Liria e shprehjes vs kufijte e saj te brishte

PU

I T E

SH

T I R

TE

TI

O T U

A

ETIKA

IM

PA R

A

IN

R O N

RENDI PR OT OK OL LI

R KT DO

T A M

ET

DOGMA

LIRIA E SHPREHJES VS KUFIJTË SAJ TË BRISHTË Prill 2020

Manual për gazetarët dhe ak vistët e shoqërisë civile për të naviguar në kufijtë e lirisë së shprehjes

Na onal Endowment for Democracy Suppor ng freedom around the world

RESPUBLICA

LIRIA E SHPREHJES VS KUFIJTË SAJ TË BRISHTË

Ky publikim është përgatitur me mbështetjen bujare të National Endowment for Democracy.

Përmbajtja e këtij publikimi është përgjegjësi vetëm e Qendrës Res Publica dhe në asnjë mënyrë nuk mund të interpretohet se reflekton opinionin e National Endowment for Democracy.

Autorë: Av. Dorian Matlija Av. Theodoros Alexandridis Dr. Irena Dule Botues: Qendra “Res Publica” Shtypur nga: Expo Vision Albania Redaktimi, faqosja dhe kopertina: Dorian Matlija Tirazhi: 200 kopje ISBN 978-9928-4534-4-0

TREGUESI I LËNDËS 5 I. HYRJE 7 II. FILOZOFIA E LIRISË SË SHPREHJES 23 III. PAMJE E LIGJIT NDËRKOMBËTAR PËR LIRINË E SHPREHJES 31 IV. KONVENTA EVROPIANE PËR TË DREJTAT E NJERIUT DHE JURISPRUDENCA E GJYKATËS EVROPIANE 31 32 35 48

1. Rreth Konventës Evropiane për të Drejtat e Njeriut 2. Rreth jurisprudencës së Gjykatës Evropaiane për të Drejtat e Njeriut 3. Neni 10 i KEDNJ: Në shërbim të gazetarëve 4. Përmbledhje e jurisprudencës së GJEDNJ sipas nenit 10 mbi tema të caktuara me rëndësi të veçantë për gazetarët

59 V. LIRIA E SHPREHJES NË SHQIPËRI 59 1. Vështrim i shkurtër historik 67 2. Standardet kushtetuese në fuqi 69 3. Praktika gjyqësore në çështje që prekin lirinë e shprehjes 107 VI. LIRIA E SHPREHJES NË INTERNET 123 VII. KORREKTESA POLITIKE DHE RREZIKU I FYERJES/GJUHËS SË URREJTJES

...dhe kufijtë e saj të brishtë

I. HYRJE

Duke nisur që nga viti 2012 Qendra Res Publica ka pasur në fokus të veçantë mbrojtjen e lirisë së shprehjes dhe të drejtës së informimit.

Të dyja këto të drejta mbrohen nga neni 10 i Konventës Evropiane për të Drejtat e Njeriut. Arsyeja pse këto të dy të drejta mbrohen nga i njëjti nen qendron pikërisht në faktin që janë pjesë e komunikimit mes njerëzve, si qenie shumë e socializueshme, duke konsideruar që komunikimi nuk realizohet pa lirinë për të marrë ose për të dhënë informacione dhe ide. Megjithatë të dy të drejtat mund të sillen edhe në mënyrë të pavarur nga njëra-tjetra. Për shembull, e drejta e informimit për dokumentat dhe veprimtarinë e autoriteteve shtetërore merr kuptim kur autoriteti, pavarësisht se ka lirinë e shprehjes, nuk ka vullnetin për t’u shprehur. Liria e shprehjes nga ana tjetër duhet të jetë e garantuar, edhe kur askush nuk dëshiron të dëgjojë ose të informohet.

Res Publica ka një eksperiencë të zgjeruar në këtë fushë, duke mbrojtur drejtpërdrejt në gjykatë individë (gazetarë ose aktivistë) në çështje gjyqësore civile, administrative ose penale. Eksperienca në praktikë na ka ndihmuar në hartimin e programeve të trajnimit të gazetarëve dhe aktivistëve të shoqërisë civile, në kohë të ndryshme dhe me një gjeografi që përfshin Tiranën, Durrësin, Elbasanin dhe Korçën. Në këto trajnime janë përpunuar konceptet bazë të lirisë së shprehjes dhe kufijtë ligjorë të saj.

5

Liria e shprehjes...

Ky publikim dhe aktivitetet e përmendura më lart janë mundësuar me mbështetjen bujare të National Endowment for Democracy.

Materiali në vijim përmblidhet katër drejtime kryesore: (1) Koncepti teorik; (2) Jurisprudenca e Gjykatës Evropiane për të Drejtat e Njeriut për kufizimet e lirisë së shprehjes në raport me shpifjen/fyerjen dhe gjuhën e urrejtjes; (3) Praktika gjyqësore vendase për lirinë e shprehjes në raport me cenimin e dinjtetit; (4) Liria e shprehjes në internet, në lidhje me fyerjen dhe shpifjen.

Gjatë dekadës së fundit drejtësia shqiptare u përfshi në në një fazë të re të evolucionit të jurisprudencës, ku gjyqtarët, prokurorët dhe avokatët ishin më të njohur me standardet e Konventës Evropiane për të Drejtat e Njeriut. Gjykatat i lanë pas diskutimet e thjeshta mbi konceptet bazike dhe përpunuan një analizë shkencore të detajeve më të imët juridikë. Mirëpo, reforma në drejtësi në tre vitet e fundit ka larguar shumë profesionistë nga pushteti gjyqësor, duke krijuar një hapësirë boshe dhe pasiguri për rrokjen e saktë dhe të plotë të koncepteve prej kandidatëve zëvendësues, pra gjyqtarëve të rinj që pritet të popullojnë vendet bosh. Res Publica synon të paralajmërojë gazetarët dhe aktivistët që të njohin vetë standardet e lirisë së shprehjes dhe të jenë të kujdesshëm dhe të përgatitur për çdo rast përballjeje ndaj sulmeve të drejta apo të padrejta ndaj lirisë së shprehjes.

6

...dhe kufijtë e saj të brishtë

7

Liria e shprehjes...

8

...dhe kufijtë e saj të brishtë

II. FILOZOFIA E LIRISË SË SHPREHJES Liria e shprehjes është një prej atyre lirive që ka ndezur debat të nxehtë, sidomos gjatë shekullit XX dhe vijon edhe sot. Me zhvillimin e formave tërësisht të reja të komunikimit dhe rritjen e aksesit në informacion, kjo liri është bërë veçanërisht e rëndësishme.

Megjithatë, rrënjët ky debat i ka të mbështetura në konceptet e shtruara me kalimin e shekujve lidhur me shtetformimin dhe kontratën sociale. Këto koncepte janë përpunuar nga filozofë të kohëve të ndryshme. Për një ilustrim modest, po sjellim në vijim kuptimin që katër filozofë të njohur i japin konceptit të lirive në përgjithësi dhe asaj të shprehjes në veçanti.

Thomas Hobbes Thomas Hobbes nuk e ka trajtuar në mënyrë të posaçme lirinë e shprehjes, por nga punimet e tij mund të nxirret ideja që ai artikulon edhe për këtë aspekt. Në veprat e tij “Leviathan” dhe “Për lirinë dhe domosdoshmërinë”, pozicioni i Hobbes rrok edhe koncepte të tij të fjalës dhe lirisë së saj në mënyrë specifike.

Në Kapitullin IV të Leviathan, Hobbes pretendon se vetëm fjala siguron një mekanizëm “…me anë të të cilit njerëzit regjistrojnë 9

Liria e shprehjes...

mendimet e tyre...dhe…ua deklarojnë ato njëri-tjetrit për dobinë dhe bisedën e ndërsjellë” (Leviathan IV). Hobbes konsideron se ka tre përdorime thelbësore dhe të duhura të gjuhës. Së pari, gjuha përdoret për të përcaktuar shkaqet e gjërave, d.m.th., përcaktimin e rendit të ngjarjeve dhe komunikimin e tyre (Leviathan IV). Së dyti, fjala përdoret për të komunikuar njohuri midis individëve me qëllim të marrjes së “këshillës dhe mësimdhënies” (Leviathan IV). Së treti, fjala përdoret për të bërë pohime të “vullnetit dhe qëllimeve” të një personi, d.m.th., duke sqaruar dëshirat, nevojat dhe qëllimet (Leviathan IV). Për shkak se fjala e shkruar është një zgjatim i të folurit, është e arsyeshme të zbatohen këto tre parime edhe në lidhje me fjalën e shkruar.

Hobbes konsideron se ka katër abuzime të fjalës. Abuzimi i parë i fjalës nga dikush është kur ai flet ose shkruan për të gënjyer veten (Leviathan IV). Abuzimi i dytë është kur ai copëton dhe ngatërron fjalët për të mashtruar të tjerët (Leviathan IV). Abuzimi i tretë i fjalës është rasti kur dikush gënjen drejtpërdrejt për qëllimet e tij (Leviathan IV). Abuzimi i katërt i fjalës është përdorimi i saj “për të hidhëruar njëri-tjetrin” (Leviathan IV).

Këto parime të përdorimit të fjalës, në përputhje me parimet e lirisë së Hobbes, ofrojnë një bazë të përmbledhur për të kuptuar se si mund të përdoret fjala dhe shtypi.

Përkufizimi i lirisë së Hobsit buron nga konceptimi i tij i Gjendjes Natyrore. Kur një person është në Gjendjen e Natyrës (një shoqëri më pak e lirë për të gjithë), e drejta e vetme që ata kanë është mbrojtja e personit të tyre ndaj sulmeve vdekjeprurëse (Leviathan XIV). Kjo e drejtë pamundëson çdo veprim ndaj një personi tjetër në gjendjen e natyrës që nuk përbën mbrojtje kundër kërcënimit të dëmtimit fizik (Leviathan XIV). Shoqëria civile ndodh si rezultat i heqjes dorë nga liria absolute e veprimit nga njerëzit në Gjendjen e Natyrës për 10

...dhe kufijtë e saj të brishtë

t’ia kaluar atë një entiteti sovran, i cili siguron mbrojtje të personave dhe pronave nën sundimin e tij (Leviathan XIV). Shoqëritë civile qeverisen nga sovrani përmes përdorimit të Ligjeve Civile që përcaktojnë se në cilat veprime mund të lejohet të kryejë shoqëria dhe çdo agjent individual (Leviathan XXI).

