูในใจของคนอื่นและในใจของเราถาปราศจากศีลธรรมเปนเครื่องยึ ดเหนี่ยวเสียแลว อยาวาแตอยูกันเปนประเทศเลย แมอยูกันเพียง 2 คน คือ สามีภรรยาก็ตองทะเลาะกัน ฆากัน มีตัวอยางใหดูอยูถมไป ศีลธรรมมาจากศาสนาศาสนาและศีลธรรมจึงเปนเหตุตอเนื่องกันเหมือนตนไมกับผลไม คนที่เคยเรียนหนังสือผานมัธยมมานาจะเคยอานเทศนาเสือปาของพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกลาเจาอยูหัว กัณฑแรกก็ทรงแสดงใหเห็นวา มีความจําเปนเพียงไรที่คนเราจะตองมีศาสนา เพราะฉะนั้นคนที่กลาววาศีลธรรมเปนเพียงสิ่งสมมตินั้น ยอมรับวาเปนสิ่งสมมติจริง แตเปนสิ่งสมมติที่ดี ไมควรถือไวหรือ? สวนขอที่วาศาสนาเปนเงาของงมงายนั้น ไมเปนความจริงเลย ความจริงแลวศาสนาเปนแสงสะทอนของดวงแก คือ ปญญาอันประเสริฐของพระศาสดาผูไดถึงแลว พบแลวซึ่งปญญาเชนนั้น” -38เมื่อพอไดพูดถึงสิ่งที่ตองการจนคอนขางจะจุใจแลว ทานจึงไดหันมาพูดถึงเรื่องความสุขตามคําถามของผม ทานบอกวา ปญหาเรื่องความสุขกับความดีนั้น มีความเห็นแตกตางกันอยู พวกหนึ่งคือพวกสุขนิยมหรือพวก Hedonist เห็นวาความดีคือความสุข-ความสุขความเพลิดเพลินคือความดี ถาเราไปถามเขาวาคามดีอะไร? เขาจะตอบวา ความดีคือความสุขหรือสิ่งที่ใหความสุข หรือมีผลเปนความสุขแกผูทําสุขนิยมก็มีอยูหลายสาย 174 พอผมเปนมหา

เชน สายจิตวิทยา และสายจริยศาสตร สายจิตวิทยาที่เรียกวา Psychological Hedonism นั้นถือวา มนุษยและสัตวแสวงหาความสุข หลบเลี่ยงความทุกข นั่นเปนโดยธรรมชาติ สวน Ethical Hedonism คือสุขนิยมฝายจริยศาสตรนั้นถือวา ความสุขคือความดีอันสูงสุดแหงชีวิตมนุษย มนุษยไมไดแสวงหาความสุขอยูเสมอไปอยางที่จิตวิทยาวา แตมนุษยควรแสวงหาความสุขใหแกชีวิต พอสรุปวา “รวมความวา ทางจิตวิทยาแสดงถึง Facts สวนจริยศาสตรแสดงถึง Ideal or end of human life นักจริยศาสตรผูสนับสนุนมตินี้มีเบนแธม (Bentham 1784-1832) และมิลล (J.S.Mill 1806-1873) เปนอาทิ อยาพูดมากเลย มันเปนวิชาการเกินไป เดี่ยวเบื่อ เอางายๆ แคนี้กอน สวนชื่อทางวิชาการนั้นเขามีมาก เชน Egoistic Hedonism, Gross Egoistic Hedonism, Refined Egoistic Hedonism, Altruistic Hedonism เปนตน ถาจะพูดกันจริงๆ ก็มีเรื่องพูดกันมากมายไมรูจบ ความคิดอยางนี้ จะถูกหรือผิดก็สุดแลวแตจะพิจารณาในแงกวางหรือในวงแคบ พวกที่เห็นแกความสุขของตนฝายเดียว แลวพยายามกอบโกยความสุขใสตัวโดยไมเหลียวมองความทุกขยากลําบากของผูอื่น จัดวาเปนอยางเลว ที่เรียกในวิชาการวา ‘สุขนิยมที่เห็นแกตัวจัด (Gross Egoistic Hedonism) สวนบางพวกเห็นวาความดีคือความสุขเหมือนกัน แตตองเปนความสุขของผูอื่น-ความสุขของคนทั้งปวงประโยชนของประชาคม พวกนี้ดีที่เรียกในวิชาการวา Altruistic Hedonismหรือ Utilitarianism แตบางคนมองในวงแคบ คือเห็นแกตัว สวนบางคนมองในวงกวางเห็นแกผูอื่น บางทีจนถึงยอมเสวยทุกขเสียเองเพื่อใหผูอื่นมีความสุข “สวนนักจริยศาสตรบางคน เชน มัวร (Moore) เปนตนเห็นวา ความสุขกับความดีไมใชสิ่งเดียวกัน สิ่งที่เปนความดีอาจไมใหความสุขก็ได สิ่งที่ใหความสุขอาจไมใชความดีก็ได ความสุขสวนความสุข ความดีสวนความดี แตบางกรณีมันมีเหตุผลตอเนื่องกันได ถาใหคําจํากัดความวา ความสุขคือความดีอันสูงสุดแลว เปนการงายเหลือเกินที่จะทําความดี คือหาความสุขใสตัวเทานั้น “อยางไรก็ตาม ลูกจะเห็นวา ในชีวิตคนเรา-เราหาตองการเพียงความสุขอยางเดียวเทานั้นไม เราตองการอะไรอื่น อีกตังหลายอยางที่สําคัญที่สุดคือตองทําหนาที่ใหสมบูรณที่สุดตามฐานะของตนบางทานถึงกับกลาววา คําสอนทางศาสนาทั้งปวงรวมลงในคําเพียง 2 คํา คือ หนา-ที่ หรือ 4 คําในภาษาอังกฤษ คือ D-U-T-Y 175 พอผมเปนมหา

“เพื่อทําหนาที่ของมนุษยใหสมบูรณนเี้ อง เราจึงตองอดทนตอความทุกขยากลําบากตางๆ ยอมเสียสละความสุขความเพลิดเพลินซึ่งเราจะสามารถหาใหแกชีวิตไดโดยงาย ถาเราไมคํานึงถุงหนาที่เพราะฉะนั้นถาจะถามวา อะไรสําคัญที่สุดในชีวิตมนุษย ตอบวา หนาที่ Duty คงไมมีใครคัดคานวาผิด คนที่ดีที่สุดคือคนที่ทําหนาที่ดีที่สุดสมบูรณที่สุดนัน่ เอง” “หนาที่สําคัญอยางหนึ่งของพวกเราซึ่งเปนชาวพุทธ คือชวยกันบํารุง-รักษา คุมครองและสงเสริมพระพุทธศาสนาใหอยูคูกับชาติไทย ไมทําลายเสียเองและไมใหใครมาทําลาย ไมแตกสามัคคีกันเองในหมูชาวพุทธไมถือนิกายวา ฉันเปนธรรมยุต แกเปนมหานิกายหรือฉันเปนมหานิกายแกเปนธรรมยุต จะเปนนิกายอะไรก็ชางเถิดแตเราเปนขาพระพุทธเจาดวยกัน เปนคนไทยดวยกัน มีชาติ ศาสนา พระมหากษัตริยอยางเดียวกัน อุดมคติของเราควรจะอยูสูงกวาเรื่องนิกายไมควรใหเรื่องนิกายมาเปนกําแงกั้นไมตรีจิตของพวกเราหนาที่อั นเรามีอยูตอชาติ ศาสนา พระมหากษัตริยนั้น ควรจะสูงสงจนลืมเรื่องนิกายอันเปนสิ่งเกิดขึ้นโดยบังเอิญ...” ผมถามวาบังเอิญอยางไร? พออธิบายวา กอนสมัยของพระจุลจอมเกลา พระประพฤติเหลวไหลหลายเรื่อง เมื่อพระจอมเกลาทรงผนวช ทรงเห็นวาพระประพฤติเหลวไหลนัก จะทรงแกไขอยางไรก็ยาก เพราะทางเปนผูนอยจึงปลีกพระองคไปประพฤติปฏิบัติสวนพระองคใหถูกตองตามธรรมวินัยที่พระพุทธเจา ทรงสอนไวทรงบัญญัติไว ตอมาพระอื่นๆ ที่เปนผูใครธรรม ใครวินัย เห็นวา การประพฤติพรหมจรรยอยางที่พระจอมเกลาประพฤติอยูเปนทางที่ถูกตอง จึงมาเขาเปนพวกนานปก็ยิ่งมากขึ้น นิกายธรรมยุตก็เกิดขึ้นอยางนี้ “พอวา การมีนิกายธรรมยุตขึ้นมีคณ ุ มีโทษอยางไรบาง?” “เรื่องนี้พูดไดหลายแง” พอตอบ “แตอยาทะเลาะกับใครในเรือ่ งนี้ก็แลวกัน รัชกาลที่ 6 (พระมงกุฎ) ทานวามีคุณมากตรัสไวดังนี้“พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว ทรงทอดพระเนตรเห็นวา ถาขืนปลอยใหเปนไปตามที่กลาวแลว (คือ ปลอยใหประพฤติเหลวไหล ไมศึกษาเลาเรียน...) ในไมชาพระศาสนาของเราจะเสื่อมทรามไมมีทางแกไขได จึงทรงตั้งธรรมยุตติกนิกายขึ้น ถึงใครจะวาอยางไรก็ตามตาการทรงตั้งธรรมยุตติกนิกายขึ้นนี้ 176 พอผมเปนมหา

นับวาทรงทําประโยชนใหแกพระพุทธศาสนาหาที่เปรียบไดโดยยาก เพราะทรงสั่งสอนใหพระสงฆตองพยายามรูขอปฏิบัติที่ดาม อยางนอยใหรูจักถือตามพระวินัยอยางเครงครัด ตองพยายามเรียนพระธรรมวินัยโดยความเขาใจ เชนนี้นับวาเปนประโยชนมากมาย เทากับไดตออายุพระศาสนา...” “แตพระมงกุฎเกลา ก็ทรงติพระธรรมยุติไวบางเหมือนกัน” พอพูดตอเชนทรงติไววา “พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัวเสด็จสวรรคตไปไมกี่ป สาวกของพระองคทานคือ พวกธรรมยุตความคิดแคบลงไปเทาใดในเวลานี้แคบลงมาจนแลเห็นวาสิ่งใดไมสําคัญหมดนอกจากหมแหว กอยูแลวเปนพอ ถาเราหมแหวกแลวเราเกพอแลวทางวินัยไมตองเรียน ที่เปนเชนนี้ก็เนื่องจากเห็นวาคนนับถือมากนับถือวาดีหมดทุกอยาง ถือวาคนเชื่อถือนิยมแลว จะประพฤติดีจริงหรือไมดีจริงเขาก็นิยมความคิดเห็นเชนนี้เปนอันตั้งอยูในความประมาท...แทจริงพระมหา นิกายนั้น ตั้งแตเขารูสึกวาพระธรรมยุตพยายามมาดีอยางไรแลว จนไดรับความนิยมเชื่อถือของคนทั้งหลายอยางไรแลวฝายมหานิกายไดตั้งใจบําเพ็ญเลาเรียนศึกษาธรรมวินัย จนในเวลานี้ไดเกิดมีพระมหานิกายขึ้นจําพวกหนึ่ง ซึ่งถือจริงความรูไมมีผิดกับธรรมยุต ปฏิบัติดีไมผิดกับธรรมยุตเลย ยังผิดกันอยูแตหมคลุมเทานั้น...ฝายมหานิกายรูสึกวาคนทั้งหลายนิยมธรรมยุตมาก เขาเองเสียเปรียบอยู จึงไดขะมักเขมนพยายามขึ้น เขาจะกลับดีขึ้นในไมชาจะขามหนาธรรมยุตไป ขอนี้สมเด็จพระมหาสมณะ เขาพระทัยดีจึงทรงพยายามอยูเสมอที่จะทรงตักเตือนวาพระธรรมยุตก็ดี พระมหานิกายก็ดี ควรถืออยูวาเราเปนขาพระพุทธเจาดวยกัน สวนนามของคณะเราจะเรียกวาอยางไรไมสําคัญ ขอสําคัญมีอยูอยางเดียววาเราตองพรอมใจกันจงรักภักดีตอพระพุทธเจา ตองพยายามปฏิบัติตามคําที่พระพุทธเจาทรงสั่งสอนนั้น อยางดีที่สุดที่เราจะปฏิบัติได “อีกอยางหนึ่งเปนขอสําคัญ จะเปนธรรมยุตก็ดี มหานิกายก็ดี ยอมเปนพระไทยดวนกันหมด ถาพระไทยเราแตกตางกันแลว จะเปนขอเสื่อมเสียไมเฉพาะแกชาติไทยเราเทานั้น ยังจะเปนเครื่องทําลายพระพุทธศาสนาดวยเพราะเหตุใด? ตองเขาใจวา พุทธศาสนาในเวลานี้ไมมีแหงใดในโลก ที่จะถือจริงรูจริงเทาในเมืองไทยเรา เมืองไทยเปรียบเหมือนปอมอันใหญ ซึ่งเปนแนวที่สุดของพุทธศาสนา เมื่อเรารูสึกวามีหนาที่สําคัญจะตองยึดแนวที่สุดเราทั้งหลายตองรูสึกพรอมใจกันวา 177 พอผมเปนมหา

เราจะตองรูสึกภาคภูมิใจของเราเหมือนหนึ่งทหารที่ไดรับมอบใหรักษาหนาที่สําคัญ เมื่อเปนแนวที่เชนนี้ ขาศึกตีพนแนวไปไดเปนหมด เราทั้งหลายเปนผูรักษาแนวนี้ ถาเราไมรักษาจริงๆแลว มีอันตรายอยางใดอยางหนึ่งมาถึงพระพุทธศาสนา เราทั้งหลายจะเปนผูไดรับความอับอายดวยกันเปนอันมาก” “บางคนเขาวา พระจอมเกลาเปนสังฆเภท ทรงทําอนันตริยกรรมขอทําสงฆใหแตกกัน เปนบาปหนัก พอวาอยางไรครับ?” “พอไมคอยกลาพูดเรื่องนี้เลยลูก” พอพูดสายตาจับอยูที่กิ่งตะขบเบื้องหนา “แตกับลูกพอคงพูดได อาจเปนประโยชนแกความเขาใจของลูกเองดวย ในความรูสึกของพอพอวาพระบาทสมเด็จพระจอมเกลาไมไดทําสังฆเภท เพราะพระองคทานมิไดมีเจตนาเชนนั้นพระองคทานทรงมีเจตนาดี ทรงเปนนักปฏิรปู (Reformer) ลูกจะเห็นวาเมื่อทรงผนวชอยูไดทรงปฏิรูปศาสนาใหดีขึ้นอยางไรและเมื่อครองราชยไดทรงปฏิรูปบานเมือง อยางไรการตั้งนิกายธรรมยุตขึ้นถือวาเปนการปฏิรูปศาสนาอยางหนึ่ง มีผลดีหลายประการ อยางนอยที่สุด ก็ทําใหพระพวกเกาขะมักเขมนในการศึกษา และมีความประพฤติดีขึ้นเพื่อใหทัดเทียม ผลดีอันนั้นไดเปนผลตอเนื่องมาจนถึงเวลานี้และเวลานี้ในดานการศึกษา ทางคณะมหานิกายไดล้ําหนาคณะธรรมยุตไปแลว พระจอมเกลาทรงทําแกพระศาสนาอยางเดียวกับที่พระเจา ตากทรงทําแกบานเมืองในสมัยกรุงศรีอยุธยาจวนแตก เราเทอดพระเกียรติของพระเจาตากที่ทรงกระทําแกบานเมืองในสมัยกรุงศรีอยุธยาอยางไร เราก็ควรเทอดพระเกียรติของพระจอมเกลาที่ทรงปฏิรูปทางศาสนาในสมัยของพระองคอยางนั้น “พระองคทรงมีพระคุณตอศาสนาและบานเมืองมาก-มากจนไมควรที่ใครๆ จะพึงลวงละเมิดกลาวจวงจาบหมิ่นประมาท ทําใหเสื่อมเสียพระเกียรติยศ คนที่ดาวาทานนั่นแหละควรจะบาปหนัก” “ประโยชนทางบานเมืองไดทรงทําไวมากเหลือเกิน นอกจากทรงปฏิรูปแลว ยังทรงเปนผูกลาในการริเริ่มดวย เชน ทรงริเริ่มในการติดตอทําสัญญาไมตรีกับประเทศทางตะวันตก เชน ประเทศอังกฤษ, อเมริกา, เดนมารก, ปรัสเซีย, เยอรมัน และฮอลแลนด เปนตนในสมัยของพระองค ประเทศไทยไดเปนไมตรีกับประเทศสําคัญๆ ในยุโรปและอเมริกาจํานวนมาก 178 พอผมเปนมหา

“อัครราชทูตอังกฤษ ในสมัยพระนางเจาวิคตอเรีย คือ เชอรยอน เบาริง ซึ่งเชิญพระราชสาสนของพระเจากรุงอังกฤษมาถวายพระจอมเกลา ไดทูลวา ทรงเปนพระเจาแผนดินพระองคแรกในตะวันออกที่ทรงทราบภาษาอังกฤษ “ที่สําคัญอีกประการหนึ่งคือ พระราชโอรสของพระองคทานไดเปนผูมีคุณคาสําหรับเมืองไทยอยางเหลือลนไดกอประโยชนใหเกิดแกสย ามประเทศอยางไพศาล ตัวอยางเชน พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว, สมเด็จกรมพระยาดํารงราชานุภาพ ฯลฯ ทางศาสนจักร คือ สมเด็จพระมหาสมณเจากรมพระยาชิรณาณวโรรสซึ่งไดพูดกับลูกมาบางแลว พระนามของพระองคทานก็บอกอยูแลววาเปนพระราชโอรสของพระจอมเกลา” “ไมเขาใจครับพอ” “คือรัชกาลที่ 4 นั้นสมัยทรงผนวช มีพระนามฉายาวาวชิรญาโณ (มีญาณเหมือนเพชร) วชิรญาณวโรรส แปลวา พระโอรสของวชิรญาณนั่นเอง” “ทั้งพระชนกนาถ และพระราชโอรส ทรงมีพระคุณตอชาติบานเมืองและพระศาสนาอยางไรเปนที่ประจักษแกผมู ีการศึกษาอยางดีแลว” พอกลาวในที่สุด -39เพื่อนของพอคนหนึ่งชื่อนาเศียร สนใจปญหาวัยลุยมากวันหนึ่งมาหาพอคุยกันเรื่องปญหาวัยรุน “เด็กสมัยนี้แยจริงๆ” นาเศียรเปรย “แยอยางไร?” พอถาม “ก็คุณดูซีแกเปนอะไรไปแลว ผมเผายาวรุงรังเหมือนคนปา ถายาวแลวสะอาดก็ไมสูกระไรนัก ยาวแลวสกปรกดวย มันนาเกลียด กางเกงที่นุงก็ไมเอาเรื่องเอาราวอะไร ทั้งผูหญิงผูชายเหมือนกัน สมัยพวกเราเปนวัยรุน ตองแตงตัวเรียบรอย ผมเผาตัดเรียบรอย” “เอาก็มันคนละสมัยกันนี”่ พอวา “ถามันเหมือนกันทุกสมัยก็ผิดหลักธรรมดา” “ธรรมดาอะไร?”

179 พอผมเปนมหา

“ธรรมดาของความเปลี่ยนแปลง” พอวา “ถาไมมีการเปลี่ยนแปลงพวกเราก็คงยังตองอยูถ้ํา นุงใบไม ใชขวานหิน กินเนื้อดิบ เหมือนมนุษยสมัยหิน แตเพราะเรากลาเปลี่ยนแปลง เราจึงไดมาเปนอยางที่เปนอยูเวลานี้” “นั่นมันเปลี่ยนแปลงไปในทางที่ดี” นาเศียรวาก็ควรเปลี่ยนแปลง “เรามีอะไรเปนเครื่องพิสูจนหรือทําใหเราแนใจวา การเปลี่ยนแปลงในทางที่ดีจริงๆ ไมมีโทษเลย” “อะไรทําใหคุณคิดอยางนั้น? นาเศียรถาม “เมื่อกอนคนรบกันดวยทอนไม กอนดิน และขวานหิน แตเดี๋ยวนี้เขารบกันดวยระเบิดปรมาณู ทําใหคนตายไดครั้งหนึ่งเปนแสนเปนลาน อาวุธที่รายแรงนั้นมาพรอมกับความเจริญของมนุษยเหมือนกัน ความเจริญของมนุษยไมไดนําเอาคุณมาอยางเดียว ไดนําเอาโทษมาดวยเปนอันมาก ลองคิดดูเถิด ยิ่งคิดยิ่งเห็น” “แตผมวาคุณมันมากกวาโทษ” นาเศียรแยง “สวนทีเปนโทษนั้นเพราะมนุษยใชมันไมถูกเรื่อง” “บางทีมันก็ถูกเรื่อง คือ ถูกตามจุดมุงหมายเดิม เชน สรางระเบิดทําลายไว เพื่อทําลายขาศึกก็ไดทําลายจริง สรางเปนที่มีอานุภาพรายแรงไวเพื่อยิงศัตรูก็ไดยิงจริง ดูสงครามเกาหลี เวียตนาม ลาว และเขมร ซิทําลายมนุษยไปเทาไร ชีวิตเลือดเนื้อเลานั้นสิ้นลงเพียงเพื่อสังเวยมิจฉาทิฐิของพวกมักใหญใฝสูงเพียงไมกี่คน” “คุณอยากใหถอยหลังไปอยูอยางในสมัยหินหรือ?” นาเศียรถาม “ไมอยากถึงขนาดนั้น” พอวา “แตอยากใหมนุษยเจริญขึ้นทางวัตถุ พรอมๆ กับจิตใหเคียงคูกันไป ไมใชมุงแตความเจริญทางวัตถุอยางเดียวอยางนาเปนหวงอยางที่เปนอยูเวลานี้นาเปนหวงเด็กรุนหลังเพียงใ ด” “ผมวาเด็กวัยรุนสมัยนี้แกฉลาดกวารุนเรา” นาเศียรพูด “เพราะสิ่งแวดลอมในการเรียนรูแกดีกวารุนเรามาก แตผมไมอยากใหแกรุงรังอยางที่เห็น” “แตก็ไมไดเปนหมดทุกคนมิใชหรือ?” พอถาม “ไมหมดหรอก แตไมอยากใหมีเลย” “ถาทุกอยางหรือสวนมากมันเปนไปตามที่เราอยากหรือตามที่มนุษยอยาก โลกมันจะวุนวายยิ่งกวานี้” “ทําไม?”

180 พอผมเปนมหา

“ก็คุณไมรูจริงๆ หรือวาความอยากของมนุษยไมมีที่สิ้นสุดยิ่งไดยิ่งอยาก ธรรมชาติไดชวยเหลือมนุษยไวไดมาก โดยไมยอมใหมนุษยสมหวังไปเสียทุกอยาง เขาจึงไดเรียนรูความจริงของชีวิตไดเร็วขึ้น ไปนิพพานหรือละกิเลสไดเร็วขึ้น” “วัยรุนคงมีความสุขที่เขาไดไวผมยาว ใสเสื้อผาตามสบายวัยรุน หญิงไดใสเสื้อยืดอวดหนาอก เวลานี้มองจากขางหลังมักดูไมออกวาเปนหญิงหรือชาย จนไดยินเสียงจึงรู” “มันไมเพียงแตวัยรุนหรอก-คุณเศียร พวกครู อาจารยบางแหงก็เอาดวยเหมือนกัน” “เพื่ออะไร?” นาเศียรถาม “เขาวาคนจะดีหรือไมดี หรือคนจะเลวหรือดีไมใชเพราะผมสั้นหรือยาว น เกสา วสโล โหติ วางั้นเถอะ อีกอยางหนึ่งวาโดยสิทธิมนุษยชนเขามีสิทธิจะไวผมยาวหรือสั้นไดตามใจสมัคร เปนสิทธิสวนบุคคล ผมของเขาและอยูบนหัวของเขา ทําไมคนอื่นจึงไปหนักแทนเขาดวย” “ไมใชหนักหรอกคุณยิ้ม แตมันขวางตา” “คุณควรจะปรับตาคุณเองมากกวาที่ไปเที่ยวเกะกะระรานกับผมบนหัวของเขา” พวกชอบไวผมยาวเขาโตมาวาอยางนั้น “คุณรูหรือเปลาวาเขาไวผมประชดกระโปรงผูหญิงวัยรุน คือ หญิงวัยรุนนุงกระโปรงสั้นขึ้นไปไร เขาก็จะไวผมยาวลงมาเทานั้น” “ทําไม?” “เอาก็ประชดไงละ, แลวก็เวลาไปนั่งคุยนอนคุยกันในที่สาธารณะ เมื่อชายนอนหนุนทอนขาของเธอหญิงก็จะไดเอาผมของชายปดทอนขาที่ชายประโปรงปดลงมาไมถึงดีไหม ละ? มีผูใหญบางคนขอรองใหพวกผูหญิงชายกันแอนตี้พวกผูชายผมยาวโดยวิธีไมยอมเปนแฟนกับชายอยางนั้น, ไมสําเร็จ,หญิงสมัยนี้เขาชอบผูชายผมยาวเขาวาทันสมัยดี กางเกงและเสื้อตองฟตพอดีตัว คือไมใหเหลือเปนการประหยัดผาดวย บางคนพอแมขอใหบวชใหพอแมสักหนอยไมยอมบวช ถามไปถามมาไดความวาเสียดายผมที่ทายถอย นักรองเวลานี้ไวทรงผมเดียวกันหมด กางเกง เสื้อเหมือนกัน Fashion! “แตวัยรุนสมัยนี้ ความคิดกาวหนามาก” พอพูดตอ “แกไมไดผมยาวอยางเดียว ปญญาแกยาวดวยเหมือนกัน ก็เด็กผมยาวๆ กางเกงฟตๆ นี่แหละทีถ่ ือกระบองสูกับรถถังในการปฏิวัติใหญ ขับไลทรราช 14 ตุลาคม (2516) 181 พอผมเปนมหา

“สิ่งที่นาวิตกจริงๆ สําหรับวัยลุยสมัยนี้ ไมใชผมยาว ไมใชเรือ่ งกางเกงฟต หรือขาบาน ขาลีบอะไรแตผมเห็นวาเปนเรื่องการไมไดเรียนหนังสือเทาที่ควรไมมีงานทําและการติดยาเสพติดพวกผงขา ว” “คนไทยถนอมลูกมากเกินไปที่เรียกวา over protection จนลูกไมรูจักโต ไมมีโอกาสไดตอสูดิ้นรนดวยตนเอง อันเปนสิ่งจําเปนอยางยิ่งประการหนึ่งของชีวิตที่จะยั่งยืนรุงโรจนตอไปในภายหนาการถนอมลูกมากเกินไป ทําใหลูกขาดความเชื่อมั่นใจตัวเอง” “ลูกคนจีนและลูกฝรั่งอเมริกัน เขาเลี้ยงใหอดทนแข็งแกรง พอหาเงินใชเองไดบางเขาก็ใหออกหาจะเปนขายขนม สงหนังสือพิมพหรืออะไรอื่นที่พอเปนเงินเปนทองก็ใหทํา เปนการฝกนิสัยลูกใหมีความอดทน เห็นคาของเงิน ถึงเขาจะร่ํารวยเขาก็ไมใหเงินลูกงาย ๆ คนที่ไดเงินมางายมักใชคลองแลวก็ขอใหม เห็นพอแมเปนโรงกษาปณที่ตองจายเงินใหแกตนตามที่ตองการ” “เรื่องทํานองนี้สําคัญเอาการอยู” นาเศียรคลอยตาม “ผูหญิงบางคนยากจนมากอน โชคดีมาไดแตงงานกับผูชายรวย เธอตองการชดเชยสิ่งที่ตนขาดสมัยเด็ก จึงชอบซื้อเสื้อผาราคาแพงใหลูก ใหเงินใชมากๆ เกินความจําเปนของเด็ก ทําใหเด็กฟุมเฟอยจายเติบตั้งแตอายุยังนอยอยางนี้เรียกวารักลูกผิดทาง เมื่อเคยเสียแลวทําใหเด็กจมไมลง เด็กวัยรุนโดยปกติชอบฟุงเฟออยูแลว เมื่อไดอุปกรณใหฟุงเฟอก็จะฟุมเฟอยเรื่อยไป เห็นการเลี้ยงเพื่อนและจายเงินเติบเปนเรื่องมีหนามีตา ความจริงเปนเงินของพอแม เด็กไดเงินนั้นไปเที่ยวเตรคบเพื่อนสนุกสนานเรื่อยไป จึงเบื่อหนายการศึกษาเห็นการเรียนเปนของไมจําเปนเพราะอยูสบายอยูแลว” “ความจริงการใชจายของตะวันออกกับตะวันตกนั้นคอนขางจะผิดกัน คนตะวันตก เชน อเมริกัน แมจะรวยก็มัธยัสถถถี่ วนในเรื่องการใชจาย จะใชเงินแตละเหรียญ แตละเซนตคิดแลวคิดอีกที่เขาเปนคนรวยก็เพราะรูจักทําตัวเปนคนจนเจียมตัวเจียมใจอยูเสมอสวนคนไทยนั้ นตามความเปนจริงแลวสวนมากเปนคนจน แตทําตัวเปนคนรวยกันทั้งเมือง มีการนัดเลี้ยงกันไมหยุดหยอน ตัวอยาง ที่เด็กไดเห็นอยูจําเจนั่นเอง

182 พอผมเปนมหา

เปนบทเรียนชีวิตของเด็กโดยไมตองพร่ําสอนสิ่งที่พร่ําสอนแตขัดกับตัวอยางที่เด็กไดเห็นก็เลยกลายเปนสัก แตวาพูดไป. “ตัวแทนของคนยากคน เมื่อเขาประชุมตองใสเสื้อชุดสากลนิยมเขาประชุม” “เมื่อมหาตมะคานธี เดินขบวนเพื่อตอสูกับรัฐบาลอังกฤษในเรื่องภาษีเกลือ คานธีถือวาตนเปนตัวแทนของคนยากจนทั่วประเทศเวลาเชาตรูวันหนึ่งในระหวางเดินทางเพื่อไปใหถึงเมือง ชายทะเลเพื่อเริ่มขัดขืนกฎหมายเกลือขึ้น คานธีไดทําการสวดมนตภาวนาเสร็จแลวนุงผาสั้นๆ เพียงทอนเดียวใชผาอีกผืนหนึ่งคลุมตัวถือไมเทาอันหนึ่งออกจากบริเวณอาศรมแลวปฏิญาณตนวา ‘ตราบใดที่ชาวอินเดียทุกคนยังไมมีเสื้อสวมใส ฉันจะไมสวมเสื้อ จะนุงผาสั้นๆ และหมผาเพียงผืนเดียว’ “นี่คือตัวแทนคนยากจนของอินเดีย ผูที่พอออกมาใหประชาชนเห็นเทานั้น มหาชนก็รองขึ้นวา ‘วนฺเท มาตรมฺ มหาตมคานธี กี ชัย’ เปนตน คานธีผูซึ่งถือวาการดํารงชีวิตโดยใชเงินเหนือไปกวากําลังของประเทศที่ยากจนเทากับรับประทานอาหารที่ข โมยมานั่นเองคานธีผูไมยอมรับของขวัญใดๆ เปนสิ่งตอบแทน และเมื่อรูแนดังนั้นแลว ไมมีใครกลาใหของขวัญแกคานธี แตเมื่อทานคานธีตัดหนทางการใหของขวัญแกทาน ทั่วอินเดียไดสถาปนาภาพของทานไวในหวงหทัย เพื่อสักการบูชาตลอดไป” นาเศียรหยุดพูด พอบอกวา คําพูดของนาเศียรทําใหทานชื่นชมและสุขใจเหลือเกินทําใหมีใจมั่นคง รักอุดมคติ รักการทํางานเพื่อสาธารณประโยชนทําอยางไร เราจะปลูกฝงทรรศคติอยางนี้ใหแกเด็กของเราตั้งแตอายุยังนอย เพราะโดยปกติวัยรุนใจยังไมมั่นคงพอ คือยังไมเปนตัวของตัวเองเพียงพอ มักตัดสินคุณคาของการกระทําและวัดผลจากสิ่งที่สังคมยกยองวาดี วาถูก “ความจริงวัยรุนมีอุดมคติอยูแลวทั้งเรื่องชีวิตและศีลธรรม” นาเศียรวา “เด็กวัยรุนเปนนักอุดมคติ วางามาตรฐานของชีวิตไวสูง สูงจนเกือบจะขึ้นไมถึง หรือไมอาจขึ้นใหถึงไดเลย แตเนื่องจากวัยรุนเปนวัยใฝฝน จึงมักฝนไวสูงเสมอทั้งหญิงและชาย พอเติบโตเปนผูใหญจึงรูวาความสําเร็จในชีวิตตามที่ตองการนั้นยากเพียงไร” “ความตองการอยางหนึ่งของวัยรุน คือ ปรัชญาชีวิต ซึ่งเปนหลักในการดําเนินชีวิตของเขา เด็กวัยนี้มีความวาวุนมาก วัยรุนกับวัยรุนจึงเปนของคูกัน เขาสงสัยในสิ่งลึกลับตางๆ