Brenda shoqërive civile ekzistojnë dy forma lirie. Së pari, ekziston liria e shoqërisë civile që lejon shoqërinë të veprojë ashtu siç dëshiron në një gjendje të natyrës midis gjendjeve të tjera (Leviathan XXI). Forma e dytë e lirisë është “mungesa e të gjitha pengesave ndaj veprimit” brenda aftësive të agjentit (Për lirinë dhe domosdoshmërinë, §29).

Më tej, liritë e subjektit konsistojnë në ato veprime që subjekti mund të refuzojë të bëjë nëse urdhërohet nga sovrani, përveç veprimeve jo të ndaluara (Leviathan XXI).

Konceptimi i lirisë personale të Hobbes kulmon në një listë të veprimeve që një subjekt mund të ndërmarrë. Subjekti ka dy të drejta të veprimit të lirë. Së pari, subjekti ka të drejtë të kryejë të gjithë veprimet jo të ndaluara shprehimisht nga sovrani (Leviathan XXI). Së dyti, subjekti ka të drejtë të padisë sovranin për një mosmarrëveshje, nëse kjo mosmarrëveshje bazohet në një precedent (Leviathan XXI).

Në kontrast me të parat, ka dy gjëra që subjekti mund të refuzojë të bëjë nëse urdhërohet. Së pari, subjekti ka të drejtë të refuzojë të bëjë vetëvrasje ose të pësojë vetë-dëmtim (Leviathan XXI). Së dyti, subjekti ka të drejtë të mos vetë-inkriminohet (Leviathan XXI).

John Locke Locke nuk ka trajtuar drejtpërdrejt lirinë e shprehjes. Pozicioni i tij mund të nxirret në mënyrë të tërthortë nga teoritë e tij të përgjithshme mbi liritë dhe kufizimet. Locke beson se një liri e tillë mund të ekzistojë vetëm brenda një komonuelthi (bashkësie), dhe duhet të 11

Liria e shprehjes...

funksionojë vetëm në mënyra të tilla që nuk dëmtojnë qeverinë. Ky pozicion buron nga konceptimi i tij i lirisë, dhe argumenti i tij për shtrirjen ekzistuese të qeverisjes. Përmes analizës së këtyre teorive, mund të nxirret parimi i lirisë së shprehjes sipas Locke.

Njëlloj si Hobbes, edhe Locke beson që gjendja fillestare e njerëzimit është ajo e natyrës. Gjendja e natyrës sipas Locke është më pak e errët se pamja që jep Hobbes, megjithëse e konsideron njëlloj atë si një gjendje më pak të lirë. Në gjendjen e natyrës një person ka të drejtë të mbrohet nga dëmtimi prej njerëzve të tjerë dhe të mbrojë pronën që ai prodhon (II-6). Locke e përkufizon lirinë si një gjendje në të cilën njeriu “është i lirë nga kufizimet dhe dhuna e të tjerëve, gjendje e cila nuk mund të arrihet aty ku nuk ka ligj” (VII-57). Në gjendjen e natyrës njerëzit nuk kanë institucione që i mbrojnë nga inkursioni i njerëzve të tjerë, kështu që, megjithëse teknikisht më pak i kufizuar se në një bashkësi të organizuar (komonuelth), ai në fakt është më pak i lirë.

Kjo dëshirë për të qenë i lirë nga dëmtimet përmes ligjeve që mundësojnë veprime të gjera, mbrojtëse, kërkon krijimin e një komonuelthi në të cilin mbrohen të drejtat për jetën, lirinë dhe pronën (VIII-87). Komonuelth merr fuqinë e tij nga pëlqimi kolektiv për t’u qeverisur (VIII-112). Qeveria vjen me dy institucione thelbësore, një legjislativ që nxjerr ligje, dhe një ekzekutiv suprem, roli i të cilit është të zbatojë ligjet në përputhje me situatën (XIII-151). Vetë qeveria ka një qëllim: mbrojtjen e të mirave të qytetarëve dhe të komonuelthit (IX-124).

Qeveria është e detyruar dhe e kufizuar në disa mënyra nën këtë sistem. Meqenëse ligji parashikon krijimin e një lirie më të madhe përmes kufizimit të veprimeve të dëmshme, qeveria gjithashtu duhet të kufizohet në mënyrë të ngjashme (VI-57 / XI-135). Qeveria ka monopolin e forcës, por nuk ka të drejtë ta ushtrojë atë lirshëm (XIII155). Ajo e merr fuqinë nga populli, dhe kështu mund të veprojë 12

...dhe kufijtë e saj të brishtë

vetëm brenda sasisë totale të pushtetit që i është dhënë me pëlqimin e të qeverisurve (XIII-155). Çdo përdorim i tepërt i forcës do të tregonte tiraninë e saj pasi “tirania është ushtrim i pushtetit përtej masës së duhur” (XVIII-199). Për arsyen e mësipërme, legjislativi nuk mund të sundojë në mënyrë arbitrare mbi “jetën dhe pasurinë e njerëzve” (XI-135). Leja e qeverisë për të vepruar është e përfshirë në krijimin e ligjeve që promovojnë të mirën e përbashkët (XIV-163). Si i tillë, çdo veprim i ndërmarrë nga qeveria për të mirën e përbashkët nuk cenon të drejtat e qytetarëve dhe nuk tejkalon pushtetin e saj të autorizuar prej qytetarëve (XIV-163).

Më tej, nëse qeveria dështon, e drejta e qeverisjes kthehet përsëri te njerëzit për të krijuar një qeveri tjetër sepse për sa kohë ekziston shoqëria, kështu do të jetë edhe nevoja për qeverisje (XIX-243).

Qytetarët e Komonuelthit janë gjithashtu të detyruar nga rregulla të ngjashme si ato që detyrojnë qeverinë. Duke pranuar autoritetin e qeverisë, ata pajtohen vetëm me sundimin e ligjeve që detyrojnë të gjithë anëtarët e shoqërisë (XIII-151). Për më tepër, qeveria nuk mund t’i detyrojë qytetarët të shkelin të drejtat e tyre themelore për jetën, lirinë dhe pronën (VII-87 / XI-138). Qytetarët që dhënë pëlqimin për një qeveri nuk mund të veprojnë për ta shpërbërë atë në favor të një të reje (IX-124).

Qytetarëve u lejohet të veprojnë në çdo mënyrë që nuk është në kundërshtim me ligjin. Por, atyre u jepet leje për të vepruar kundër qeverisë dhe ligjeve nëse këto të fundit tejkalojnë kufijtë e tyre pa justifikim: “ilaçi i vërtetë ndaj forcës së paautorizuar është kundërshtimi i saj me forcës” (XIII-155). Ky koncept i rezistencës mbështetet nga thënia e Locke se “forca nuk duhet të kundërshtojë asgjë tjetër përveç forcës së padrejtë dhe të paligjshme” (XVIII-204). Një veprim i tillë i paligjshëm “mund të vihet në dyshim, të kundërshtohet dhe ndaj saj të rezistohet” (XVIII-206). Më tej, çdo veprim i rezistencës ndaj 13

Liria e shprehjes...

shkeljeve të qeverisë nuk është i dëmshëm për stabilitetin e qeverisë si institucion, edhe nëse ato mund të jenë përkohësisht të dëmshme për mënyrat se si punon qeveria (XVIII-206/208).

David Hume Eseja e Hume, “Për Lirinë e Shtypit”, vendos në qendër dy pyetje: pse ndodh që Britania e Madhe ka një rregullim kaq të butë rreth lirisë së shtypit dhe a është e dobishme kjo liri (P1)? Në këtë punim Hume jep një arsyetim për ekzistencën e lirisë së shtypit (P7). Por, para se të shqyrtojmë arsyetimin e tij, është e rëndësishme të kuptojmë sfondin në të cilin ai erdhi te ideja e tij.

Argumenti i Hume fillon me një sqarim të status quo-së. Më 1742, Britania e Madhe kishte një shkallë lirie “ekstreme” të shtypit (P1).

Kjo ishte diçka që nuk ndodhte brenda kufijve të ndonjë shteti tjetër evropian. Në Britaninë e Madhe ishte çuditërisht e zakonshme që qeveria të kritikohej hapur dhe të tallej për pozicionet e saj të ndryshme. Për shembull, nëse qeveria kërkonte të përfshihej në një luftë ajo do të sulmohej për keqkuptimin e “interesave të kombit”, ose, në të kundërt, nëse do të kërkonte paqe, ajo do të akuzohej se ishte frikacake (P1).

Ky nivel lirie dhe gjerësie për mendimin e lirë në shtypin e kohës vinte si rezultat i faktit që Britania e Madhe kishte gjetur një ekuilibër të qeverisjes që gërshetonte monarkinë dhe republikën, me një lloj epërsie republikane (P2). Hume mendon se nëse “përzieni pak monarki me lirinë” do të nxirrni një shoqëri më të lirë (P2).

Kjo përzjerje rezultonte në një shkallë më të lartë xhelozie midis pushtetit të qeverisë dhe kërkon që pjesa republikane të vëzhgojë nga afër aktivitetet e kurorës mbretërore dhe zbatimin e ligjit (P3). Kjo xhelozi çon qeverinë në zhveshjen e përgjegjësive dhe kufizimin e sa 14

...dhe kufijtë e saj të brishtë

më shumë organeve shtetërore (P3). Në këtë mënyrë qeveria mund të jetë e sigurt nga vetja e saj. Si rezultat, krijohen ligje tepër të forta dhe gjithëpërfshirëse kundër vetë qeverisjes (P3). Ligje të tilla përcaktojnë vetëm kundravajtjet dhe nuk parashikojnë veprimet e lejuara (P3).

Kështu, publiku mbahet sa më i lirë nga ndërhyrjet e qeverisë.