183 พอผมเปนมหา

มีบอยครั้งทีไ่ มเขาใจวาชีวิตของตนเพื่ออะไรการมีปรัชญาชีสิต คือหลักในการดําเนินชีวิตสําหรับใหเด็กยึดจึงเปนสิ่งสําคัญมาก” “อุดมคติของเด็กวัยรุนจะเกิดจากพอแมที่บาน ครูที่โรงเรียนผูสูงอายุที่ประสบความสําเร็จในชีวิต บุคคลที่นาสนใจในวงอาชีพตางๆ ประวัตของวีรชน เปนตนี “อยางทานคานธี” พอเสริม “มีอุดมคติชีวิตมาตั้งแตอายุยังนอย ตามประวัติของทานวา เมื่ออายุ 12 ขวบ มีละครคณะหนึ่งเดินทางมาแสดงในนครราชโกฐเรื่องแรกที่ละครแสดงคือเรื่องทาวหริศจันททานคานธีไดเ ห็นไดรูความเสียสละของทาวหริศจันท ผูยอมเสียสละราชสมบัติ พระมเหสี พระราชโอรสและยอมขายพระองคลงเปนทาสเพื่อรักษาความสัตวไว” “เรื่องนี้ประทับใจทานคานธีมาก เด็กนอยคานธีไดรําพันอยูในใจวา ไฉนหนอมนุษยชาติจึงไมดํารงมั่นอยูในคุณธรรคือความสัตยอยางทาวหริศจันท คืนนั้นเองเด็กคานธีไดเกิดความเลื่อมใสอยางสูงสุดจนปฏิญาณไวในใจตนวา จะดํารงมั่นอยูในสัจจะตลอดชีวิตและทานก็ทําไดจริง คานธีไมกลาวเท็จเลย ทานไดเคยกลาวไววา “ตามแงแหงประวัติศาสตร ทาวหริศจันทคงไมมีตัวจริง แตในดวงหทัยของฉันพระองคทานดํารงพระชนมชีพอยูเสมอ” “อุดมคติที่ฝงอยูในใจของวัยรุนแลว เปนการยากที่จะลบเลือน เขามักดําเนินชีวิตไปตามนั้นนตลอดชีวิตของเขา เด็กสวนใหญเห็นวา การโกงไมดี เงินไมใชสิ่งสําคัญที่สุดในชีวิตี “เพราะฉะนั้น ถาผูใหญมใี จเหมือนเด็กในเรื่องนี้ สังคมเราก็จะลดคนโกง และคนหิวเงินลงไดมากทีเดียว” นาเศียรพูด “คนสมัยนี้เห็นอะไรเปนเงินทองไปหมด เปนสมัยหิวเงิน หิวอํานาจ หิว-เกียรติยศ” พอวา “มองเห็นไปวาตองมีเงินมาก มีอํานาจมาก จึงจะมีความสุข จึงวิ่งหาเงิน กันใหวุนวาย ยอมแลกทุกอยางในชีวิตของตนกับเงิน ยอมแลกแมศักดิ์ศรีอันควรทระนงของลูกผูชายกับเงิน” “เขาคงถือวา ถามีเงินแลวศักดิ์ศรีมันมีมาเอง” นาเศียรออกความเห็น “คนสมัยนี้มีความเห็นอยางนี้จริงๆ เขาไมงมอยูอยางคุณยิ้มหรอกี “ก็คงไมเห็นอยางนั้นไปหมดทุกคน-คนอยางผมก็คงมีไมนอยเหมือนกัน” “ก็เห็นจะมีแตพวกมหานั่นแหละ” 184 พอผมเปนมหา

“ก็นาภูมิใจ” พอพูดอยางภูมิใจจริงๆ “มนุษยเราจะเอาอะไรกันหนักหนาพออยูไปได ไดทําความดี ไดประพฤติธรรมก็พอแลว ตายแลวก็เอาตึก เอารถยนตไปไมได พระเจามหาสุทัสสนะ จักรรดิแหงกุสาวดีทานวาจะมีทรัพยสิน เครื่องใชมากมายปานใด ก็ใชมนั ครัง้ ละอยางเทานั้น เชน มีเตียงสักรอยเตียงก็นอนไดเพียงเตียงเดียว อีก 99 เตียงมีไวอยางนั้น ไมมีประโยชนอะไรกับตน มีที่ดินอยูสักแสนไร ที่ใชจริงๆ ก็ไมเทาไร จะละโมบกันไปถึงไหนมนุษยเอย ความสุขความสบายก็อยูที่ใจเปนสวนมาก และใจนี้เราก็มีมาแลวตั้งแตเกิดี “คิดอยางคุณชาติก็ไมเจริญ” นาเศียรวา “ทําไมจะไมเจริญ” พอเถียง “ถาคิดอยางผมอยูอยางผมกันจริงๆ ซิ ประเทศไทยจะเจริญที่สุดในโลก โจรผูรายไมมีการทุจริตคนโกงไมมี อบายมุขตางๆ ไมมี ประเทศไมเจริญ เพราะคนอยางนี้แลวจะไปเจริญเพราะคนอยางไร อยากรูนัก” ทั้งสองทานหัวเราขึ้นพรอมกัน ผมก็เลยหัวเราไปดวย “ผมวาวัยรุนไมนาหวงเทาคนรุนคุณรุนผม” นาเศียรเวียนไปคุยเรื่องวัยรุนอีก “ใช” พอรับ “วัยอยางเรานี่แหละคือวัยโกงบาน โกงเมืองวัยมีเลหเหลี่ยมกโลบายรอยแปด พวกเด็กๆ แกไมมีอะไรมาก ถามีตัวอยางดีๆ ใหแกดูมากๆ แกก็ดีไปเอง ตัวอยางที่สําคัญที่สุดของวัยรุนแกตองการแบบ อยา วาแตเด็กวัยรุนเลย พวกเรายังตองการแบบเหมือนกัน” “ทําอยางไรอยาใหชีวิตยุงยาก?” นาเศียรถาม “ก็อยูอยางงายๆ ซิ, ไมเห็นมันยากอะไร ปดความอยากดังอยากมีหนามีตา อยากรวย ความวิตกกังวลในอนาคตออกไปใหหมดเหลืออยูแตวันนี้ คือทําวันนี้ใหดีที่สดุ พรุงนี้มันจะดีเอง” “มันทํายาก” นาเศียรวา “แตก็ทําได ใชไหม?” “ทําได แตทํายาก” นาเศียรยืนยัน “สิ่งที่ทํายากนั่นแหละ ใครทําไดก็จะไดรับผลที่คนอื่นไดรับโดยยากเหมือนกัน เขาหลักของพระพุทธเจา ‘ทุกฺกร กโรติ ทุลฺลภ ลภติ’ “แลวอะไรอีก?” นาเศียร “อะไร?” พอ “ทางชีวิต” นาเศียร “คือทําอยางไรอยาใหชีวิตมันยุงยาก?”

185 พอผมเปนมหา

“ตองไปถามทาน ส.ร. ซิ ทานเขียนทางชีวิตเอาไวเยอะ นาอานทุกเรื่อง” พอตอบ “ทาน ส.ร.คือใคร?” “ก็ทานอุตสาหใชนามแฝงแลว เพื่อไมใหรูนามจริงของทานผมจะเปดเผยไดอยางไร ถาทานอยากใหคุณรูนามจริง ทานก็ไมตองใชนามแฝง” “พูดอยางนี้ยวนกันนี่หวา” นาเศียร “ไมยวนหรอก พูดจริง” พอหัวเราะหึหึ “พูดกันเรื่องวัยรุนทําไมทะลุออกมานี่ได” “เออ, ทําไมพวกเด็กวัยรุนจึงเปนสิวกันมาก?” นาเศียรถาม “พูดวามีสิวซิจึงจะถูก เด็กไมไดเปนสิว แตแกมีสวิ ที่ใบหนา” พอ “อุวะ ชักเปนเอามาก” นาเศียรทําทากึ่งหมั่นไสกึ่งขัน “ถางั้นพูดทําไมใบหนา หนามันมีใบดวยหรือ? แลวตนหนา โคนหนา รากหนาละอยูที่ไหน?” “เอาละพอกัน” พอตัดบท “เขาวาตอมที่ใบหนากลั่นเหงื่อออกมามาก แตทอ ทางเดินของเหงื่อเล็ก ทําใหเหงื่ออุดอยูเกิดสิวหัวดําขึ้นถาเอามือสกปรกไปแกะบอยๆ จะทําใหเกิดสิวมากขึ้น เด็กสวนมากอดแกะสิวไมคอยไดดวย ชอบบีบชอบแกะสิวยิ่งขึน้ ใหญ ยิ่งแกะยิ่งขึ้นยิ่งขึ้นยิ่งแกะเปนวัฏจักรอยูอยางนั้น ถาหยุดแกะสิวจะหายเร็ว ความทุกขสว นมากในชีวติ คนก็เหมือนสิวคือมันเกิดขึ้นตั้งอยูชั่วคราว แลวดับไปเองโดยธรรมดา แตคนสวนมากมักทนไมได เมื่อความทุกขเกิดขึ้นก็รูสึกเสมือนวามันจะอยูกับตนไปตลอดชีวิต จึงวิ่งวุนตีโพยตีพายเสียมากมายนั่นหาใชทางดับทุกขไม” นาเศียรเวียนมาคุยเรื่องความมั่งคั่งและความยากจนตอไปอีก ทั้งความมั่งคั่งของปจเจกชนและของรัฐนาเศียรมีความเห็นวาความมั่งคั่งเปนความดีเปนความตองการของค นแทบทุกคน คนสวนมากก็เห็นวา สงาราศี เกียรติ ความสุข และชีวิตที่ดีมีอยูแลวในเงิน คนมั่งคั่งยอมเปนเจาของแหงสงาราศี เกียรติ ความสุขและสิ่งที่ชีวิตตองการอื่นอีก รวมทั้งสุขภาพอนามัยดวย แตพอเห็นวาชีวิตที่ดีไมจําเปนตองมั่งคั่งเสมอไป พอยังยึดมั่นอยูวาชีวิตที่ดีคือชีวิตที่ประกอบดวยธรรม มีจริยธรรมเปนเครื่องดําเนิน พอวาความมั่งคั่งมีไดมีคุณคาในตัวมันเอง มันจะดีก็ตอเมื่อ ผูมั่งคั่งใชทรัพยสินของตนไปในทางที่ถูกที่ควร 186 พอผมเปนมหา

คนโลภเทานั้นจึงจะเห็นวาความมั่งคั่งมีคาในตัวมันเองการเปนเจาของเงิน และมีอํานาจเงินไมวาเงินนั้นจะเปนมรดกหรือหามาไดดวยตนเองก็ตามไปไมเปนความดี เงินจะดีก็ตอเมื่อใชมันในทางที่ชอบ ความมั่งคั่งจึงมิใชจุดหมายปลายทางในตัวมันเอง มีคนจํานวนไมนอยใชเงินไปในทางทําลายตัวเอง ทําลายเพื่อนมนุษย ทําลายคุณความดีและจริยธรรมของตนและสังคม แตก็มีอยูเหมือนกันที่ผูฉลาดใชเงินไปในทางสรางความดีงามตางๆ ใหแกตนและแกสังคม เงินจึงเปนเพียงเครื่องมือไปสูสิ่งอื่น มันไมมีคาในตัวของมันเอง พอมีความเห็นตอไปวา คนรวยมักใหคาแกเงินเห็นวาเงินเปนสิ่งมีคาสุดยอด จึงยอมอุทิศพลังทั้งปวงที่เขามีอยูใหแกเงิน ผลที่ตามมาก็คือ เขาไมรูจักคุณคาที่แทจริงของชีวิต และไมรูจักคุณคาอยางอื่นความงามและความรู เขาอุทิศชีวิตทั้งชีวิตใหแกคุณคาที่จอมปลอม เชน เงินและเสียงสรรเสริญของผูประสบสอพลอมุงผลประโยชนจากเขา เมื่อจวนตายเขาจึงไดรูวาสิ่งที่เขาหลงใหลนั้นไมมคี ุณคาอะไรแกชีวิตของเขาเลย คนที่หมกมุนอยูกับเงินมากเกินไป ชีวิตจิตใจก็กลายเปนเงินเพราะใหคาแกเงินและอํานาจเกินไปนั่นเอง ความสนใจในความงามและความรูจะลดลง เขาจะลดตัวเองลงเทากับสัตวโลกประเภทอื่นๆ ที่แสวงหาและหวงแหนอาหารที่อยูและคูสืบพันธุของมันอยางเดียวเทานั้น ไมสนใจ ไมมีความรูในเรื่องความงาม ความดี ความจริง และความซื่อสัตยสุจริตใด เอาแตใหไดมา มนุษยทําอะไรมากๆ ก็จะกลายเปนสิ่งนั้นไป ประชาคมที่เห็นวาความมั่งคั่งคือจุดมุงหมาย คือ ประชาคมที่มีพลเมืองโงเขลา ไมรูจุดหมายที่แทจริงของชีวิต ไมรูวาควรจะใชชีวิตอยางไร เขายอมสละคุณคาอันแทจริงของชีวิต คือความดีงามมาทุมเทใหกับคาอันจอมปลอม คือความมั่งคั่งและเสียงสรรเสริญ ทาทีอันพินอบพิเทาของผูประจบสอพลอ “คุณหวังอะไรมากเกินไป” นาเศียรพูด เมื่อพอพูดจบ “คนในโลก และในสังคมของเราเวลานี้เขาไมไดคิดมากอยางคุณ เขาตองการแตความสุขเฉพาะหนาความนับหนาถือตาที่มองเห็นเปนตัวตนเกียรติยศที่สังคมเขายอมรับในป จจุบันเทาที่มองเห็นๆ เขาจะเขาทํางานก็เพื่อเลี้ยงชีพ ไมจําเปนวาจะตองตรงตามอุดมคติหรือตามจุดมุง หมายจะทําประโยชนใหแกวงงานที่เขาทําอยูไดมากนอยเ พียงใดไมสําคัญ 187 พอผมเปนมหา

ความสําคัญอยูที่เขาไดเงินมากนอยเพียงใดผมวาไมมีประโยชนอะไรที่คุณจะคิดถึงคุณคาที่แทจริงหรือไมแท จริงของชีวิต ตัวชีวิตเองมันก็ไมมีความแทจริงอะไรอยูแลว มันเปนเพียงของปลอมของชั่วคราว เพชรที่ผูหญิงเขาใสกันวูบวาบ เวลานีก้ ็เปนเพชรปลอมเสียเปนสวนมาก เราอยูในโลกแหงความปลอม คุณจะไปแทอยูคนเดียวไดอยางไร” “ทําไมเราจะตองทําอยางที่คนทั้งหลายเขาทํากัน ทําไมเราจะตองเปนทาสของแฟชั่น (Fashion) แฟชั่นใหผลดีกับเราอยางไร” พอเถียง “แฟชั่นและการเดินตามสังคมทําใหมนุษยประสบความขมขื่นคับแคนมากเพียงใด คนมั่งมีประดิษฐแฟชั่นกันขึ้นมา คนจนเอาตามตองเดือดรอนเรื่องคาใชจายเทาไร ฝรั่งประดิษฐเครื่องแตงกายสําหรับเมืองหนาว เหมาะสมกับภูมิอากาศในเมืองเขา คนไทยเอาตามอยางรอนแคไหน-รอนตัว รอนเงินเพียงใดก็เห็นกันอยูแลว ทําไมเราไมชวนกันเลิกความนิยมอันดากันลงนรกเสียที “สําหรับอุดมคติในการทํางานและคุณคาของชีวิตนั้น ใครจะดําเนินอยางไรก็เรื่องของเขา แตผมจะไมยอมทําตาม ผมจะทํางานเพื่ออุดมคติ ผมจะดําเนินชีวิตในทางที่มีคุณคา และคุณคานั้นไมใชความมั่งคั่ง อํานาจหรือเกียรติ” “คุณนี่ดื้อจังเลย” นาเศียรติง พอหัวเราะและพูดตอ “แตผมไมไดหมายความวาความจนหรือคนจนจะดีเสมอไป ความจนทําใหมีอุปสรรคบางประการเหมือนกัน เชน ความเปนอยูอยางเลว ดอยการศึกษา ความสามารถที่มีอยูไมอาจแสดงตัวไดเต็มที่อยูในโลกที่แคบเกินไปไมไดทํางานที่สงเสริมจิตนาการและสติป ญญาเปนตน” “พวกเขาไมไดรับความเปนธรรมในสังคม” นาเศียรวา “อะไรคือความเปนธรรมในสังคม?”ผมถาม “การกระจายความมั่งคั่ง หรือวัตถุของประชาคมอยางยุติธรรม การชวยใหคนพนจากความขาดแคลนความเปนธรรมในสังคมหมายถึงความอยูดีกินดี คาจางเปนธรรม งานมั่นคง มีหลักประกันตนเองและครอบครัว ยามเจ็บปวย และเมื่อออกจากงานแลว มีบานนาอยู การคมนาคมสะดวก สุขาภิบาลดี 188 พอผมเปนมหา

โรงพยาบาลและหมอเพียงพอทั้งนี้ตองมีอยูอยางทั่วถึงไมใชมีเพียงเพื่อคนหยิบมือเดียว แตคนสวนใหญของประเทศไมเคยไดรับสิ่งเหลานี้เลย พวกเขาตองจมอยูในความมืดมน ไมเคยมีไฟฟา น้ําประปา ไมมีถนนเดิน ไมมีสุขศาลา ไมมหี มด ไมมีหลักประกันชีวิตใดๆ ยังทํางานไดอยู ก็มีชีวิตอยูตอไปพอแกชรา ทํางานไมไหวก็ตองอดอยากแรนแคน หรือตองทํางานหนักเหลือเกิน ทั้งๆ ที่อยูในวัยชราแลว” “คุณคิดวาสิ่งเหลานี้มันมีคุณคาในตัวมันเองหรือ” พอถาม “ไมรู” นาเศียรตอบ “คุณวาอยางไร?” “ความจริงสิ่งเหลานั้นไมไดมีคุณคาในตัวมันเอง มันมีคาสําหรับคนที่ขาด แตมันเปนของธรรมดาเหลือเกิน สําหรับคนทีม่ ีอยูแลวอยางพรอมมูล ตัวอยางสุขภาพ คนที่สุขภาพดียอมถือวาสุขภาพเปนของธรรมดา แตสําหรับคนที่เจ็บออดแอดไปไหนไมได กินอะไรก็ไมคอยไดสุขภาพมีความหมายมาก คนที่กําลังจะขาดลมหายใจยอมเห็นลมหายใจเปนสิ่งมีคุณคาเหลือเกินถาเขาจํานงจะมีชีวิตอยูตอไปอีก เขาจะยอมซือ้ ลมหายใจเขาและออกเพียง 2 ครั้ง ดวยเงินจํานวนลาน ถาเขามีเงินพอที่จะซื้อมันไดแตคนที่หายใจเปนปกติอยูยอมเห็นวาลมหายใจเปนของธรรมดาที่ทุกคนมีไดแ ละมีอยางเหลือเฟอ เรื่องอื่นๆ ก็ทํานองเดียวกัน เชน นัยนตา แขน ขา เปนตน” “เรื่องไฟฟา น้ําประปา ถนน โรงพยาบาล เปนตน ก็ทํานองนี้ มีคุณคามากสําหรับคนที่ขาดมัน หรือตองการมัน แตคนทีม่ ีอยูแลวก็เห็นเปนของธรรมดา เรื่องความทั่วถึงของสิ่งเหลานี้ อยาวามันจะกระจายไปในชนบทบานนอกเลย แมในกรุงนี้เอง บางครอบครัวทอน้ําประปาและสายไฟฟาอยูหนาบานของตนแทๆ ยังไมมีปญญาใชมันเพราะมันผานไปบานคนมั่งมี สวนคนยากจนซึ่งอยูเคียงกับคนมั่งมีนั่นเองยังคงตองใชตะเกียงสังกะสี และน้ําทองรองตอไปอยางนาสงสาร” “ทําไมเขาไมขอตอไฟฟาและน้ําประปาบาง?” นาเศียรถาม พอแสดงสีหนากังวลปวดราวอยูลึกๆ กอนพูดวา “เขาจะเอาเงินที่ไหนมาเสียคาการติดตั้งประปา ตั้ง 2-3 พันบาท และการติดตั้งไฟฟาอีก 8-9 รอยบาท ในเมื่อเขามีเงินเดือนเดือนละไมถึงพันบาท ในขณะที่ขาวสารราคาถังละ 70 เขาอยูดวยกัน 7-8 คน

189 พอผมเปนมหา

พอแมลูกคุณเศียรลองคิดดู คน 7-8 คน กินขาวมื้อหนึ่งเทาไรเรื่องอื่นๆ อีก เพียงกินอยูธรรมดา เงินทีไดก็ไมพอจายเสียแลว จะมีเหลือมาเสียคาบริการไฟฟา ประปา 3-4 พันบาทไดอยางๆไร” “ผมวาเรื่องน้ําประปานั้น เมื่อทอเมนไปถึงไหน การประปาควรติดตั้งกอกสาธารณะไวใหคนยากจนไดใชบางไมตองเสียเงินสงสารคนพวกนี้จริงๆ ถาพวกเขาอยูหางไกลทอประปาคือในชนบทอันหางไกลในกลุมของพวกเขาไมมีใครใชกนั เลยก็ไปอยางหนึ่ง เพราะไมมีสิ่งใหนึกเปรียบเทียบ แตในเมืองที่คนมีเงินเขามีใชกันใหตําหูตําตาอยู การประปาจะติดตั้งกอกสาธารณะไวใหคนพวกนีใ้ ชบาง” ผมพูด “กอกสาธารณะอะไรกัน” นาเศียรวา “กอกที่ตองเสียเงินของชาวบานทั่วไปนี่แหละ น้ําก็ไหลบางไมไหลบาง บางทีเขาขาดหายไปตั้ง 3-4 วัน ความจริงราคาน้ําไมแพง ถาประปาจะบริการใหดีกวานี้แลวเก็บคาน้ําใหสูงขึน้ ผูใชก็คงไมวาอะไร อยางบริการไฟฟารูสึกวาดีไมไดยินใครบน นี่ผมพูดเฉพาะที่ผมอยู ที่ผมไมรูไมเห็นก็ไมทราบได” “พูดเรื่องนี้แลวไมสบายใจ” พอวา “ถามนุษยเราลดโลกโกรธ หลง ลงเสียบาง สังคมมนุษยก็จะดีกวานี้ “ดึงเขาวัดอีกแลว” นาเศียรเยา “หรือไมจริง?” “จริง, แตไมมีใครเขาพูดกัน” นาเศียรวา ‘ไปสัมมนาหรือไปฟงสัมมนาที่ไหน มีแตคนพูดกันถึงตองอยางนั้น ตองอยางนี้ เพิ่มนั้นเพิ่มนี้ ไมเห็นมีใครเขาพูดเรื่องลด โลภ โกรธ หลง ในการแกปญหาสังคมและเศรษฐกิจ” “ความจริง โลภ โกระ หลง นี่แหละคือมูล หรือตนตอแหงความเสื่อมโทรของเศรษฐกิจและสังคม ทุนที่ลงไปเสียเปลา เชนการทํารั้วบาน เหล็กดัดใสหนาตาง กุญแจบาน กุยแจตู ฯลฯ เพื่อนกันคนโลภอยากไดของๆคนอื่นนั้นทั่วประเทศจํานวนเทาใด สิ่งเหลานั้นถาไมมีขโมยก็เปนของไมจําเปนตองทํา บางคนสรางรั้วบานเสียแข็งแรงและสวยงามมาก ทุนที่ลงไปนั้นนํามาปลุกบานใหคนจนอยูไดหลายหลัง ยังมีเรือ่ งอื่นๆ อีกมากที่ตองลงทุนไปเสียเปลาเพราะคนโลภ เชน เมื่อมีขโมยมากขึ้น ก็ตองเพิ่มจํานวนตํารวจมากขึ้นเพื่อจับผูราย กําลังของคนหนุมเหลานัน้ อาจนําไปใชใหเปนประโยชนไดมากกวาเที่ยวตามจับผูราย นี่ก็หมดเปลืองพลังงานของชิต และทรัพยชองชาติ คนโลภประพฤติทุจริตไดอีกมากมายหลายอยาง ...ลวนนําความเสื่อมเสียมาสูสังคม” 190 พอผมเปนมหา

“คนมักโกรธใชอาวุธเปนทางระบายความแคนเคืองของตน มองสบตากันสายตาไมกินกันหนอยยิงเปรี้ยงปราง นั่งกินขาวอยูในรานโตะหนึ่งคุยเรื่องถูกใจหัวเราะกันมากไปหนอย อีกโตะหนึ่งลุกขึ้นมาถามวาหัวเราะอะไรเพียงเทานั้นก็ยิงกันเสียแลว สมมติวาคนที่ถูกยิงตายตองทํางานเลี้ยงครอบครัวอยู เมีย 1 ลูก 3 ขาดหัวหนาครอบครัวขาดคนหาเลี้ยง เตรียมตัวไมทันตองอดอยากมีหนี้สิน เด็กตองเลิกเรียนหนังสือ แมตองออกทํางาน ลูกเปนเด็กเกเร หัดลักเล็กขโมยนอย” “ฝายคนที่ยิงเขาตาย ก็มีภาระตองเลี้ยงแม เลี้ยงลูกเมียเหมือนกัน แตเขาตองไปติดตะรางเพราะความผิดนั้น พอแมลูกเมียตองลําบากเชนเดียวกับรายที่ตาย นอกจากนี้ ทางเรือนจํายังตองเพิ่มอาหารที่อยู และยารักษาโรคเพื่อเขาขึ้นอีก ลองคิดดูวาเศรษฐกิจสังคมและการศึกษา ตองเสียไปเทาใดเพราะความโกรธเปนเหตุ” “สวนความหลงนั้น เปนเครื่องทําลายเศรษฐกิจสังคมเพียงใดดูที่สิ่งฟุมเฟอยอันมอมเมาประชาชนใหหลงจมอยูในสิ่งอันไรสาระเ ปนโทษแกตนเอง ครอบครัวสังคมและชาติ เชน อบายมุขประเภทตางๆ มีการพนัน เปนตน สิ่งลามกอนาจาร, การเสพสิ่งเสพติดใหโทษ การทุม เงินเพื่อสรางสถานเริงรมยอันชักจูงไปทางเสื่อมศีลธรรม สิ่งเหลานี้เปนภาระอันหนักของรัฐบาลเพียงใด เห็นกันอยูแลว ถาเอาการลงทุนเหลานี้ไปลงทุนในทางที่ดีจะมีประโยชนมาก” “บางคนบอกวา ถาอยากรวยเร็ว ตองประกอบอาชีพที่มอมเมาประชาชนใหหลง เพราะพอเมา-พอหลงพอติดแลว จายเงินเทาไรก็ไมอั้น” นาเศียรวา “แตนาจะบาปมาก” “ทําไมจะไมบาป” พอวา “คุณลองคิดดูวา ใครคายาเสพติดแลวลูกคุณไปติดเขา คุณจะโทมนัสเพียงใดลูกของคุณจะตองเสียอนาคตเสียไปทั้งชีวิต เมื่อเร็วๆนี้ผมไดอานหนังสือพิมพ มีเด็กผูหญิงคนหนึ่งเขียนมาเลาใหหนังสือพิมพฟงวา พอของเอ คายาเสพติด เธอพยายามออนวอนคุณพอใหเลิก แตพอไมยอมเบิก เธอกลุมใจมากเกรงพอจะถูกจับ ครอบครัวจะพากันลําบากเวรกรรมตามมาสนองครอบครัวของเธอ โดยที่คุณแมติดกาแฟที่เจือยาเสพติดอยูดวย เธอตองถีบรถไปซือ้ กาแฟ (โอเลี้ยง) ใหแมทุกวัน วันละ 3-4 ครั้ง 191 พอผมเปนมหา

ระยะทางหางจากบานเธอประมาณ 2 กิโลเมตร เพราะแมติดกาแฟรานนั้นเธอบอกวาจะซื้อกาแฟมาชงใหแมเองและเคยลองทํา โดยซื้อกาแฟผงมาจากรานนั้น แมบอกวาไมอรอยเหมือนที่รานนั้นเขาชง เธอจึงตองมีหนาที่เวียนซื้อกาแฟใหแมตอไป ถาแมไมไดดื่มกาแฟรานนั้น แมจะหงุดหงิด ฉุนเฉียว มือสั่น ปากสั่น เธอรูจากเพื่อนบานวา รานนั้นชงกาแฟใสยาเสพติดผสมดวย เธอกลุมใจมาก ไหนจะเปนหวงอาชีพของพอ ไหนจะตองกังวลเรื่องสุขภาพและจิตใจของแม” “คุณเศียรพอมองเห็นไหมวา ผลกรรมมันมีวิธียอกยอนอยางไร เพราะการคายาเสพติดนั้นใหลูกเมียของคนอื่นลําบากเพียงใด ความทุกขนั้นยอกยอนมาหาลูกเมียของตัวโดยที่ตัวเองยังไมทันรูดวยซ้ําไป อีกหนอยก็ตองมาถึงตัวผูทําเอง” “เราตองใหการศึกษาแกประชาชนอยางทั่วถึงและใหดีขึ้น” นาเศียรพุด “การศึกษาจะชวยพลเมืองไวไดมาก” “ก็ไมแนเสมอไป” พอวา “จริงอยูจิตใจที่ไดรับการศึกษาเปนที่ยอมรับกันวาอาจทําความสําเร็จใหไดมากกวาจิตใจที่ดอยการศึกษา แตเราตองไมลืมวาเขาอาจทําอันตรายสังคมไดมากเหมือนกัน โดยปกติการศึกษาไมมีคุณคาในตัวมันเอง คุณคาของการศึกษาขึ้นอยูกับ จุดมุงหมายวาจะศึกษาไปทําอะไรี “ยิ่งคุยยิ่งลึก” นาเศียรเปรย เอามือเกาหัวแกรก “เรื่องนี้เปนความจริง” พอย้ํา “ถาเราจะตั้งโรงเรียนโจรกรรมสอนวิธีขโมยแกเด็ก ผูสอนก็เปนครู เด็กก็เปนนักเรียน หลักสูตรก็เปนหลักสูตรการศึกษา คุณลองคิดดูวา การศึกษาเชนนั้นมีคุณคาอะไรนอกจากสอนคนใหเปนโจร ใหทําความเลว” “นักเรียนกฎหมาย 2 คน สําเร็จออกมาจากสถาบันเดียวกันพรอมๆกัน คนหนึ่งออกมาวาความชวยคนจน อีกคนหนึ่งออกมาวาความขมขี่คนจน เปนเครื่องมือของคนรวย โกงเงินลูกความ นักเรียนแพทย 2 คน คนหนึ่งชวยชีวิตเพื่อนมนุษยมากมายดวยจิตเปนคุณ อีกคนหนึ่งฉีดยาใหเมียตัวเองตาย เพราะเพียงแตระแวงวาเมียจะมีชู นี่คืออานุภาพแหงเครื่องมือที่คนไดมาเหมือนกันแตจิตของเขาไมเหมือนกัน”

192 พอผมเปนมหา

“แตการศึกษามีสวนชวยใหคนหมดความรูสึกดอยในสังคมพนจากความดอยพัฒนาในดานความรูความสาม ารถ” นาเศียรพูด “ความดอยหรือความเขือ่ ง มันก็ขึ้นอยูกับการเปรียบเทียบ” พอพูด “คือเมื่อเทียบกับคนที่ดอยกวาเราก็รูสึกเขื่อง แตเมื่อเทียบกับคนที่เขื่องกวาเราจะรูสึกดอยเทียบกับคนรวยกวาเรารูสึกจนเทียบกับคนจนกวาเรารูสึกรวย เรื่องสวนไมสวย มีความรูมากรูนอย สูงต่ําดําขาวยาวสั้นก็อยูในลักษณะเดียวกัน” “แตความดอยความเขื่องนั้นเปนปมอยางหนึ่ง เรียกวาปมดอยหรือปมเขื่อง คําวาปมตองการใหตรงกับที่ภาษาอังกฤษใชวา Complex ซึ่งตามตัวแปลวาความสลับซับซอนหรือรวมๆ กัน ในภาษาอังกฤษมีคําวา Inferiority Complex ไทยแปลวา ปมดอย สวน Superiority Complex แปลวา ปมเขื่อง คําวาปมดอยดูเหมือนทาน น.ม.ส. จะนําเขามาใชในภาษาไทยเปนทานแรกรูสึกวามีความหมายตรงดีมาก” “ปมดอย หรือปมเขื่องเกิดจากอะไรครับ-พอ?” ผมถาม “เราพูดกันถึงเรื่องปมดอยกอนดีกวาแลวคอยพูดเรื่องปมเขื่องทีหลัง” พอวา “ปมดอยคือการที่บุคคลมีความรูสึกตนวาต่ําตอยกวาผูอื่น จะเพราะเหตุใดเหตุหนึ่งก็ตาม เหตุแหงปมดอยนั้นมีมากมาย และยิง่ พฤติกรรมของผูมีปมดอย คือ พฤติกรรมที่ผูมีปมดอยแสดงออกดวยแลวยิ่งสลับซับซอนเหลือเกิน ทําใหยากแกการวินิจฉัยวาอันไหน เปนกาแสดงออกเพราะมีปมดอยเปนมูลฐานอันไหนเปนการแสดงออกอยางธรรมดา เพราะเหตุที่ “ดอย” นั้นเปนปม-ปมมีลักษณะสลับซับซอน ยุงเหยิง เหมือนดายที่เปนปม ยากที่จะแก หรือเรื่องราวที่เปนปม ยากที่จะเขาใจ” “นักจิตวิทยาบางทานเห็นวาปกติธรรมชาติมนุษยเราปรารถนาแสดงตนใหเดน เมื่อถูกกีดขวางเพราะเหตุใดเหตุหนึ่งก็เกิดปมดอยขึ้น สิ่งที่มากีดขวางนั้นอาจมีหลายอยาง เชน ความบกพรองทางรางกายหรือความพิการ ความบกพรองทางสติปญญา และการไมมสี ิ่งที่สังคมเขามีเขานิยมกันวาดี เปนตน” “หญิงสาวโดยปกติชอบความสวยงาม ถือวาความสวยงามแหงรูปรางเปนเครื่องมือในการเชิดชูตนใหเดน แตเมื่อตนเปนคนขี้ริ้วขี้เหร ความขี้รวิ้ นั้นเปนเครื่องกีดขวางไมใหตนเดน จึงเกิดปมดอยทางรูปรางขึ้น 193 พอผมเปนมหา

ผลที่ตามมาก็คือไมอยากอยูในกลุมของคนสวย เพราะยิ่งอยูในกลุมของคนสวยมากเทาใดตนก็ขี้เหรมากเทานั้น” “ขอนี้อาจไมจริงก็ได” นาเศียรแยง “ผมเห็นหญิงสาวบางคนขี้เหรมาก แตชอบคบสาวสวยเปนเพื่อนไมวาเปลี่ยนเปนเพื่อนคนใดเพื่อนของเขาตองสวยเสมอ หญิงเตี้ยบางคนชอบคบหญิงสูงเปนเพื่อนนั่นเพราะเหตุไร?” อาจเปนเพราะเหตุผลอยางอื่น เชน ชอบพอนิสัยของเพื่อนคนนั้นเปนพิเศษ สวนความสวยและความสูงนั้นเปนเหตุบังเอิญ แตผมเชื่อวาในสวนลึกของเธอจะตองมีปมดอยอยู “ก็นาคิด” นาเศียรวา “คนที่ยังรูสึกเดนหรือดอยนั้น” พอพูดตอ “เพราะยังไมมีความสมบูรณในตน คนที่มีความสมบูรณในตนจะไมคิดเชนนั้น คือไมตองอาศัยสิ่งภายนอกมาเปนเครื่องเชิดชูตนใหเดน และไมรูสึกดอยกวาใคร เพราะไมนําตนเขาไมเปรียบกับใคร และไมนําใครเขามาเปรียบเทียบกับตน” “คนที่มีความรักก็หวังวาตนจะมีความสมบูรณเพราะรักหรือทีร่ ักเปนผูนํามา แตถาความรักหรือที่รักไมอาจนําความสมบูรณมาสูจิตใจของผูรักได ความทุกขก็เกิดขึน้ ที่วา ‘ที่ใดมีรัก’ ก็ดวยเหตุผลอันนี้” “คนที่มีความรักก็มีความหวัง หวังวาเขาจะตองพะนอตน เปนเพื่อนของตน เอาใจใสเอาอกเอาใจตน เชิดชูตนใหเดน เห็นตนเปนคนสําคัญและมีความหมายกับเขาอยางมา แตพอเนิ่นนานไป ใครจะไปนั่งเอาอกเอาใจอยู ใครจะพะนออยูตลอดเวลา ผูมีความรักก็รูสึกพรองตัวในตนจึงเกิดทุกข ความจริงถาเขาพยายามทําความสมบูรณใหเกิดขึ้นในตนทดแทน ชดเชิดสวนที่ตองพรองไปเพราะคนอื่นเขาขาดความเอาใจใส เขาก็จะคอยๆมีความสมบูรณในตนขึ้นทีละนอยจนสมบูรณเต็มที่ เมื่อมีความสมบูรณแลว ยอมมีความสุขอยูไดดวยลําพังตน ไมตองพึ่งพาอาศัยใครหรือสิ่งใดทางจิตใจอีกตอไป ความเดนหรือความดอยก็พลอยหายไปจากจิตใจของผูนั้นดวย การแสวงหาความสมบูรณทําใหชีวิตดําเนินไปในกระแสตางๆ คนหาเงินเพราะรูสึกวาขาดเงินหรือหิวเงิน แสวงหาอาหารเพราะขาดอาหาร แสวงวิชาเพราะขาดความรู หรือกระหายตอความรู เปนตน ฉะนั้น ถาจะใหรัดกุมถูกตองตรงตอความเปนจริง นาจะพูดวาบุคคลแสวงหาความสมบูรณใหแกตน ถาบุคคลใดสมบูรณแลวในตนความกระตือรือรนในการแสดงตนใหเดนจะดับไปทันที 194 พอผมเปนมหา

เหลือแตหัวใจที่เปยมไปดวยเมตตากรุณาและหวังประโยชนจากผูอื่น ตัวอยางพระบรมศาสดาสัมมาสัมพุทธเจา” “เมื่อปมดอยเกิดขึ้น จะมีวิธีลดหรือทําลายปมดอยอยางไร?” นาเศียรถาม “อันนี้ก็สุดแลวแตเปนปมดอยชนิดไหน ตัวอยางหญิงสาวมีปมดอยทางความสวยงาม รูตัววาความสวยงามแลวสูคนอื่นไมได ก็ตองพยายามเบนกระแสจิตไปทางอื่น คือเอาดีเสียทางอื่น เชน ทางความรูความสามารถเมื่อตนมีความรูความสามารถดีจริงก็จะเดนไปทางนั้น มีคนเคารพนับถือ ยกยองใหเกียรติในเชิงความรูความสามารถ มีความรูสึกอิ่มเอิบ ภูมิใจจนลืมนึกถึงความไมสวยของตน หรือเห็นวาความไมสวยมิไดเปนอุปสรรคปดกั้นทางแหงความเดนของตนโดยปกติโลกใหเกียรติคนมีความรู ความสามารถมากกวาคนสวยงาม” “ชายที่ดอยทางบุคลิกลักษณะ ไมอาจอาศัยบุคลิกลักษณะไปสูความเดนได ก็ตองหาทางอื่นที่ไมตองอาศัยบุคลิก เชน นักประพันธ นักวิชาการ นักปราชญ หรือนักประดิษฐอยางใดอยางหนึ่ง เมื่อประสบผลสําเร็จ มีความภูมิใจในตน และสังคมไดใหเกียรติยกยองแลวความรูสึกดอยในบุคลิกก็หายไป “ “อนึ่ง ความรูสึกดอยเกิดขึ้นเพราะไปเทียบกับดานเกงของคนอื่นกับดานดอยของเราเอง แตทางเอาความเดนของเราไปเทียบกับความดอยของเขา เราก็เดนกวาเขา ตัวอยาง หมอที่รูปรางอวนเตี้ย ไมพอใจในรูปรางของตนอยากมีรูปรางอยางพระเอกหนัง พอเอารูปรางของตนไปเทียบกับรูปรางของพระเอกหนัง ตัวก็รูสึกดอย แตถาเอาความรูทางแพทยของตนเปนมาตรฐานเทียบกับพระเอกหนังก็ดอยกวามาก “ “อีกอยางหนึ่งที่ทําใหคนรูสึกตนวาดอยคือความรูสึกวา ‘เราทําไมได’ ความจริงถาเราพยายามจริง กําลังที่อยูในตัวเราอาจมีมากกวาคนบางคนที่เราเห็นวาทําได แตถาเรายอมแพเสียตั้งแตยังไมไดทํา เราจึงทําไมไดอยูนั้นเอง ความรูสึกที่ยึดมั่นอยูเนืองนิตยวา ‘เราทําไมได’ นั้นเปนสิ่งกีดขวางความเจริญแหงชีวิตอยางรายแรง ใจของเราอยากทําแตความรูสึกวา ‘ทําไมได’ มาคอยกีดกันการลงมือกระทําไว นั้นคือเหตุแหงความเสื่อมของชีวิตเปนพืชแหงปมดอย แตถาใจเราไมอยากทําก็จะไมมีความรูสึกวา ‘เราทําไมได’ อยางนั้นไมเปนไร เราตองเตือนใจเราไวเสมอวา เราตองทําไดและคอยๆ ทําไปทีละเล็กทีละนอย ผิดบางถูกบางอยางสอนเด็กเดิน เด็กเดินไดทุกคนเพราะแกอยากจะเดินและพยายามเดินไดทุกคน 195 พอผมเปนมหา

เมื่อเราตั้งใจทําอยูอยางนี้กระแสจิตของเราจะเปลี่ยนจากความทอถอยเปนความบากบั่นกาวไปขางหนา จะกาวไปไดเพียงใดนั้นสุดแลวแตกําลัง โอกาส และสิ่งแวดลอมอื่นๆ แตชีวิตเรากาวไปขางหนางอยูเรื่อยๆในวิถีทางของเราอยาลืมวา ‘ในวิถีความของเรา’ คือไมจําเปนจะตองดีหรือเดนในทางที่คนอื่นเขาดีเดน แตเราไปในทางที่เหมาะสมกับตัวเรา การพัฒนาตนไมไดหมายความวาใหเหมือนคนอื่น แตหมายถึงการทําเมล็ดพืชหรือสวนที่ดีในตัวเราใหไดเจริญเติบโตถึงที่สุด เราปลูกขนุนใหเปนทุเรียนไมได แตเราทํามันใหดีที่สุดในสภาพของขนุนไดฉันใด การพัฒนาตนของบุคคลก็ฉันนั้น” “คุณสมบัติที่ควรจะเดินเคียงคูกับคุณสมบัติดังกลาว คือความมีอุดมคติอุดมคติไมจําเปนตองสูงสงเลิศลอยอะไรอุดมคติหมายถึงความตกลงใจอยางแนวแนที่จะทําอะไร จะดําเนินชีวิตอยางไรจะเปนอะไร แลวบากบั่นมั่นคง ประคับประคองชีวิตและการกระทําใหอยูในรองรอยนั้น สิ่งที่เราอยากได อยากเปนอาจมิไดสูงสงา มีความหมายสําหรับคนอื่นเลย แตมันมีความหมายมากสําหรับเราเพราะมันทําใหเราพอใจและเอิบอิ่ม เชน เด็กหนุมคนหนึ่ง มีอุดมคติวาจะทํางานเกี่ยวกับศิลปะการเขียนภาพ นั่นคือ อุดมคติเรื่องงานของเขา แปลวาเขาตกลงในจะเปนศิลปน และเขาตกลงใจวาในการประกอบอาชีพเปนศิลปนนัน้ เขาจะไมหลอกลวงตนเอง ไมหลอกลวงผูอื่นจะยึดมั่นในสัจจะ นั่นคืออุดมคติในการดําเนินชีวิตของเขา ดังนี้เปนตน “จําเปนอยางไรที่คนเราจะตองมีอุดมคติ? ตอบวา อุดมคติเปนเครื่องมือสําคัญไมใหเราเขวออกนอกทาง ไมใหเราออนนอมตอสิ่งยั่วยวนใจที่เขามาทําใหเราเขว อยางเชน สมเด็จพระสัมมาสัมพุทธเจาทรงมีอุดมคติทางพระโพธิญาณก็ทรงมุงบําเพ็ญกรณียกิจตางๆ เพื่อพระโพธิญาณทรงปดสิ่งยั่วยวนตางๆ ออกไปนอกทางของพระองคไมวาสิ่งยั่วยวนนั้นจะใหญโต หรูหราในสํานึกของคนทั้งหลายเพียงใด เชน ทรงปดราชสมบัติที่พระราชบิดาจะทรงมอบใหราชสมบัติที่พระเจาพิมพิสารทรงเชื้อเชิญ เมื่อทรงผนวชแลว ทรงจาริกอยางนักพรตไปสูแควนมคธ” “อุดมคติทําใหเราวัดคุณคาของตนไดวา เราเปนคนเหลวไหลหรือคนเอางานเอาการ เราไดดําเนินตนเขไปใกลอุดมคติเพียงใดคนไมมีอุดมคติ ไมมีการตกลงใจอะไรแนนอน ยอมไมสามารถทําอะไรใหสําเร็จเปนชิ้นเปนอันได ปลอยตนใหลอยไปตามเรื่องตามรนาวใจไมมั่นคง” 196 พอผมเปนมหา

“อุดมคติเปนเครื่องมือคลายปมดอยหรือลดปมดอยใหหมดสิ้นไป เพราะคนมีอุดมคติยอมไมเทียบตนกับคนอื่น แตเขาเทียบตนกับอุดมคติ การเทียบตนกับคนอื่น ถารูสึกดอยเปนโทษ รูสกึ เขื่องหรือเดนก็เปนโทษ แตการเทียบตนกับอุดมคติของตนมีแตคุณอยางเดียว ไมวาจะรูสึกดอยหรือรูสึกเดน เพราะถารูสึกดอย ทําใหพยายามมากขึ้น ถารูสึกเดนทําใหชื่นชมยินดีกบั ผลงานของตนเปนกําลังใจและแรงหนุนใหทําตอไปอยางไมเบื่อหนาย” “ขอยกตัวอยางเรื่องของสมเด็จพระสัมมาสัมพุทธเจาอีกสักตอนหนึ่ง คือตอนที่ทรงเลิกทุกกรกิรยิ า ทรงพิจารณาเห็นวาทุกกรกิริยาไมใชทางตรัสรูแนแลวก็ทรงเลิกเสีย ทั้งๆ ที่ทุกกรกิรยิ าเปนที่นิยมของนักพรตทั่วไปในสมัยนั้น ปญจวคีซึ่งยอมคนเปนศิษยปฏิบัติรับใชอยูนานไดละทิ้งพระองคไป เห็นวาพระองคไมมีทางสําเร็จแนเพราะหันมาหาความสบายเสียแลว เทียบกับนักพรตทั่วไป ซึ่งนิยมทุกกรกิริยา และทรรศนะของชาวเมืองที่มีตอนักพรตในสมัยนั้นแลวพระองคก็ดอยลง แตในสํานักแหงพระองคเอง พระองคหาดอยลงไมเพราะไมไดทรงเทียบพระองคกับนักพรตอื่นๆ แตทรงเทียบกับอุดมคติของพระองคเองคือ โพธิญาณ ทางใดที่จะใหบรรลุโพธิญาณไดก็ทรงทําทางนั้น ในที่สุดพระองคก็ทรงบรรลุเปาหมายเปนพระบรมศาสดา ศิษยหาคนที่เห็นวาพระองคทรงทําผิดในครั้งนั้นก็ตองยอมรับวาพวกตนผิดไปเอง” “ความจริงคนที่ทําเชนนั้น ไดแสดงถึงความเขมแข็งเด็ดเดี่ยวทางใจอยางยิ่ง คนสวนมากจะไมกลาเดินออกนอกทางที่คนทั้งหลายเขาเดินกันอยู แมจะรูวาการกระทําเชนนั้นไมกอใหเกิดประโยชนอันใด แตก็ไมกลาเลิกเพราะเกรงวาตนจะดอยลงในสํานึกของคนทั้งหลาย ไมกลาแกไข ไมกลาวางหลักใหม เพราะรูสึกหวั่นไหวตอเสียงตําหนิของคนอื่น เกรงคนนั้นจะวาอยางนั้น คนนี้จะวาอยางนี้ หรือคนจะดอยกวาคนอื่นที่เขาทํากันอยู รวมความวายังเทียบตนกับคนทั้งหลายอยู แตพระพุทธเจามิไดทรงเทียบพระองคกับใคร หรือนักพรตคนใด ทรงยึดเอาอุดมคติเปนที่หมายไมทรงหวั่นไหวตอเสียงติของโลก คนอยางนี้แหละที่โลกตองบูชา ในฐานะเปนผูนําโลกไปสูแสงสวาง” “แลวปมเขื่องเลาครับ-พอ?” ผมถาม “ปมเขื่อง เห็นจะตรงกับที่พระพุทธเจาทรงเรียกวาอัสมิมานะคือความรูสึกทะนงตน คนสวนมากมีปมเขื่องกันอยูทุกคนมากหรือนอยแลวแตกรณี คนที่ตองทะเลาะกัน ฆาฟนกัน 197 พอผมเปนมหา

ก็เพราะอีกฝายหนึ่งไปลดปมเขื่องของเขาหรือเขารูสึกไปเองวาถูกลดปมเขื่อง จึงตองตอสูเพื่อพิทักษปมเขื่องไว งานพิทักษปมเขื่องดูเหมือนจะเปนภาระของมนุษยไปตลอดชีวิต และตองการใหเขื่องยิ่งขึ้นๆ นายที่ฉลาดตองการใหลูกนองรัก เคารพ และทํางานใหเกินคาจาง ยอมตองพยายามชวยเขารักษาปมเขื่องของเขาไวใหไดมากที่สุด เชน ชมเชยงานที่เขาทํายกยองใหปรากฏเปนครั้งคราว ยกความดีแหงผลงานใหเขาเสีย เปนตน” “คูรักหรือผัวเมียที่ยังรักใครครองคูกันอยูไดก็เพราะตางฝายตางก็ถนอม และพยายามชวยรักษาปมเขื่องของกันและกันไว ถาทําใหอีกฝายหนึ่งเห็นวาลดปมเขื่องของเขาอยูเรื่อยๆ ปญหาเรื่องแตกราวหยารางก็ตองตามมาและอาชญากรรมก็จะเกิดขึ้นไดดวยเพราะการลดปมเขื่องนี้” “มิตรภาพที่ยั่งยืนอยูได ก็เพราะตางฝายตางก็หลอเลี้ยงปมเขื่องของกันและกันไวและยังหลอเลี้ยงไวสม่ําเสมออยู เมื่อใดฝายใดฝายหนึ่งแสดงอาการผิดปกติใหวาไมไดหลอเลี้ยงปมเขื่องหรือปมเขื่องของเขาลงมิตรภาพก็เสื่ อมสลายไป สุนัขตัวเล็กหรือตัวเมียที่มันดมจมูกสุนัขตัวผูที่กํายําไดก็เพราะทาทีของมันยอมรับปมเขื่องของสุนัขตัวใหญ ตัวนั้นอยางชัดแจงแลว ลูกนองที่นายรักและไวใจมากก็เพราะสามารถหลอเลี้ยง และเชิดชูปมเขื่องของนายใหสูงเดนนั่นเอง และนายที่ลูกนองรักก็ทํานองเดียวกันี “คนใชที่กออาชญากรรมตอนายของตน สวนมากก็เพราะนายไปลดปมเขื่องของเขามากเกินไป หรือไปทําลายปมเขื่องซึ่งเขามีนอยอยูแลวนั้นใหหมดไป นอกจากนี้ การชดเชยปมเขื่องที่เสียไปมีอยูเสมอ ทั้งในคนและในสัตว สุนัขที่กัดกันแพตัวอื่นมาอาจมาไลเบี้ยเอากับสุนัขตัวเล็กๆ ที่นอนอยูเฉยๆ ไดเปนการแกเกอ เมื่อเพียงสุนัขยังรูจักแกเกอ ยางนี้แลว คนที่ถูกลดปมเขื่องลงไปจะไมไปไลเบี้ยเอากับคนอื่นๆ ตอไปอีกไดอยางไร ดังเราจะเห็นได คนที่ถูกลดปมเขื่องมากในที่ทํางานก็มาไลเบี้ยเอากับครอบครัว-มาแสดงปมเขื่องมากๆ เอากับลูกกับเมียเปนการชดเชย และคนที่ถูกลดปมเขื่องมากๆ ในครอบครัวก็ไปไลเบี้ยเอากับลูกนองในที่ทํางาน จึงจับความไดวาถึงอยางไรๆ เขาก็พยายามจะตองหลอเลี้ยงรักษาปมเขื่องไวจนได ความรูสึกเขื่องและดอยจึงเปนมูลเหตุแหงการทะเลาะวิวาท อาชญากรรมมากมาย”

198 พอผมเปนมหา

นานๆ เราก็คุยกันเรื่องมดเรื่องหมอเสียทีหนึ่ง สาเหตุที่จะตองคุยก็มาจากคนในครอบครัวของเราคนใดคนหนึ่งเกิดเจ็บไขไดปวย จําเปนตองไปหาหมอ กอนไปก็มักมาอภิปรายกันกอนวาจะไปไหนดี มีทางเลือกอยูหลายทางเหมือนกัน คือ โรงพยาบาล สถานีอนามัยชั้นหนึ่ง คลินิกสวนตัวของหมอคนใดคนหนึ่ง รานขายยา หลังจากอภิปรายกันแลว โรงพยาบาลมักแมเสมอ คือ ไมมีใครอยากไป หมอนั้นแนะนําเสมอทั้งทางบทความในหนังสือวารสารการแพทยบาง บทความทางวิทยุบาง ตอบปญหาสุขภาพทางวิทยุและหนังสือพิมพบางวาใหคนไขรีบไปหาหมอที่โรงพยาบาลหรือคลินิก (รานสวนตัวของหมอคนใดคนหนึ่ง) แตหมอจะรูหรือไมผมไมทราบวาการไปหาหมอที่โรงพยาบาลนั้น ยากเย็นเข็ญใจเพียงไหนตองรีบออกจากบานตั้งแตเชามืดเพื่อไปวางบัตร (ถาเปนคนไขเกา) หรือขอบัตร (ถาเปนคนไขใหม) เสร็จแลวก็นั่งรอกันไปเถอะเกือบเที่ยงพยาบาลจึงออกมาเรียกชื่อใหไปในหองตรวจคนไขทั่วไป หมอก็เอาเครื่องฟงจิ้มตรงนั้นนิดตรงนี่หนอยกดทอง 2 ที เคาะหัวเขา 2 ที แหกตาดู 2 ที แลวสั่งยา ออกมานั่งรอคอยรับยากวาจะไดยาสัก 2 ขวด (ในราคายุติธรรม Reasonable price) ก็ประมาณบาย 2 โมง หมอสั่งวายาหมดแลวใหไปใหม ก็คงดําเนินเรื่องไปอยางเดียวกับวันกอน เมื่อสภาพการณของโรงพยาบาลเปนอยางนี้ ใครจะอยากไปหาหมอ ถาไมจําเปนจริงๆ หมอบอกวาถาใครไมอยากไป ทําไมโรงพยาบาลทุกแหงแนนเอี๊ยดไปหมด ตรวจกันไมทันรับกันไมไหวจนเอือมระอา ผมบอกวานั่นแหละเขาจําเปนจริงๆ ความจําเปนบังคับใหเขาเลือกเอาโรงพยาบาล เพราะโรคนั้นหมอคลินิกรับไมไหว หรือเขาไมมีเงินเสียใหอมที่คลินิกอยางใดอยางหนึ่ง คือคนรวยเขาโรงพยาบาลเพราะเปนโรครายแรงจนสุดกําลังของหมอคลินิก คนจนเขาโรงพยาบาลอดทนเอาหนอยเพราะไมมีเงิน ที่เดือดรอนมากอีกพวกหนึ่งก็คือ พวกไมรวยไมจนจนเสียเลยก็จะไดตั้งหนาอดทนเขาพึ่งหมอโรงพยาบาลไป รวยเสียเลยก็เจ็บไขไดปวยไปหาหมอคลินิกรูแลวรูรอดไป แตพวกที่จนก็ไมใช 199 พอผมเปนมหา

รวยก็ไมเชิงนี่ซิตัดสินใจลําบาก จะอดทนพึ่งหมอโรงพยาบาลก็ไมอยากจะอดทนเพราะมีเงินอยูบาง ครั้นจะไปหาหมอคลินิกหรือทีเดียวพนไปก็ไมสูกระไรนัก แตถาตองไปติดๆ กัน สัก 2-3 วัน ก็เดือดรอนแน เพราะหมอแกเรียกทีหนึ่งควักกระเปากันมือสั่น ใหยามากินวันหนึ่ง 60 บาท ใหยามากิน 3 วัน 100-200 บาท ฉีดยาเข็มหนึ่งราคาจริงๆ 3 บาท หมอแกเรียก 40 บาท ตอไมไดคําเดียว บอกเทาไรตองจายเทานั้น บางคนในครอบครัวมีรายไดรวมกัน 3,000 บาท แตมีใชสวนตัวเพียง 200 บาทเทานั้น นอกนั้นตองใชจายไปเกี่ยวกับขาวปลาอาหาร เสื้อผา คาเลาเรียนลุก..แกมีใชสวนตัวจริงๆ เพียงสองรอยสําหรับอาหารกลางวันเมื่อไปทํางานและคารถ ถาไปหาหมอคลินิกทีเดียวงบประมาณประจําเดือนของแกก็เกลี้ยงเสียแลว จะทําอยางไร? ไปโรงพยาบาลก็ไมไหว คลินิกก็ไมไหว ลองหันเขาพึ่งสถานีอนามัยชั้นหนึ่งดู การบริการพอใชไดเพราะคนนอย แตบางวันหมอไมมาติดประชุมบาง ปวยเสียเองบาง คนไขไปเสียเที่ยว ในวันที่พบหมอไดยาก็ดีใจ แตยาเกาหรือเกินคุณภาพต่ํา บางคนเกิดเขาไป 2-3 วันจะตายเอา ตองเลิก สถานีอนามันจึงมีคุณภาพเพียงทําแผลสด ยาเหลือง ยาแดง ปวดหัวตัวรอนเล็กนอยเทานั้นก็ยังดีกวาไมมีเสียเลย ดวยประการฉะนี้คนสวนมาก (แมผูมีการศึกษาแลว) หันพึ่งเขารานขายยา บอกอาการของตัววาเปนอยางนั้นอยางนี้ คนขายยาก็จัดยาใหในราคาพอสมควรบางคนก็หาย หรือบรรเทาไปไดบางคนก็ขอดูคุณภาพยาและวิธีการรับประทานที่โรงงานผลิตติดไวที่ขวดยานั่นเอง แลวก็ซื้อกิน พวกหมอแอนตี้ (คัดคาน ขัดขวาง..) การซื้อยากินเองนี้มาก บอกวาเปนอันตราย เพราะยาบางอยางแมมีคุณภาพจริง แตหมอใหกินเพียง 3 วัน 7 วันเทานั้น ตอแตนั้นตองเปลี่ยนยาเปนอยางอื่น คนไขไมรูเมื่อเห็นวากินยานั้นแลวคอยดีขึ้นก็กินเรื่อยไป อาจเปนอันตรายได ผมวาเรื่องนี้คนปวยบางคนก็รูเหมือนกัน แตเขาไมมีทางเลือก ไมมีทางออกอยางอื่น จึงจําตองเอาชีวิตเขาเสี่ยงกับความหาย หรือความตาย วันนั้นเราอยูกันพรอมหนา 4 คน และคุยกันถึงเรื่องเหลานี้ ผมวาหมอคลินิกทั้งโขกทั้งขูดแพงเกินไป หมอโรงพยาบาลก็ทํางานสักแตวาใหพนหนาที่ ไมไดมีใจรับผิดชอบอะไรนัก “หมอก็คือคนธรรมดา” พอวา 200 พอผมเปนมหา

“อยากรวย อยากมีหนามีตาเมียหมอก็คือผูหญิงธรรมดา (แมจะเปนแพทยหรือเภสัช หรือพยาบาลก็ตาม) ที่ชอบนับเงิน ยิ่งไดมาก็ยิ่งอยากไดใหมากขึ้นๆ” “แตผมวา เวลานี้หมอไดทําตัวเปนคนอีกชั้นหนึ่งของพลเมืองไปแลวนะครับพอ รูสึกพวกเขาจําเปนบุคคลพิเศษที่ใครๆ ตองเคารพและเอาใจ ขณะเดียวกันกันกันหัวเงินกันไปหมด” “ลูกจะไปวาเขาทั้งหมดก็ไมได” พอทวงติง “แพทยที่ดีจริงๆ ก็คงมีอยู มิฉะนั้นสถาบันแพทยเขาจะตั้งอยูไดอยางไร” “แตหนูวาหมอเวลานี้ตะกละตะกรามเงินมากจริงๆ คะพอ” นองวีรดีพูดเขาขางผม “พวกเขาเห็นรุนพี่ๆ รวยกันอยากจะรวยบางดูเหมือนจะเปนสุภาษิตประจําใจพวกหมอเสียแลว “เปนหมอตองรวยไมรวยเปนหมอทําไมคือเอาความรวยกับความเปนหมอมาเปนอันหนึ่งอันเดียวกัน” “หนูวา” นองวีรดีพูดตอเมื่อทุกคนนิ่งอยู “อุดมคติและเปาหมายในการศึกษาแพทยไดลมเหลวเสียแลว เพราะแพทยทําตัวเปนนักการคา เปนนักทํางาน ถือเอาคนไขเปนลูกคาที่ไมมีทางตอรองกับคายา คาตรวจ และคารักษาแตประการใด ‘สุดแลวแตจะเรียก’ แทนการ ‘สุดแลวแตจะให’ มีคนเคยเปรียบแพทยเหมือนพระ แตพระยังคงรักษาจรรยาบรรณ ‘สุดแลวแตจะศรัทธาถวาย’ อยูในกิจนิมนตทุกอยาง ถาเมื่อใดพระเกิดตั้งราคาในการสวดมนตทําพิธีกรรม เมื่อนั้นจรรยาบรรณของพระก็ลมลงทันที” “แตพระกับแพทยมีอะไรหลายอยางที่ไมเหมือนกันนะลูก” พอออกความเห็น “พระทานบานไมตองเชาขาวไมตองซื้อ แตแพทยก็คือคนธรรมดาอยางเรา เพียงแตมีอาชีพทางหมอเทานั้น แพทยเปนอาชีพอยางหนึ่งแพทยมีลูกมีเมียมีภาระตางๆ ทางสังคมมากมายเหมือนกับพวกเรา” “เดี๋ยวนี้เพราะบานไมตองเชาจริง แตขา วตองซื้อแลวนะครับพอ” “พอรู” พอบอก “อีกอยางหนึ่งหมอเขาตองเสียเงินทองไปมากมายในการเรียน ดูเหมือนเวลานี้เฉพาะคาเลาเรียนอยางเดียวก็ปละหมื่นแลว ยังคาอื่นๆ อีกมากมายหนังสือทางแพทยก็แพงมาก เมื่อเขาตองลงทุนลงแรงมากสําเร็จแลวเขาก็ตองเรียกทุนคืนบาง อีกอยางหนึ่งการตั้งคลินิกของหมอก็ตอ งเลือกตั้งในที่ชุมนุมชน ที่อยางนั้นราคาแพงมากไมวาจะเปนที่ดิน หรือตัวอาคาร จะเปนการเซงหรือเชาซื้อ หรือเชาชั่วคราวก็แพงทั้งนั้น

201 พอผมเปนมหา

หมอจึงตองเรียกหนักหนอยเพื่อใชหนีใ้ หหมดไปโดยเร็ว และเพื่อมีรายไดไวเลี้ยงตัวและครอบครัว สงเสียลูกใหเลาเรียนและบริการสังคมอื่นๆ” “แตหนูวา เพียงแตเงินที่พอแมเสียใหเรียน ตองไมพอที่จะทําใหพวกเขาสําเร็จออกมาเปนหมอไดแนนอน แตเงินงบประมาณที่รัฐบาลจัดใหแกมหาวิทยาลัยแพทยแตละปนั้นมากมาย เงินจํานวนนี้มาจากภาษีอากรที่ประชาชนทั่วประเทศออกให จึงกลาวไดวา สวนหนึ่งเขาเรียนดวยเงินของราษฎร แพทยจึงควรมีใจเพื่อสวนรวม (public mind) บาง ไมใชคิดแตจะทําเงินเพื่อร่ํารวยอยางเดียว ถาคิดแตจะแสวงหาความร่ํารวย แพทยก็คือมนุษยอีกพวกหนึ่งที่เอาเปรียบสังคมเปนที่สุด แสวงหาความมั่งคั่งจากความทุกขยากของผูอ ื่น มีความสุขอยูในความทุกขของคนอื่นผูไมมีทางตอรอง ไมมีทางตอสู ผูซึ่งความจําเปนรุนหลังใหเขาไปในคลินิก” “ถาพระร่ํารวย ยอมร่ํารวยจากศรัทธาประชาชนที่อุทิศเงินและ ปจจัยทั้งหลายอื่นเพื่อบํารุงพระศาสนา ฉันใด ถาแพทยร่ํารวยก็เปนเครื่องบงอยางชัดแจงวาเขามั่งคั่งจากความทุกขยากของเพื่อนมนุษย ไขหวัดใหญระบาดทีหนึง่ หมอรวยกันอื้อเลย หนูวาถาหนูเปนแพทยหนูจะละอายความรวยมาก” “ผมเคยนั่งรถผานเห็นคลินิกบางแหงมีคนไขเต็มอยูเสมอ ผมสอบถามไดความวา หมอใจดี เรียกเงินนอย ชาวบานจึงไปอุดหนุนกันมาก ความจริงเขาไปเพื่อตัวเขานั่นเอง ไมไดคิดจะไปอุดหนุนหมอหรืออะไร ถึงกระนั้นหมอก็อยูในฐานะร่ํารวยอยูนั่นเอง เพราแมจะไดกําไรรายละไมมาก แตคนไปมากรายเหมือนพอคาขายของถูก แตขายไดปริมาณมากก็ไดกําไรมากอยูดี นอกนั้นยังไดน้ําใจไมตรีกับคนไขหรือลูกคาอีกดวย ผมรูสึกวาทางนี้จะดีกวา” “อีกอยางหนึ่ง” ผมพูดตอ “ผมเคยอานหนังสือพิมพหลายเดือนมาแลว ดูเหมือนหมอที่สําเร็จมาใหมเขียน เขาบอกวา ตัวเบาในการผลิตแพทยเหยเก บูดเบี้ยว ผลผลิตที่ออกมาเปนผลผลิตที่ดีไมได นั่นคือ พวกแพทยรุนครูบาอาจารย รุนพีๆ่ ไดตั้งหนาตั้งตากอบโกยเงินจากคนไขจนรวยไปตามๆ กันหมดแลว จะใหรุนพวกเขามีอุดมคติอยางไร ผลผลิตของสถาบันใดยอมบงบอกถึงครูอาจารยและผูใหญของสถานบันนั้น ใครจะสนใจไปทําประโยชนในชนบท ในเมื่อในกลุมครูอาจารยและรุนพี่ๆ เขาคุยกันแตเรื่องเมืองนอก ใครสําเร็จแพทยในเมืองไทยแลวไมไดไปเมืองนอกก็คุยกับเขาไมรูเรื่อง 202 พอผมเปนมหา

เขาคุยกันแตเรื่องมหาวิทยาลัยแพทยเมืองนอก ที่นั่นอยางนั้นที่นั้นอยางนี่ พวกที่ยังไมไดไปก็กลายเปนผูฟงที่เดอดาไมรูเรื่อง ในการประชุมแพทยแตละครั้ง เมื่อจะวินิจฉัยอะไร เขาก็มักอางการกระทําของวงการแพทยเมืองนอก โดยมิไดเฉลียววา สภาพแวดลอมของคนเมืองอังกฤษอเมริกากับคนเมืองไทยนั้นแตกตางกันอยางไร” “เมื่อเปนดังนี้แพทยรุนหลังๆ ก็ตองทะเยอทะยายที่จะไปเมืองนอกบาง การไปนอกของแพทยและความขาดแคลนแพทยในเมืองไทยจึงกลายเปนปญหาเรื้อรังแกไมตกมาจนถึงทุกวั นนี้” “ตามสถิติเทาที่ทราบกันเวลานี้ (ก.ศ.2517) นองวีรดีพูด “เมืองไทยมีอัตราแพทย 1 คนตอประชากร 7,000 (เจ็ดพัน) คน นับวาจํานวนประชากรทวมทนจํานวนแพทยมากทีเดียว ในประเทศที่พัฒนาดีแลวเขาบอกวาอัตราสวนแพทย 1 คนตอประชากร 1,000 (หนึ่งพัน) คนลงมา ลองดูประเทศตางๆ เทาที่หาตัวเลขไดในเวลานี้มีอัตราสวนแพทยกับประชากรดังนี้” “เวียดนาม แพทย 1 คน ตอประชากร 25,000คน พมา แพทย 1 คน ตอประชากร 15,000คน ปากีสถาน แพทย 1 คน ตอประชากร 8,000คน อินเดีย แพทย 1 คน ตอประชากร 2,400คน สวีเดน แพทย 1 คน ตอประชากร 1,100คน ญี่ปุนและฝรัง่ เศส แพทย 1 คน ตอประชากร 930คน สหรัฐอเมริกา แพทย 1 คน ตอประชากร 780คน รัสเซีย แพทย 1 คน ตอประชากร 360คน” “ไทยเราดีกวาเวียดนาม พมา และปากีสถาน แตแพอินเดียเกือบ 2 เทาตัว รัสเซียดีเปนที่ 1 รองลงมาสหรัฐ ญี่ปุน ฝรั่งเศส และสวีเดน” “ความจริงอีกอยางหนึ่งที่เราตองยอมรับ คือ เราขาดแคลนไมเพียงแตแพทยอยางเดียว แตเราขาดแคลนแทบทุกอยาง อะไรๆ ก็ดูเหมือนจะไมพอทั้งนั้น เชน วิศวกร ชางเทคนิค ผูพิพากษา ตํารวจ เปนตน”