Hume e konsideron këtë liri të jetë gjithashtu e dobishme për vendin në tërësi. Liria e shtypit shërben si një sistem paralajmërimi për vendin nëse monarku kërkon të tejkalojë kufijtë e tij (P5). Prandaj shërben si kontrolli i fundit i pushtetit të qeverisë sepse shërben për të mobilizuar shpejt mbrojtjen e lirisë së një kombi (P5). Më tej, është në interesin më të mirë të qeverisë republikane që të mbajë liri të tilla për ruajtjen e vetes nga monarku (P5). Kështu, liria e shtypit shërben për të ruajtur lirinë e kombit. Ai e mbështet më tej këtë duke theksuar se liria e shtypit duhet të jetë pa efekte negative, duke justifikuar mbështetjen universale të lirisë së shtypit (P5).

Liria e shtypit nuk ka pse të ketë kritikues, së pari, për qëllimet e lartpërmendura të ruajtjes së kontrollit republikan. Dhe së dyti sepse shërben për shpërndarjen e informacionit në publik përmes fjalës së shkruar (P5). Fjala e shkruar, sipas tij, ka më pak të ngjarë ti bëjë thirrje veprimeve pasionale të forta te njerëzit (P5). Akti i leximit të shtypit është një aktivitet “i ftohtë” që nuk është i favorshëm për nxitjen e veprimeve të paligjshme të menjëhershme (P5). Si i tillë, shtypi shërben si një mënyrë më e mirë për të adresuar probleme shoqërore sepse ofron mundësi më të mëdha për të zgjidhur mosmarrëveshjet në mënyrë të ligjshme (P5).

Immanuel Kant Kant është autori i dy vepra të filozofisë politike që kanë të bëjnë me lirinë e fjalës dhe shtypit: “Ideja për një histori universale me synim 15

Liria e shprehjes...

kozmopolit” (1784) dhe “Përgjigja e pyetjes: Çfarë është iluminizmi?”

(1784). Në këto dy ese ai jep një arsyetim për ekzistencën e lirisë së shprehjes përmes argumentit të tij për përdorimin e lirë të arsyes.

Kant e nis argumentimin e tij në Propozimin Tre të esesë “Histori Universale”. Në Propozimin Dy, Kant përsërit pretendimin e tij të vazhdueshëm se njerëzit janë të pajisur me arsye dhe janë të detyruar të përdorin arsyen (në përputhje me filozofinë e tij morale) (8:18, faqe 121). Propozimi i Tretë argumenton se natyra i ka dhënë njerëzimit gjithçka që do t’i duhet ndonjëherë për të “kapërcyer renditjen mekanike të ekzistencës së tij prej kafshe” (8:19, faqe 121). Këtu Kant thotë që njerëzit janë pajisur me arsye dhe kjo do të na lejojë të krijojmë dhe të arrijmë çdo gjë të nevojshme për qëllimet tona. Për shkak se njerëzve nuk iu dhanë cilësi të tjera prej kafshe si kthetrat, dhëmbët, etj, ne jemi të detyruar të përdorim aftësinë tonë të arsyes (8:20, faqet 121-122).

Propozimi Pesë argumenton më tej se “zgjidhja që natyra e detyron njerëzimin të shohë, është arritja e një shoqërie civile” (8:22, faqe 123).

Kant mendon se arritja e një shoqërie civile përmes një “kushtetute të drejtë civile” është qëllimi përfundimtar i shoqërisë. Kjo pasi ai mendon se zhvillimi i plotë i aftësive njerëzore dhe një shoqërie me liri dhe iluminim më të madh, është e mundur vetëm përmes një shoqërie civile (8:22, faqe 124). Liria në këtë shoqëri do të përcaktohet dhe përshkruhet në “ligjet e jashtme” që burojnë nga një kushtetutë e tillë civile (8:22, faqe 124).

Kant mendon se kjo kushtetutë është një qëllim final i natyrës njerëzore (8:27, faqe 128). Në Propozimin Tetë, Kant nis të përshkruajë gjendjen e tanishme për të demonstruar se bota po shkon drejt krijimit të kushtetutës civile. Kant mendon se liria “gradualisht po shtrihet” tek njeriu i zakonshëm (8:28, faqe 129). Ky zgjerim i lirisë po shkakton ndriçimin e epokës së tij (8:28, faqe 130). Kant e mbyll argumentimin e tij në Propozimin Nëntë duke argumentuar se një vëmendje te ana 16

...dhe kufijtë e saj të brishtë

juridike e kushtetutës civile do të lejojë një kuptim më të madh të “çështjeve njerëzore” dhe në një zgjerim të arteve dhe shkencave, duke mbështetur një shoqëri më të lirë (8:30, faqe 131).

Prandaj, një shoqëri civile duhet të ekzistojë sepse është një qëllim natyror teleologjik i arsyes së njerëzimit. Më tej, pjesët e tij përbërëse do të sjellin liri më të madhe, iluminim, mirëkuptim shoqëror dhe përparime në art dhe shkencë.

Nga arsyetimi i mësipërm, ai fillon të përshkruajë përmbajtjen e kushtetutës civile në esenë e tij “Përgjigje në pyetjen: Çfarë është iluminizmi?”. Kant fillon duke thënë se çelësi i iluminizmit vjen nga përdorimi i inteligjencës (8:35, faqe 35). Nëse iluminizmi është një nënprodukt i një kushtetute të drejtë civile, atëherë logjikisht vijon se veprimet që promovojnë ngritjen e iluminizmit duhet të përfshihen si pjesë e kushtetutës civile.

Kant shprehet se liria për të përdorur publikisht “arsyen në të gjitha çështjet” është e vetmja gjë që kërkohet për iluminim (8:37, faqe 37). Në mënyrë që një shoqëri të përparojë në çdo drejtim, është e nevojshme që anëtarët e asaj shoqërie të jenë në gjendje të shprehin pakënaqësinë e tyre me shoqërinë.

Anëtarët e shkolluar të shoqërisë kanë për detyrë të paraqesin mendimet e tyre mbi gjendjen e punëve (8:38, faqe 137). Pa lejuar shprehjen e lirë të pakënaqësisë, shoqëria veçse dëmton vetveten përmes privimit të dialogut të nevojshëm (8:38, faqe 137). Ndarja e mendimeve dhe opinioneve haptas mes njerëzve vetëm sa shërben për të promovuar përdorimin e arsyes dhe inteligjencës së personave dhe përhapjen pasuese të iluminizmit.

Për Kantin, kjo shprehje është e ndarë midis përdorimit publik dhe privat të arsyes. Ai pohon se është përdorimi publik i arsyes që promovon 17

Liria e shprehjes...

përhapjen e iluminizmit dhe jo domosdoshmërisht përdorimi i lirë i arsyes private (8:37, faqe 137). Me private ai nënkupton pozicionin privat që dikush mban në shoqëri, p.sh., një prift është privatisht anëtar i një kishe, dhe kështu, ndërsa ai kryen funksionin në kishë ai është i detyruar të paraqesë doktrinën e kishës sepse ajo është një hapësirë private (8:37-8 , faqe 137). Nëse nuk do ta bënte këtë në sferën private, do të rrezikohej funksionimi i përgjithshëm i shoqërisë (8:37, faqe 137). Është e nevojshme të ruhet funksionimi efektiv i institucioneve shoqërore, siç është “mirëmbajtja e të mirës publike”, dhe ky stabilitet mund të dëmtohet nga përdorimi i pahijshëm i arsyes në mënyrë private (8:37, faqe 137). Sidoqoftë, ai vijon se këto institucione mund të ndryshohen përmes përdorimit publik të arsyes. Kështu që, kufizimi i arsyeshëm i përdorimit privat të arsyes nuk dëmton në të vërtetë funksionimin e përgjithshëm të shoqërisë dhe as nuk parandalon përhapjen e iluminizmit (8:37, faqe 137).

Përmbledhje Pas përmbledhjeve të shkurtra më sipër, mund të nxjerrim një seri parimesh për lirinë e fjalës dhe të shtypit. Janë gjithsej pesë aspekte themelore që mund të nxjerrim. Ato lidhen me: 1. burimin e lirisë së fjalës dhe shtypit; 2. kufizimet e këtyre lirive për të mbrojtur të drejtat e të tjerëve; 3. kufizimet e këtyre lirive kundrejt qeverisë; 4. shtrirjen e lejes për përdorimin e këtyre lirive dhe; 5. përfitimet e lirisë së shprehjes.

1. Liria bazë e fjalës natyrisht gjendet në të gjitha shtetet e mundshme politike të ekzistencës njerëzore.

Nëse, si në rastin e Hobbes, njerëzit janë në Gjendjen e Natyrës, atëherë baza për këto liri vjen nga leja absolute që siguron gjendja e 18

...dhe kufijtë e saj të brishtë

natyrës. Më tej, këto liri të fjalës dhe shtypit bazohen në përdorimin e duhur të gjuhës. Me krijimin e shoqërisë civile, këto liri kodifikohen në ligj dhe gjejnë justifikim të mëtejshëm me vullnetin e sovranit.

Në rastin e Locke, liritë e tilla lindin nga pëlqimi i qeverisë që vepron përmes legjislativit për të krijuar ligje që mbrojnë lirinë e shprehjes.

Për këtë qëllim, liri të tilla mund të lindin vetëm si rezultat i shoqërisë sepse ato paracaktohen nga ekzistenca e mekanizmave të mbrojtjes dhe zbatimit.

Ndërsa për Hume, këto liri lindin nga një dëshirë e vetëmbrojtjes në emër të qeverisë. Për të ruajtur pozicionin dhe paqen në shoqëri, duhet të lindë liria e fjalës dhe shtypit.

Më në fund, për sa i përket ideve të Immanuel Kant, liria e fjalës lind si një fakultet i domosdoshëm me të cilin mund të lindë shoqëria civile ideale. Kështu, parimi mund të lindë nga çdo shtet politik, qoftë ai në natyrë, apo përmes ligjit, për mbrojtje, apo si një ideal.

2. Përdorimi i fjalës me qëllim shkaktimin e dëmit është abuziv dhe i pambrojtshëm.

Sipas pikëpamjes së Hobbes, gjuha mund të jetë abuzive nëse dikush i shkakton dëm një anëtari tjetër të shoqërisë. Kjo mund të bëhet me anë të mashtrimit ose me qëllim të shkaktimit të keqqenies së personit tjetër. Për sa i përket Locke dhe Hobbes, fjala mund të përdoret për të shkaktuar dëm ndaj një personi tjetër nëse përpiqet të shkelë të drejtën e tyre për vetëmbrojtje. Kjo mund të vijë në formën e thënieve dëmtuese kundër tyre, ose kur mashtrojnë/gënjenë. Për sa i përket Hume, veprimet që sjellin dhunë janë të pajustifikuara sepse dhuna duhet të shmanget dhe dhuna parandalon përparimin e shoqërisë.

Të gjitha përdorimet e fjalës që synojnë shkaktimin e dëmit janë të pajustifikuara pasi ato nuk i shërbejnë të mirës së përbashkët përveç shkeljes së të drejtave të të gjithëve për të mbrojtur vetveten.

19

Liria e shprehjes...

3. Fjala nuk mund të përdoret për t’i shkaktuar dëm qeverisë ose institucioneve shoqërore.

Sipas Hobbes, pëlqimi i njerëzve për t’iu nënshtruar vullnetit të sovranit në këmbim të mbrojtjes së vetes dhe pronës, u heq të drejtat e njerëzve për të folur kundër qeverisë. Kjo nuk do të thotë që kritika është e ndaluar, por shprehja kundër qeverisë është e pajustifikuar dhe shprehimisht në kundërshtim me qëllimin e pëlqimit fillestar të qeverisë. Locke, ngjashëm me Hobbes, mendon se nxitja e dhunës nuk duhet të tolerohet. Veprimi kundër qeverisë në çfarëdo mënyre tjetër përveç kritikës dhe pjesëmarrjes është e pajustifikuar, përveç nëse veprime të tilla janë në përgjigje të veprimeve tiranike nga qeveria.

Fjalimi që nxit dhunë është shprehimisht kundër qëllimit për të pasur një qeveri në radhë të parë. Me krijimin e një qeverie me pëlqim, njerëzit detyrojnë veten të veprojnë për ta përmirësuar qeverinë e jo të veprojnë kundër saj, apo të përpiqen ta eleminojnë atë. Për sa i përket Hume, edhe një herë veprimet që sjellin dhunë, qoftë dhunë ndaj qytetarëve apo ndaj qeverisë, nuk i shërbejnë interesave të shoqërisë dhe duhet të shmangen. Për sa i përket Kantit, fjala nuk mund të përdoret për t’i shkaktuar dëm institucioneve shoqërore sepse institucione të tilla janë të nevojshme për funksionimin e duhur dhe efektiv të shoqërisë. Nëse duam të arrihet një shoqëri ideale që funksionon më mirë, atëherë institucionet duhet të mbrohen nga llojet e të folurit (konkretisht, fjalimi privat i papërshtatshëm) që mund t’i dëmtojë këto institucione.

4. Çdo shprehje që nuk ndalohet në mënyrë të qartë nga parimet e mësipërme është e justifikuar.

Fjalimet e gabuara mund të lejohen të përdoren vetëm kur mungon qëllimi dashakeqës dhe mund të kufizohen vetëm nëse ndodh që një i tillë do të shkaktojë dëm të qëllimshëm dhe të pajustifikuar 20

...dhe kufijtë e saj të brishtë

për personat ose qeverinë. Është e paarsyeshme të kufizohen në mënyrë arbitrare liritë e fjalës dhe shtypit. Një kufizim i tillë, për të përdorur terminologjinë e Locke, është tiranik, dhe duhet të kundërshtohet. Kufizimi i panevojshëm bie jashtë qëllimit të ekzistencës së qeverisë dhe është drejtpërdrejt në kundërshtim me promovimin e përparimit shoqëror.

5. Liria e fjalës është në përfitim të shoqërisë.

Arsyetimi për këtë parim gjendet kryesisht në shkrimet e Hume dhe Kant. Hume argumenton se shtypi është tepër i dobishëm për funksionimin e përgjithshëm të qeverisë, posaçërisht sepse vepron i tillë për të promovuar sigurinë dhe ekzistencën e vazhdueshme të një qeverie të lirë. Për më shumë, nëse liritë fillojnë të shkelen, kjo shërben si një sinjal paralajmërues i krizës së lirisë në përgjithësi. Për më tepër, kritikat ndaj qeverisë shërbejnë për ta mbajtur vetë qeverinë të kontrolluar dhe të përgjegjshme. Kant mendon në të njëjtën mënyrë, që të folurit është i dobishëm për funksionimin e një shoqërie. Përdorimi i arsyes, si fakulteti ynë më i rëndësishëm natyror, promovon përparimin e shoqërisë. Një përparim i tillë mund të arrihet vetëm nëse përdorimi publik i arsyes mbrohet dhe inkurajohet.

21

Liria e shprehjes...

22

...dhe kufijtë e saj të brishtë

III. PAMJE E LIGJIT NDËRKOMBËTAR PËR LIRINË E SHPREHJES

Standardet ndërkombëtare të lirisë së shprehjes janë të ngjashme, por nuk përshkruhen në një akt të vetëm. Janë disa akte ndërkombëtare, të cilët parashikojnë parimet e lirisë së shprehjes dhe krijojnë idenë se cilat janë kufizimet e ligjshme ndaj kësaj lirie. Përveç instrumenteve të OKB, çdo kontinent ka zhvilluar instrumentat e vet për të respektuar të drejtat dhe liritë themelore të njeriut, përfshirë edhe lirinë e shprehjes.

Deklarata Universale e të Drejtave të Njeriut Deklarata Universale për të Drejtat e Njeriut është një deklaratë e miratuar nga Asambleja e Përgjithshme e Kombeve të Bashkuara më 10 dhjetor 1948 në Palais de Chaillot, Paris. Deklarata lindi si përgjigje ndaj tmerreve të Luftës së Dytë Botërore dhe përfaqëson përpjekjen e parë globale për të artikuluar mbrojtjen e atyre të drejtave që shumë njerëz besonin se ishin të drejta themelore që i takojnë të gjitha qenieve njerëzore. Ndërmjet të tjerave, Deklarata shprehet edhe për lirinë e shprehjes në Artikullin 19.

23

Liria e shprehjes...

Artikulli 19 Gjithkush ka të drejtën e lirisë së mendimit dhe të shprehjes; kjo e drejtë përfshin lirinë e mendimit pa ndërhyrje, si dhe lirinë e kërkimit, marrjes dhe njoftimit të informacionit dhe ideve me çfarëdo mjeti qoftë, pa marrë parasysh kufijtë.

Pakti Ndërkombëtar për të Drejtat Civile dhe Politike Pakti Ndërkombëtar për të Drejtat Ekonomike, Sociale dhe Kulturore është një traktat shumëpalësh i miratuar nga Asambleja e Përgjithshme e Kombeve të Bashkuara më 16 dhjetor të vitit 1966, i njohur ndryshe si Rezoluta 2200A (XXI), që hyri në fuqi nga 3 janari i vitit 1976. Ai i angazhon palët që të punojnë në dhënien e të drejtave ekonomike, sociale dhe kulturore për territoret dhe vetë individët joqeverisës, përfshirë të drejtat e punës dhe të drejtën për shëndet, të drejtën për arsim dhe të drejtën për një standard të përshtatshëm të jetesës. Aktualisht Pakti në fjalë ka 170 palë nënshkruese. Edhe ky pakt e ka sanksionuar lirinë e shprehje në Artikullin 19 të tij.

Artikulli 19 1. Secili duhet të ketë të drejtën e opinionit pa ndonjë ndërhyrje.

2. Secili duhet të ketë të drejtën e lirisё sё shprehjes; kjo e drejtё pёrfshin lirinё e kёrkimit, marrjes dhe pёrhapjes sё informacioneve dhe ideve tё tё gjitha llojeve, pavarёsisht nga kufijtё, qoftё me gojё, me shkrim, nё formё tё shtypur ose artistike, ose me çdo mjet tjetёr tё zgjedhur prej tij.

3. Ushtrimi i lirive tё parashikuara nё paragrafin 2 tё këtij neni, nёnkupton detyra dhe përgjegjёsi tё posaçme. Pёr rrjedhojё ai mund t’u nёnshtrohet disa kufizimeve tё cilat duhet tё pёrcaktohen shprehimisht me ligj dhe tё jenё tё domosdoshme: 24

...dhe kufijtë e saj të brishtë

(a) Pёr respektimin e tё drejtave ose tё reputacionit tё tё tjerёve; (b) Pёr mbrojtjen e sigurisё kombёtare, tё rendit publik, tё shёndetit ose tё moralit publik.

Karta Afrikane për të Drejtat e Njeriut dhe të Popullit Karta Afrikane për të Drejtat e Njeriut dhe të Popullit (e njohur edhe si Karta e Banjulit - Gambia) është një instrument ndërkombëtar për të drejtat e njeriut që ka për qëllim promovimin dhe mbrojtjen e të drejtave të njeriut dhe lirive themelore në kontinentin Afrikan. Kjo kartë trajton lirinë e shprehjes në Artikullin 9.

Artikulli 9 1. Çdo individ ka të drejtë të marrë informacion.

2. Çdo individ ka të drejtë të shprehë dhe shpërndajë opinionet e tij, brenda kufijve të përcaktuar me ligj.

Rezoluta 169 e Komisionit Afrikan për të Drejtat e Njeriut dhe të Popullit, për shfuqizimin e ligjeve penale për shpifjen në Afrikë – 24 Nëntor 2010 Një zhvillim i rëndësishëm në kontinentin afrikan ishte Rezoluta 169 e Komisionit Afrikan për të Drejtat e Njeriut dhe Popullit. Në përgjigje të situatës ku shumë vende në Afrikë ende cilësonin fyerjen dhe shpifjen si vepra penale, Komisioni: 1. Nënvizon se ligjet penale për shpifjen përbëjnë një ndërhyrje serioze në lirinë e shprehjes dhe pengojnë rolin e mediave si roje, duke i penguar gazetarët dhe punonjësit e mediave të ushtrojnë profesionin e tyre pa frikë dhe me mirëbesim; 25

Liria e shprehjes...