203 พอผมเปนมหา

“ที่วาแพทย 1 คนตอประชากร 7,000-8,000 คนนั้น คิดเฉลี่ยทั่วประเทศ แตในกรุงเทพฯ ไดตัวเลขดีมากคือ 1 ตอ 800 (แปดรอย) คน เทากับอัตราสวนของสหรัฐอเมริกา สวนในชนบทนั้นแพทย 1 คนตอประชากรหลายหมื่นคนทีเดียว ที่นาเปนหวงอยางยิ่งคือ ประชาชนชาวชนบท ชาวไร ชาวนา และชาวสวนไมมีแพทยเลยสถานีอนามัยชั้นไหนๆ ก็ไมมี ถาเขาตองการแพทยตองเดินทางเขามาในเมือง คือตัวจังหวัดหรืออําเภอใหญๆ ไมมีใครตองการไปอยูชนบทสาเหตุก็คือ ชนบทของเราดอยพัฒนาทางวัตถุมาก ไมมีถนน ไมมีถนน ไมมีไฟฟา ไมมีน้ําประปา ไมมีโรงหนัง ไมมีแพทย ไมมีสุขศาลา หรือสถานีอนามัย ไมมีแทบทุกอยางที่ในกรุง หรือในตัวจังหวัดมี” “เมื่อความเปนอยูแตกตาง เหมือนหนามือเปนหลังมือหางไกลกันเหมือนฟากับดินเชนนี้ ใครละคะที่อยากไปอยูชนบท ที่ชาวชนบทเขายังอยูกันไดก็เพราะความเคยชินเคยชินมาตั้งแตคลอดจากทองแม” “เด็กชนบทที่มาเรียนในเมืองแลว ก็เชือ่ ไดวาเขาหลุดลอยไปเลย เขาจะกาวไปขางหนาเรื่อยไป จากเมืองเขากรุง จากกรุงไปเมืองนอก อยูเมืองนอกไปเลย หรือกลับมาอยูกรุงเทพฯ หรือมิฉะนั้นก็จังหวัดใดจังหวัดหนึ่งที่เจริญแลว” “โครงการกลับสูชนบทนั้น หนูวาจะไมประสบความสําเร็จจนกวารัฐจะพัฒนาชนบทใหดีขึ้น อยางนอยก็คือเรื่องถนน ไฟฟา ประปา” “โรคที่คุกคามชาวชนบทอยางหนักอยูคือโรคขาดอาหารและโรคพยาธิตางๆ โรคขาดอาหารเกิดจากความขาดแคลน (ถาเปนที่คนมั่งมีก็เพราะไมยอมกินเพราะกลัวอวน) สวนโรคพยาธิตางๆ นั้นเพราะกินผิดๆ เชน กินปลาดิบ หรืออาหารที่ไมสะอาด บางตําบลมีคนเปนโรคพยาธิตางๆถึง 90 % เมื่อป 2510 ผูปวยเปนโรคขาดอาหารรับการรักษาตามโรงพยาบาลและสถานีอนามัยทั่วประเทศถึง 120,000 (หนึ่งแสนสองหมื่น) คน ที่ไมไดมารักษาอีกไมรูเทาไร” “เมืองไทยเรา โดยสภาพของบานเมือง และทรัพยากรธรรมชาติคอนขางอุดมสมบูรณจริง แตคนสวนใหญของเรายังยากจนขาดแคลน สุขภาพไมดี ไรคุณภาพทางการงาน การดํารงชีวิต หลักประกันทางสังคม ถาสังคมเราอยูในสภาพอยางนี้ตอไป เราจะตองเผชิญปญหาหนักในการเพิ่มขึ้นของพลเมือง ที่จริงคิดเฉลี่ยตามเนื้อที่แลวพลเมืองเรายังไมหนาแนน แตคนของเราขาดคุณภาพ 204 พอผมเปนมหา

จึงเปนเหมือนครอบครัวที่มีลูกมากเสียเปลา ไมไดรับการศึกษา ไมไดประกอบอาชีพหารายไดมาชวยเหลือครอบครัว ภาระการหาเลี้ยงตกอยูที่คนสวนนอย คนที่ตองรับการเลี้ยงดูมีมาก” “พอทราบวาในประเทศสวีเดน คนในวัยทํางาน 100 คน ตองรับเลี้ยงดูเด็กอายุต่ํากวา 15 ป เพียง 32 คน สวนในเมืองไทยของเรา คนในวัยทํางาน 100 คน ตองรับเลี้ยงดูเด็กอายุต่ํากวา 15 ถึง 89 คน” “ยังปญหาเรื่องคนพิการ ทุกพลภาพอีกซึ่งตองตกเปนภาระของครอบครัวบาง ของสังคมบาง ในป 2516 โครงการสํารวจคนพิการกระทรวงสาธารณสุข ไดแถลงออกมาวามีคนพิการทั่วประเทศ 28,596 คน มีรายละเอียดดังนี้” คนตาบอด 2 ขาง จํานวน 5, 808 คน คนหูหนวก จํานวน 3, 031 คน คนไบ จํานวน 4,570 คน คนมือดวน จํานวน 704 คน คนมือแป จํานวน 940 คน คนแขนดวนต่ํากวาขอศอก จํานวน 500 คน คนแขนดวนเหนือศอกจํานวน 461 คน คนเทาดวน จํานวน 1,110 คน คนขาดวนใตเขา จํานวน 1,040 คน คนขาดวนเหนือเขา จํานวน 813 คน คนแขนขาเปนอัมพาต จํานวน 9,619 คน “ในจํานวนนี้ อาจมีบางคนที่ประกอบอาชีพไดบาง เชน ขายลอตเตอรี่ เลนดนตรี เปนตน เมื่อไมกี่วันมานี้ (เมษายน 2517) มีขาวทางวิทยุและหนังสือพิมพวา มีคนไทยหนึ่งตาบอดทั้งสองขางสําเร็จปริญญาโทจากสหรัฐกลับเมืองไทยแลวจะทํางานดานสุขวิทยาทางจิ ต รูสึกวาเหมาะมาก อยางนอยที่สุดตัวของเขาเองนั่นแหละเปนตัวสุขวิทยาทางจิตอยูแลว คือ เมื่อคนตาบอดทั้ง 2 ขาง ยังสามารถบรรลุความสําเร็จไดถึงเพียงนั้น ไฉนทานที่ตาดีและมีอวัยวะสมบูรณทกุ อยางไมพยายามเพื่อความสําเร็จของทานบาง”

205 พอผมเปนมหา

“พอจึงมีความเห็นวาประชากรจะเพิ่มมากขึ้นอีก 100 ลาน ก็ไมเปนไร แตขอใหประชากรของเรามีคุณภาพในการทํางาน มีจริยธรรมดี ทีน้ําทําอยางไรใหเปนอยางนั้นได ก็ตองชวยคิด ชวยกันทําตัวอยางทางดี”

คราวนี้มาถึงปญหาประชากรซึ่งพูดถึงกันมากอยูในเวลานี้ เราก็นํามาอภิปรายในครอบครัวของเราเหมือนกัน เพื่อนๆ ของพอหลายคนบอกวาอยางพอ และฐานะทางเศรษฐกิจอยางครอบครัวของเราควรมีลูกสัก 4-5 คนจึงจะดี หรือยิ่งมีมากยิ่งดีจะเปนประโยชนแกครอบครัวและประเทศชาติ แตใครก็ยอพอไมขึ้น พอยังคงยืนยันวามี 2 คนนี้พอแลว เลี้ยงใหดีก็แลวกัน ดวงจันทรเพียงดวงเดียวยังใหความสวางแกโลกมากกวาดวงดาวทั้งทองฟาจริงอยูคุณภาพยอมมาจากปริมาณ แตปริมาณที่มากเกินไปอาจทําใหเสียไปทั้งหมดก็ได เพราะเราไมอาจทําใหมีคุณภาพขึ้นไดจากปริมาณที่ทวมทนปจจัยตางๆ อันจะอํานวยใหเกิดคุณภาพ เชน การศึกษา การสาธารณะสุข อาชีพที่เหมาะสม สุขภาพอนามัยกําลัง ในการผลิตและปจจัยอื่นๆ ในการผลิตตลอดจนศีลธรรมจรรยาทีด่ ี ปจจุบันนี้ ประชากรของประเทศไทยเพิ่มขึ้นมากและอยางรวดเร็ว นักวิชาการไดใหตัวเลขแกเราวา เมืองไทยตองใชเวลาถึง 700 ป หรือไมต่ํากวา 700 (เจ็ดรอย) ป คือนับจากสมัยสุโขทัยมาจนถึง พ.ศ.2453 (ประมาณ 64 ปมานี้เอง) จึงไดมีประชากร 8 ลานคน คิดเสียวาเปน 9 ลานที่ 1 พอ 8 ลานที่ 2 ใชเวลา 32 ป 8 ลานที่ 3 ใชเวลา 15 ป ลานที่ 4 ใชเวลา 9 ป ลานที่ 5 ใชเวลา 7 ป และ 8 ลานที่ 6 ใชเวลา 6 ป ถาเพิ่มอยูในอัตรานี้เรื่อยๆ อีกสักหนอยเรามีประชากรเพิ่มขึ้นปละ 8 ลานคนก็ได นักวิชาการเรื่องประชากรและวางแผนครอบครัวจึงเห็นวาเปนความจําเปนอยางยิ่งสําหรับประเทศไทยในเว ลานี้ที่จะตองรีบวางแผนครอบครัวดวยการคุมกําเนิด แพทยไดเคยประสบผลสําเร็จมาแลวในอดีตและปจจุบันในเรื่องการชะลอการเจ็บและการตาย บัดนี้ถึงเวลาแลวที่แพทยและนักวิชาการฝายประชากรศาสตร จะตองแสดงบทบาทเรื่องชะลอการเกิดขอใหประชาชนชวยกันวางแผนครอบครัว จํากัดการมีบุตรใหเหมาะสมกับสภาพครอบครัวของตน

206 พอผมเปนมหา

“บางคนบอกวา คนไทยที่มีการศึกษาดี มีมันสมองดีมัวคุมกําเนิดวางแผนครอบครัวกันอยู สวนคนจีนผลิตลูกอยางไมหยุดยั้งอีกหนอยเมืองไทยก็จะมีแตคนจีน เขาบอกวาคนจีนไมคอยคุมกําเนิดปลอยใหมีลกู ตามสบายอีกหนอยจํานวนคนจนจะสูงกวาคนไทย” พอตอบวา “พอมีเพื่อนเปนแพทยอยูหลายคน และเปนนักวิชาการของสถาบันประชากรศาสตร เขาบอกวาที่วาคนจีนไมคอยคุมกําเนิดนั้นเปนความเขาใจผิด เขาบอกวาจากสถิติผูไปรับการผาตัดทําหมันและใสหวงคุมกําเนิดตามโรงพยาบาลตางๆ นั้น ปรากฏวาคนจีนมีเปอรเซ็นตสูงกวาคนไทยี “อาจเปนไปไดไหมคะวา” นองวีรดีถาม “คนจีนสวนมากในเมืองไทยหรือในยานชุมนุมชน เพราะมีอาชีพทางการคา มีหูตาวองไวกวางขวางกวาคนไทยซึ่งสวนมากอยูชนบท เปนชาวไรชาวนาไมมีความรูความเขาใจในเรื่องการวางแผนครอบครัว หรือคุมกําเนิดเพราะตามสถิติวาคนไทย 80-90 % เปนชาวไร ชาวนา และทารก 90 % เกิดเปนลูกของชาวไรชาวนา เมื่อสภาพแวดลอมตางกันอยางนี้ ในจํานวนคนไทย 100 คน กับคนจีน 100 คน ยอมจะมีคนจีนที่คุมกําเนิดมากกวา” “แตหมอเขาบอกวา” พอตอบ “ชาวจีนที่อยูในประเทศใกลเคียงกับเมืองไทยก็นิยมคุมกําเนิดกันมาก เชน ในมาเลเซีย ชาวจีนนิยมวางแผนครอบครัวมากกวาชาวมลายูถึงเทาตัว ในสิงคโปรก็นิยมกันมาก สวนในฮองกง ไตหวันนั้น การวางแผนครอบครัวไดผลมากอัตราการเกิดจึงต่ํากวาอัตราของเมืองไทยมาก สวนจีนแดง คือจีนในผืนแผนดินใหญนั้นไดวางแผนครอบครัวมานานหลายปและเปดเผยออกมาวาการวางแผนครอบครั วของจีนแดงไดผลดีที่สุดในโลก” “อนึ่ง จากการเปรียบเทียบอัตราการเจริญพันธุระหวางสตรีของชาติตางๆ ปรากฏวาสตรีไทยมีอัตราเจริญพันธุหรือความสามารถในการมีบุตร อยูในระดับสูงที่สุดของโลก เวลานี้เรามีอัตราการเพิ่มประชากรถึงรอยละ 3 ตอป ถาเรายังเพิ่มอยูในอัตรานี้อีก 70 ปขางหนา เราจะมีประชากรถึง 290 ลานคน ซึ่งเราจะลําบากเรื่องการทํามาหากินเปนอันมาก เพราะเนื้อที่ของเราไมไดขยายออกไปเลย ไรนาที่เคยทํากันก็มีไมพอใหคนทํา 207 พอผมเปนมหา

คนชนบทก็จะหลั่งไหลกันมาอยูในเมืองมากขึ้น แหลงสลัมจะมีมากขึ้น การแออัดยัดเยียดของประชากรและความคับคั่งติดขัดของการขนสง และการคมนาคมจะมีมากขึ้นกวาที่เปนอยูเวลานี้” “ทําไมประชากรจึงเพิ่มขึ้นอยางรวดเร็วคะ?” แมถาม “กอน พ.ศ.2453 ถอยหลังไปถึง 700 ป คือ เวลาถึง 700 ป ประชากรไทยมีเพียง 8 ลานคน (ตั้งแตสมัยสุโขทัยมาถึง พ.ศ.2453) แตพอระยะหลังๆ ประมาณ 60 กวาปมานี้เอง ประชากรไดเพิ่มขึ้นอยางรวดเร็ว” 32 ปตอ 8 ลาน 15 ปตอ 8 ลาน 9 ปตอ 8 ลาน 7 ปตอ 8 ลาน 6 ปตอ 8 ลาน” “อันนี้นาจะตองโทษหมอเหมือนกัน” พอวา “หมอเขาบอกวาเมื่อกอนพวกเขาพยายามรณรงคตอสูกับความเจ็บและความตายของพลเมือง คิดคนวิธีตางๆ ที่จะตอสูกับโรคภัยไขเจ็บชนิดตางๆ ที่ทําลายชีวิตมนุษยปละมาๆ เชน อหิวาตกโรค ไขทรพิษ กาฬโรค ไขมาลาเรีย เปนตน อัตราตายของคนไทยในสมัยทีก่ ารแพทยและการสารธารณสุข ยังไมเจริญพอจึงอยูในระดับสูงมาก ประมาณ 30 คน ตอพันคน ทารกที่เกิดในสมัยนั้น (เมื่อ 60 ปกอนถอยลงไป) จะรอดชีวิตพนวัย 4 ขวบไปไดเพียง 40-50 คนเทานั้น ประชากรเพิ่มขึ้นรอยละ 1.3 ตอป แตเดี๋ยวนี้เมื่อการแพทยเจริญรุดหนาอยางรวดเร็ว อัตราการตายของประชากรก็ลดลงอยางรวดเร็วเหมือนกัน เวลานี้ทารก 100 คนจะมีโอกาสรอดชีวิตเจริญเติบโตเปนผูใหญไดถึง 90-95 คน ทําใหมนุษยเพิ่มขึ้นอยางรวดเร็วจนเกินปริมาณอาหารและทรัพยากรธรรมชาติของประเทศ การวางแผนครอบครัวเพื่อใหอัตราการเกิดลดลงพอๆ กับอัตราการตาย จึงเปนสิ่งจําเปนอยางยิ่ง แพทยและนักประชากรศาสตร จึงตองเผชิญกับปญหาใหม และเปนปญหาสองดานคือทั้งดานเกิดและดานตาย อนึ่ง นักเศรษฐศาสตรไดคํานวณแลวผลลัพธออกมาวา การลงทุนในการวางแผนครอบครัวนั้น จะไดกําไรตอบแทนประมาณ 50-100 เทาตัว คือลงทุนไป 1 บาท

208 พอผมเปนมหา

จะไดผลเพิ่มพูนทางเศรษฐกิจจริง 50-100 บาท เปนเรื่องที่รัฐควรสนใจลงทุนและประชาชนควรสนับสนุนอยางยิ่ง” “ผมคิดวา อุปสรรคสําคัญอยางหนึ่งในการวางแผนครอบครัวของไทยคือ ประชากรของเราสวนใหญยังเปนคนยากจน มีการศึกษานอย, อานออกเขียนไดก็จริง แตระดับการศึกษายังต่ํา คือสวนมากจบแคประถม 4 ไมมีความรู ความเขาใจในการคุมกําเนิดเพียงพอ หรือการวางแผนครอบครัว ชาวนาที่แตงงานตั้งแตอายุ 19-20 จึงมักมีลูกเปนสิบๆ คน” “เรื่องนี้จริง” พอรับ, “คนที่มีลูกมากมักเปนคนจน เพราะดอยทางการศึกษายังไมเขาใจปญหานี้และบางทีแมจะพอเขาใจบางก็ทําการปองกันไดไมเต็มที่เพราะไ มมีเงินพอที่จะซื้ออุปกรณในการคุมกําเนิดและไมมีความเขาใจพอที่จะกลารับวิชาการสมัยใหมมาใชผูใหญรุ นคุณยาคุณยายบางคนยังเชื่อวา การคุมกําเนิดโดยไมใหคนเกิดมานั้นเปนบาปเสียอีก จึงหามลูกหลานของตนไมใหทําเพราะกลัวบาป” “สวนผูมีฐานะทางสังคมเศรษฐกิจและการศึกษาดีนั้น มักมีลูกนอยเพราะเขาใจและรูจักวิธีวางแผนครอบครัวแลว กลัวความลําบากเกี่ยวกับการมีบุตรมากเกินไป ไมสามารถใหการศึกษาแกบุตรไดเต็มที่ ยิ่งในสมัยปจจุบันซึ่งการศึกษาของเยาวชนตองใชเวลาติดตอกันไปหลายปดวยแลว พอแมที่มีฐานะทางสังคมและการศึกษาดียิ่งมีความระมัดระวังในการมีบุตรยิ่งขึ้น เพราะตระหนักวา ตนจะตองหาเงินเพื่อการศึกษาของบุตรเปนเวลาหลายปคิดคราวๆ วาเกือบ 20 ป หรือถาบุตรเรียนตกตองซ้ําชั้นบางก็อาจถึง 20 ป ถาเขาเรียนตอปริญญาโทในประเทศหรือตางประเทศอีก ระยะการศึกษาก็ขยายออกไปอาจถึง 20-25 ป” “ลูกจะสังเกตวา เวลานี้สังคมไดใหความสําคัญแกผูที่สําเร็จการศึกษาระดับอุดมศึกษาคือผูที่มีปริญญามากกวาผูสําเร็จทางสา ขาอาชีวะแขนงใดแขนงหนึ่งประการหนึ่ง, อีกประการหนึ่งผูที่สําเร็จ ม.ศ.5 แลว ทางราชการหรืองคการใดๆ ไมไดสนับสนุนใหประกอบอาชีพเลย เห็นไดจากการพิจารณาอัตราเงินเดือนตามคุณวุฒิไมไดพิจารณาผูที่จบ ม.ศ.5 เลย ดังนั้น ผูที่จบทางสายอาชีวะจึงพยายามดิ้นรนและร่ํารองเพื่อใหมีการศึกษาระดับปริญญาในสาขาของตนขึ้นหรือมิ 209 พอผมเปนมหา

ฉะนั้นก็ไปตอในมหาวิทยาลัยที่พอจะไปได สวนผูที่จบ ม.ศ.5 แมพยายามจะประกอบอาชีพก็มองเห็นวาไมมีทางจะไปไดไกล จึงตองดิ้นรนขวนขวายเพื่อเรียนตอในขั้นอุดมศึกษา ถาไมมีทุนรอนก็ยอมทํางานไดเงินเดือนนอยไปกอน เพื่อเอาเงินเดือนนั้นไปเรียนตอภาคค่ําในขั้นอุดมศึกษา เมื่อมาทํางานกลางวัน บางคนก็เอาการบานไปทํางานราชการไปดวย” “เพราะเหตุอยางนอย 2 ประการดังกลาวมา ผูตองการเรียนในระดับอุดมศึกษาจึงมีมากกวาที่สถาบันขั้นอุดมศึกษาจะรับไดรัฐบาลจึงหาทางออกโดยการ สรางมหาวิทยาลัยใหม หรือเปดคณะใหมในมหาวิทยาลัยเกา คณะใหมดังกลาว หมายถึง คณะมนุษยศาสตรและสังคมศาสตร ซึ่งตองการอุปกรณการสอนและอาจารยนอยกวาสาขาอื่น แตความตองการดานแรงงานก็มีไมมากนักในสาขานี้ เพราะไมใชความจําเปนเรงดวน” “พออยากจะพูดเสียดวยเลยวา อุดมคติของการศึกษาในเมืองไทยนั้นยังไมนาพอใจเลย สวนมากตั้งเข็มทางการศึกษาไวเพื่อหาเงินในอนาคต หลังจากจบการศึกษาแลว, คือมีความคิดเรื่องการหาเงินเปนเรื่องแรกและเรื่องสําคัญ จึงมุงเรียนวิชาที่จบแลวจะหาเงินไดมากรวยเร็ว ไมคอยคํานึงวาจะเหมาะสมเพียงใด และจะเกิดประโยชนแกสว นรวม หรือประเทศชาติอยางไรบาง ทรรศนคติเรื่องการศึกษาของเยาวชนไมดีเทาที่ควร ทั้งนี้เพราะผูที่เดินไปกอนและเบาหลอมไมดีพอ การเห็นเงินเปนอํานาจ, เกียรติยศ, ความรุงเรืองและความสําเร็จในชีวิต เปนตน เปนบอเกิดแหงความเสื่อมโทรมของสังคมในดานศีลธรรม” “ขอที่บางคนเชื่อถือวา ถาคนทุกคนหรือสวนมากมีฐานะ มีเงิน มีความเปนอยูอยางสะดวกสบายแลว ศีลธรรมของสังคมจะดีเองนั้น ไมเปนความจริงเสมอไป ความสะดวกสบาย เชนนั้น อาจเปนที่มาแหงความมัวเมาของกลุม ชน เชน มัวเมาในการพนันชนิดตางๆ ในการเสพสุรา การเที่ยวในสถานโสเภณี และความทะนงตนอื่นๆ ตลอดถึงการมัวเมาในกามารมณและอํานาจเทาที่กําลังเงินจะอํานวยใหอาชญากรรมตางๆ นั้นสวนมากที่สุดเกิดเพราะใจของคนไมไดรับการควบคุมโดยศีลธรรม พอยังเชื่ออยูวา สาเหตุขั้นมูลฐานแหงความเสื่อมโทรมของสังคมนั้นมาจากคนไมไดปฏิบัติธรรมใหเหมาะสมแกฐานะของต น จึงตองเวียนวายอยูในความทุกข” นิ่งกันไปครูหนึ่ง เราหวนมาคุยกันเรื่องการวางแผนครอบครัวอีก 210 พอผมเปนมหา

ผมถามพอวา “พุทธศาสนาสอนเรื่องการเวียนวายตายเกิด, การวางแผนครอบครัวการคุมกําเนิด จํากัดการเกิดเอาไว จะไมเปนการขัดขวางไมใหมนุษยเวียนวายตายเกิดตามผลกรรมของเขาหรือ?” พอนิ่งอยูครูหนึ่งแลวตอบวา “ความจริง, พระพุทธศาสนาสอนวา ความเกิด แก เจ็บ ตาย เปนความทุกข การทไมใหคนเกิด (Birth Control) จึงเปนการตัดความทุกข หรือสาเหตุแหงทุกขตั้งแตแรกเสียแลว การคุมกําเนิดไมใชการทําลายครรภ หรือทําลายทารกแรกเกิด แตเปนการปองกันการปฏิสนธิ การไมยอมใหเขาเกิดกับการยอมใหเกิดมาลําบาก เปนอยูอยางแรนแคน ขาดแคลนอาหาร เสื้อผา ยารักษาโรค ตั้งอยูในแหลงเสื่อมโทรม ตองกระเสือกกระสนทนทุกขทรมานไปหลายสิบปนั้นลูกวาอยางไหนจะดีกวา?” “โดยทั่วไปก็นาจะเห็นวา การไมยอมใหเกิดดีกวา แตยังมีแงคิดบางอยางอยูอีกเหมือนกัน คือมีคนสําคัญของประเทศชาติและของโลกจํานวนไมนอย ที่เกิดมาในครอบครัวที่ยากจน ตองตอสูกับความทุกขยากลําบากมาตั้งแตเล็กแตนอย ตอมาไดทําประโยชนแกประเทศชาติอยางใหญหลวง เชน ลินคอลน มหาบุรุษ และมาดามคูรี่ เปนตน ถาบุคคลดังกลาวไมไดเกิดมา โลกก็คงขาดบุคคลสําคัญจริงๆ ไป 2 คน หรือพอวาอยางไร?” พอนิ่ง นองวีรดีออกความเห็นวา “คนจนที่ทําไดเปนไดอยางลินคอลนและมาดามคูรี่นั้น เปนหนึ่งในกี่สิบลานหรือกี่รอยลานคน ถาคนเกิดมาจนสวนมากหรือสักครึ่งหนึ่งทําไดอยางทานทั้งสอง เราก็นาจะสนับสนุนใหมีคนจนกันมากๆ เพื่อจะไดมีนักปกครองและนักวิทยาศาสตรชั้นเยี่ยมเพิ่มขึ้นในโลกอีก” ถาคําที่วา “ความจําเปน-เปนบอเกิดแหงความสําเร็จ” (Necessity is the mother of success) เปนความจริงละก็ผมวา “ความจนเปนสิ่งหนึ่งซึ่งกอใหเกิดความจําเปนในการดิ้นรนขวนขวายทําอะไรสักอยางหนึ่งเพื่อใหมีชีวิตอยูไ ด หรือเพื่อหนีความจนแตผลงานที่ทําเพื่อ 2 อยางนั้น กลายเปนผลงานอันดีและยั่งยืนเปนประโยชนแกสังคม หรือนําตนขึ้นไปสูความสําเร็จจนเปนตัวอยางของคนรุนหลังได ดังนั้น ความจนจึงนาจะมีสวนดีอยูบาง คนที่เกิดมารวยสวนมากไมคอยไดทําประโยชนอะไรแกสังคม พวกเขาอยูดีกินดี มีความสุข จึงชอบหาความสุขใสตัวไปเรื่อยๆ จากการเที่ยวเตร จากการใชชีวิตตามสบาย” 211 พอผมเปนมหา

“พอคิดวาเรื่องทําคนใหเสมอกันนั้นไมสามารถทําได โลกตองมีทั้งคนรวยและคนจน ความหวังของพอมีเพียงวา อยาใหชองวางระหวางคนรวยกับคนจนมีมากเกินไป คือ อยาใหหางกันเกินไปเทานั้นขอใหแรงงานคนจนไดสักครึ่งหนึ่งของรวยก็ยังดี แตสภาพสังคมไทยปจจุบัน รายไดของคนรวยกับคนจนหางกันลิบลับ นอกจากนี้คนจนยังมีภาระตองเลี้ยงดูบุตรมากกวาคนรวยเสียอีกเพราะคนจนยังคุมกําเนิดวางแผนครอบครัว ไมเปนดังกลาวแลว” “ถาพูดในทางศาสนา, พอคิดวาไมมีศาสนาใดสงเสริมวิธีคุมกําเนิดมากเทาศาสนาพุทธ จะเห็นไดจากคําสอนของพระพุทธองคที่วา ‘ความเกิดเปนความทุกข’ และทรงสอนเรื่องดับ ความเกิด ที่เรียกวานิพพาน การที่ใหถืออุโบสถเวนพรหมจรรยเปนครั้งคราว ก็มีสวนชวยชะลอการเกิด และการที่พระบวชอยูตลอดชีวิตบาง คนหนุมผลัดเปลี่ยนกันเขาไปบวชคนละ 3 เดือนหรือ 1 ป เปนตนบาง ก็เปนการชวยไมใหประชากรเพิ่มจํานวนเร็วเกินไป ยิ่งคนเกิดขึ้นมากเทาใด ก็ยิ่งเห็นชัดแจงเทานั้นวา การเกิดมาเปนความทุกข และเปนความทุกขที่ไมมใี ครสามารถหลีกเลี่ยงได” เพื่อนของพอหลายคนมาคุยที่บานพอเสมอ ทานเหลานั้นเปนทหารบาง เปนอาจารยในมหาวิทยาลัยบาง ทําราชการในกรมกองตางๆ บาง ทํางานสวนตัวบาง รวมความวามีอยูแทบจะทุกสาขาอาชีพ วันหนึ่ง เพื่อนพอที่เปนทหารและอาจารยมหาวิทยาลัย 2 คน มาหาพอ คุยกันเรื่องตางๆ หลายเรื่อง รวมทั้งเรื่องเปรียญดวย “เขาจะตั้งสมาคมเปรียญกันแลวรูไหม?” พอถามเพื่อนทั้งสอง “รู” นายรอยเอกสัน-อนุศาสนาจารยกองทัพบอกรับ “วาจะไปเปนสมาชิกกับเขาเหมือนกัน” “แลวคุณสอนละ?” พอถาม “คิดๆ อยูเหมือนกัน” นาสมบอก “เห็นจะตองไปเปนแนอยางนอยก็มีเรื่องไดคุยกับพวกเปรียญดวยกันี “ไมอายลูกศิษยหรือถาลูกศิษยเขารูวา เปนเปรียญหรือที่ชาวบานทั่วไปเขาเรียกวาเปน ‘มหา’ นะ?” พอถาม “บางคนเขาเปนอาจารยในมหาวิทยาลัยเห็นโกออก จึงตองปดไมใหใครรูวาตัวเคยบวชเรียนเปนเปรียญ นายทหารบางคนก็เหมือนกัน ใครเห็นเปนนายรอยนายพันก็คิดวามาจาก จปร.ทั้งนั้น หรือมาจาก รร. นายเรือ นายเรืออากาศ แตความจริงมาจาก ม.ม.ร.(มหามกุฏราชวิทยาลัย) บาง ม.จ.ร. (มหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย) บางที่เปนอาจารยอยูในมหาวิทยาลัยตาง เชน จุฬา เกษตร รามคําแหง 212 พอผมเปนมหา

เปนตน ก็ไดปริญญาโทมาจากตางประเทศทั้งสิ้น สมัยนี้พวกเปรียญกาวหนาไปอีกกาวหนึ่ง คือกาวเขาสอนในมหาวิทยาลัยกันมาก” “จะตองอายทําไม” นาสอนวา “แตบางทีก็มีเรื่องขําเหมือนกันคือเราอยูมหาวิทยาลัยสอนหนังสือในมหาวิทยาลัย สําเร็จปริญญามาจากนอก (สวนมากจากอินเดีย) เมือ่ คุยกันในวงสมาคมในมหาวิทยาลัยบาง ในงานเลี้ยงบาง เขามักถามวา เราสําเร็จอะไรมาจากไหน เราก็บอกวาสําเร็จปริญญาโท สาขา..มาจากตางประเทศเขาสนใจมาก ถามวาประเทศไหนคะ? หรือประเทศไหนครับ? พอเราบอกวาจากอินเดีย ความกระตือรือรนของเขาลดลงมาก (ทํานองวาอือ แคนั้นเองหรือ) ถามตอไปวาแลวคุณจบปริญญาตรีสาขาอะไรที่ไหนคะ? หรือทีไ่ หนครับ? พอมาถึงตอนนี้บางคนจะอึกอักเล็กนอยกอนตอบ บางคนก็เฉยเสีย บางคนก็บอกเลี่ยงไปทางอื่น บางคนก็บอกตรงๆ ...” “เราเปนทหารก็เหมือนกัน มีปญหาอึดอัดเยอะทีเดียว...ตอนคุยกันแรกๆ เราเปนทหารบก เขาก็คงคิดวาเรามาจาก จ.ป.ร.จึงถามไลเลียงวา รุนไหน สําเร็จ พ.ศ.เทาไร รุนเราพอตอบได เพราะของเราก็มีรุนเหมือนกัน แตพอบอกวารุน 10 (สมมติ) หรือรุน 9 คนฟงปากอาคางเพราะเห็นเราเพิ่งเปนรอยเอกและยังหนุม จปร.รุน 9 นะตั้งกี่สิบปมาแลวก็ไมรู ถามไปถามมา จึงรูว าเราสําเร็จจากโรงเรียนนายรอยพระจอมเกลา (มหามกุฏราชวิทยาลัย) ไมใชจาก ร.ร. จปร.(จุลจอมเกลา) รวมความวาสําเร็จมาจากโรงเรียนวัดบวรฯ หรือวัดมหาธาตุ บางทีเขามองและพูดออกมาจนเราเหนียมเหมือนกัน” “นี่อาจเปนสาเหตุหนึ่งที่ทําใหพวกเราบางคนปกปดภูมิหลังของตน” นาสอนพูด “ธรรมดาของมนุษยบยอมกระหายตอการยกยองหรือยากใหตนเดนในสังคม เมื่อเห็นวาอันใดทําใหตนดอยในความรูสึกของสังคม ก็พยายามเลี่ยงอันนั้นเสีย บางคนก็อางเอาสถาบันอื่นวาเปนแหลงที่ตนสําเร็จออกมา” “เราควรจะพูดเปดอกกันเสียสักทีดีไหม?” พอวา “เมื่อผมสึกออกมาใหมๆ มีเพื่อนบางคนมาอบรมสัง่ สอนผมวาอยาใหใครรูน ะวาเปนมหา (เปรียญ) ผมถามวาทําไม? เขาบอกวาพวกผูหญิงพอรูวาเราเปนมหา (เปรียญ) เขาถอยหมด บางคนพะนอหญิงจวนจะไดรวมหออยูแลวไปทําเขาทาไหนไมรู เขารูวาเปนมหา (เปรียญ) เลยถอยเสีย” 213 พอผมเปนมหา

“แลวคุณตอบเขาวาอยางไร? นาสันถาม “ตอบใคร?” “ตอบคนที่อบรมสั่งสอนคุณนะ” “ผมวา ผมไมกลัวหรอก คนที่ไมถอยยอมจะมีตัวอยางในอดีตสองใหเห็นอยูแลว พวกเปรียญสึกออกไปเห็นมีเมียมีลูกกันทุกคน บางคนมีเมียตั้ง 2-3 คน อยางนี้หรือเรียกวาถอยหมด อาจถอยเปนบางคน แตที่ไมถอยนั่นแหละมาก” “ผมก็วาอยางนั้น” นาสอนพุด “คนไมถอยตองมี” “อยางผม” นาสันพูดบาง “ถาเมียผมตาย หรือผมหยากับเมียเมือ่ ผมอายุสัก 50 ผมจะหาเมียใหมอายุ 18-19 หรือ 20-25 สัก 2-3 คนก็ยังได อยาหาวาคุยเลย ผูหญิงไมเหมือนกันหรอก” “ผมวาคุยมากกวา” นาสอนยั่ว “ผมไมเชื่อวาคุณจะหาได” “ไมใชคุย” นาสันยืนยัน “ผมหาไดจริงๆ ผูหญิงหางายจะตายไปแมเวลานั้นถาผมตองการจะเอาสักกี่คนยิ่งผมเปนทหารเครื่องแบบโกๆ อยางนี้ ถึงจะมีความเปนมหาอยูภายใน แตภายนอกมันนายรอย คนตองเห็นขางนอกผมกอน” “วันกอนผมไปเผาศพมารดาของอาจารยผม” พอพูด “ขากลับนั่งรถเพื่อนมาในรถมีพวกเราเปรียญ 3 คน ภรรยาของเพื่อนผมและหญิงชราอีกคนหนึ่ง หญิงชราคนนั้นพูดวาถาเขาเปนสาว จะไมยอมแตงงานกับคนที่เคยบวชพระนานๆ (พวกเปรียญวางั้นเถอะ) ผมถามวาทําไมจึงเปนอยางนั้นเขาบอกวา” “ดูหลวมๆ ยังไงชอบกล” “หมายความยังไง-หลวมๆ นะ? นาสอนถาม “ผมก็ถามเหมือนกันวา เขาหมายความอยางไร เขาอรรถาธิบายวา ทําอะไรไมคอยกระฉับกระเฉง คําวาหลวมๆ ของเขาหมายความอยางนั้น หรือเรียกอีกอยางหนึ่งอยางที่ภาษาฝรั่งเขาวาไม active (แอคตีฟ)” “ความจริง งานศพที่เขาไปมาก็เปนศพมารดาของเปรียญ (9ประโยค) และรถคันที่เขานั่งมาก็เปนรถของเปรียญ (9 ประโยค) เหมือนกัน” 214 พอผมเปนมหา

“แลวคุณวาอยางไร?” นาสอนถาม “ผมจะวายังไง” พอตอบ “ผมก็นิ่ง เขาก็คุยของเขาไปคนเดียวภรรยาของเพื่อนผมก็นั่งอยูใกลๆ เขาทําหนาชอบกล” “แลวเพื่อนเราที่ขับรถวายังไง?” “เขาไมคอยไดยิน เพราะมัวสนใจแตพวงมาลัย แตตอนหนึ่งเขาบอกวา นีค่ ืออานิสงสของการสึก” “อะไร?” “ก็ที่มาขับรถใหใครตอใครนั่งนั่งไง” “คุณรูสึกเสียใจไหมที่ไดยินผูหญิงเขาพูดอยางนั้น” นาสันถาม “เสียใจทําไม” พอตอบ “ผมมีคนที่ไมถอยอยูแลวและก็ยังมีอยูบางที่อยากจะกาวเขามา ถาผมกาวออกไปบางก็คงไดเจอกัน ผมนึกตอบอยูในใจวาพวกเปรียญที่ดีนั้นมาก ชั่วก็มีลูกของเปรียญที่เยี่ยมๆ นั้นมีมาก” “ลนเกลารัชกาลที่ 4 ก็ทรงเปนเปรียญ 5 ประโยค เมื่อทรงผนวชอยู ทรงลาผนวชเพื่อครองราชยเมื่อพระชนมายุ 47 พรรษาทรงมีพระราชโอรสธิดาถึง 82 พระองค เรียกวามากที่สุดในราชวงศจักรี ทรงครองราชยอยู 18 พรรษา สวรรคตเมื่อพระชนม 65 พระราชโอรสของพระองคทานเปนมหัจฉริยะเพียงใด คนไทยทั้งชาติก็เห็นอยูแลว ลองดูสัก 4 พระองคกอนก็พอ พระบาทสมเด็จพระปยมหาราชเจา สมเด็จกรมพระยาดํารงราชานุภาพ สมเด็จเจาฟากรมพระยานริศรานุวัติวงศ สมเด็จพระมหาสมณเจากรมพระยาวชิรญาณวโรรส “นักปราชญทั้งนั้น ร.6 พระราชนัดดาอีกก็ทรงเปนยอดปราชญความเปนเปรียญของรัชกาลที่ 4 นั้นไดเปนประโยชนใหญหลวง ทั้งแกชาติและศาสนา”“บางคนเขาวาคนบวชนานทํามาหากินไมทันเพื่อนมัวแตเฉื่อยชา ถืออุดมคติ รักษาศีล ประพฤติธรรม” “ใครบอก” พอเถียง

215 พอผมเปนมหา

“คนบวชนานเปนมหาเปรียญหรือที่เคยเปนเจาคุณดวยซ้ําไป ที่โกงสะบั้นหั่นแหลกก็มี กะลอนใครจับไมติดก็มีเตนรําจนตองมีคนคอยถือน้ําไวราดฟลอรก็มี ที่ดีพอดีๆ ก็มี ที่โงเงาเซอะซะก็มี มีใหดูทุกแบบเหมือนกับคนทั้งหลายอื่น สันดานคนแกไดงายๆ เสียเมื่อไร มันเปนเรื่องของแตละคน คนที่ไมเคยบวชเรียนก็อยางนี้แหละ บางคนก็ดีใจหาย บางคนก็รายวายวอด” “ทําไมพวกเปรียญบางคนจึงตั้งอกตั้งใจเอาเสียจริงๆ ที่จะปกปดภูมิหลังของตน คือ ปกปดความเปนเปรียญและสถาบันที่ตนเรียนสําเร็จมา?” นาสอนถาม “เขาคงรูสึกดอย ธรรมดามนุษยก็เปนอยางนั้นปกปดสวนที่ตนรูสึกวาจะทําใหตนดอย และอวดอางสิ่งที่คิดวาจะทําใหตนเดน บางคนเปนลูกชาวนา ชาวสวน พอแมสงเงินใหเรียนจบนายรอยนายเรือหรือจบมหาวิทยาลัยไดปริญญา เรียกวาเดนขึ้นมา พอแมมาเยี่ยมทําเปนไมรูจักเสียนี่ กลัวเสียเกียรติที่มีพอแมเปนชาวนา ชาวสวน ลูกอยางนี้เรียกวาลูกเลวระยําไดไหม?” พอถาม 2 คนพยักหนารับ พอพูดตอไปวา “คนที่มาบวชเรียนแลวไดเปนเปรียญ (มหา) บางไดปริญญาทางศาสนา (ศบ.พธ.) บาง สถาบันเปนแหลงประสาทวิชาความรูใหชวยยกฐานะของตนใหสูงขึ้นจนลอยตัวอยูได สถาบันของเราก็เหมือนพอแมของเรา ใครดูถูกสถาบันของตนก็เหมือนดูหมิ่นพอแมของตน พอแมของเราถึงจะเปนเพียงชาวไรชาวนา ไมมียศศักดิ์ ไมมีใครรูจัก ไมมใี ครใหเกียรติ แตเราผูเปนลูกตองรูจัก ตองเคารพ ตองใหเกียรติพอแมของคนอื่นถึงจะร่ํารวย มียศศักดิ์ชื่อเสียง พอเอยชื่อถึงใครๆ ก็รูจักเปนขุนนาง พระยาพานทอง เปนนายพล รัฐมนตรี แตน้ําใจแหงความเปนพอแมนั้นก็ไมเกินน้ําใจของชาวนา ชาวสวนไปได เวลาเราลําบาก คนที่จะเวียนเยี่ยมเฝาไขเราคือพอแมของเรา ยอมเสียสละความสุขของทานเพื่อเรา พวกขุนนาง พระยาพานทอง นายพล รัฐมนตรี ไมเคยสนใจถึงความทุกขยากของเรา นอกจากเราจะไปเปนคนรับใชทานใหทานสับโขลกไดบาง” “บางคนพอใจที่จะอวดอางวาตนเปนคนรับใชของพระยาหรือนายพล รัฐมนตรี แตละอายที่จะบอกใครวาตนเปนลูกชาวนา ชาวสวน เขาพยายามปกปด เขาเห็นฐานะการเปนคนรับใชนายพล, รัฐมนตรี เปนฐานะอันมีเกียรติวา การเปนลูกชาวนา 216 พอผมเปนมหา

ชาวสวนที่ไมมีใครรูจัก ความจริงแลว ฐานะแหงบุตรเปนฐานะอันประเสริฐ มีความอบอุน ในออมอกของมารดาบิดาอยางประหลาด สวนฐานะของคนรับใชนั้น ไมวา จะรับใชสวรรควิมานไหน มันก็คือคนรับใชนั่นเองสุภาษิตวา ‘เปนนายอยูในนรกดีกวาเปนคนรับใชอยูในสวรรค’ นั้นเปนความจริง” “ก็มหามกุฏ มหาจุฬานั้น ชาวโลกไมคอยรูจักกัน เราภูมิใจของเราไปฝายเดียว บางคนพอรูเขาทําทาดูถูก ดูหมิ่นเสียอีก พวกเราบางคนก็พลอยละอายไปดวยที่จะบอกใครวาสําเร็จมาจากมหามกุฏหรือมหาจุฬาฯ จึงพยายามเลี่ยงบอกไปเสียทางอื่นที่ Well-know อยูแลว” นาสันพูด นาสอนพูดตอวา “เพื่อนของเราบางคนบนใหฟงวา เมียของเขาไมอยากบอกใหใครรูเลยวา เขาสอนอยูที่มหามกุฏ มหาจุฬา เขาคงละอาย หรือมิฉะนัน้ ก็กลัววา บอกไปแลวไมมีใครรูจักเสียเวลาบอก จึงไพลไปบอกที่อื่นแทน” “เกินไป” พอพูดดวยเสียงตําหนิ “เหมือนลูกสะใภที่ดูหมิ่นแมผัวของตัวเอง หนสองหนอาจพอทนได ถาหลายครั้งเขาผัวของเขาจะทนไหวหรือ ความจริงแมผัวเปนคนดีเหลือเกิน, ดอยอยูเพียงวาไมคอยมีคนรูจัก ลูกสะใภผูทะเยอทะยานอยากเปนลูกสะใภของคนมีชื่อเสียง จึงดูหมิ่นแมผัวของตัวที่ดอยในเรื่องชื่อเสียง ทรัพยสิน แตไมดอยในเรื่องความดี และน้ําใจอันประเสริฐ ถาเมียผมดูถูกสถาบันของผม-ผมจะขอหยา แลวไปแตงงานใหมกับเด็กบานนอกที่พออานออกเขียนได หรืออยูอยางสงบไปคนเดียวจนตาย” “พวกเราเองบางคนก็เปนเสียเองดวย” พอพูดตอ “คนมีลูกมากๆ ก็ตองมีลูกทรพีบาง” นาสอนพูด “อยาคิดอะไรมันเลย คนดีของเราก็มีเยอะเหมือนกัน” พอบอกวานึกถึงนิทานเรื่องหนึ่งแลวเลาใหฟงวา “เนื้อตัวหนึ่งถูกนายพรานตามลา มันวิ่งหนีอยูนานไปไดพุมไมตนหนึ่งเปนที่หลบซอนตัว นายพรานไมเห็นมันแตพรานก็คงซุมอยูแถวนั้น เนื้อคิดวาปลอดภัยแลว จึงกินใบไมทปี่ กคลุมตัวมันจนโปรงตา พรานซึ่งสอดสายสายตาอยูจึงมองเห็น และยังมันตาย กอนตายมันรําพึงในใจวาเราตองพิบัติเชนนี้ เพราะทําลายที่พึ่งของตน” “แตบางอยางก็ตองเพียงแตอาศัยกาวขึ้นไป เหมือนบันได “บางทีก็ไปติดอยูเพียงบันไดก็ขึ้นเรือนไมได” นาสันออกความเห็น “บางทีก็เหมือนนั่งราน เมื่องานเสร็จแลวก็ตองทําลายเสีย เขาอาศัยเพียงเพื่อทํางานใหเสร็จเทานั้น ใครเขาเอานั่งรานไวบาง” 217 พอผมเปนมหา

“ไมเหมือนกัน” พอวา “นั่งรานมันเกะกะและไมมีใครตองอาศัยมันอีกแลว รื้อไปทํานั่งรานที่อื่นเพื่อทํางานอยางอื่นอีก นั่นถูกแลวแตบันไดยังตองเปนที่อาศัยขึ้นของคนอื่นๆ อีกมาก ใครขึ้นแลวทําลายบันไดเสียก็เปนการทําลายหนทางของคนอื่น คือรุนนองๆ ของตัวที่จะไตเตาขึ้นมา เขาเปนคนเห็นแกตัวเกินไป อนึ่ง ตัวเขาเองไมใชวาขึ้นไปแลวจะไมลงมาอีก เขาตองใชบันไดเปนทางลง คนที่ขึ้นไปไหนแลวมองไมเห็นทางลงนั้นลําบากมากกวาคนไมขึ้นเสียอีก ทํานองเดียวกับคนที่เขาไปไหนแลวมองไมเห็นทางออก “แตบางคนก็เสียสละอยางนานับถือ” นาสอนพูด “ขึ้นไปไดแลวคอยนั่งเฝาหัวบันได จับหัวบันไดไวคอยบอกนองๆ ใหปนปายขึ้นมาทํานองเดียวกับที่พระพุทธเจาทานทรงเปรียบพระองคเองวาเหมือนยามเฝาตลิ่ง คอยบอกใหคนขามสังสารนที (แมน้ําคือสังสารวัฏ) ในทาที่ถูกตอง ทรงไดรับความเคารพนับถือจากชาวโลกเพราะเหตุนี้” พอเสริมตอวา “คนที่ตั้งใจจะทําความดีนั้น ตองเปนคนเสียสละ, ความบริสุทธิ์ใจในการเสียสละนั่นแหละทําใหเขาทําความดีไดยั่งยืน เขาตองพรอมที่จะทอดตนลงเปนสะพานใหคนทั้งหลายเหยียบผานไป เขาตองไมตองการเกียรติ ไมตองการชื่อเสียง คนที่ทําประโยชนใหแกโลกมากๆ เปนคนประเภทนี้ทั้งนั้น ความดีของโลก ความสุขของสังคมมาจากความเสียสละอันยิ่งใหญของใครคนหนึ่ง เพื่ออุดมคติ เพื่อจุดมุงหมายอันแนนอน เขาเปนดวงประทีปในที่มืด เขาจะตองเปนเพชรเม็ดงามสองแสงแวววาวอยูทามกลางโคลนตมและจะตองเปนดอกบัวที่ผุดเดนชูดอกอยู ทามกลางความขุนขนของน้ําโสโครก” “อนึ่ง มนุษยเราจะหนีอะไรก็พอจะหนีไดบาง แตจะหนีเวรกรรมและหนีตัวเองนั้น หนีไมพน มนุษยที่ดีจะตองยอมรับสภาพที่แทจริงของตน ไมใชคอยหลอกตัวเองใหหลงผิดอยูเรื่อยไป ยอมรับเสียเถิดและมีใจกลาพอที่จะเผชิญความจริงทุกอยาง ความจริงเปนสิ่งไมตายและทําใหความยุงยากในชีวิตผอนคลายลง”

218 พอผมเปนมหา

นาประสิทธิ์ลาออกจากราชการ วันหนึ่งมาหาพอ-พอถามวาทําไมจึงลาออกเสีย งานราชการนะ ใครๆ ก็แสวงหา ยึดมั่นและพิศวาสกันนักในเมืองไทย มีแตคนเขาเที่ยวหา นี่ลาออกเสียไดงายๆ “ขี้เกียจขับรถเกงตามหลังเกวียน” นาประสิทธิ์วา “อยางไร?” พอถาม “คนเดินหนาอุยอาย กวาจะยางเทาแตละทีก็เกวียนนั่นแหละ คนขับรถเกงตามหลังก็รําคาญ จะแซงขึ้นหนาก็ไมไดระเบียบบังคับเอาไววาแกมาทีหลังแกตองเดินตามหลัง จะเดินขึ้นหนาก็อันตรายถูกปดแขงปดขาถูกหมั่นไส Red Tape ก็มาก” พอหัวเราะ “เขารูกันมานานแลว เขาดากันมาเหลือหลายแลว แตราชการไทยก็คงเปนราชการไทยอยูนั่นเอง” พอวา “คนหนุมมีพลังมากอยากทํางานใหกาวหนารวดเร็ว ทอถอยตามๆ กันไปหมดอยากริเริ่มทําอะไรใหมก็ไมไดขัดนั่นติดนี่ ในที่สุดทนไมไหว ถาพอมีทางอื่นก็ผละออกไป ถายังไมมีทางก็ทนทูซ้เี รื่อยไปกอน หัวหนางานสวนมากไมรับความคิดเห็นของผูนอยที่มีประสบการณในหนาที่ของตนมากกวาหัวหนางาน หัวหนามัวงุม งาม มะงุมมะงาหราอยูก ับทฤษฎีที่มีอยูในตํารา งานราชการบางอยางเคยทํากันมาอยางไรก็ทํากันไปอยางนั้น 20-30 ป ไมมีเปลี่ยนแปลงใหดีขึ้นหรือใหเหมาะสมรวดเร็วขึ้น” “เอาพลังคนไปทุมเสียในราชการมากมาย” นาประสิทธิ์วา “แรงงานตองสูญเปลาสูญไปกับเวลาที่ลวงไปโดยที่ขาราชการไมไดทําอะไรใหมีคณ ุ คาสมกับเงินที่เสียไป เวลาที่ลวงไป “นาวาเกิดจากอะไรครับ?” ผมถาม “เกิดจากคนลนงาน ประการหนึ่ง อีกประการหนึ่ง การจัดคนใหทํางานไมถูกตามความถนัด ทําใหคุณคาของเขาลดลงไป และคุณคาของงานก็พลอยลงลงไปดวย-ทํางานไมตรงสาย ทําใหเบื่อหนายไมไดใชวิชาความรูหมดความภาคภูมิใจ ขาราชการสวนมากจึงทํางานอยางจืดชืด ไมมีชีวิตชีวา Red Tape และเชาชามเย็นชาม คือไปทํายังงั้นเอง เหมือนเครื่องจักร แรงงานเสียเปลาเสียมากมาย ไมไดใชแรงงานใหเหมาะสมหรือใหไดสัดสวนกับที่มีอยู งานราชการบางแหงหยุดนิ่งเหมือนน้ําตาย เปนความสูญเสียเปลาทางแรงงานของขาราชการ” “ผมคิดวาที่สําคัญอีกอยางหนึ่ง คือการใชคนไมเหมาะสมกับงาน” ผมออกความเห็น 219 พอผมเปนมหา

“งานบางอยางคนจบ ป.7 ก็ทําได กลับไปใชคนที่มีปริญญาทํา มีผลเสียอยางนอย 1 ประการ คือ 1.รัฐตองจายเงินใหมากตามวุฒิของเขา 2. คนมีปริญญายอมตองการงานที่เหมาะสมแกตน เมื่อไดงานที่รูสึกวาคนจบเพียง ป.7 ก็ทําได จึงรูสึกดอยและไมอยากทํา ไมมีความภูมใิ จ ความจริงตอนที่จะเขาไปก็หวังไววาจะไดทํางานที่เหมาะสมแกตน แตพอเขาไปแลว ระบบราชการก็สุดแลวแตหัวหนาจะโยกยายใหไปทํา ไมพอใจก็จําใจทํา งานก็เลยเซ็ง จะลาออกอยางนาประสิทธิ์ก็ไมกลา เพราะยังไมมีที่หวังอยางอื่น” “งานหายากออกจะตาย” พอวา “แตคุณประสิทธิ์ไมเปนไรมีทางมาก” “ที่ผม อกนี่กด็ ีอยางหนึ่ง คือเพื่อนคนหนึ่งก็ไมสนิทมากนักสําเร็จมาจากที่เดียวกัน เขามาเปนลูกจางรายวันอยูเพราะไมมีอัตรา ผมออกมานี่เขาคงเขาสวมตําแหนงผมได ผมพอมีทางอื่นอยู ทําไมทันอยูแลว การออกของผมเปนการเปดชองใหเพื่อนไดเขาทํานึกแลวผมก็ปลื้มใจ” “คราวกอนนี้ทีหนึ่งแลว” พอพูด “เพื่อนมาชวนคุณไปทํางานคุณรูอยูวามีรุนนองคนหนึ่งกลับจากตางประเทศ กําลังหางานทํา ไมมีเงินสํารอง คุณหลีกทางใหเขาทําทีเปนปฏิเสธวาไมตองการ ความจริงคุณตองการ แตคุณเห็นวารุนนองที่กลับมามีความจําเปนเรงดวนกวาคุณเองมีทางอื่นอยูบางแลว คุณจึงหลีกทางใหเขา” “ชางรูดี” นาประสิทธิ์พูดพรอมหัวเราะ “คุณไมคิดวาคุณจะดีเกินไปหรือในสังคมปจจุบัน” พอถามตอ “ดีเกินไปอะไรกัน ยังมีเรือ่ งชั่วๆ อยูอีกตั้งแยะ โลภ โกรธ หลง ยังมีอยูพรอม ยังละไมไดเลย สวนที่ชั่วยังไมไดหมด จะวาดีเกินไปไดอยางไร” “จะตองละชั่วเสียกอนหรือครับ-นาจึงจะทําความดีไดเต็มที่?” ผมถาม “ตองถามคุณพอของกตัญูจึงจะถูก” “ความจริงนาจะตองทําพรอมกันไป” พออธิบาย “เพราะมันอาศัยกัน คือขณะใดบุคคลชั่ว ความดียอมปรากฏ และขณะใดทําความดีความชั่วยอมลดลงเหมือนอะไร-เหมือนอะไรดี?” เหมือนแสงสวางเกิดขึ้นพรอมกับกําจัดความมืดเหมือนการรับประทานยาพรอมกับการทําลายโรค และพรอมๆ กับที่โรคถูกทําลายลง สุขภาพดียอมปรากฏขึ้นเพราะฉะนั้นการละความชั่ว และการทําความดีจึงเปนไปดวยกันอยางอัตโนมัติ” 220 พอผมเปนมหา

“ความสุขของคนเราไมเหมือนกัน” นาประสิทธิ์พูด “บางคนมีความสุขจากการเสียสละ บางคนมีความสุขเมื่อไดมาเอาเปรียบคนอื่นไดมากเทาไรยิ่งรูสึกวาฉลาดมากเทานั้นแตบางคนรูสึกวาการเอา เปรียบคนอื่น การทําใหคนอื่นเดือดรอนเปนบาปหนัก จะรวยก็ไมกลารวยมาก” “ทําไมอยางนั้นครับ-นา?” ผมถาม นาประสิทธิ์ตอบวา “การร่ํารวยมั่นคงอยางมากของคนหนึ่ง ยอมหมายถึงความยากจนเขาคนอื่นจํานวนมาก เพราะทรัพยสมบัติของโลกซึ่งมีอยูจํากัดมากองอยูที่คนๆ เดียวมากเกินไป ตัวอยางมีเงินหมุนเวียนอยูในประเทศเรา สามพันลานบาท (ตัวเลขสมมติ) มาอยูที่กตัญูเสียหนึ่งพันลานบาทเหลืออีกสองพันลานบาทเปนของผมเสียอีกหารอยลาน ของคุณยิ้มเสียหารอยลานบาท ยังเหลือเงินอีกเพียงหนึ่งพันลานบาทสําหรับคนทั่วประเทศแบงกันมีคนละนิดคนละหนอย ถามีคนอยูในครอบครัว 10 คน มีเสื้ออยู 10ตัว แบงกันใสคนละตัวพอดี แตถาใครโลภจัดและมีอํานาจดวยยึดครองเสื้อเสียคนเดียวตั้ง 5 ตัว เหลือเสื้ออยู 5 ตัว สําหรับคน 9 คน ยอมไมพอ เมื่อยึดครองคนละตัวแลวเหลืออีก 4 คนไมมีเสื้อสวม นี่คือ ความร่ํารวยของคนหนึ่งหมายถึงความยากจนของคนอีกหลายคน คนที่มีภูมิธรรมสูงจริงๆ จึงไมตองการความร่ํารวยแตตองการใหมีการกระจายวัตถุเพื่อความเปนธรรมในสังคม” “ความเปนธรรมในสังคม” ผมทวนคําและหัวเราะอยางขมขื่น “นาคิดวาใครจะจัดใหมีความเปนธรรมในสังคมขึ้นได ในเมื่อพวกที่มีอํานาจพอจะจัดไดเปนพวกที่มีผลประโยชนอยางมหาศาล จากความไมเปนธรรมของสังคม เขาตองการรักษาความไมเปนธรรมในสังคมไวเพื่อผลประโยชนของเขา และพวกพองของเขาเพียงไมกี่คน ชาวไร ชาวนา กรรมกรหาเชากินค่ํา ไดรับความเปนธรรมอะไรในสังคมบาง ทํางานสายตัวแทบขาด เปนกําลังอันสําคัญของสังคม แตไมมีหลักประกันสังคมเลย ไมมีอะไรทั้งนั้น ไมมีอภิสิทธิ์ อิทธิพล ไมมีเงินคารักษาพยาบาล ไมมีเงินคาเลี้ยงชีพในวัยชรา ตองดิ้นรนขวนขวายเลี้ยงปากเลี้ยงทองไปจนตาย ในขณะที่คนอีกพวกหนึ่ง กลุมหนึ่งมีความเปนอยูอยางสุขสบาย มีอภิสิทธิ์อิทธิพลรอบดาน มีหลักประกันอนาคตอยางมั่นคง ทํางานเบา แตไดรับประโยชนจากสังคมมากที่สุด” 221 พอผมเปนมหา

“แลวจะทําอยางไร?” นาประสิทธิ์ถาม “เราก็มองเห็นๆ ปญหาอยู แตแกไมตก” “เราตองใหใจคนมีธรรมเสียกอน ความเปนธรรมในสังคมจึงจะเกิดขึ้นได” พอคงพูดตามลีลาของพออยางเดิม “ความเปนธรรมตองมาจากจิตใจคนที่มีธรรม” “แลวทําอยางไรใหใจคนมีธรรม” นาประสิทธิ์ถาม “เราตองอบรมสั่งสอนไปตั้งแตเล็กๆ” พอตอบ “ใครเปนคนอบรมสั่งสอน?” “ก็พอ แมของเด็ก, ครูบาอาจารย รัฐบาล, พระสงฆเปนตน นั่นแหละสอน เด็กเกิดมาใหมๆ เหมือนผาขาวทั้งผืน จะยอมสีใดหรือเติมแตมใหมลี วดลายอยางไรก็ทําไดงาย” “สมัยนี้ลําบากนะครับ-พอ” ผมวา “พอแมก็ไมคอยมีเวลามัวแตทํามาหากินแลวทําสงใหลูกเรียน ครู อาจารย ก็สอนแตวิชาสําหรับใหออกไปทํามาหากินอยางเดียว ไมไดปลูกฝงศีลธรรม ทรรศนคติที่ดี และจิตใจเพื่อสวนรวม รัฐบาลก็มัวยุงอยูกับการแกปญหาเศรษฐกิจ เพิ่มเงินเดือนขาราชการ เพิ่มเทาไรๆ ก็ไมรูจักพอ พระสงฆองคเจาก็มัวยุงอยูกับเรื่องการกอสราง สมณศักดิ์ กิจนิมนต การศึกษาอันกวางขวางไมมีที่สิ้นสุด คนไมมีเวลาสําหรับอบรมลูกศิษย” “คนสวนมาก คิดแตจะอบรมคนอื่นดวยการพูดใหฟง” พอวา “แตความจริงการอบรมที่ดีที่สุดคือการทําใหดู จริยาและปฏิปทาอันงาม ของพอ แม ครูบาอาจารย รัฐบาลพระสงฆนั่นแหละคือการสอนที่ดีเลิศ”

เราคุยกันตอไปถึงเรื่องมารดาบิดา ครู อาจารย รัฐบาล และพระสงฆที่จะตองรับผิดชอบตอวัยรุน และสังคมของเรา ความจริงบุคคลดังกลาวมีอิทธิพลตอชีวิตของเยาวชนหรือแมของคนที่เปนผูใหญแลวเปนอันมาก ผมติดใจในคําพูดของพอมาก คือคําพูดที่วา “คนสวนมากคิดแตจะอบรมผูอื่นดวยการพูดใหฟงแตความจริงแลว การอบรมที่ดีที่สุดคือการทําใหดู จริยาและปฏิทาอันงามของพอแม ครู อาจารย รัฐบาล และพระสงฆนั่นแหละคือการสอนที่ดีเลิศ” 222 พอผมเปนมหา

ผมยอมรับวา ตัวผมเองไดรับอิทธิพลจากความประพฤติหรือจริยาของพอแมเปนอันมาก พอเปนคนขยันมีเมตตากรุณาเห็นอกเห็นใจคนที่ลําบากต่ําตอยกวา ไมดูหมิ่นใคร แมรักความสงบไมฟุงเฟอ เสมอตนเสมอปลาย เมื่อผมปกใจวา สิ่งเหลานี้เปนคุณธรรมอันดี และไดเห็นตัวอยางอยูในบานทุกเมื่อเชื่อวันแลวทําไมเลามันจะไมแทรกซึมเขาไปในนิสัยสันดานของผมบา ง พอพูดแตเรื่องอุดมคติ จริยธรรม การทํางานเพื่อประโยชนสุดของสวนรวม การยอมทอดตนเองเปนสะพานใหผูอื่นอาศัยขามไปสูความสุข ความเจริญ ความกตัญูกตเวทีตอบุคคลและสถาบันที่มีอุปการะตอตน พอไมเคยเปลี่ยนคําพูดอยางนี้เปนอื่น ไมเคยลังเลในผลดีของคุณธรรมเหลานี้ เพราะพอถือวาผลแหงความดีที่เราทําไมจําเปนจะตองกลับมาหาเราอยางเดียว มันจะไปตกที่ใครก็สรางความชื่นใจใหแกเราทั้งนั้น ถาเราเปนคนรักความดีอยางสุจริตใจ เด็กที่อยูในครอบครัวที่พอแม มีแตความระหองระแหง ความขึ้งเครียดเกลียดชัง โปปดมดเท็จ พูดจาแตเรื่องความดีของการเอาเปรียบสังคม และทํางานเพื่อชื่อเสียง เงิน และเกียรติ เปนตน ไมเคยพูดถึงความดีภายในเลย จิตใจของเด็กไดถูกยอมใหเมาตั้งแตอายุยังนอย เมื่อไปโรงเรียนก็มีแตเรื่องแขงดี ชิงดีชิงเดนกัน ไดรับการชุบยอมในทางเมาซ้ํากันอีก ลองคิดดูเถิด เมื่อสภาพของบานและของโรงเรียนเปนอยูอยางนี้ จิตใจของเยาวชนจะเปนอยางไร เยาวชนเสียตองเปนความผิดของผูใหญดวย อยาโทษแตเยาวชนขางเดียว ฝายครูบาอาจารยเวลานี้ สวนใหญก็เปนเสมือนมัคคุเทศกที่หลงทาง มุงทําแตเงินจนไมคอยมีเวลาไดเอาใจใสกับศิษยอยางจริงจังไมมีเวลาไดอยูอยางสงบเพื่อชําระโสรจสรงดวง จิตที่หมักหมมดวยโลภ โกรธ หลงใหทุเลาเบาบางลง วุนวาย สับสน วิ่งหาเงิน หาเกียรติในสังคมจนลือคุณคาภายใน คือคุณคาแหงความเปนผูนําทางวิญญาณที่จะตองอยูอยางสงบเพื่อจะไดเอาความสงบนั้นไปเผื่อแผใหแกนักเ รียนบาง ตรงกันขามกลับแขงกันวาใครจะทําเงินไดมากกวาใคร อนุศาสนาจารยนั้น เปนงานที่มีเกียรติ เพราะเปนงานประกาศธรรม ดังที่พระเจาอโศกมหาราชไดทรงใหจารึกไวในศิลาจารึกวา “ธรรมทานเปนงานที่มีเกียรติที่สุด ถาปรากฏวาประชาราษฎรประพฤติธรรมและชักชวนกันประพฤติธรรม ตามความมุงหมายของพระองคอยู จักเปนเกียรติสูงสุดสําหรับพระองคทั้งในปจจุบันและอนาคต” 223 พอผมเปนมหา