2. Duke i shprehur mirënjohje atyre Shteteve Palë të Kartës Afrikane që nuk kanë, ose kanë shfuqizuar plotësisht ligjet penale për fyerjen dhe shpifjen; (a) u bën thirrje Shteteve Palë që të shfuqizojnë ligjet penale për shpifjen ose fyerjen që pengojnë lirinë e fjalës, dhe t’u përmbahen dispozitave të lirisë së shprehjes, të artikuluara në Kartën Afrikane, Deklaratën dhe instrumentet e tjera rajonale dhe ndërkombëtare; (b) gjithashtu u bën thirrje Shteteve Palë që të mos vendosin kufizime të përgjithshme që janë në kundërshtim me të drejtën e lirisë së shprehjes; Konventa Evropiane për Mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut dhe Lirive Themelore Konventa Evropiane për të Drejtat e Njeriut (emri i shkurtuar) është një dokument ndërkombëtar për mbrojtjen e të drejtave të njeriut dhe lirive themelore në Evropë. Hartuar në vitin 1950 nga Këshilli i Evropës, atëherë i sapo formuar, konventa hyri në fuqi më 3 shtator 1953. Konventa krijoi Gjykatën Evropiane për të Drejtat e Njeriut.

Cilido individ që beson se të drejtat e tij sipas Konventës janë shkelur nga një shtet anëtar i Konventës (shtet palë) mund të ngrejë një padi pranë kësaj Gjykate. Vendimet janë të detyrueshme për tu zbatuar nga Shteti në fjalë. Konventa ka trajtuar lirinë e shprehjes në Nenin 10.

Neni 10 Liria e shprehjes 1. Çdokush ka të drejtën e lirisë së shprehjes. Kjo e drejtë përfshin lirinë e mendimit dhe lirinë për të marrë ose për të dhënë informacione dhe ide pa ndërhyrjen e autoriteteve publike dhe pa marrë parasysh kufijtë. Ky nen nuk i ndalon Shtetet që t’u kërkojnë ndërmarrjeve të transmetimit audioviziv, televiziv ose kinematografik të pajisen me liçencë.

26

...dhe kufijtë e saj të brishtë

2. Ushtrimi i këtyre lirive që përmban detyrime dhe përgjegjësi, mund t’u nënshtrohet atyre formaliteteve, kushteve, kufizimeve ose sanksioneve të parashikuara me ligj dhe që janë të nevojshme në një shoqëri demokratike, në interes të sigurisë kombëtare, integritetit territorial ose sigurisë publike, për mbrojtjen e rendit dhe parandalimin e krimit, për mbrojtjen e shëndetit ose të moralit, për mbrojtjen e dinjitetit ose të të drejtave të të tjerëve, për të ndaluar përhapjen e të dhënave konfidenciale ose për të garantuar autoritetin dhe paanshmërinë e pushtetit gjyqësor.

Konventa Amerikane për të Drejtat e Njeriut Konventa Amerikane për të Drejtat e Njeriut, e njohur gjithashtu si Pakti i San José, është një instrument ndërkombëtar për të drejtat e njeriut për kontinentin amerikan. Ajo u miratua në San José, Kosta Rika, më 22 nëntor 1969. Ajo hyri në fuqi pasi instrumenti i njëmbëdhjetë i ratifikimit (ai i Grenadës) u depozitua më 18 korrik 1978. Organet përgjegjëse për mbikëqyrjen e pajtueshmërisë me Konventën janë Komisioni Ndër-Amerikan për të Drejtat e Njeriut dhe Gjykata Ndër-Amerikane e të Drejtave të Njeriut, që të dy janë organe të Organizatës së Shteteve Amerikane (OAS). Kjo konventë trajton lirinë e shprehjes në Artikullin 13.

Artikulli 13 1. Të gjithë kanë të drejtën e lirisë së mendimit dhe të shprehurit.

Kjo e drejtë përfshin lirinë për të kërkuar, marrë dhe shpërndarë informacione dhe ide të të gjitha llojeve, pavarësisht nga kufijtë, gojarisht, me shkrim, të shtypur, në formë arti, ose përmes ndonjë mediumi tjetër sipas dëshirës.

2. Ushtrimi i së drejtës të parashikuar në paragrafin e mësipërm nuk do t’i nënshtrohet censurimit paraprak, por do t’i nënshtrohet detyrimit të mëvonshëm të përgjegjësisë, i cili përcaktohet 27

Liria e shprehjes...

shprehimisht me ligj në masën e nevojshme për të siguruar: (a) Respektimin e të drejtave ose reputacionit të të tjerëve; (b) Mbrojtjen e sigurisë kombëtare, rendit publik, shëndetit publik ose moralit.

3. E drejta e shprehjes nuk mund të kufizohet me metoda ose mjete të tërthorta, të tilla si abuzimi i kontrolleve qeveritare ose private mbi shtypjen e lajmeve, frekuencat e transmetimit të radios, ose pajisjet e përdorura në shpërndarjen e informacionit, ose me ndonjë mjet tjetër që ka tendencë të pengojë komunikimin dhe qarkullimin e ideve dhe opinioneve.

4. Pavarësisht nga parashikimet e paragrafit 2 më lart, argëtimet publike mund t’i nënshtrohen ligjit me censurë paraprake me qëllimin e vetëm për të rregulluar aksesin ndaj tyre për mbrojtjen morale të fëmijëve dhe adoleshentëve.

5. Çdo propagandë për luftë dhe çdo mbështetje e urrejtjes kombëtare, racore ose fetare që përbëjnë nxitje për dhunë të paligjshme ose për ndonjë veprim tjetër të ngjashëm kundër çdo personi ose grupi të personave, mbi çfarëdo baze, përfshirë racën, ngjyrën, fenë, gjuhën, etj. ose origjinën kombëtare do të konsiderohet si vepër penale e dënueshme me ligj.

Deklarata e të Drejtave të Njeriut të ASEAN (Shoqata e Kombeve të Azisë Juglindore) Në vitin 2009, Shoqata e Kombeve të Azisë Juglindore (ASEAN) themeloi Komisionin Ndërqeveritar të ASEAN për të Drejtat e Njeriut për të promovuar të drejtat e njeriut në dhjetë vendet e ASEAN. Nga mesi i vitit 2012, Komisioni kishte hartuar Deklaratën e të Drejtave të Njeriut ASEAN. Deklarata u miratua unanimisht nga anëtarët e ASEAN në takimin e datës 18 nëntor 2012 në Phnom Penh, Kamboxhia. Deklarata detajon angazhimin e kombeve ASEAN për të drejtat e njeriut për mbi 600 milion njerëzit që jetojnë në territoret 28

...dhe kufijtë e saj të brishtë

e shteteve anëtarë të saj. Deklarata, ndër të tjera, garanton lirinë e shprehjes si më poshtë: 23. Çdo person ka të drejtën e lirisë së mendimit dhe shprehjes, duke përfshirë lirinë për të mbajtur mendime pa ndërhyrje dhe për të kërkuar, marrë dhe shpërndarë informacion, qoftë gojarisht, me shkrim ose përmes ndonjë mediumi tjetër sipas zgjedhjes së tij.

29

Liria e shprehjes...

30

...dhe kufijtë e saj të brishtë

IV. KONVENTA EVROPIANE PËR TË DREJTAT E NJERIUT & JURISPRUDENCA E GJYKATËS EVROPIANE 1. Rreth Konventës Evropiane për të Drejtat e Njeriut (KEDNJ) KEDNJ është shprehja më konkrete e shteteve anëtare të Këshillit të Evropës për besimin e tyre të thellë në vlerat e demokracisë, paqes dhe drejtësisë, dhe nëpërmjet tyre, respektimin për të drejtat dhe liritë themelore të personave që jetojnë në shoqërinë tonë1.

Gjatë 50 viteve të fundit Konventa është përpunuar, si nëpërmjet interpretimit që i është bërë dokumentave të saj nga Gjykata Evropiane e të Drejtave të Njeriut dhe Komisioni Evropian i të Drejtave të Njeriut2.

Konventa është bërë pjesë e legjislacionit të zbatueshëm për anëtarët e saj dhe është e detyrueshme për gjykatat dhe autoritetet publike.

1

2

Hyrje për Konventën Evropiane të të Drejtave të Njeriut – tekste të mbledhura, Këshilli i Evropës 1994.

Në përputhje me Protokollin Nr.11, Komisioni Evropian dhe Gjykata Evropiane e të Drejtave të Njeriut u bashkuan në një organ të vetëm, në Gjykatën Evropiane të të Drejtave të Njeriut.

31

Liria e shprehjes...

vendase. Autoritetet kombëtare duke përfshirë gjykatat, duhet t’i japin prioritet Konventës në raport me cilindo ligj kombëtar që nuk pajtohet me Konventën dhe jurisprudencën e saj, sipas interpretimeve të Gjykatës Evropiane për të Drejtat e Njeriut. Për këtë arsye, në këtë seksion do t’i referomi gjerësisht jurisprudencës së Gjykatës.

2. Rreth Gjykatës Evropiane për të Drejtat e Njeriut Detyra e Gjykatës Evropiane për të Drejtat e Njeriut është të mbikëqyrë respektimin e Konventës Evropiane për të Drejtat e Njeriut nga shtetet që kanë nënshkruar Konventën Evropiane për të Drejtat e Njeriut. Çfarë mund të bëjë Gjykata Evropiane e të Drejtave të Njeriut: • Gjykata Evropiane e të Drejtave të Njeriut mund të konstatojë që një shtet ka shkelur detyrimet e tij sipas Konventës Evropiane për të Drejtat e Njeriut.

• Pasi të ketë gjetur shkelje, Gjykata Evropiane e të Drejtave të Njeriut mund t’i japë dëmshpërblim aplikantit. Dëmshpërblimi mund të jepet për dëmin pasuror ose jopasuror ose për të dy, si dhe për kostot dhe shpenzimet. Qëllimi i dëmshpërblimit nuk është të pasurojë aplikantin apo të sigurojë një ndreqje të plotë të situatës, por përkundrazi t’i japë atij një lloj kompensimi për shkeljen e të drejtave të tij sipas Konventës. Shpesh, shpërblimi i dhënë nga Gjykata është shumë i vogël ose simbolik • Gjykata Evropiane e të Drejtave të Njeriut mund gjithashtu t’i tregojë një shteti se çfarë masash duhet të marrë në mënyrë që të sigurojë që shkelje të ngjashme të mos ndodhin në të ardhmen.