ดังนั้น คนที่มุงเขาไปรับหนาที่อนุศาสนาจารย จึงตองตั้งเจตนาไวใหสูง-เจตนาเพื่อประกาศธรรม รายไดเงินทอง ยศศักดิ์ ชือ่ เสียงนั้น ถือเปนผลพลอยไดอันไมมีความสําคัญตอความรูสึกของตนใครที่เขารับหนาที่อนุศาสนาจารยดวยจุดมุงหมา ยเรื่อง ลาภยศ ชื่อเสียงแลวอยาเขาไปเลย เจตนาของทานไมบริสุทธิ์เสียแลวตั้งแตตนยิ่งถือวาอนุศาสนาจารยเปนอาชีพอยางหนึ่งก็ยิ่งหลงทางไปใหญ อนุศาสนาจารยเปนบุคคลอีกกลุมหนึ่งที่เปนผูนําทางวิญญาณ ที่ผมพูดมาทั้งหมดนี้ ผมถายทอดเอาความคิดความเห็นของพอมา และผมก็เห็นดวยกับพอในเรื่องนี้ ตัวผมเองไมมีปญญาจะพูดอยางพอได พอบอกวางานทุกสายตองใหเปนที่สถิตอยูและเปนทางเดินแหงธรรม เชน งานสายมหาดไทย (ปกครอง) เปนทางเดินแหงเมตตากรุณาอันไพศาล สายตุลการเปนทางเดินแหงความยุติธรรม สายการศึกษาเปนทางเดินแหงดวงประทีปคือปญญา สิ่งดีงามตางๆ ที่ปรากฏใหเห็นนั้นเปนตัวแทนแหงคุณธรรมที่มีอยูในใจคน สวนสิ่งชั่วรายที่เห็นกันอยูก็เปนตัวแทนแหงอธรรมในใจคนเหมือนกัน ตัวอยาง การชวยเหลือกันเปนตัวแทนแหงเมตตากรุณาความสํานึกในหนาที่ การทํารายกันเปนตัวแทนแหงความเหี้ยมโหดโทสะและพยาบาท ตนไมสักตนหนึ่งก็เปนตัวแทนแหงคุณธรรมได ถาผูปลูกมันทําดวยเมตตากรุณาเปนตัวนําคือหวังใหคนทั้งหลายไดอาศัยรมเงา ไดดอกไดผล ครูบาอาจารยผูมีในหนักแนน ตั้งตนไวในธรรม นอมธรรมไวในตน ยอมทําตนเปนสะพานใหธรรมเดินไปหาศิษย เมื่อศิษยไดเห็นธรรมในตัวครูบาอาจารยแลวจึงเคารพกราบไหวอยางสนิทใจ ไดเห็นตัวอยางที่ดี ไดแบบที่สวยงามไมบิดเบี้ยว พอไดอางถึงจริยาของทานเจาคุณพระจันทรโคจรคุณ วัดมกุฏกษัตริยาราม ผูเปนพระกรรมวาจาจารยของสมเด็จพระมหาสมณเจา กรมพระยาวชิรญาณวโรรส เมื่อ พ.ศ.2422 ประมาณ 95 ปมาแลว สมเด็จทรงเรียกทานเจาคุณพระจันทรโคจรคุณวา “เจาคุณอาจารย” เสมอ สมเด็จฯ ทรงนิพนธไวในพระประวัติ ตรัสเลาตอนหนึ่งวา “เหตุไฉน เจาคุณจันทรโครคุณ ผูเปนเพียงพระราชาคณะยก จึงเปนพระกรรมวาจาจารยของเรา มีธรรมเนียมในราชการ พระอุปฌายะหลวงเลือก 224 พอผมเปนมหา

พระกรรมวาจาจารยเจาตัวผูบวชเลือกเราเลื่อมใสอยูมากในเจาคุณจันทรโคจรคุณ เห็นอาการของทานเครงครัดและเปนสมถะดี มีฉายาอันเย็น เชน พระราหุลครั้งยังเปนพระทารกกลาวชมสมเด็จพระบรมศาสดาฉะนั้น ทําทางรูจักกับทานไวกอนแลว ครั้นถึงเวลาบวช จึงเลือกทานเปนพระกรรมวาจาจารย ไมตองการทานผูมียศสูงกวา เราพอใจวาไดทานเปนพระกรรมวาจาจารย ตั้งแตบัดนั้นมาจนถึงทุกวันนี้...” “เราขออนุญาตเจาคุณอาจารย เขาไปอยูอุปฐาก ทานในกุฏิเดียวกัน ดวยปรารถนาจะไดคุนเคยสนิท และจะไดเห็นการปฏิบัติของทานในเวลาอยูตามลําพังดวย ทานไมไดเปนเจา และเปนเพียงพระราชาคณะสามัญ เปนเจาชั้นลูกหลวงหางกันมาก แมเปนศิษยก็ยากที่จะเขาสนิท จึงปรารถนาจะหาชองผูกความคุนเคย เขายากแตในชั้นแรก พอเขาสนิทไดแลวเปนกันเองดี...เขาสนิทไดคราวหนึ่งแลว แมอยูหางจากกันคงสนิทอยูตามเดิม เมื่อเรากลับมาอยูวัดบวรนิเวศวิหารและเปนตางกรมมีสมณศักดิ์ในพระแลว ทานก็ยังคุนเคยสนิทสนมดวยตามเดิม” “ตั้งแตเรามาอยูกับทาน ยังเห็นจรรยาของทานนาเลื่อมใสอยูเสมอ เมื่อเขาไปอยูใกลชิดเห็นวาเปนปกติของทานอยางนั้นจริง ยิ่งเลื่อมใสขึ้นอีก ปกติของทานรักษาไตรวาทใหบริสุทธิ์ ปราศจากโทษนี้เปนลักษณะสมถะแท คุณสมบัติของทานที่ควรระบุ เราไปอยูในสํานักของทาน 2 ป 2 เดือน อยูอุปฐากเกือบปเต็ม ในระหวางนี้ไมปรากฏวาไดแสดงความโกรธแกผูใดผูหนึ่ง เปนผูมีใจเย็น ไมเคยไดยินคําพูดของทานอันเปนสัมผัปปลาป การณที่ไมรู ไมเขาใจ ไมพูดถึงเสียเลย จึงไมแสดงความเขาใจเขวใหปรากฏ ความถือเขาถือเราทานไมปรากฏเลย เปนผูมีสติมาก สมตามคําสอนของทานวา จะทําอะไรหรือ พูดอะไร จงยั้งนึกกอนขอที่แปลกกวาผูใหญอื่นโดยมาก คือไมหมิ่นคนเกิดทีหลังวาเปนเด็กและตื้น แมผูเปนเด็กพูดฟงโดยฐานะเปนผูมีเมตตาอารี หาใชมีใจคับแคบ ตามวิสัยของพระผูตั้งตัวเปนผูเครงไมเชนเราเขาไปขออยูดวยในสํานัก ทานมีอัธยาศัยเผื่อแผพอที่จะรับไวและอนุเคราะหใหไดรับประโยชนจริงๆ อุบายดําเนินการของทานปกครองบริษัทดวยผูกใจใหรักและนับถือ แมเราเปนเจานายก็ปกครองไวอยู ตลอดถึงในน้ําใจ สอนคนดวยทําตัวอยางใหเห็นมากกวาจะพูด เมื่อพูดสั่งสอนอยางใด เห็นวาทานปฏิบัติมาอยางนั้นดวย เมื่ออธิกรณเกิดขึ้น ควรจะนิคคหะ (ลงโทษ) ก็รีบทํา แตชี้โทษใหผูผิดเห็นเอง ทําอยางที่เรียกวาบัวไมช้ํา น้ําไมขุน 225 พอผมเปนมหา

รักษาความสม่ําเสมอในบริษัท...ชอบผูใดผูหนึ่งไมแสดงใหปรากฏ ทานเปนอันเตวาลิก (ศิษย) ของทูลกระหมอม (รัชกาลที่ 4 เมื่อยังทรงผนวชอยู) ไดพระเจาลูกเธอของทานเรียกตามโวหารสามัญวา ลูกครูมาไวเปนศิษยนาจะยินดีเทาไร แตทานระวังจริงๆ ...ระวังไมตีสนิทกับเราเกินพอดี ที่จะพึงเห็นวาประจบหรือเอาใจเรามากเกินไป..ทานไมไดเปนบาเรียนก็จริงถึงอยางนั้นทานที่เปนบาเรียนมีชื่ อเสียงมาทุกยุคถึงเราเองในบัดนี้นับถือทานแทบทั้งนั้น เราไมเคยเสียใจวามีอาจารยวาสนาต่ําเลย ยังเปน ที่พอใจของเราอยูจนทุกวันนี้” ผมถามพอวา กรรมวาจาจารย หมายถึงอะไร? พอตอบวา คือ พระผูสวดในพิธีอุปสมบท สวดประกาศใหสงฆทราบ ขอความเห็นจากสงฆ พอไดพูดใหฟงตอไปวา จรรยาอันนานับถือ นาเคารพเลื่อมใสของอาจารยเปนที่ประทับใจของศิษย แมมีศักดิ์สูงปานนั้นเพียงใดไดเห็นแลวจากพระประวัติตรัสเลาของสมเด็จฯ อนึ่ง ที่วาสอนคนดวยการทําอยางใหเห็นมากกวาจะพูดพลามไปอยางเดียว และสอนอยางใดปฏิบัติอยางนั้นดวย ยิ่งเปนทางเพิ่มความเลื่อมใสศรัทธาแกศิษยอยางมาก อีกอยางหนึ่ง ศิษยบางคน อาจเคารพอาจารยเฉพาะเรียนหนังสือในหองเรียน หรือเคารพประจบไวเพื่อเอาคะแนน แตเมื่อพบกันในที่อื่นก็ทําเปนไมรูจัก ไมทักทาย ไมเคารพ ดวยเห็นวาอาจารยเปนคนยากจนกวาตนบาง วาสนาต่ํากวาตน-ตนเปนลูกเจา หรือลูกคนใหญคนโต สวนอาจารยเปนแคสามัญ มาจากตระกูลชาวไร ชาวนาบางอาจารยเดินถนน ขึ้นรถเมล สวนตนมีรถยนตนั่งคันใหญหรูหราราคาแพงบาง รวมความวาอาจารยสูตนไมไดในหลายๆทาง แมแตวิชาความรูอีกสักหนอยตนก็จะกาวล้ําอาจารยไป จึงนึกดูหมิ่นอาจารยขึ้นในใจ แตลูกศิษยที่ดียอมไมทําอยางนั้น ลูกศิษยที่ดียอมเคารพนับถือครูอยูเสมอ เห็นเสมือนเทพผูศักดิ์สิทธิ์และไมเสียใจ หรือนอยหนาเลย ที่อาจารยมีวาสนาต่ําพึงเห็นตัวอยางศิษยที่ดีอีกหลายทาน เชน พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกลาเจาอยูหัว (ร.6) ทรงเคยเปนศิษยของเจาพระยายมราช (ปน สุขุม เปรียญ 3 ประโยค) ลูกชาวนา เมืองสุพรรณ ไดทรงเติมสรอยสมญาเจาพระยายมราชลงในสุพรรณบัฏวา ฉัฏฐราชคุรุฐานวโรปการี แปลวา ผูมีอุปการะฐานเปนครูของรัชกาลที่ 6 ไวเปนหลักฐานในความสํานึกในคุณครูของพระองค และไดเคยมีพระราชดํารัสวา เจาพระยายมราชตายเมื่อใดจะทรงพระภูษาขาวใหเปนเกียรติ พระกระแสรับสั่งนั้นกอใหเกิดปติปราโมช แตเจาพระยายมราชผูเปนครูอยางเหลือลน แตพระมหาธีรราชเจาสวรรคตเสียกอนเจาพระยายมราชจึงตองนุงขาวถวายพระบรมศพ 226 พอผมเปนมหา

ยังมีอีก คือ พระเจาพี่ยาเธอกรมพระจันทบุรีนฤนาถ, กรมหลวงราชบุรีดิเรกฤทธิ,์ กรมหลวงปราจีณกิตติบดีและกรมหลวงนครชัยศรีสุรเดช ไดเปนศิษยของเจาพระยายมราชตั้งแตยังทรงพระเยาวเมื่อทรงเจริญวัยและไปศึกษาตอในตางประเทศแลว ก็ยังทรงเคารพเจาพระยายามราชอยางไมจืดจาง เมื่อเจาพระยายมราชปวย ศิษยผูสูงศักดิ์บางพระองคก็เสด็จไปรักษาพยาบาล โดยมิไดทรงถือวา เจาพระยายมราชเปนเพียงลูกชาวนาเมืองสุพรรณ สวนตัวทานเองเปนลูกเจาฟาเจาแผนดิน แตทรงสํานึกวาพระองคเปนศิษย เจาพระยายมราชเปนครู ศิษยที่ดี ยอมหาชองทางเชิดชูเกียรติของตนใหปรากฏเดนขึ้นมา เมื่อตนเปนคนเดน ไมใชเดนแลวทับถมครู เขาตําราศิษยคิดลางครู ศิษยเชนนั้นไมมีวันเจริญรุงเรืองไปไดตลอด สวนครู ก็ไมควรคิดแตจะสอนหนังสืออยางเดียว ควรเหลียวแลความประพฤติและจิตใจของนักเรียนดวย ความพยายามทุมเทกําลังกายกําลังใจ กําลังความรูเพื่อเจียระไนเพชร คือศิษยของตนใหงามที่สุด เปนผูนําทางวิญญาณ กลอมเกลาวิญญาณของศิษยเปยมไปดวยความหวังดี มีความกรุณาอยางสูง ครูที่เพียงแตสอนศิษยใหมีความรูประกอบอาชีพไดอยางเดียวไมแลเหลียวถึงจริยธรรมในใจของศิษย ไมปลูกฝงอุดมคติอันดีงามใหแกศิษยนั้น เหมือนการติดปกใหเสือ ใหพิษแกงูราย มอบอาวุธใหในมือโจรเขารังแตจะนําสิ่งที่ครูใหนั้นไปทําความพินาศใหแกคนอื่น และความพินาศนั้น จะยอกยอนมาทําลายตัวเขาเองในภายหลังคนมีความรูแตไมมีจริยธรรม นากลัวกวาคนไมมีความรูมากนัก ลูกศิษยที่เปนเหมือนมหาตมะคานธีนั้น คอนขางจะหายาก คือทานไมถือเอาความบกพรองของครูมาเปนอารมณเสียเลย ครูจะทําผิดอยางไร ทานก็จะถือวาเปนเรื่องของครู สวนการเคารพครูเปนเรื่องของทานผูเปนศิษย คานธีถือวา ศิษยไมควรทําตัวเปนผูพิพากษาการกระทําของครู พอถึงบทที่คานธีแสดงเปนครู ทานก็เปนครูชั้นเยี่ยม คือเปนโดยทําตัวอยางใหดู อะไรดี คานธีตองเริ่มทํากอน อะไรไมดี คานธีเวนกอน ดวยจิตใจที่มานะเด็ดเดี่ยว คานธีจึงเปนครูของชาวอินเดียทั่วประเทศ และของชาวโลกดวย พระพุทธเจานั้น ทรงเปนพระบรมครู พรอมดวยพระคุณสมบัติอันยิ่งใหญ 3 ประการคือ พระปญญาอันสวางไสว พระกรุณาอันไพศาล และความบริสุทธิ์ผองแผวปราศจากมลทินทั้งปวง ถาชีวิตครู ประกอบดวยคุณสมบัติ 3 ประการนี้ คือมีปญญาความรูดีจริง, มีความกรุณาตอศิษยอยางลึกซึ้งจริง และมีชีวิตที่บริสุทธิ์สะอาดจริง ครูคนนั้นยอมกาวขึ้นสูแทนแหงคุรุฐานิยบุคคล 227 พอผมเปนมหา

ปูชนียบุคคลอภิวันทนียบุคคล อยางแนนอน ไมตองกลัวความดอย ไมตองเกรงความจน เพราะความดอยและความจนยอมไมมีในใจของครูเชนนั้น “ไดชางฝมือดี ดีกวาวัสดุการกอสรางดี แตชางฝมือเลว” พอบอกวาคตินี้ไดมาจากประสบการณการกอสราง เพราะชางกอสรางที่ฝมือเลวนั้น แมซื้อวัสดุอยางดีมาใหก็ทําปนปหมด กะไมเกงวัดไมพอดี ทําไปแลวใชไมไดตองรื้อทําใหมไมช้ํา แตก รูปรางเบี้ยวบูดหมดความสลวยสวยงาม แตถาชางฝมือดี แมวัสดุไมคอยจะดีนักแตเขาก็ทําใหดีที่สุดสวยงามที่สุดเทาที่วัสดุนั้นจะอํานวยให ถาเขาไดวัสดุดีดวย ไมตองสงสัย สิ่งกอสรางนั้นจะสวยงามมาก แมบอกวา เหมือนชางตัดเสื้อผา แมผาราคาถูกๆ แตถาชางฝมือดีตัดเย็บเรียบรอยแลวก็นาใช สวย สวมใสสบาย ตรงกันขามแมจะเอาผาเมตรละ 500 บาทไปใหชางตัดเสื้อฝมือเลวทํา เขาก็หั่นเสียปนปหมด หลวมไปบาง คับไปบาง รูปทรงบูดเบี้ยว แกแลวแกอีก ถาชางนั้นนิสัยเลวดวยก็หันมาโทษเจาของผาวา เพราะซื้อผาอยางเลวมาใหเขาทํา จึงเปนอยางนี้ พอและแมผมสรุปวา ในการกอสรางหรือตัดเย็บเสื้อผาขอใหหาชางดีเขาไวกอน ถาเงินมีนอยก็ใหยอมเสียคาชางใหมากไวยอมลดคุณภาพของวัสดุเสียดีกวาที่จะหาวัสดุดีๆ มาใหชางฝมือเลวทํา พอบอกวา ความจริงขอนี้นําไปสูความจริงอื่น ๆ อีกมาก เชนสถาบันการศึกษา งานราชการ เปนตน ในสถาบันการศึกษา ไดครูดีสัก 2-3 คน เสียคาจางใหแพงดีกวาไดครูชั้นเลว แมมากคน เพราะครูชั้นเลว ไมมีความรับผิดชอบ สอนแตพอใหพนตัว ถาวัสดุคือนักเรียนเลว เขาดวยก็ยิ่งไปกันใหญ สถาบันการศึกษานั้นมีแตจะทรุดลง หาครูดีๆ ไวสัก 2-3 คนดีกวา ในวงราชการ หัวหนาสายงานเปรียบเหมือนนายชางใหญขาราชการเหมือนลูกนองชางจะตองทําตามคําสั่งของนายชางให ญถาชางใหญ ไมมีฝมือมีความรูนอยรูผิดและไมรูจักใหเกียรติลูกนองแลวขาราชการในลําดับรองลงมาจะมีความรูความสา มารถปานใด ราชการนั้นก็ปนป คนที่มีฝมือจริงก็ไมอยากรวมรับราชการ เชนนั้นอยูดวยจึงผละออกมาเสีย ตัวอยางในประวัติศาสตร สมัยกรุงศรีอยุธยาแตกครั้งที่ 2 พอเปนอุทาหรณใหเห็นได 228 พอผมเปนมหา

บานจะแข็งแรงทนทาน รากฐานและหลักตองสําคัญ หลักคือ เสา ถาเสาหักพื้นทรุดเสียแลว ตัวอื่นๆ ก็อยูไมได ไมคราวซึ่งเปนตัวยึด ถามันผุไป ฝาก็อยูไมได ในสังคมมนุษยเราก็เชนเดียวกัน ผูที่เปนหลักมีความสําคัญอยางยิ่ง เริ่มตั้งแตพอบานแมเรือนซึ่งเปนหลักของครอบครัว ถาพอบานแมเรือนเปนหลักผุเสียแลวสิ่งอื่นๆ ที่ยึดหลักอยูก ็อยูไมไดตองพังลงมา กลายเปนบานแตกสาแหรกขาด พินาศกันไปหมด วาเรื่อยไปจนถึงหลักของวัดคือสมภาร หลักของหมูบาน ตําบล อําเภอ จังหวัด ภาค และประเทศ ผูที่เปนหลักตองทําตนเปนหลักอันมั่นคงไมงอนแงนคลอนแคลน สวนพวกฝา พวกระแนงเล็กนอย มันจะผุไปบางก็เปลี่ยนไดงาย เมืองไทยเราเวลานี้มีปญหาเรื่องสังคมมาก เนื่องจากรัฐบาลไดพัฒนานครหลวงคือกรุงเทพฯ ติดตอกันมาเปนเวลานาน สภาพของกรุงเทพฯ หางจากชนบทเปนอันมาก ชนบทถูกทอดทิ้งใหแหงแลงทุรกันดาร ประชากรในชนบทเพิ่มมากขึ้นทุกปที่ทํามาหากันไมพอทําคนชนบทจึงทะลักเขากรุงเทพฯ แตในกรุงเทพฯ ไดแออัดไปดวยผูคนจากสารทิศไปหมดแลว พวกที่ตองการขายแรงงานใหมไมมีที่อยู จึงไปรวมกันอยูในแหลงสลัม บางคนก็หางานทําได บางคนก็หางานทําไมได เมื่อความอดอยากหิวโหยบีบคั้นหนักเขาก็กออาชญากรรมไดเหมือนกัน ผูใชแรงงานจากชนบทที่เอาแรงงานมาขายในกรุงเทพฯ นั้น นักจะอยูตามโรงงานตางๆ เชน โรงเลื่อย โรงไม โรงงานอุตสาหกรรมอื่นๆ ความจําเปนบีบคั้นใหเขาตองจําใจรับคาแรงงานถูกๆ เพียงพอดํารงชีวิตไปไดวันๆ เทานั้น นายทุนสวนใหญซึ่งเปนคนจีน ใชคนพวกนี้อยางไมปรานีปราศรัยถือวาหาไดงายทํานองเดียวกับครูโรงเรียนราษฎรเจาของโรงเรียนนึกจะไ ลออกเมื่อไรก็ได ไลออกเชา บายก็มีครูคนใหมมาทํางานแลว ในคาจางที่ถูกเชนเดียวกัน สภาพของผูใชแรงงานในเมืองไทย นาสงสารสังเวชเปนที่สุดถูกบิดเบี้ยวคดโกงเบียดบังอยางเหลือหลาย คนมั่งมี คนชั้นสูงไดอาศัยแรงงานของคนพวกนี้ร่ํารวยอยางมหาศาล แมเจาของโรงเรียนราษฎรก็เหมือนกัน อาศัยแรงงานของครูตางๆ ที่ผลัดเปลีย่ นหนากันเขามาสรางฐานะจนร่ํารวยไปตามๆ กัน แตสภาพของครูโรงเรียนราษฎรยังเหมือนเดิม ยิ่งนานวันยิ่งแย เพราะกําลังลดนอยถอยลงเหมือนมาแกๆ ตัวหนึ่งซึ่งลากรถมาจนตนคอเปนแผลและดานในที่สุดก็ลมลงตายเพราะหมดกําลังและชรา ผลกําไรตางๆ 229 พอผมเปนมหา

เปนของเจาของมาเขาอยูดีกินดี กินดีขนึ้ แตมายังคงตองอยูอยางเดิม กินอยางเดิม หรืออาจอยูเลวกวาเดิมเสียอีก ชาวนากับพอคาขาว กรรมกรผูใชแรงงานกับนายทุน ครูโรงเรียนราษฎรกับเจาของโรงเรียน อยูในสภาพเดียวกันทั้งนั้น พวกแรกแย พวกหลังรวย ทั้งๆที่รูอยางนั้น พวกแรก็จําตองทํา เพราะไมมีทางเลือก ไมมีใครเถียง ถาจะกลาววา พวกหลังมีประโยชนกับพวกแรกอยูเหมือนกัน คือชาวนาตองอาศัยพอคาขาว, กรรมกรผูใชแรงงานตองอาศัยนายทุน และครูโรงเรียนราษฎรตองอาศัยโรงเรียน แตเมื่อตองอาศัยซึ่งกันและกันแลว เมื่อกิจการเจริญขึ้นก็ควรจะเจริญไปดวยกันรวยก็รวยดวยกัน ขาดทุนก็แยดวยกัน อยางนี้จึงจะเรียกวามีความเปนธรรมในสังคม แตสภาพที่เปนอยูในปจจุบันหาเปนเชนนั้นไม ฝายหนึ่งอวนขึ้นๆ แตอีกฝายหนึ่งผอมลงๆ นักเขียนอาชีพกับสํานักพิมพก็เหมือนกัน ใครจะชวยแกปญหานี้? ใครจะชวยบันดาลใหความเปนธรรมในสังคมเกิดขึ้น คําตอบก็คือตองชวยกันทุกฝาย โดยเฉพาะอยางยิ่งรัฐบาล และเจาหนาที่ของรัฐบาล ผูกอการรายในเมืองไทยนั้น สวนหนึ่งเกิดขึ้นเพราะไดรับการกดขี่ขมเหงจากขาราชการฝายปกครองในทองถิ่นตางๆ ในชนบท เมื่อเหลือทนเขาก็ทํารายเจาหนาที่เอาบาง และแลวก็ถกู ตามจับในฐานเปนผูรายฆาคนตายและคนที่ตายนั้นเปนเจาหนาที่ทางบานเมืองเสียอีกจึงมีโทษ หนัก เขาหนีการจับกุมไปอยูในปาเขาลําเนาไพร ในที่สุดก็กลายเปนผูกอการายไป ราชการ คือ การปกครองโดยธรรม พิพากษาโดยธรรม เพิ่มพูนความสุขใหแกราษฏรโดยธรรมและการพิทักษโดยธรรม รวมความวาราชการตองเปนงานโดยธรรม ไมใชอธรรม ตองอาศัยธรรมพึ่งพิงธรรมใหธรรมเขาไปดําเนินการในสายงานตางๆ ของรัฐบาลนั่นแหละความเปนธรรมในสังคมก็จะเกิดขึ้น แตราชการในเมืองไทยเปนไปโดยธรรมพอสมควรหรือไม? กลุมขาราชการในเมืองไทย เปนกลุมบุคคลที่มีทั้งอํานาจอภิสิทธิ์และอิทธิพล สํานึกของคนไทยสวนใหญมองเห็นวา ตองเปนขาราชการเทานั้นจึงจะมีเกียรติ 230 พอผมเปนมหา

ขาราชการจึงทําตัวเปนนายเหนือประชาชนตลอดมา และคนสวนมากก็มุงมองงานราชการเปนงานอันดับหนึ่ง แมจะไดเงินเดือนนอย แตก็ทํางานสบาย มีเกียรติ (ในสํานึกของคนทั้งหลาย) และมีหลักประกันอนาคตรวมทั้งอภิสิทธิ์ที่ลูกเมียพอแมจะไดรับดวย นอกจากนี้เมื่อเปนใหญเปนโตขึ้น ยังมีสิทธิ์ใชคนของราชการและทรัพยสินของทางราชการ ในกิจการสวนตัวไดดวยบริษัทบริวารมาก เพราะมีอํานาจทางราชการที่จะใหคุณใหโทษแกคนในอาณารัศมีของตน เมื่อมีอํานาจมากขึ้น คนสอพอใกลชิดก็มีมากขึ้นดวย ทั้งยก ทั้งยอ ทั้งลอ ทั้งหลอก ผูใหญก็ติดลม เหลิงไปลงสุดทายก็เสียคน ขาราชการชั้นผูใหญที่เปนคนดีจริงๆ จึงคอนขางจะหายาก อํานาจเปนของหวานยอมใจใหเมาไดงาย คนมีอํานาจ คนใหญคนโต ไมคอยมีโอกาสไดรูจักตัวเองที่แทจริง ประการหนึ่ง เพราะไมคอนมีคนกลาเสนอความจริง, ประการที่สอง เพราะผูใหญนั่นเองไมอยากฟงความจริงอันไมถูกอารมณ หาวาผูนอยผูหวังดีเสือกไมเขาเรื่อง ราชการบางแหงมีพฤติการณ หรือมีคําสั่งออกมาเสมือนหนึ่ง สนับสนุนใหผูใตบังคับบัญชารายงานเท็จยกเมฆ เหมือนพอแมโงๆ ใหลูกรายงานวากินขาววันละกี่เม็ด ลูกก็ตองรายงานยกเมฆเพราะใครเลาจะมัวนับเม็ดขางอยูในการกิน แตเมื่อลูกรายงานแลวพอแมก็เชื่อตามนั้นอยางนี้จะไมเรียกวาสอนใหลูกโกหก จะเรียกวาอะไร ทําไม จะตองรายงานวากินขาวกี่เม็ด ขาราชการบางคน ละอายใจที่จะตองรายงานเท็จอยูทุกวันจึงลาออกไปเสีย โดยเอาเหตุผลอื่นมาอาง เชน เพื่อประกอบอาชีพอื่นเปนตน แตความจริง รังเกียจระบบราชการที่จะตองรายงานเท็จอยูตลอดเวลา พอบอกวา ขาราชการบางคนเปนหัวหนากอง เจากรมหรืออธิบดีขึ้นมาได หรือเปนผูอํานวยการกองขึ้นมาได ก็ไมใชมีความรูความสามารถดีวิเศษอะไรนักหนาเปนไดเพราะมีอายุราชการสูงกวาคนอื่น อยูในกรมนัน้ มานานเทานั้นเอง ทํานองเดียวกับสมภารบางวัดเปนสมภารเพราะอยูนาน จริงอยูทานอาจมีดีอยูบาง แตดีไมถึงขนาดที่จะอยูในตําแหนงสูงอยางนั้น ผมตองขออภัยขาราชการที่ดีๆ ซึ่งมีอยูเหมือนกัน แตนาเสียดายที่คนดีๆ อยางนั้นก็ดีไปไดไมตลอด เพราะคนสวนมากเขาไมไดทํากัน ทานจะทําไปคนเดียวไดอยางไร คนสวนมากเขาไมไดทําราชการเพื่อราชการหรือเพื่อประชาชนผูเปนสปอนเซอรของราชการ แตเขาทํา เพื่อตัวเองเขาเอง เพื่อพอแมลูกเมียของเขาเอง เขาเห็นผิดไปวา สปอนเซอรเปนบุคคลที่ตองพึ่งพาอาศัยพวกเขา 231 พอผมเปนมหา

ทั้งนี้สาเหตุหนึ่งมาจากคนบานนอกสวนใหญยังไมรูจักสิทธิและอํานาจของตนจึงยอมเปนลูกนองเขาทั้งๆ ที่ความจริงตนเปนนายจางของเขา คนไทย 90 % ยังมีการศึกษานอย พออานออกเขียนไดจริง แตพื้นฐานนั้นไมพอที่จะศึกษาคนควาใหกวางขวางออกไป เพื่อใหรูจักสิทธิและหนาที่อันแท จริงของตน ขอนี้เปนชองใหคนใจทรามผูมีหนาที่ปกครองไดแสวงหาประโยชนเพื่อตน และพวกพองของตน อธรรมจึงยังคงแผอํานาจครอบคลุมในวงการปกครองทั่วไป พอบอกวา เราตองเปลี่ยนทรรศนะคติของขาราชการกันใหมตองอบรมสั่งสอนและทําตัวอยางใหดู จนเขาไดตระหนักเห็นแจงวาพวกเขาเปนลูกจาง เปนผูรับใชประชาชนอยางแทจริง ไมใชเปนกันเพียงปาก, แตในพฤติการณตางๆ หาไดเปนไม ยังคงเปนเขาขุนมูลนายกดขี่ประชาชนอยู ความทุกขทรมานอันเกิดจากความขาดแคลน เสื้อผา อาหารที่อยูอาศัย ยารักษาโรค และความทุกขทรมานจากโรครายเบียดเบียนยังคงครอบงําคนไทยสวนใหญอยู ขาวหนาแรกของหนังสือพิมพแทบทุกฉบับรายงานถึงความทุกขยาก แรนแคนของประชาชน และปญหาสังคมอันสลับซับซอน แตหนากลางๆ เปนขาวสังคมของคนมั่งมีในเมืองหลวง หรือเมืองใหญๆการเลี้ยงสง -เลี้ยงรับรอง-เลี้ยงเพื่อนั่นเพื่อนี่มากมายในสถานที่ที่โออา ตองจายเงินเปนหมื่นๆ พอเลาวา เมื่อไมกี่วันมานี้ไปงานเลี้ยงแตงงานรายหนึ่ง ที่สโมสรแหงหนึ่ง พอบอกวา อาหารดี แตมองดูสภาพแวดลอมแลวกินไมคอยลง กลับมาบานปรารภกับแมและลูกๆ วาอยากจะเลิกไปกินเลี้ยงในงานรื่นเริงตางๆ “ทําไมครับ-พอ?” ผมถาม “เห็นพวกเด็กจนๆ ไมใสเสื้อ เพราะไมมีเสื้อใส นุงกางเกงขาดวิ่นมานั่งดูกันหนาสลอน แลวมันกลืนไมคอยลง” “ทําไมเขาปลอยใหเขามาไดคะ?” แมถาม “ก็ที่สโมสรนั้นตามปกติเด็กแกมาเลนกันที่สนามอยูเปนประจําสนามกวาง เหมาะสําหรับเด็กเลน สโมสรเปนตึกชั้นเดียว มีชายคายื่นออกมาสําหรับตั้งโตะเลี้ยงแขกเมื่อมีงาน ถาแขกมากก็ขยายออกไปถึงสนามได พวกเด็กแกเลนอยูแถวนั้น เมื่อมีงานเลี้ยงแกก็มานัง่ ดู-ดูเจาบาวเจาสาว ดูคนแตงตัวสวยๆ มาในงาน ดูเขากินอาหารราคาแพงๆ ซึ่งพวกแกไมมีโอกาสไดลิ้มรสแมแตเศษของมัน พอเห็นแลวกินไมคอยลง และตองรีบถอดเสื้อนอก (ชุดสากล) ออก” “เกี่ยวอะไรกับเสื้อชุดนอกของพอครับ?”

232 พอผมเปนมหา

“ก็เด็กพวกนั้นเสื้อใสสักตัวก็ไมมี เราใสเสีย 3 ตัว เสื้อกลามเสื้อเชิ้ตแขนยาว (แถมผูกคอเสียอีก) แลวเสื้อนอกหนาๆ อีกหนึง่ ตัว พวกเราแตงกันมากเกินไปกระมังเด็กแกจึงขาด ผูหญิงก็นุงเสียยาวลากพื้น พวกที่นุงสั้นก็แตพอปดตะโพก พวกผูหญิงนี่หาความพอดียากเสียจริงๆ” ผมแอบชําเลืองดูแม เห็นแมอมยิ้มในทวงทํานอง “ฉันเขาใจคุณดีคะ พูดไปเถอะ” “แตเรื่องที่คุณจะงดไปทานเลี้ยงในงานมงคลตางๆ นั้นเห็นจะยังทําไมได” แมออกความเห็น “เพราะคุณมีเพื่อนมาก เพื่อนที่สนิทสนมรักใครกันจริงๆ ก็มหี ลายคน ลูกชายหรือลูกสาวเขาแตงงานคุณก็ตองไปทานเลี้ยง ไปรดน้ํา หลีกเลี่ยงไดยาก งานสังคมพวกนี้เกือบจะกลายเปนของจําเปนในสังคมไทยไปแลว” “ก็นาคิดเหมือนกัน แตบอกตรงๆ ใจจริงไมอยากไปแลว อยากจะทําเพียงสงของขวัญใหเขาแลวกลับบานไมตองทานเลี้ยง” “คิดอยางคุณพอกันมาๆ เขาก็ไมตองสงการดเชิญใคร” นองวีรดีพูดขึ้น “เพราะเกรงใจเขา ตางคนตางก็เอาของขวัญมาใหแลวกลับบาน สงการดเชิญไปก็เหมือนกับขอของขวัญหรือขอเงินเขา โดยเจาของงานไมตองเสียอะไร มีแตทางได คนเชิญก็กระดากไมกลา เชิญการสมาคมกันก็หดสัน้ เขาทุกทีจนหมดไปในที่สุด หนูคิดวาคนไทย สวนใหญยังทําไมไดคะ” “และคนสวนใหญก็ยังคิดที่จะจัดงานใหใหญที่สุดเทาที่กําลังความสามารถของตนจะทําไดเปนการอวดกันไ ปในตัวดวย” ผมวา “หรืออยางนอยก็บอกวา ทางฝายหญิงเขาตองการอยางนั้น” “ลูกลองนึกถึงวาเราเปนเจาภาพฝายหญิงบาง” แมพูด การที่เขาจัดการแตงงานเปนพิธีใหญโต เรายอมถือวาเปนการใหเกียรติแกเจาสาวของเรา และมีเพียงครั้งเดียวในชีวิตที่ลูกผูหญิงจะจดจําไวเปนเรื่องภาคภูมิใจ บางคนหลวมตัวไปแลว ฝายชายเขาไมมีกําลังจัดใหสมใจได ฝายหญิงจึงรวมกันจัดเสียเอง” “ความจริงหญิงที่มีการศึกษา ควรจะคิดกันบางวาอาการแหงความหรูหราฟุม เฟอยเหลานั้นไมมีประโยชนอะไร สิ้นเปลืองเปลาๆ ไมใชวาชีวิตสมรสจะอยูเย็นเปนสุขเพราะการจัดงานหรูหราแตมันอยูที่ความเขาใจกัน” “เขาคิดกันไมเปนหรอกคะคุณ” คุณพอหัวเราะชอบใจคําสั้นๆ ของคุณแม แตมีความหมายดีพอจึงวา “จริงซี ฉันมักจะลืมไปเสมอ” 233 พอผมเปนมหา

“คุณนึกวา คนทั้งหลายจะคิดเปนและคิดไดอยางคุณหรือ? เขาคิดกันไมคอยเปนหรอกคะ คนสวนมากถึงจะมีความรูดีปริญญาสูงแตไมไดหมายความวาจะคิดเปนและคิดถูกไปดวย เขาคิดไดแตเรื่องความกาวหนา ความสุข ความรุงเรือง ความสําราญและโกของตัวเขาเอง เรื่องที่ไปทานเลี้ยงเห็นพวกเด็กจนๆ มานั่งดูแลวทานไมลง ตองรีบถอดเสื้อนอกเพราะเด็กไมมีเสื้อสวมนั้น ใครเขาคิดกันบาง เวลานั้นเขาคิดแตเรื่องอาหารในงาน ดนตรี เจาสาว เจาบาว ชุดของหญิงผูแตงกายประกวดกันมาในงาน เชน นั้นวาใครแตงอยางไรเพื่อจะไดเอาอยางไปใชบาง หรือมิฉะนั้นก็นั่งนินทาคนอื่นพอหอมปากหอมคอแลวแยกยายกันกลับ พวกผูชายก็มั่วสุมจับกลุมกันกินเหลาเฮฮาไปตามเรื่องการสมาคมที่มองเห็นหรูหราก็มีเพียงเทานี้ “อันที่จริง เนคไท (ผาผูกคอ) และเสื้อนอกนั้น ผมวาเปนเครื่องแตงกายสวนเกินของคนเมืองรอนอยางพวกเรา มันเหมาะสําหรับคนเมืองหนาว เสื้อนอกก็คือเสื้อหนาวนั่นเอง ทําไมจะตองเอามาใสในหนารอน และทุกคนบนวารอน พวกที่ใสชุดสากลทํางานก็ตองเปลืองเงินคาเครื่องปรับอากาศ (Air Conditioned) อีก มันอะไรกัน ถาคนจนในเมืองไทยมัวตามคนมั่งมีในเรื่องเหลานี้แลว พวกคนจนนั่นแหละจะตายกอน คนมั่งมีเขาไมคอยเดือดรอน เขามีรถปรับอากาศนั่งโฉบไป-มา แตคนจนไปงานเอาอยางคนมั่งมี นุงยาวขึ้นรถเมลไมได ใสชุดสากลนั่งรถเมลไมได ตองนั่งแท็กซี่แทนที่จะเสียคารถ 3 บาทกลายเปน 30 ไปมา 60 คาของขวัญอัก 70-80 บาท รวมแลวรอยกวาเดือนหนึ่งถูกเขาสัก 5 รายก็เดือดรอน” ผมพูดเสียยาว “ความจริงก็เดือดรอนกันอยูทั้งนั้น” แมวา “คนจัดงานก็เดือดรอนกลัวเสร็จงานแลวไมมีเงินใชหนี้ บางรายตองเปนหนี้เขาไป 2-3 ป จึงเปลื้องหมด คนไปก็เดือดรอนเพราะตองเจียดเงินที่มีไมคอยพอกินพอใชอยูแลวไปชวยงานตามภาระหนาที่ที่สังคมบัญญั ติไว แตก็ตองยิ้มแยมแจมใสแสดงความยินดีกันไปตามเรื่อง บางคนลูกปวย จะพาไปหาหมอสักทีก็ผัดอีก หายากินพอประทังไปแตพอการด งานสังคมมาตองรีบควักกระเปาใหไป 100-200 ไมรูวาจะไปเอาความ ผิดกับใคร” “รายลูกปวยพอผัดเพี้ยนไดก็ผัดไป แตงานสังคมเขากําหนดวันและเวลามาเลย ผัดเพี้ยนไมได ถาผัดเพี้ยนไดคงผัดกันเหมือนกันทํานองเดียวกับคาเทอมลูก ถาเจาของโรงเรียนบอกวา เมื่อไรก็ได ไมกําหนดวัน 234 พอผมเปนมหา

หรือภายในกําหนดนั้นแลวคงมีคนไมเสียคาเทอมกันมากมายเพราะคนไทยสวนมากเวลานี้เปดเทอมทีก็ตองเ ปนหนี้เขาทุกเทอม” พอนิ่งอยูครูหนึ่งแลวพูดตอไปวา “ความทุกขยากของประชาชนเทาที่เรารูเห็นนี้เปนเพียงสวนนอย สวนที่ไมเห็นมีมากมาย หลายสิบหลายรอยเทาเหมือนน้ําแข็งกอนใหญที่ลอยอยูในแมน้ํา สวนที่เราเห็นเพียงเล็กนอยเทานั้นสวนที่จมอยูในน้ํามากกวาหลายเทา ความทุกขอนั มหึมาของคนอื่นบางซึ่งมีอยูมากมาย และอาจทุกขมากกวาเราตั้งหลายรอยเทา การชวยบําบัดทุกขของผูอื่นมีหลายวิธี แตวิธีที่ทําไดทันทีคือการเห็นแกตัวใหนอ ยลง” ผมพูดกับพอวา ความจริงทรัพยสมบัติในโลกนั้นมีมากมาย เชน อาหาร เสื้อผา ยารักษาโรค ที่อยูอาศัย ยวดยานพาหนะ และถนนหนทาง แตสิ่งเหลานั้นมันไมไดเปนของเรา ผมออกไปบานนอกทีไรก็บังเกิดความคิดอยางนี้ เพราะไดเห็นวามันมีมากจริงๆ ตัวอยาง รถยนตราคาแพงเปนเงินแสนก็ยังมีอยูเกลื่อน ที่ดนิ ก็มีอยูมากมายทั่วประเทศทั่วโลก แตไมเปนของเราเลยแมแตตารางฟุตเดียว เสื้อผาอาหารจะซื้อสักเทาไรก็ไดแตเราไมมีเงินซื้อ เราเปนคนจนเพราะไมมีสิ่งเหลานี้เปนสมบัติของตัว “ทําไมจะไมใชของเรา” พอวา “มันเปนของเราเหมือนกันมิฉะนั้นเราจะใชมันไดอยางๆร เชน รถยนตคันใหญๆ คันหนึ่งราคาหลายแสน เราเสียเงินเพียง 75 สตางค เขาก็พาเราไปถึงที่หมายได เขามีคนขันใหเสร็จและเก็บรถลางรถให มันเสียเขาก็ซอมให หรือมันเกิดเสียระหวางทางเราก็ขึ้นคันใหมซึ่งเขามาจอดเทียบรับเราทันทีหรือเกือบจะทันที ฝนตกเขาก็ปดหนาตางใหแถมยังใหเพือ่ นนั่งแกเหงาไปอีกจํานวนมาก เราใชรถเหลานี้ไดตลอด 24 ชั่วโมง รถไฟ เครื่องบินก็เปนของเรา เพราะเราขึ้นได เขาจะพาเราไปสูที่หมายเหมือนกัน เรามีไดจํานวนไมจํากัด ถนนหนทางก็เปนของเรา สนามหญา สวนสาธารณะ แมน้ําลําคลองทั้งหลายลวนเปนของเราทั้งนั้น เพราะเราใชสอยมันไดเทาที่จําเปน ลูกตองคํานึงถึงจุดประสงคของการมีวาเพื่ออะไร?” “แลวพอวา เพื่ออะไร?” “ก็เพื่อใชสอย เพื่อบริโภค ของเหลานี้ทานเรียกวาเครื่องอุปโภคบริโภค เมื่อเรามีจะใชสอยและบริโภคอยูแลวจะตองไปเดือดรอนทําไม การทํานาก็เพื่อใหมีขาวมาบริโภค 235 พอผมเปนมหา

ที่จําเปนตองเปนเจาของที่นาดวยก็เพื่อจะไดผลผลิตเต็มเม็ดเต็มหนวยไมตองถูกแบงไปใหนายทุนหรือคนก ลาง แตเมื่อเราไมไดทํานาแตมีขาวบริโภคเทาที่ตองการตามหลักของการแลกเปลี่ยนแลว จําเปนอยางไรที่เราจะตองดิ้นรนเพื่อเปนเจาจองที่นาอันมหาศาล การไปไหน-มาไหนก็เพื่อใหถึงที่หมาย เมื่อรถยนตสวนกลางหรือรถของบริษัทที่เรียกกันทั่วไปวารถเมลสวนตัวนอกจากผูมีกิจธุระมากที่จําเปนตอง ใชมันเพื่อความสะดวกในธุรกิจหรือผูหลักผูใหญ,หรือผูมีเงินพอที่จะมีมันโดยไมเดือดรอน แตถามีแลวเดือดรอนอยูเสมอเพราะความมีนั้นก็อยามีมันเลยดีกวา ใชวิธีเชาเปนคราวๆ คือบริการรถเมล หรือรถแท็กซี่จะดีกวา แมมันจะสงไมถึงที่ทีเดียวก็เดินตอเอาบางนิดหนอยไดออกกําลังไปในตัว รวมความตามความเห็นของพอวา ถามีแลวเดือดรอนก็อยามี ถาไมเดือดรอนก็ไมเปนไร” “ตามหลักของพระพุทธเจา เราอยูในโลกอยางผูอาศัยโลกไมใชเปนเจาของโลก เราเพียงแตอาศัยมันชั่วครั้งชั่วคราว-อยูอยางผูมีทุกสิ่งทุกอยางแตไมมีอะไร” “ไมเขาใจครับ-พอ” “ลูกดูตัวอยางความเปนอยูของพระพุทธเจา หรือของพระสงฆสาวกของพระองค มีกฏุ ิอยูอาศัย มีวัดที่สวยงาม แตไมมกี ุฏใิ ดเปนของพระองคใดโดยเฉพาะ ทานเพียงแตอาศัยอยู ของเหลานั้นเปนสมบัติสวนกลางเปนของคนทุกคน” “แตฆราวาสทําอยางนั้นไมได” ผมวา “ถาอยากอยูอยางพระก็ตองบวชเปนพระ ทรัพยสมบัตขิ องฆราวาสตองมีเจาของ” “ก็ของรัฐนัน่ ไง ที่เปนสมบัติสวนกลางของคนทุกคน เชน สถานที่ราชการ ถนนหลวง เครื่องสาธารณูปโภคตางๆ แตทานตั้งเจาหนาที่ไวเพื่อคุมครองรักษา ทรัพยสมบัตขิ องรัฐทั้งหลายนั่นแหละที่เรามีสวนเปนเจาของอยูดวย และเราควรตองถนอมใชเหมือนอยางเปนสมบัติสวนตัวของเราเอง เชน ถนน, ไฟฟา, ประปา ซึ่งทานทําไวใหเปนของสาธารณะ รวมทั้งของอื่นๆ ดวย เชน โรงเรียน, สวนสาธารณะ หองน้ําสาธารณะ เปนตน ถาของเหลานั้นตองสูญเสียไปเราก็พลอยเสียประโยชนไปดวย” “เขาคิดอยางนี้กันไมคอยเปนหรอกคะคุณ” แมพูดดวยอารมณราบเรียบอยางเดิม” ในเมืองเราคนสวนมากหวงแหนแตสมบัติของตัวสวนสมบัติของสาธารณชน เขาไมคอยรูจักคุณคา เขาพูดแตวา “ชางมันไมใชของเรา” เพราะคิดกันอยางนี้ การทําลายสาธารณสมบัติของชาติจึงมีอยูอยางมากมายดาษดื่นเห็นแลวใจหาย 236 พอผมเปนมหา

“อาจเขาหลักไมยึดมั่นถือมั่นในสิ่งทัง้ ปวง กระมังครับ-แม” ผมพูด “ไมรูซี-ตองถามพอเขาดู” “ไอความเลวทรามที่สุด กับความดีที่สุดมันมักจะใกลเคียงกันคิดไมดีอาจทําใหเขาใจผิดไดงายๆ เหมือนเสน 2 เสนที่โคงเขาหากัน ปลายสุดของทั้งสองเสนก็อยูชิดกันมาก คนอัจฉริยะกับคนบาก็ใกลเคียงกัน เพียงแตเขาไมยอมกาวตอไปอีกเทานั้น เหมือนคนปนขึ้นไปถึงยอดเขาแลว (คนอัจฉริยะ) เบื้องหนาของเขามีแตความวางเปลาทางที่เขาเดินสุดสายแลว ถาเขากาวอีกกาวเดียวก็จะตองตกภูเขา แตเขาไมยอมกาวอีกเขาจึงยืนสงาอยูบนยอดเขาเปนอัจฉริยะ” “คนทําลายสมบัติของชาติโดยไมมีเหตุผลนั้นเปนคนทรามทําไปเพราะมีอัสมิมานะจัด ‘ฉันจะทําใครจะทําไม’ สวนคนไมยึดมั่นถือมั่น จะรักษาทรัพยสมบัติของชาติหรือสวนกลางอยางดีที่สุดเพราะใจเขาสูง เขาเห็นวาเขาไมมีสิทธิอะไรที่จะทําลายทรัพยสมบัติสวนรวมของมหาชน เขาจะอาศัยใชสอยอยางถนอม เพื่อคนอื่นจะไดใชตอไป ถาเปนสิทธิสวนตัวของเขาเสียอีก เขาอาจทําลายมันไดงายกวาความแตกตางระหวางคนใจทรามกับคนใจสูงมีอยูดังนี้” “พระพุทธเจาทรงสั่งสอนและทรงบัญญัติพระวินัยใหสาวกของพระองคใชของกลางคือของสงฆอยางถนอ มที่สุด เชน เตียงจะนอนลงไปเฉยๆ โดยไมมีเครื่องปูลาด เชน ผาปู เปนตน ไมได ไมให นั่งพิงฝาใหเปนรอย ของสงฆใชแลวตองเก็บงําใหดี อยูในที่ปลอดภัยถาชํารุดตองซอมแซม อันที่จริงพระองคทรงเปนยอดของผูไมยึดมั่นถือมั่น ทรงสอนใหบริโภคใชสอยปจจัยอยางเห็นโทษและมีปญญาสลัดออก (อาทีน วทสสาวี นิสสรณปญโญ ปริภุญชติ) แตเพราะเหตุที่มีพระทัยบริสุทธิ์ยิ่ง ทรงเห็นแกประโยชนสวนรวมยิ่งกวาประโยชนสวนตัว จึงทรงกวดขันเรื่องการรักษาทรัพยสมบัติสาธารณะดังกลาวแลว” “คนสวนมากเขาไมไดเห็นอยางนั้น” คุณแมพูด “เขายึดมั่นถือมั่นสวนที่เปนของเขา และมีอัสมิมานะในการทําลายทรัพยสมบัติสาธารณะ และคนสวนมากเห็นกันวา เรื่องความไมยึดมั่นถือมั่นนั้นนํามาใชในชีวิตการงาน ชีวิตประจําวันไมได” “ทําไมจะใชไมได” พอวา “แตขอใหใชใหถูกเรื่องเถอะ คุณลองคิดดู คนที่ตองทะเลาะกันก็เพราะความยึดมั่นถือมั่นวา เขาดาเราเขานินทา เขาดูหมิ่นเรา 237 พอผมเปนมหา

ถาไมยึดมั่นก็ไมตองทะเลาะกัน คนที่แกงแยงกันก็เพราะมีอัสมิมานะจัดวา เราตองอยางนั้นอยางนี้ เราตองเกงกวาใครหมด สิ่งนั้นควรตองเปนของเรา เรา-เรา และเรา ลัทธิโกอิสม (Egoism) นั้นทางปรัชญาถือวาเลวที่สุด” “การยอมรับวาตนยังปฏิบัติไมได เพราะเปนหลักธรรมที่คอนขางสูงนั้นยังนารัก นาเอ็นดู และนานับถือกวากวาการเหยียบย่ําธรรมที่ตนเขาไมถึงวาเปนของไรประโยชน การเหยียบย่าํ ธรรม ดูหมิ่นธรรมที่ตนปฏิบัติไมไดวาไรคานั้น เปนโมหจริตอยางหนึ่งของผูอางตนวามีปญญา” “เริ่มหนักเขาทุกทีแลวครับ-พอ” “ก็หาเรื่องเบาๆ มาคุยซิ พอก็ชอบเหมือนกัน คุยหนักนานๆ ไมคอยไหว” “มีผูหญิงคนหนึ่งเขาบอกวาคุยกับพอเหมือนนั่งคุยกับยมบาล” คุณแมสะดุงรองขึ้นวา “อะไรกัน? ใครเปนคนพูด?” “ก็นาอูดไงละครับ แม” “ออ” คุณแมรองอยางโลงอก” เขาเคยเปรยกับแมเหมือนกันวาฟงคําพูดของพอบางคําเขาขนลุก เพราะนึกถึงยมบาลที่ปลอมมาเปนมนุษยในเรื่องเงาของคุณโรสสาเรนใชไหม?” “ใชครับ, นาอูดบอกวาพอพูดธรรมเหมือนยมบาลในเรื่องนั้นนาอูดเลยกลัวๆ บอกวาพอเหมือนไมใชคนธรรมดา” พอหัวเราะและบอกวา “กลัวอะไรกันเห็นเขามาคุยกับพอบอยและคุยไดนานๆ” “เปนไปไดหรือครับพอ ที่ยมบาลจะมาในโลกมนุษย” “ไมรูซี แตเคยเห็นหนังสือเลมหนึ่ง พระทานเขียนเลาไววาทานประสบการณดวยตนเองสมัยเปนคฤหัสถเห็นดังนั้นจึงออกบวช” พอลุกขึ้นไปหยิบหนังสือในตูเลมหนึ่งมาสงใหผมพลางกลาววา “นี่ไง” เปนหนังสือเลมบางๆ เพียง 40 หนาขนาด 16 หนายก “เอาไปอานเสียกอน” พอบอก “เชื่อหรือไมเชื่อก็ตามใจลูกเชื่อก็ดี ไมเชื่อก็แลวไป เรื่องที่คนสลบไปพบยมบาลนั้นมีมากมายเหลือเกิน แตรายนี้ยมบาลทานเอาตัวมาสงเอง จึงมีโอกาสไดคุยกับพี่ชายและญาติมิตรของผูเลา อานก็แลวกัน เชื่อหรือไมเชื่ออีกเรื่องหนึ่งตางหาก” -49238 พอผมเปนมหา

เรื่องกฎแหงกรรม สังสารวัฏ และการเกิดใหมเปนเรื่องที่เราคุยกันมากที่สุดเรื่องหนึ่ง รูสึกวาพอชอบคุย และมีความสุขมากการคุยเรื่องนี้ดวยเหมือนกัน ทําใหผมไดรับความรูเมเติมมากการคุยใหฟงบอยๆ คราวละเล็กคราวละนอยเปนอุบายซึมซาบสิ่งใดสิ่งหนึ่งลงไปในใจของเยาวชนไดดียิ่ง จนในที่สุดก็เชื่อไปเอง พอบอกวา เรื่องกแหงกรรม สังสารวัฏ และการเกิดใหมนั้นแยกกันไมได ตองไปดวยกันเสมอขาดอยางใดอยางหนึ่ง ยอมทําใหอีกอยางหนึ่งไมสมบูรณและอาจลมลงไดโดยงาย เชน เรื่องกรรม ถาไมมีเรื่องสังสารวัฎ ก็อธิบายกรรมใหแจมแจงไมได เรื่องสังสารวัฎก็คือเรื่องการเวียนวายตายเกิดนั่นเอง ซึ่งพุทธศาสนิกควรสนใจเปนพิเศษ พอไดนําพระราชปรารภของพระบาทสมเด็จพระปกเกลาเจาอยูหัวมาอางอิงมา “สําหรับ พระพุทธศาสนานั้น ขาพเจามีความเห็นวา สิ่งที่ควรสอนใหเขาใจและใหเชื่อมั่นเสียตั้งแตตนทีเดียว คือสิ่งที่เปนหลักสําคัญของพระพุทธศาสนานั่นคือ วัฏสงสารการเวียนวายตายเกิดและกรรม ทําดีไดดี ทําชั่วไดชั่ว เปนหลักสําคัญของพระพุทธศาสนา เพราะหนทางปฏิบัติของพุทธศาสนิกก็เพื่อพนจากวัฏสงสารอันเปนทุกข แตสิ่งที่ดีประเสริฐยิ่งนั้นคือความเชื่อในกรรม แตจะสอนเรื่องกรรมอยางเดียวไมสอนเรื่องวัฏสงสารก็ไมสมบูรณ” “ความเชื่อในกรรม ขาพเจาเห็นวาเปนของประเสริฐยิ่ง ควรเพาะใหมขี ึ้นในใจของคนทุกคน และถาคนทั้งโลกเชื่อมั่นในกรรมแลวมนุษยในโลกจะไดรับความสุขใจขึ้นไมนอย โดยที่ไมทําใหรูสึกทอถอยอยางไร” “ขาพเจาเห็นวา เราควรพยายามสอนเด็กใหเขาใจและใหเชื่อมั่นในกรรมเสียแตตนทีเดียว ยิ่งใหเชื่อไดมากเทาไรยิ่งดี ควรใหฝงเปนนิสัยทีเดียว” ผมถามพอวา มีวิธีพิสูจนอยางไรหรือไมวาคนตายแลวเกิดชาติหนามีจริง? พอตอบวา “ก็มีอยูบาง เชน เรื่องเด็กระลึกชาติได ซึ่งมีอยูทุกทวีปในโลก” “แตก็เปนเฉพาะบางคนครับ-พอ, สวนใหญระลึกไมได”

239 พอผมเปนมหา

“ที่ระลึกไมไดนั้น เพราะอยูในโลกแหงวิญญาณเสียนาน” พอตอบ “ถาเราอานประวัติของคนที่ระลึกชาติได มีขอสังเกตอยูอยางหนึ่งวา ทานเหลานั้นมิไดใชชีวิตอยูในโลกแหงวิญญาณนาน แตพอตายไดไมนานเทาไรก็ไปเกิดเปนมนุษยอีกอยางนี้แทบทุกคน” “เปนยังไงครับ อยูใ นโลกแหงวิญญาณ?” “คืออยูในโลกทิพย อาจเปนเทวดา หรือโลกแหงโอปปาติกะอยางอื่น เชน นรก เปรต อสุรกาย เปนตน” “อันที่จริงเรื่องที่จําไมไดนั้น ไมตองระยะไกลถึงพนๆ ป แมเพียงปเดียว สองปเราก็จํารายละเอียดอะไรไมคอยได เราจําไดแตสาระสําคัญเทานั้น เมื่อวานนี้ เราพูดอะไรไปเทาไร เราก็จําไดไมหมดเพียงแตจําไดบางเทานั้นเอง ไมตองพูดถึงชาติกอนๆ ซึ่งใชเวลานานและมีบางสิ่งบางอยางบังอยู” “อะไรครับบางสิ่งบางอยาง?” “ก็จะอะไรเสียอีกเลา กิเลส โลภ โกรธ หลง นั่นเอง โดยเฉพาะตัวโมหะ ซึ่งเปนตัวมืด เหมือนมีของอยูในหองนีม้ ากมาย แตพอมือเราก็มองไมเห็นอะไร ของอยูแคมือเอื้อมก็มองไมเห็น การที่เรามองไมเห็นไมไดหมายความวาของนั้นไมมี แตเพราะความมืดมาบังไวทํานองเดียวกัน ใจเรามีความมืดคือโมหะบังไว ทําใหมองไมเห็นอดีต อนาคต และแมในชั่วโมงหนาเราก็มองไมเห็นวาอะไรจะเกิดขึ้นแกชีวิตเรา พอโลภ โกรธ หลง หายไปจากใจ โลกก็สวางไสว ขึ้นทันที” “บางคนเขาวาตายแลวเกิดเปนเรื่องที่เปนไมได ไมเปนจริงเพราะอะไรจะไปเกิดเมื่อพฤติกรรมตางๆ ของมนุษยมแี ตสมองเปนผูบัญชางาน” ผมถาม “พอเชื่อวามันสมองมีความสําคัญ แตมันสมองไมใชจิต หรือวิญญาณ มันสมองเปนเพียงเครื่องมือของวิญญาณเหมือนเครื่องดนตรีเปนเครื่องมือของนักดนตรี เครื่องกําเนิดไฟฟาและอุปกรณแหงไฟฟาทั้งมวลมิใชตัวไฟมันเปนเพียงเครื่องอุปกรณใหไฟปรากฏขึ้น และตองทําถูกวิธีดวยจึงจะปรากฏ อนึง่ นักเขียนจะมีความสามารถปานใดก็ตาม เมื่อไมมีเครื่องมือในการเขียน เชน กระดาษ ปากกา เปนตน เขาก็เขียนอะไรออกมาไมได มันสมองเปนเพียงเครื่องมือวิญญาณตัวมันสมองเองไมไดคิดอะไรเลย ผูที่คิด เก็บ ระลึก สะสม อารมณและความชั่ว ความดีตางๆ ก็คือจิตหรือวิญญาณ เครื่องจักรไมเคยบันทึกอะไรไว แตเจาของเครื่องจักรนั่นตางหากที่เปนผูบันทึกเรื่องราวตางๆ อันเกี่ยวกับเครื่องจักร 240 พอผมเปนมหา

แตทั้งสองอยางตองอาศัยกัน คือทั้งสมองและจิต บางคนมันสมองดีแตจิตไมดี จึงนําเครื่องมือ คือมันสมองไปคิดเรื่องเสียหายรายแรง บางคนมันสมองไมคอยดีแตจิตดีจึงทําประโยชนไดเทาที่เครื่องมืออํานวย พอวามันสมองกับจิตหรือวิญญาณเปนคนละอยางแตอาศัยกัน” “อีกอยางหนึ่งที่พอเปนขอพิสูจนวาคนตายแลวเกิดอดีตชาติมีจรอง คือความแตกตางกันของบุคคล แมแตในวันตนๆ แมจะมีมารดาบิดา สิ่งแวดลอม และการศึกษาอยางเดียวกัน แตเด็กก็มีความโนมเอียงในเรื่องตางๆ ไมเหมือนกัน เพราะความเคยชินในอดีตของแกตางกัน ตามประวัติแหงคนสําคัญในโลก แสดงวาคนสําคัญในทางใดมักมีทาทีในทางนั้นมาตั้งแตวัยตนแหงชีวิตทีเดียว เด็กฝาแฝดแทๆยังสนใจในสิ่งตางๆ ไมเหมือนกัน รองรอยแหงอดีตยังติดตามจนถึงปจจุบัน สิ่งที่ตนทําไวดวยกาย วาจา ใจ จึงไมสูญไปพรอมกับการสลายของรางกาย” “พันธุกรรม สิ่งแวดลอม และการอบรม ยอมมีสวนทําใหคนแตกตางกัน” ผมวา “ขอนี้ พอไมเถียง แตมีขอนาคิดอยูบางเหมือนกันวา เด็กบางคน พอแมดีเหลือเกิน แตลูกดีไมได พยายามอบรมสิ่งสอนอยางไรก็ไมไดผล เด็กบางคนพอแมไมดี แตตัวเด็กเองแสดงอุปนิสัยอันดีเลิศออกมา ขอนี้แสดงวาคนทุกคนไดนําเอาคุณสมบัติทางใจของตนในอดีตมาในปจจุบันดวย” “เด็กดี ทําไมจึงไมไปเกิดกับพอแมที่ดี หรือวาเลือกเกิดไมได?” ผมถาม “เลือกเกิดไดก็มี เลือกไมไดก็มี” พอตอบ “คืออยางไรครับ?” “คือวิญญาณที่ยังต่ําอยู เลือกเกิดไมได ตองสุดแลวแตกรรมกรรมมีอํานาจพิเศษในการสํารวจอดีตของวิญญาณแลวกําหนดหมายใหใครไปเกิดที่ใด อยางเหมาะสมที่สุดกับกรรมในอดีตของเขา เพื่อใหเขาไดมีโอกาสเรียนรูสิ่งตางๆ ตามสมควร ไมมีสิ่งใดยุงยากสับสนเทากับใยชะตาชีวิตมนุษย สวนคนที่เลือกเกิดไดคือผูที่พัฒนาจิตใจของตนจวนจะสมบูรณอยูแลว อยางเชน พระโพธิสัตว เมื่อจะลงมาเกิดเพื่อตรัสรูเปนพระพุทธเจา พระองคทรงเลือกพระมารดา และสถานที่อันเหมาะสมแกจุดมุงหมายในการมาเกิดของพระองค วิญญาณชั้นสูงเหลานั้นลงมาเกิดดวยจุดมุงหมายอันแนนอน” 241 พอผมเปนมหา

“ทําไมบางคนซึ่งเปนวิญญาณชั้นสูง จึงไปบังเกิดกับมารดาทีท่ ุกขยากลําบาก ในหมูบานที่แรนแคน?” “รูไดอยางไร?” พอถาม “สังเกตที่เขาเปนคนดี และเมื่อเติบโตขึ้นไดทําประโยชนแกประเทศชาติมากมาย แสดงวาเปนวิญญาณชั้นสูงมาเกิด” “อันนี้เขาใจไดงาย” พอตอบ “เขาถูกสงไปหรือไดรับการขอรองใหไปเกิด เพื่อหาประสบการณในสภาพสังคมเชนนั้นชั่วคราว แลวก็กลับสูสังคมเดิม” “ยังไมคอยเขาใจครับ-พอ?” “เปรียบเหมือนขาราชการที่สังกัดอยูในกรม หรือกระทรวงในกรุงเทพฯ แลวถูกสงไปอยูในแดนทุรกันดารชั่วคราว เพื่อศึกษาขอเท็จจริงบางอยาง หรือเพื่อถายถอนโทษบางประการของตน หรืออาจเปนเพราะความสมัครใจของตนเองที่จะหาประสบการณในสภาพอยางนั้นชั่วคราวแลวกลับเขาสังกั ดเดิม” “เปรียบอีกอยางหนึ่งเหมือนนักเรียนทหารที่ออกฝกภาคสนามเมื่อปดเทอมปลายเพื่อหาประสบการณในภูมิ ประเทศและใหชีวิตทหารของตนใหแข็งแกรง” “แลวคนที่ตรงขามเลาครับ?” “อยางไร?” “คือวิญญาณชั้นต่ํา แตไปเกิดกับมารดาที่ดีมีศีลธรรมมีทรัพยสินมากสังเกตไดวาเปนวิญญาณชั้นต่ําก็คือเขาประพฤติแตเรื่องต่ํา ทราม และทําตัวต่ําลงเรื่อยๆ จนเปนคนเลวในที่สุด” “พวกนี้คงเคยทําความดีบางอยางอันเปนเหตุใหเกิดในที่อยางนั้น แตบุญที่จะคุมครองตนไวไมมี จึงอยูในที่สูงไมได ใหเดือดรอนรําคาญตองลงมาเกลือกกลั้วกับความต่ําทรามตามสันดานของตน เราจะเลี้ยงหมูไวบนบานที่สวยงามใหอาหารอยางดี มันก็คงไมพอใจเหมือนไดไปเกลือกกลั้วกับโคลนตม และกินอุจาระ สันดานของมันเปนอยางนั้น การพัฒนาวิญญาณเพื่อใหรักความดี จึงมีความหมายมากในความกาวหนาของชีวิตวิญญาณ” “คนที่ทองเที่ยวอยูในสังสารวัฎ ยอมตองเกิดเปนหญิงบางเปนชายบางใชไหมครับ?” “ใช” 242 พอผมเปนมหา