Një masë e tillë mund të jetë miratimi i një legjislacioni të ri.

• Me fuqinë e një gjykimi të Gjykatës Evropiane për të Drejtat e Njeriut dhe nëse ligji i brendshëm e parashikon, aplikanti mund të kërkojë që procedura e brendshme civile ose penale të rihapet.

32

...dhe kufijtë e saj të brishtë

Çfarë NUK mund të bëjë Gjykata Evropiane e të Drejtave të Njeriut: • Gjykata Evropiane e të Drejtave të Njeriut nuk është gjykatë apeli apo gjykatë e lartë/ kushtetuese. Kjo do të thotë që nuk mund të anullojë ose rrëzojë një vendim të gjykatës vendase dhe nuk mund të shqyrtojë se si u zbatua ligji i brendshëm në një çështje të caktuar.

• Gjykata Evropiane e të Drejtave të Njeriut nuk është gjykatë fakti; kështu që nuk mund të merret me vlerësimin e fakteve të një çështjeje të caktuar nga gjykatat vendase. Ajo mund të zëvendësojë vlerësimin e fakteve të çështjes së kryer nga gjykatat vendase me vlerësimin e vet vetëm në raste ekstreme kur vlerësimi i gjykatave vendase është qartësisht arbitrar.

• Gjykata Evropiane e të Drejtave të Njeriut nuk mund ta shpallë një person të caktuar fajtor ose jo – ajo NUK gjykon përgjegjësinë penale të individit.

• Gjykata Evropiane e të Drejtave të Njeriut nuk mund të gjobisë (në kuptimin ndëshkues) një shtet për shkelje të Konventës Evropiane për të Drejtat e Njeriut.

Njerëzit (përfshirë gazetarët) shpesh ngatërrojnë Gjykatën Evropiane të të Drejtave të Njeriut që ndodhet në Strasburg me Gjykatën Evropiane për Drejtësi të Bashkimit Evropian e cila është me seli në Luksemburg, roli i së cilës është të sigurojë pajtueshmërinë me ligjet e Bashkimit Evropian. Ndërkohë që të gjitha Shtetet Anëtare të Bashkimit Evropian janë gjithashtu Anëtare të Këshillit të Evropës, jo të gjithë Shtetet Anëtare të Këshillit të Evropës janë Anëtarë të Bashkimit Evropian.

E drejta për lirinë e shprehjes garantohet nga neni 10 i Konventës Evropiane për të Drejtat e Njeriut, i cili parashikon që: 33

Liria e shprehjes...

“1. Çdokush ka të drejtën e lirisë së shprehjes. Kjo e drejtë përfshin lirinë e mendimit dhe lirinë për të marrë ose për të dhënë informacione dhe ide pa ndërhyrjen e autoriteteve publike dhe pa marrë parasysh kufijtë. Ky nen nuk i ndalon Shtetet që t’u kërkojnë ndërmarrjeve të transmetimit audioviziv, televiziv ose kinematografik të pajisen me liçencë.

2. Ushtrimi i këtyre lirive që përmban detyrime dhe përgjegjësi, mund t’u nënshtrohet atyre formaliteteve, kushteve, kufizimeve ose sanksioneve të parashikuara me ligj dhe që janë të nevojshme në një shoqëri demokratike, në interes të sigurisë kombëtare, integritetit territorial ose sigurisë publike, për mbrojtjen e rendit dhe parandalimin e krimit, për mbrojtjen e shëndetit ose të moralit, për mbrojtjen e dinjitetit ose të të drejtave të të tjerëve, për të ndaluar përhapjen e të dhënave konfidenciale ose për të garantuar autoritetin dhe paanshmërinë e pushtetit gjyqësor.”

Siç do shohim më poshtë, fjalët me të zezë dhe kuptimi që ato mbartin sipas jurisprudencës së Gjykatës janë thelbësore për të kuptuar, cilat forma të shprehjes dhe të kujt futen në fushën e veprimit të nenit 10.

Fjalët me gërma kursive janë gjithashtu të rëndësishme kur aplikohet neni 10 për një grup të caktuar faktesh, por interpretimi i tyre zakonisht nuk krijon probleme pasi ato janë kryesisht vetë-shpjeguese.

Së fundi, termat e nënvizuar përbëjnë të ashtuquajturin “test me tre pjesë” ku Gjykata pret që të jenë gjykatat vendase ato që vendosin nëse një kufizim i së drejtës së lirisë së shprehjes është në kundërshtim me nenin 10.

Një rast studimor që tregon se si Gjykata do të zbatonte testin me tre pjesë në një skenar hipotetik, jepet në faqen 48 të këtij materiali.

34

...dhe kufijtë e saj të brishtë

3. Neni 10 i Konventës Evropiane për të Drejtat e Njeriut: në shërbim të gazetarëve Edhe pse neni 10 nuk përmban një referencë të veçantë për lirinë e shtypit dhe rolin e gazetarëve, Gjykata jo vetëm që ka përcaktuar që në fillim që termi “çdokush” përfshin gazetarët, po gjithashtu ka ofruar një hapësirë më të gjerë mbrojtjeje për gazetarët sipas nenit 10 për shkak të rolit të rëndësishëm që ata luajnë në një shoqëri demokratike, përkatësisht të “rojtarit publik”. Si rezultat, Gjykata ka pranuar në mënyrë të përsëritur që gazetarët duhet të gëzojnë një fushëveprim më të gjerë në ushtrimin e së drejtës së tyre për lirinë e shprehjes sipas nenit 10 sesa individët e tjerë dhe do të marrë parasysh nëse personi në fjalë ka vepruar në cilësinë e tij / saj si gazetar apo jo3.

Katër shembujt e mëposhtëm provojnë gjerësisht se sa mbështetëse është Gjykata ndaj gazetarëve.

Së pari, Gjykata ka pranuar se lajmi është një “mall që kalbet” dhe se vonimi i publikimit të një ngjarjeje përtej një kohe të arsyeshme, me qëllim që gazetari të kontrollojë saktësinë e ngjarjes në rrethanat e veçanta të secilit rast, mund t’ia ulë vlerën ngjarjes4. Kështu, në rast të një lajmi të rëndësishëm, kur gazetarët janë nën presionin e kohës dhe nuk mund të shtyjnë botimin e lajmit, Gjykata merr parasysh urgjencën e çështjes kur vlerëson nëse gazetarët kanë vepruar me përgjegjshmëri5.

3

4 5

Jawoski kundër Polonisë [GC] (1999), paragrafi 32: “Në lidhje me këtë, Gjykata vëren se aplikanti ishte i dënuar për fyerje të rojeve komunale [...]

Vërejtjet e aplikantit nuk ishin pjesë e një diskutimi të hapur për çështje me interes publik; as nuk kishin të bënin me çështjen e lirisë së shtypit pasi aplikanti, megjithëse gazetar me profesion, në mënyrë të qartë ka vepruar si një individ privat në këtë rast.” Dikush nuk duhet të jetë doemos anëtar i shoqatës së gazetarëve për t’u kualifikuar si gazetar në bazë të Konventës; kështu që një shkencëtar që ka kryer disa hulumtime për të shkruar një artikull për një gazetë u gjykua se gëzon të gjitha privilegjet e një gazetari (Riolo kundër Italisë - 2008).

Observer dhe Guardian kundër Mbretërisë së Bashkuar (1991).

Bozhkov kundër Bullgarisë (2011).

35

Liria e shprehjes...

Së dyti, në shumë prej gjykimeve të saj Gjykata i kushton vëmendje të veçantë ndikimit që mund të ketë një shkelje tek gazetarët dhe puna e tyre. Kështu duke vlerësuar nëse përgjimi në masë (d.m.th jo i targetuar dhe i pa autorizuar nga ndonjë gjykatë) i përmbajtjes dhe i të ashtuquajturave “meta-të dhëna” të komunikimit (d.m.th. informacione elektronike që lejojnë ndjekjen e lëvizjeve të një personi nëpërmjet, p.sh. sinjaleve të emetuara nga telefoni i tij / saj celular) cenon të drejtën e jetës private (të mbrojtur nga neni 8 i Konventës), Gjykata gjithashtu vlerësoi se shkelej e drejta e gazetarit sipas nenit 10, pasi një monitorim i tillë do t’u lejonte autoriteteve që, për shembull, të identifikonin burimet e gazetarit, gjë që do t’i bënte njerëzit të ngurronin të kontaktojnë gazetarët pasi kjo mund të sillte identifikimin e tyre6. Në mënyrë të ngjashme, në një rast tjetër të kohëve të fundit, Gjykata nxorri për herë të parë një urdhër të përkohshëm duke kërkuar nga autoritetet ukrainase të mos ekzekutonin një vendim gjyqësor që urdhëronte një gazetare ukrainase të dorëzonte telefonin e saj në polici7. Për sqarim, vërehet se Gjykata zakonisht merr masa të tilla të përkohshme vetëm kur janë në rrezik jeta ose shëndeti i aplikantit – gjë që nuk ishte vërtet rasti këtu.

Së treti edhe nëse një gazetar ka shkelur etikën e medias përkatëse dhe për këtë arsye nuk gëzon mbrojtje sipas nenit 10, Gjykata gjithsesi shqyrton nëse sanksioni i vendosur ndaj gazetarit (si psh pagesa e një gjobe të rëndë) është disproporcional apo jo8. Kjo për faktin se Gjykata shqetësohet se sanksionet jo proporcionale të vendosura kundër gazetarëve mund të bëjnë që gazetari në fjalë, gazetarët e tjerë apo anëtarët e shoqërisë civile të dekurajohen në kryerjen e detyrës 6 7

8

36

Big Brother watch dhe të tjerët kundër Mbretërisë së Bashkuar (2018) Sedietska kundër Ukrainës (2018). Çështja është në ende në pritje për t’u shqyrtuar nga Gjykata.

BelPietro kundër Itasë (2010).

...dhe kufijtë e saj të brishtë

së tyre si “rojtarë publikë” (i ashtuquajturi efekti “frikësues”)9. Kështu Gjykata ka vendosur që përveç një përjashtimi (që do të jepet më poshtë) të gjitha format e sanksioneve penale, përfshirë dënimet me burgim, me pezullim të ekzekutimit të dënimit dhe lënie në kohë prove10, gjobat e vogla penale11 dhe paralajmërimet gjyqësore në kontekstin e procedurave penale12, pavarësisht sjelljes së gazetarit, do të jenë në kundërshtim me nenin 10, me kusht që puna e gazetarëve të ketë një element të fortë të interesit publik. Kështu për shembull, në rastin e gazetarëve që po monitoronin në mënyrë të paligjshme trafikun e komunikimeve të radiove të policisë me qëllim për t’u informuar mbi aktivitetet e ardhshme të policisë dhe iu dha dënimi me burgim me pezullim ekzekutimi, Gjykata la në fuqi vendimin duke vërejtur se gazetarët nuk ishin ndëshkuar për kryerjen e detyrës së tyre si gazetarë, por për përdorimin e mjeteve të paligjshme (pajisjeve përgjuese) me qëllim monitorimin e rrjetit të radiove të policisë në lidhje me operacionet e policisë13; nuk kishte asnjë provë që policia do të refuzonte t’i informonte ata për këto operacione, në një moment të dytë.

Së katërti, Gjykata respekton gjithmonë e më shumë dhe frymëzohet nga kodet e etikës së medias dhe kodet e sjelljes së mirë për gazetarët kur vlerëson nëse një gazetar ka kapërcyer të drejtën e lirisë së shprehjes dhe rrjedhimisht nëse ndërhyrja në të drejtën e tij / saj përputhet me testin “me tre pjesë” të nenit 1014.

9 10 11 12 13 14

Mehmet Hasan Altan kundër Tuqisë (2018).

Mika kundër Greqisë (2013).

Haldimann dhe të tjerët kundër Zvicrës (2015).

Milisavljević kundër Serbisë (2017).

Brambilla dhe të tjerët kundër Italisë (2016) Bergens Tidende dhe të tjerët kundër Norvegjisë (2000), paragrafi 57: “Metodat e raportimit objektiv dhe të ekuilibruar mund të ndryshojnë në mënyrë të konsiderueshme, në varësi, ndër të tjera, nga media në fjalë; nuk i takon Gjykatës po aq sa gjykatave kombëtare, të vendosë pikëpamjet e veta mbi ato të shtypit për teknikat e raportimit që duhet të zbatohen nga gazetarët.”

37

Liria e shprehjes...

Si përfundim, mund të thuhet se për sa kohë një gazetar mund të bindë Gjykatën se ka vepruar në përputhje me etikën dhe standardet e mediave përkatëse, atëherë ai mund të presë mbrojtje më të plotë sipas Nenit 10.

Zbërthimi i Nenit 10 “Çdokush ka ...”

Në kontekstin mediatik, termi “çdokush” duhet të kuptohet se i referohet jo vetëm gazetarit që shkruan një artikull ose kryeson një panel në një shfaqje televizive, por edhe prodhuesit të një programi televiziv15, një stacioni televiziv16, një stacioni radiofonik17, botuesit të një gazete18 apo të një libri19. Ai gjithashtu vlen për profesionistët e mediave në sektorin publik20. Në fakt, Gjykata ka treguar që nuk është e nevojshme që dikush të jetë gazetar i akredituar që të përfitojë nga një mbrojtje e zgjeruar sipas nenit 10 rezervuar gazetarëve: meqë blogerët e ditëve të sotme, përdoruesit e njohur të mediave sociale21 dhe qytetarët-gazetarë22 shpesh raportojnë për ngjarje me interes publik që shpesh injorohen nga media tradicionale, ata gjithashtu duhet të përfitojnë nga i njëjti nivel mbrojtjeje si gazetarët pasi ata kryejnë efektivisht të njëjtin funksion. “... të drejtën e lirisë së shprehjes ...”

15 Jersild kundërDanimarkës [GC] (1994).

16 TV Vest As & Rogaland Pensjonistparti kundër Norvegjisë (2008).

17 Özgür Radyo-Ses Radyo Televizyon Yayın Yapım Ve Tanıtım A.Ş. kundër Turqisë (2007).

18 Sunday Times kundër Mbretërisë së Bashkuar (Nr.1) (1979).

19 Akdaş kundër Turqisë (2010).

20 Manole dhe të tjerët kundër Moldavisë (2009).

21 Magyar Helsinki Bizottság kundër Hungarisë [GC] (2016).

22 Cengiz dhe të tjerët kundër Turqisë (2015).

38

...dhe kufijtë e saj të brishtë

Me përjashtim të gjuhës së urrejtjes që do të paraqitet më poshtë, neni 10 mbron praktikisht të gjitha llojet e ideve dhe opinioneve, siç është debati për interes publik / shprehja politike23 (përfshirë aktet simbolike të fjalës politike, siç është djegia e një fotografie të familjes mbretërore Spanjolle)24, shprehje artistike25, gjuha komerciale (reklama)26 dhe madje edhe botime sensacionale (shtypi tabloid)27, si dhe të gjithë punën përgatitore (siç është kërkimi dhe mbledhja e informacionit) që një gazetar duhet të bëjë me qëllim kryerjen e detyrave të tij / saj28. Megjithatë, neni 10 nuk mbështet punën përgatitore të ndaluar dhe të paligjshme29 ose përdorimin e mjeteve tepër ndërhyrëse për mbledhjen e informacionit30; thënë kjo, Gjykata ka njohur rëndësinë dhe ka pranuar arsyetimin e përdorimit të kamerave të fshehta për sa kohë ato nuk kanë një ndikim disproporcional në jetën private të një personi dhe merren masat logjike (p.sh. pikselohet fytyra e personit të intervistuar pa dijeninë tij)31.

Sidoqoftë, jo të gjitha format e shprehjes gëzojnë të njëjtin nivel mbrojtjeje sipas nenit 10: Gjykata do ta konsiderojë shprehjen politike, debatin e interesit publik dhe shprehjen artistike shumë më të rëndësishme, dhe për këtë arsye edhe më të denjë për mbrojtje sesa gjuha komerciale. Gjykata gjithashtu nuk do t’i shikojë me simpati gazetarët që shkruajnë artikuj pa dhënë fakte për pretendimet e tyre ose që e dinë se artikulli i tyre ishte i pabazuar32, dhe që përdorin një gjuhë fyese pa arsye33.

23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33

OOO Izdatelskiy Tsentr Kvartirnyy Ryad kundër Rusisë (2018).

Stern Taulats dhe Roura Capellera kundër Spanjës (2018).

Thierry Ehrmann dhe SCI VHI kundër Francës (dhjetor) (2011).

Société de Conception de Presse et d’Edition et Ponson kundër Francës (2009).

MGN Limited kundër Mbretërisë së Bashkuar (2011).

Roşiianu kundër Rumanisë (2014).

Brambilla dhe të tjerët kundër Italisë (2016).

Von Hannover kundër Gjermanisë (2004).

Haldimann dhe të tjerët kundër Zvicrës (2015).

Kania dhe Kittel kundër Polonisë (2011).

Tammer kundër Estonisë (2001).

39

Liria e shprehjes...

Nëse dikush do të thjeshtonte qasjen e Gjykatës mbi çfarë konsiderohet shprehje politike / debat për interes publik, mund të thuhet se çdo aspekt i jetës së përditshme politike ose shoqërore futet brenda këtyre kategorive. Ajo që mund të jetë disi më e vështirë për t’u konstatuar është se cili person dhe mbi çfarë bazash mund të jetë objekt i punës së një gazetari. Sipas Gjykatës, çdo person që hyn në arenën publike duhet të marrë parasysh që do të kritikohet, ndonjëherë edhe ashpër, për veprimet ose fjalët e tij, dhe duhet të tregojë një shkallë më të gjerë tolerance. Kështu p.sh. politikanët e çdo niveli (ministrat, deputetët, kryetarët e bashkive) duhet të presin (dhe të pranojnë!) që si gazetarët ashtu dhe publiku do t’i vendosë ata nën një vëzhgim të rreptë. Ngjashëm, zyrtarët e institucioneve shtetërore (policia, sistemi i drejtësisë, ushtria) gjithashtu duhet të presin që do të jenë nën vëzhgimin e kujdesshëm të shtypit mbi mënyrën e ushtrimit e detyrave të tyre. Sidoqoftë, për ta kufiri i çka konsiderohet kritikë e lejueshme është më i ulët, pasi nuk mund të thuhet se ata e kanë ekspozuar veten ndaj publikut njëlloj sa politikanët; për pasojë, kur raportohet për veprimet dhe kundravajtjet e nëpunësve civilë, kërkohet më shumë kujdes: kështu p.sh. mund të jetë ide e mirë përdorimi i inicialeve për t’iu referuar në një shkrim34. Konsiderata të ngjashme zbatohen për individët privatë dhe organizmat joqeveritarë (të tilla si kompani apo ndërmarrje) me kusht që ata të kenë hyrë me dashje në “arenën publike”, p.sh. duke kryer transaksione biznesi apo marrë fonde nga shteti35 ose për shkak të madhësisë, fuqisë ekonomike dhe pozitës që ata kanë në treg36. Në të njëjtën kohë, Gjykata ka njohur gjithashtu të drejtën e publikut për t’u informuar mbi sportistët37 dhe artistët38. Si rregull, sa më i njohur të jetë personi, aq më shumë ka të ngjarë që ai / ajo do të konsiderohet personazh publik.

34 35 36 37 38

40

Mariapori kundër Finlandës (2010).

Timpul Info-Magazin dhe Anghel kundër Moldavisë (2007).

Steel dhe Morris kundër Mbretërisë së Bashkuar (2005).

Nikowitz dhe Verlagsgruppe News GmbH kundër Austrisë (2007).

Sapan kundër Turqisë (2010).

...dhe kufijtë e saj të brishtë

Në përgjithësi, Gjykata pret që gazetarët të qendrojnë larg nga jeta private e çdo personi publik, qoftë ai politikan, biznesmen apo njeri i famshëm. Megjithatë, kjo nuk zbatohet në rastet kur vetë personi në fjalë përdor aspekte të jetës së tij private për qëllime politike ose për qëllime të tjera. Kështu, nëse një politikan i martuar ka një lidhje jashtëmartesore, në përgjithësi nuk konsiderohet si çështje me interes publik. Por, nëse një nga programet kryesore të fushatës së këtij politikani është respektimi dhe promovimi i “institucionit të shenjtë të familjes”, atëherë raportimi i lidhjes së tij jashtëmartesore (por pa publikimin e fotove ndjellëse të çiftit) nuk do të konsiderohet si ndërhyrje në jetën e tij private, se sa më shumë një çështje me interes publik39, pasi votuesit kanë të drejtë të dinë nëse zyrtarët e zgjedhur prej tyre janë të sinqertë dhe jetojnë sipas parimeve që pretendojnës se përfaqësojnë.