“ทําไมจึงเปนอยางนั้น? ทําไมไมเกิดเปนเพศเดียวใหตลอดไปเลย เพื่อพัฒนาคุณสมบัติของตนใหเจริญถึงขีดสุดอยางรวดเร็วเหมือนคนทํางานดานเดียว” “เรื่องนี้คอนขางจะพูดยาก” พอวา “แตก็พอพูดได คือ การที่ตองเกิดเปนชายบางหญิงบางนั้นเปนความจําเปนเพื่อใหเรามีประสบการณดานตางๆ และเพื่อใหการพัฒนาของเราเปนไปไดสัดสวน เราจะเห็นไดจากประวัติบุคคลสําคัญของโลก ผูทําประโยชนอันยิ่งใหญใหแกโลก ยอมมีคุณธรรมทั้งแบบชายและแบบหญิงผสมกลมกลืนกันอยางดี เชน ความเขมแข็งทนทาน ความกลาหาญ ความเสียสละอันเปนคุณธรรมของชาย และความออนหวานนุมนวล ความเห็นอกเห็นใจ ความรักครอบครัว เปนตน อันเปนคุณสมบัติของหญิง เมื่อคุณธรรมทั้งสองฝายมาผสมผสานกันก็ทําใหบุคคลผูนั้นมีอุปนิสัยอันดีเลิศสมควรเปนตัวแทนของสิ่งดีง ามทั้งหลายคือเขาเปนที่สถิตอยูแหงสิ่งดีงาม ใครอยากรูวาความดีเปนอยางไรก็ดูไดที่บุคคลอยางนั้น เขาเกิดมาเพื่อเปนโลกนายก-ผูนําโลก” ผมถามพอวา “เมื่อคนที่เกิดมาตองรับผลกรรมอยางที่เขาเคยทําเหตุไว แตเขาระลึกไมไดวาเขาไดทําผิดอะไร จึงตองมาทนทุกขทรมานอยูในสภาพอยางนั้นวิญญาณของเขาไมมีทางพิจารณาผลเทียบเคียงกับเหตุได กากรเกิดใหมก็ไรความหมาย ผลดีหรือชั่วที่เกิดขึ้นในระยะหลัง เปนเหมือนการลงโทษหรือรางวัลแกคนที่ไมรูเรื่องอะไรเลย สวนคนที่เกิดมาดี อยูดี กินดี ก็รูนึกตัวแตเพียงวาตนเกิดมาโชคดีไมรูสึกในคุณคาของความดีแตประการใด ฝายคนที่เกิดมาไมดีก็กนแตลงโทษสิ่งแวดลอมและโชควาสนาของตัว ดูจะไมเปนประโยชนอะไร” “ความจริงไมมีใครลงโทษ และไมมีใครใหรางวัล แตมันเปนไปตามผลแหงกรรมของเขาเอง เปนความยุติธรรมสาลกที่ไมมีอะไรยุติธรรมยิ่งกวา, เจาตัวจะรูหรือไมรูเปนเรืองของเจาตัว แตการใหผลเปนหนาที่ของกรรม ผูทาํ กรรมบางคน พอดวงตาคือปญญาแจมใสขึ้นจิตสะอาด วิญญาณสงบก็รูไดดวยตนเอง วาตนไดทํากรรมอะไรมาจึงไดรับผลอยางนี้ เมื่อมีแสงสวางก็มองเห็นรูป ไมมีแสงสวาง แมรูปมีอยูก็มองไมเห็น อนึ่ง คนตาบอดถึงมีแสงสวางอยูก็หาเห็นสิ่งใดไม” “เขาจําไมได เลาไมไดก็จริง แตทาทีของจิตหรือวิญญาณที่แสดงออก เหมือนจําไดในสาระสําคัญนั่นคือมนุษยเราเกลียดกลังและนิยมชมชอบสิ่งตางๆ ไมเหมือนกัน เชน บางคนรังเกียจการฆาบางคนรังเกียจการขโมย บางคนรังเกียจกาเมสุมิฉาจาร บางคนรังเกียจการกลาวเท็จ และบางคนรังเกียจการเสพสุราเมรัย บางคนรังเกียจหมดทุกอยาง 243 พอผมเปนมหา

นั่นแสดงวาเขาเคยไดรับผลรายแหงการลวงธรรมอยางนั้น ๆมาแลวจนจิตของเขาหวาดหวั่นตอผลชั่วอันนั้นรองรอยเกายังเหลือมาจนถึงชาติปจจุบัน ในทางตรงกันขามคือความนิยมชมชอบก็ทํานองเดียวกันรองรอย แหงความทรงจําในอดีตที่เห็นไดชัดที่สุดคือเรื่องเด็กอัจฉริยะ ซึ่งเดนออกมาโดยที่หลักแหงพันธุกรรมอธิบายไมได ความจริงอันนี้ แสดงวามนุษยจําอดีตของตนไดแตจําอยูลึกๆ แสดงอาการทางความโนมเอียง หรืออุปนิสัยที่ไดสั่งสมมาเปนเวลานานในอดีต” “มนุษยทุกคนยอมไดรับผลชั่วจากเหตุชั่วซึ่งเราไดสรางไวเองเขายอมเกิดสะดุงกลัวตอการทําเหตุชั่ว เพราะจากประมวลความจําในอดีต บอกเขาวาเหตุชั่วกอใหเกิดทุกข ความรูนี้ทําใหพลังใจของเขาแข็งขึ้นและเริ่มงดเวนกาทําชั่วทีละนอย “มนุษยเวียนวายอยูในโรงเรียนโลก เกิดชาติแลวชาติเลา ไดผานความสุขบาง ทุกขบาง ความสําเร็จบาง ลมเหลวบาง เปนบทเรียนเพื่อพัฒนาวิญญาณใหรูจักผิดชอบชั่วดี และกาวสูงขึ้นไป ในโรงเรียนโลกก็เหมือนในโรงเรียนธรรมดาคือวิญญาณชั้นสูงซึ่งกําลังจะออกจากโลกไป และมีวิญญาณซึ่งยังออนไตเตาตามขึ้นมาไมมีที่สนิ้ สุด” “มนุษยชาติทั้งสิ้น กําลังเดินขบวนขึน้ สูบันไดอันยิ่งใหญสวน ลางของขบวนกําลังโผลออกมาจากจุดเบื้องตนอันมืดสลัว สวนบนของขบวนกําลังหายเขาไปในแสงสวางอันเรืองรองของทิพยภาวะ (Divinity)” “อะไรครับ-พอ ทิพยภาวะ?” “ความเปนทิพย” “อะไรครับ ความเปนทิพย?” “ความประเสริฐสูงสง ความละเอียดออน” “เราจะเขาถึงความเปนทิพยในชีวิตนี้ไดหรือไม?” “ได” พอตอบ “ความจริงเราเขาถึงภาวะอันเปนทิพยกันออกบอยแตเราไมรูจัก” “อยางไรครับ?ี “ลูกลองนึกถึงอยางนี้ เมื่อเราดูหนัง ละคร ฟงดนตรี อานนวนิยาย หรือกวีนิพนธที่ตรงกับความรูสึกของเรา เรารูสึกดื่มด่ําในรสของสิ่งนั้นๆ มีปติสุขซาบซาน เรารูสึกเสมือนวา วิญญาณของเราไดลองลอยออกจากกาย 244 พอผมเปนมหา

เนื้อไปแนบสนิทอยูกับสิ่งนั้น นี่เพียงแตเราไดลิ้มรสปลอมแหงทิพยภาวะยังใหความสุขเบิกบานแกเราถึงปานนี้ถาเราไดลิ้มรสทิพยภาวะจริ งๆ โดยตัวเราเองเปนผูสรางขึ้น จะมีความสุข ปติซาบซานสักปานใด “ชายหนุมหญิงสาวที่รักกันมากๆ รักกันอยางซาบซึ้งตรึงใจในเวลานั้นใจของเขาทั้งสองแนบสนิทอยูด วยกัน เหมือนดวงเดียวกันความรักที่เอิบอาบดวงใจทั้งสองอยูนั้น สามารถเพิกถอนเครื่องกีดขวางหยาบๆ คือรางกายแลวไปชื่นชมอยูดวยกัน เปนความรักที่ละเอียดออนประณีตกวาความรักทางรางกาย กลาวใหสั้นก็คือความรักเปนเรื่องของใจตอใจ สวนกายตอกายนั้นเปนเรื่องของความใคร” “ความรักที่มีแตใจตอใจนั้น จะมีประโยชนอะไรครับพอ? ผมเห็นตองเลิกรางกันไปทุกราย ถาไมมีเรื่องของกายตอกายเขามาเกี่ยวของดวย” “สวนมากก็เปนอยางนั้น” พอวา “เพราะคนสวนใหญยังตองการทั้งสองอยาง คือทั้งรักและใคร เมื่อไดพรอมทั้งสองอยาง ความรักจึงดําเนินไปดวยดี บางคนตองการเพียงความใครอยางเดียวเสียดวยซ้ําไป แตก็จืดจางเร็วและอาจกลายเปนเกลียดไดงาย ความรักของหนุม สาวที่ยั่งยืนมั่นคง สูงสงเปนทิพยอยูเสมอก็คือความรักที่ไมสมหวัง โดยที่ทั้งสองยังรักกันอยูแตมีอุปสรรคไมใหเขาใกลชิดสนิทสนมกันได ไมลวงเกินทางกายกัน ความรักอยางนี้แหละสูงสงละเมียดละไมนัก แตพอสมหวัง แตงงานกันแลวก็เปนธรรมดาไป คนที่รักกันอยางดูดดื่ม มักถูกชักนําไปพบกันชาติแลวชาติเลา ในลักษณะตางๆ เชน เปนพอ แม พี่ นอง เปนคนรัก เปนเพื่อน ทั้งนี้เพื่อใหความรักสมบูรณทุกๆ ดานี “ระหวางเวลาจากชาติหนึ่งถึงอีกชาติหนึ่ง จะใชเวลานานเทาใดครับ?” “อันนี้ก็ไมแน, ถาวิญญาณกาวหนามาก มีคุณธรรมสูงมากจะอยูในโลกทิพยนาน เพื่อยอยประสบการณตางๆ ลงสูอุปนิสัย ทานวามนุษยสามัญ เวลาระหวางชาติอยูในระหวาง 5 ป แตวิญญาณชั้นสูงจะมีเวลาระหวางชาติถึง 2,300 ป (สองพันสามรอย) ป แลวมาเกิดอีกเพื่อหาโอกาสเรียนบทเรียนที่ยังเหลืออยูบางบทและสมัครใจกลับมาเกิดเพื่อทําหนาที่เปนครูส อนจริยธรรมแกมนุษย หรือชวยเหลือมนุษยในการพัฒนาจิตใจ การตายแลวเกิดเปนกระบวนที่สิ้นสุดได ถาเราสามารถพัฒนาวิญญาณใหสมบูรณจนไมความชั่วหลงเหลืออยูเลย” “แตตองเกิดหลายชาติ?”

245 พอผมเปนมหา

“ใชตองเกิดหลายชาติ” พอตอบ, “ชีวิตเพียงชาติเดียวไมเพียงพอที่จะหาประสบการณใหแกวิญญาณไดและไมพอที่จะพิสูจนผลแหงกรรม เหมือนนักเรียนมาโรงเรียนเพียงวันเดียว จะไดทันเรียนรูอะไร และจะไดทันพิสูจนสติปญญาความสามารถอยางไร เรียกวาเกือบจะไรความหมายเอาทีเดียว เด็กที่เกิดในแหลงสลัมในนครใหญๆ นั้นจะมีประโยชนอะไร ถาเขาเกิดมาเพียงชาติเดียว หรือเด็กที่เกิดมาแลวตายเสียภายในปสองปแรกจะมีประโยชนอะไร แตเพราะเหตุที่ไมมีอะไรสูญ ไมมีอะไรถูกลืม ไมวาชีวติ จะสั้นเพียงใด ยอมมีบางสิง่ บางอยางอันมีคุณคาควรแกความทรงจําของวิญญาณหรือมิฉะนั้นก็เปนการใชหนี้เกาบางอยาง ที่เคยทํามาในชาติอดีต” “คนสวนมากมักตีคุณคาของชีวิตดวย ลาภผลที่หาได เชน ความสุขสําราญใจ ตําแหนง ยศ ความสนุกสนานเพลิดเพลินในโลกีอารมณ รัชนียารมร ความจริงแลวสิ่งเหลานี้มีคุณคาแกชวี ิตนอย สิ่งที่มีคุณคาแกชีวิตจริงๆ คือ สิ่งที่ทําใหเราสามารถพัฒนาจิตใจของเราใหขึ้นสูระดับสูง เชน ความทุกขยาก และความลมเหลว ซึ่งทําใหเรารูจักโลกและชีวิตดีขึ้น มันมีคุณคาในฐานะเปนบทเรียนใหเราระมัดระวังมากขึ้นเพื่อจะไดมีความผิดพรากนอยลง และความทุกขก็จะนอยลงดวยเหมือนกัน ประสบการณทุกชนิดไมวาเล็กหรือใหญ เปนสวนหนึ่งแหงบทเรียนของเรา แตคนสวนมากมักลืมความจริงอันนี้เสีย จึงเศราโศกอยางมากเมื่อผิดหวัง และดีใจจนลืมตัวเมื่อสมหวัง” “ความเชื่อเรื่องตายแลวเกิด กรรม และสังสารวัฎ มีผลดีอยางไรครับ-พอ?” “อยางนอยที่สุด ทําใหเราเชื่อมันวาในโลกนี้มีกฎแหงจริยธรรมอันเที่ยงตรง ไมมีอะไรเกิดขึ้นโดยบังเอิญสิ่งที่เรียกกันวา ‘โชคชะตา’ นั้นที่แทก็คือผลรวมแหงกรรมในอดีตของเขาเอง สิ่งตางๆ ที่เราไดรับอยูและเปนอยูในบัดนี้ ไมวาเปนสภาพทางกาย หรือทางจิตยอมเปนผลแหงกรรมในอดีตของเรา ถาเปนทางดีก็เปนผลแหงความปรารถนา ความคิดและความตั้งใจของเราเองในอดีต โชคชะตาไมใชสิ่ง ที่ใครจะหยิบยื่นใหใครไดงายๆ ความตองการในอดีตของเราเปนผูกําหนดโอกาสในปจจุบันใหเรา คนที่เห็นวา เขามีโอกาสดีนั้นความจริงเขาทําไวเอง คือเขาสรางไวเองในอดีตเหมือนนักเรียนที่สอบไดคะแนนดี

246 พอผมเปนมหา

มีโอกาสไดรับทุนไปเลาเรียนเมืองนอกก็เพราะการหมั่นสั่งสมความรูของเขาเองโอกาสจึงเปดใหเขา ถาเขาทําดียิ่งขึ้นไปโอกาสก็ยอมมีมากขึ้น” “ความเชื่อเรื่องตายแลวเกิด ทําใหบุคคลมั่นคงในความดี ไมทอถอยงาย เขาอาจเปนคนที่ไมมีใครรูจกั ตายอยางเงียบเชียบ แตเขาจะไดรับการตอนรับอยางมโหฬารในโลกทิพย-โลกที่เมล็ดพืชแหงความดี ที่เขาสะสมไวจะผลิดอกออกผลอยางเต็มที่ไมมีอะไรกีดกันไวได” “ผูที่ฝกสมาธิจนไดญาณพิเศษที่เรียกวาบุพเพนิวาสานุสสติญาณแลวนั้น จะสามารถสอบสวนชีวิตของตนและของคนอื่นในอดีตไดเปนอยางดี เรื่องชาติกอนชาติหนามิใชของประหลาดสําหรับบุคคลเชนนั้น แตมันเปนความจริงที่แนนอน” พอเตือนพวกเราเสมอวา ปากมนุษยอยาไปเอานิยมนิยานอะไรมากนัก เมื่อใครไดดีมีสุขก็สรรเสริญเจริญพรกันไปพักหนึ่งแตพอโชครายไดทุกขก็หาทางซ้ําเติมนานาประการ หนาที่ของเราคืออยาประมาทเมื่อเราเซ คนจะซ้ํา และเมื่อเราลมลงเขาจะกระทืบเรา ระวังอยาใหเซและลม ใหทรงอยูไดโดยวิธีใดวิธีหนึ่งอันชอบธรรม มีชีวิตอยูอยางสงบประกอบสัมมาอาชีพ คนสวนมากจะตัดสินเราจากผลไดทางวัตถุของเรา ไมไดตัดสินเราจากเจตนาของเรา หรือตัวการกระทําของเราจริง ตัวอยางเราทํางานอะไรสักอยางหนึ่ง ดวยความมานะพยายาม คนทั้งหลายก็จะคอยดูผล ถาผลออกมาดีเขาก็จะสรรเสริญเยินยอ แตถาผลออกมาเสีย เขาก็จะตําหนิติเตียนนินทาวารายวาเพราะอยางนั้นอยางนี้ เพราะฉะนั้นเราจึงควรทําสิ่งที่เหมาะสมกับตัวเรา พอยกตัวอยางนาประสิทธิ์ซึ่งลาออกจากราชการไปประกอบอาชีพอื่น ถานาประสิทธิ์เจริญรุงเรืองในอาชีพใหมนั้น คนทั้งหลายก็มองเห็นนาประสิทธิ์เปนคนสายตาไกลตัดสินใจอะไรถูกตอง เกง แตถานาประสิทธิ์ลมแหลงในอาชีพใหม ลําบากจนตองไปออกปากขอความชวยเหลือเพื่อนฝูง เพื่อนฝูงหรือคนสวนมาก็จะตําหนิติเตียนนินทาวารายวาทําราชการดีๆ อยูแลว ออกเสียถาอยู เวลานี้ก็คงเปนหัวหนากอง เปน...ไปแลว นี่คือปากคนซึ่งเอแนนอนอะไรไมได คนบางคนมีปากเพียงไวนินทาคนอื่นกับกินขาวกันเหลาเทานั้น สรรเสริญยกยองใครไมเปนใหกําลังใจใครไมเปน ทําเปนแตทําลายกําลังใจเพื่อนฝูง 247 พอผมเปนมหา

เรื่องการประกอบอาชีพนั้น พอย้ํามากวาขอใหพิจารณาเลือกทําอาชีพที่เหมาะสมกับตัวเราที่เราถนัด ไมใชงานที่คนทั้งหลายนิยมชมชอบ เพราะงานเชนนั้น เมื่อเราไมถนัดแลวก็จะประสบผลดีไมไดรังแตจะกอนความรําคาญใหคนอื่น และลําบากใจตนเอง ตัวอยาง อาชีพ สอนหนังสือ คนที่ไมถนัดทางการสอน ไมมีศิลปะทางการถายทอดวิชาแมจะมีปริญญาสูงก็ทําการสอนใหเปนที่พอใจของนักเรียนไมไดนักเรียนไม ชอบครูอยางนั้น ครูก็เกิดไมพอใจนักเรียน บรรยากาศในหองเรียนตึงเครียดไมมีความเปนกันเอง ชั่วโมงการสอนกลายเปนชั่วโมงแหงความทรมานทั้งสองฝาย เพราะฉะนั้น จึงควรเลือกอาชีพที่เราถนัดพอใจ แมจะมีรายไดนอย หรือต่ําตอย ไมมีเกียรติอะไรในสายตาของสังคม แตเรามีความสุข ความสุขใจของเราทําใหเรารูสึกวาชีวิตมีความหมาย รื่นรมยบุคคลผูมีความรูสึกนี้ดีกวาคนมีรายไดมาก มีเกียรติในสังคมแตไรความสุขใจ จากความสังเกตของตัวผมเอง ผมรูสึกวา พอเปนคนมีความเชื่อมั่นในตัวเองสูงมาก พอไมเคยเดือดรอนวาคนอื่นจะมองพออยางไรพอทําในสิ่งที่เหมาะสมกับตัวพอตรงตามที่พอพูดสอนพวกเร า สิ่งหนึ่งซึ่งทรรศนะคติของพอเปลี่ยนไป ผิดจากเมื่อกอนคือพอไวใจคนยากขึ้น พอบนใหฟงเสมอๆ วา”คนในโลกนี้ไวใจยาก เชื่อถือยากขึ้นทุกวัน ไรสจั จะ เหลาะแหละ เห็นแกตัว ไมถือคํามั่นสัญญาทําใหคนอื่นเสียประโยชน คํานวณแตผลประโยชนของตัว” “มันเปนอยางนี้มานานแลวครับ-พอี ผมพูด “คุณคิดวาคนอื่นเหมือนคุณ” แมเสริม “นั่นไมตรงตามความเปนจริง” แมเลี่ยงคําวา ‘ไมถูกตอง’ เปน ‘ไมตรงตามความเปนจริง’ คนที่คิดอยางคุณไดและทําอยางคุณเห็นจะหนึ่งในลาน” “แปลวาในเมืองไทย มีคนที่คิดอยางฉันและทําอยางฉันเพียง 40 คนเทานั้นหรือ?” พอถาม “ถึงหรือเปลาก็ไมรู” แมวา “ฉันอยูกับคุณมาจนโตเปนหนุมเปนสาวแลวยังคิดไมได ทําไมไดอยางคุณ ฉันเชื่อวา คนแทบทุกคนคิดถึงประโยชนของเขากอนอื่นกอนประโยชนของสังคมและประเทศชาติ เวลารถเสีย เราขึ้นรถเมลไปธุระดวยดันลงรถเมลแลวคุณเก็บเศษตั๋วใสกระเปากางเกงไมยอมทิ้งริมถนนซึ่งคนอื่นเขาทิ้ง กันเกลื่อนเมื่อตอรถเมลหลายๆ ทอดเศษตั๋วก็สุมอยูในกระเปากางเกงคุณนั่งเองพอหมดระยะจะตองจายตอระยะใหมในรถคันเดียวกัน 248 พอผมเปนมหา

กระเปารถเมลทําเฉยเพราะขึ้นเกียจเก็บหรือนึกวาเก็บแลว คุณเรียกเขามาเก็บ คนอื่นเขาพยายามเดินหนีสายตรวจ นายตรวจขึ้นขางหนาเขาเดินไปทําทาลงขางหลัง พอนายตรวจเดินไปขางหลัง เขาก็เบียดเสียดมายืนเสียขางหนารอดไปได 75 สตางค แตคุณพุงเขาหาเลยทีเดียว วันหนึ่งคุณไปเห็นลูกจางของเทศบาลขนขยะไปทิ้งในแมน้ําเจาพระยา คุณกลับมานอนไมหลับ บนวา คนพวกนี้ไมรูจักรับผิดชอบ ทํางานแตพอพนตัว” “แลวจริงหรือเปลาละ?” พอถาม แมหัวเราะกอนตอบ “ก็จริงนะซี ก็คนเพียงระดับนั้นจะใหแกคิดลึกซึ้งกวางขวาง ละเอียดออนอยางคุณไดอยางไรคะ” “ฉันยังไมไดเศษหนึ่งสวนรอยของทานมหาตมะคานธี” พอพูด “ทานคานธีนั่นหนึ่งใน 400 ลาน หรืออาจะหนึ่งในโลกยุคปจจุบันก็ได” แมวา “ยกเวนพระพุทธเจาเสียแลว ใครทําไดอยางทานบาง” “ความจริง เราควรมีการอบรมปลูกฝงคนของเราใหมีอุดมคติกนั บาง” “ผมวาทั้งอบทั้งรมแหละครับพอ แตมันไมรับเสียอยาง อบรมเทาไรก็ไมไดผล เพราะคนสวนมากยังเห็นแกตัวและความสะดวกสบายของตัวเปนประมาณ สังคมเปนอยางไร ชางมัน บานเมืองไมใชของเราคนเดียว เขาคิดกันอยางนี้” คุณแมยิ้ม คุณพอเอนหลังลงพิงเกาอี้โยกครึ่งนึ่งครึ่งนอนของพออยางเหนื่อยหนาย พูดวา “มัวคิดกันอยางนี้บานเมืองถึงปนปหมด ไมคิดถึงศีลธรรมกันบาง” “เขาวาศีลธรรมกินไมได” ผมพูด “แตศีลธรรมชวยใหเรามีชีวิตอยูได” พอวา “อยางไรครับ?” “ลองเลิกถือศีลขอ 1 กันใหหมดพรอมๆ กัน สักวันเปนไร จะไมฆากันตายหมดหรือ ลองเลิกขอ 2 อีกสักวันทั้งเมืองมีแตขโมยจะอยูกันอยางไร ขอ 3-4-5 ก็เหมือนกันี “เลิกศีลธรรมเสีย สภาพมนุษยก็เหมือนสัตวดิรัจฉานทั่วไปเราไดพัฒนาสังคมมนุษยมาถึงขั้นนี้แลว ไมนาจะใหยอ นกลับไปตั้งตนใหมอยางในระยะแรกๆ อีก” “แตสังคมมนุษยกําลังบายหนาไปทางนั้น” ผมวา “พอคิดวาอะไรพอจะยับยัง้ มนุษยไวไดบาง?”

249 พอผมเปนมหา

“ธรรมในศาสนานี่แหละลูกจะชวยได ขอใหสังคมมนุษยเรานําไปใชเทานั้น นายทุนที่โกงชาวนาดวยวิธีการอันนาบัดสี ทําใหชาวนาเดือดรอนกันเหลือเกินเวลานี้ ก็เพราะพวกมันหันหลังใหธรรม โกงคนไมรูหนังสือเซ็นแตชื่อไว ตัวเลขเขาเติมเอาเอง หนี้สองพัน เปนสองหมื่น สองหมื่นเปนสองแสน ดังนี้เปนตน” “แตพวกมันสบาย มั่งคั่ง มีอํานาจ อธรรมชนะธรรม” ผมวา “แตในที่สุดธรรม ตองชนะอธรรม” พอวา “กวาจะถึง ‘ที่สุด’ ชาวนาก็แยไปตามๆ กัน ใจของเขาเปนอะไรนะจึงทําไดอยางนั้น ทมิฬหินชาติมาจากไหน แสงธรรมในศาสนาพุทธ ไมฉายเขาไปในใจของพวกนี้บางเลยหรือ?” “เหมือนพวกโลกันตนรก” พอวา “ตายแลงคงไปอยูในโลกันตนรกกันหมดคนพวกนี้” “เขาคงไมไดคิดหรอกครับ-พอ” “ทําไมไมคิดกันเสียบาง” “คงคิดไมเปนคะ” แมวา “คุณพอควรเกิดในสมัยเพลโต (Plato)” นองวีรดีพูดเปนคําแรก “ หรือมิฉะนั้นก็สมัยของจื้อ นักอุดมคติ” “สมัยเพลโตก็มีคนชั่วเอยะเหมือนกัน โดยเฉพาะในวงการเมืองตอนที่เพลโตเปนหนุมนั้นเปนสมัยหายะในประวัติศาสตรของเอเธนสมีความลําบา กยากแคนอยูทั่วไป มีการดิ้นรนตอสูกับอํานาจอธรรมของฝายปกครองสงครามระหวางเอเธนสกับสปารตา สิ้นสุดลงพรอมๆ กับความลมจมของเอเธนสในดานอํานาจทางการเมือง เหตุการณยุงยากทั้งภายในและภายนอก พวกคนชั้นสูงของเอเธนสกลับมีอํานาจพรอมกับพวกคลั่งอํานาจทั้ง 30 คน ซึ่งมีญาติของเพลโตรวมอยูดวย มันเปนสมัยแหงการหลั่งเลือด แหงความประหวั่นพรั่นพรึง และแหงความกดขี่ทารุณ เพลโตเปนผูดีเกินไป ทั้งโดยกําเนิดและโดยสติปญญา เขาจึงไมอาจทนอยูในความบาคลั่งของพวกบาอํานาจได เขาขมขื่นปวดราวอยูลึกๆ เมื่อมองเห็นความเหลวแหลกแหงประชาธิปไตยในเอเธนส เขาจึงแยกตัวไปยูโดดเดี่ยวตลอดชีวิตอันยาวนานของเขาเพลโตไมเคย เขาไปพูดในสภาเลย เขาเห็นวารัฐธรรมนูญของเอเธนสไรความหมาย”

250 พอผมเปนมหา

“ในสมัยขงจือ้ ก็เหมือนกัน มีความเหลวแหลกทางการเมืองมากมาย จนขงจื้อซึ่งเปนปราชญทางการเมืองและจริยธรรม ตองระเหเรรอนไปทั่วสารทิศในแควนตางๆ ของจีน ขงจื้อเปนคนรักความยุติธรรมเกลียดชังการชวงชิงอํานาจอยางที่สุด แตการเมืองในสมัยของขงจื้อเต็มไปดวยการชวงชิงอํานาจ” “รวมความวา ความชั่ว ความเลวมีอยูท ุกยุคทุกสมัย” ผมวา “และดูเหมือนนักปราชญก็มักจะเกิดขึน้ ในยุคที่มีความเลวรายอยางนั้นเหมือนกัน” “ลักษณะของปราชญจึงเดน” พอวา “เหมือนดอกบัวในโคลนตม เพชรในความมืดและรมไมในแสงแดดแหงทุงกวาง แมองคพระบรมศาสดาสัมมาสัมพุทธเจาของเรา ก็เสด็จอุบัติขึ้นทามกลางความมืดของสังคมอินเดียในยุคนั้นเหมือนกัน มืดดวยความงมงายนานาประการทรงสาดแสงสวางคือพระธรรมอันกอปรดวยเหตุผล เขาสูสังคมอินเดียแสงสวางนั้นไดยั่งยืนตอมา และแผกระจายไปทั่วมุมโลกแลวในบัดนี”้ นิ่งกันไปครูหนึ่ง พอจึงกลาวขึ้นวา “เหตุการณของโลก ของบานเมือง และของสังคมสับสนวุนวายนานาประการ มนุษยที่ไมมีศีลธรรมคอยเหนี่ยวรั้งกลายเปนสัตวโลกที่โหดรายนากลัว ในอาณาจักรสัตว พวกสัตวนานาชนิด ยอมประหัตประการกันเพื่อนเปนอาหารสัตวใหญกินสัตวเล็กสัตวมีกําลังมากทําลายสัตวมีกําลังนอย เพราะแยงอาหารกัน หรือแยงตัวเมียกันมันเบียดเบียนกันเพื่อกาม เพื่อกิน หรือบางตัวเพื่อครองความเปนใหญเปนจาฝูง ในหมูมนุษยก็ยังมีพฤติกรรมทํานองเดียวกันนั้น คือมีการประหัตประหารทํารายกันเพื่อถาม เพื่อกินและเพื่อเกียรติ หรือชวงชิงอํานาจความเปนใหญ มองดูแลวนาสมเพชเวทนายิ่งรัก มนุษยพยายามสรรสรางสิ่งตางๆ ขึ้นมาเพื่ออํานวยความสุข แตแลวมนุษยก็ชวนกันทําลายเสียเอง เพราะไฟ คือ ความโลภบาง โกรธบาง หลงบาง เผาลนใหรอนแลวทําลายกัน” “การกินเปนปญหาเฉพาะหนา และปญหาเรงดวนของคนทุกคน พวกเขาจึงดิ้นรนดวยประการตางๆ เพื่อหาอาหารมาใสปากใสทองของตน ลูกเมีย และคนเกี่ยวของ ปญหาเฉพาะหนานี้นําไปสูปญหาอื่นๆ อีกมากมายเปนลูกโซที่เชื่อมตอกันยาวยืด พอทองหิวมนุษยกห็ มดความทะเยอะทะยานในเรื่องอื่นๆ แตพอทองอิ่ม มนุษยก็เริม่ มีตัณหาอยางอื่นทยอยเขามาในหวงนึก-เขามาเปนแถว เชน ตัณหาในกาม 251 พอผมเปนมหา

ในความมีความเปน ในอํานาจวาสนา มนุษยไมคอยรูสึกพอไมพอใจในความเปนตางๆ ที่ตนเปนแลวไดแลว กระเสือกกระสนดิ้นรนตอไป บางทีเขาไมรูเหมือนกันวา เพื่ออะไร เห็นคนอื่นดิ้นรนก็พลอยดิ้นรนกับเขาไปดวยหารูไมวาคนอื่นดิ้นรนเพราะความจําเปนรุนหลังอยาสวนตนไ มมีความจําเปนอันใดก็พลอยดิ้นรนกับเขาไปดวย เพราะความโงเขลารูเทาไมถึงการณ” พอสั่งสอนพวกเราเสมอวา ทําอะไรอยามุงเกียรติชื่อเสียงขอใหมุงความสําเร็จของงานและความสงบสุขเปนเกณฑ ใหเลือกทํางานที่สบายใจ แมจะไดเงินนอย เราะความสุขใจมีคาเหนือเงินอยูแลว “เพราะความสุขใจมีคาเหนือเงินอยูแลว” ชางเปนคําสั่งสอนและแนวทางที่ดีจริงๆ พวกเราทุกคนยอมรับเอาคําสอนของพอมาเปนแนวทางดําเนินชีวิต พวกเราทํางานโดยไมคิดถึงเงิน มุงแตความสําเร็จของงานและความสุขใจจากงานที่เรารัก ชีวิตของพวกเราจึงมีความสุขความราบรื่น พวกเราไมตองแยงสิ่งใดกับใคร ไมวา จะเปนตําแหนงหรือเงินทอง เราเห็นการประพฤติธรรมและความสุขโดยธรรมมีคาเหนือความสําเร็จทางวัตถุ เราอยูในโลกโดยไมเปนทาสของโลก พอ แม ผม และนองวีรดีมีความเขาใจกันอยางลึกซึ้ง ความรักของเราระหวางพอแม พี่นอง และลูกเปนความรักอันแนบสนิท มีความชื่นชมตอกันอยางไมจืดจาง ความสัมพันธของเรามั่นคงลึกซึ้งยากที่จะพรรณนาเปนตัวอักษรได เราไดเขาถึงแลวซึ่งภาวะอันเปนทิพยในโลกมนุษยนี่เอง

จบบริบูรณ

252 พอผมเปนมหา