Neni 10 është i zbatueshëm për të gjitha format materiale që një gazetar mund të përdorë për t’u shprehur. Kjo do të thotë që jo vetëm artikujt e gazetave, por edhe karikaturat40, transmetimet TV41 / radio42, fletëpalosjet43, posterat44, librat45, materiali i ngarkuar në internet46, por edhe stili i shkrimit provokues dhe fyes47 i një gazetari konsiderohen si “shprehje” dhe prandaj mbrohen sipas nenit 10. Këtu duhet të theksohet se megjithëse të gjitha këto forma të shprehjes hyjnë brenda fushës mbrojtëse të nenit 10, jo të gjitha mbajnë të njëjtën peshë në sy të Gjykatës. Kështu, Gjykata do të shqyrtojë me më shumë vëmendje mediat audio-vizive pasi ato 39 40 41 42 43 44 45 46 47

Kuliś kundër Polonisë (2008), Rothe kundër Austrisë (2012).

Kuliś dhe Różycki kundër Polonisë (2009).

Jersild kundër Danimarkës [GC] (1994).

Radio France dhe të tjerë kundër Francës (2004).

Vejdeland kundër Suedisë (2012).

Mouvement raëlien suisse kundër Zvicrës [GC] (2012).

Akdaş kundër Turqisë (2010).

Gazetat Times Ltd (Nr. 1 dhe 2) kundër Mbretërisë së Bashkuar (2009).

Uj kundër Hungarisë (2011), Grebneva dhe Alisimchik kundër Rusisë (2016)

41

Liria e shprehjes...

kanë një ndikim më të menjëhershëm dhe më të madh sesa mediat e shkruara.48 Në mënyrë të ngjashme, ndërsa Gjykata e ka bërë të qartë se nuk mund t’i tregojë gazetarëve si të bëjnë punën e tyre (në aspektin e stilit, gjuhës ose paraqitjes së ngjarjes), ajo do është kritike për ata gazetarë që, ndërsa raportojnë për ngjarje me interes publik, përdorim teknika që tejkalojnë informimin dhe synojnë drejt “sensacionit”. Kështu p.sh, ndërsa pranoi se raportimi mbi gjyqin e rrëmbyesve që kishin torturuar viktimën binte brenda objektit të nenit 10 pasi kishte të bënte me një çështje me interes publik, Gjykata ishte kritike për publikimin e fotove të pa bëra publike më parë të viktimës së rrëmbyer dhe torturuar (i cili më pas vdiq nga plagët), pasi publikimi i fotove mund të kishte një efekt të ri viktimizues në familjen e viktimës49. Vlen të theksohet se në këtë rast, Gjykata vuri në dukje se do të ishte disproporcionale të konfiskoheshin e hiqeshin nga qarkullimi të gjitha kopjet e atij numri të revistës; përkundrazi, Gjykata vendosi që të merren masa për të bërë të pakuptueshëm identitetin e viktimës së torturës në foto. Ajo gjithashtu vendosi që detyrimi i kompanisë (dhe jo gazetarit) për të paguar dëmshpërblim prej 40,000 EUR, nuk ishte joproporcional.

48

49

42

Manole dhe të tjerët kundër Moldavisë (2009), paragrafi 97: “Mediat audiovizive, si radio dhe televizioni, kanë një rol veçanërisht të rëndësishëm në këtë drejtim. Për shkak të fuqisë së tyre për të përcjellë mesazhe përmes tingujve dhe imazheve, media të tilla kanë një efekt më të menjëhershëm dhe më të fuqishëm sesa ato të shkruara [...] Funksioni i televizionit dhe radios si burime të njohura të argëtimit në intimitetin e dëgjuesit ose shtëpisë së shikuesit përforcon më tej ndikimin e tyre [...] Për më tepër, veçanërisht në rajone të largëta, televizioni dhe radio mund të jenë më lehtë të arritshëm sesa media të tjera. “Për analogji, në rastet e mediave të shkruara, Gjykata do të marrë parasysh popullaritetin dhe shikueshmërinë e shtypit të shkruar në të cilin është shprehur deklarata ofenduese. Kështu, p.sh. Gjykata ka vendosur që një deklaratë ofenduese e botuar në një libër ka një efekt më të vogël të dëmshëm në reputacionin e një personi, “për shkak të qarkullimit më të kufizuar që ka libri krahasuar me një gazetë.”

Société de Conception de Presse et d’Édition kundër Francës (2016).

...dhe kufijtë e saj të brishtë

Fushëveprimi i nenit 10 shtrihet përtej formave të menjëhershme të të shprehurit dhe përfshin çështje po aq të larmishme sa sigurimi i mbrojtjes policore për gazetarët që janë të kërcënuar50, dhënia e licencave të transmetimit dhe shpërndarjes së frekuencave51, duke siguruar që gazetarët të kenë akses fizik në zyrat e tyre52 ose akses në ambiente që janë të paarritshme për publikun e gjerë (si burgjet) me qëllim kryerjen e intervistave53, prezencën fizike në Parlament54 ose në demonstrata, detyrimin për të paguar koston e shpenzimeve gjyqësore shumë të larta për avokatët e paditësit55 dhe fushatat njollosëse të orkestruara nga shteti kundër tyre56.

Me pak fjalë, çdo lloj kufizimi që mund të ndërhyjë në punën e një gazetari ose ta vërë atë në pozitë të vështirë për kryerjen e detyrave të tij (p.sh. nga frika e hakmarrjes ose dënimit) bie, në parim, brenda objektit të nenit 10.57 “...formaliteteve, kushteve, parashikuara me ligj”

kufizimeve

ose

sanksioneve

të

Praktikisht çdo masë (që mund të konsistojë në një veprim ose mosveprim nga një autoritet shtetëror për të mbrojtur dhe ruajtur të drejtën e lirisë së shprehjes) që mund të pengojë që një profesionist i medias të ushtrojë të drejtat e tij / saj sipas nenit 10, që variojnë nga një dënim penal ose vënia e gjobës ndaj një gazetari deri te sekuestrimi dhe konfiskimi i të gjithë edicionit të shtypur të një gazete58 ose 50 51 52 53 54 55 56 57

58

Dink kundër Turqisë (2010).

Centro Europa 7 S.r.l. dhe Di Stefano kundër Italisë [GC] (2012).

Frasila et Ciocirlan kundër Rumanisë (2012).

Schweizerische Radio- und Fernsehgesellschaft SRG kundër Zvicrës (2012).

Selmani dhe të tjerët kundër ish Republikës Jugosllave të Maqedonisë (2017).

MGN Limited kundër Mbretërisë së Bashkuar (2011).

Ismayilova kundër Azerbajxhanit (2018).

Krone Verlag GmbH & Co KG dhe Krone Multimedia GmbH & Co KG kundër Austrisë (2012).

Saliyev kundër Rusisë (2010).

43

Liria e shprehjes...

refuzimi për lëshimin e licencës së transmetimit për një kompani aplikuese59 apo edhe mosdhënia e mbrojtjes policore me qëllim parandalimin e sulmeve në zyrat e një gazete60, do të konsiderohen si ndërhyrje. Gjykata do të shqyrtojë nëse ndërhyrja është e parashikuar me ligj, që do të thotë nëse pritet që gazetari mund ta dinte (vetë ose me ndihmën e një avokati) që veprimet e tij / saj do të sillnin atë formë të caktuar ndërhyrjeje. “... e nevojshme në një shoqëri demokratike ...”

Në pjesën dërrmuese të çështjeve të paraqitura para saj, Gjykata zakonisht anashkalon elementet e mëparshme të nenit 10 dhe e përqendron analizën e saj nëse gjykatat vendase ekzaminuan nëse ndërhyrja ishte e nevojshme në një shoqëri demokratike, pra në një shoqëri që respekton dhe ushqen “pluralizmin, tolerancën dhe mendjen e hapur”. Për t’iu përgjigjur kësaj pyetjeje, Gjykata duhet të shqyrtojë nëse në kontekstin e çështjes ndërhyrja mund të konsiderohet se ishte “e nevojshme”, me fjalë të tjera nëse ndërhyrja synonte të adresonte një “nevojë të ngutshme shoqërore”. Që Gjykata ta bëjë këtë, asaj i duhet të shqyrtojë nga afër nëse arsyet e paraqitura nga autoritetet vendase për vendosjen e një kufizimi në të drejtën e profesionistit të medias janë arsyet “relevante dhe të mjaftueshme” dhe nëse kjo ndërhyrje ishte “proporcionale me qëllimin legjitim të ndjekur”. Është e mundur që Gjykata të zbulojë se arsyet e paraqitura nga gjykata vendase për të justifikuar një kufizim ishin si relevante ashtu edhe të mjaftueshme, por dënimi ishte joproporcional; ose, Gjykata mund të konstatojë se dënimi ishte proporcional dhe arsyet e paraqitura mund të ishin relevante, por jo të mjaftueshme. Një arsye do të jetë relevante nëse lidhet me interesin legjitim që kërkon të 59 60

44

Autotronic AG kundër Zvicrës (1990).

Ozgur Gundem kundër Turqisë (2000).

...dhe kufijtë e saj të brishtë

paraqesë / mbrojë; do të jetë e mjaftueshme nëse duke marrë parasysh të gjitha aspektet përkatëse të çështjes (siç është identiteti i palëve, pajtueshmëria e gazetarit me standardet e gazetarisë) ajo mund të çojë në mënyrë efektive, në atë që është e nevojshme, në arritjen e interesit legjitim: kështu, p.sh., Prokurori i Përgjithshëm i Mbretërisë së Bashkuar kërkoi dhe iu pranua një urdhër i përkohshëm që parandalonte botimin në shtyp të disa fragmenteve nga një libër mbi veprimtarinë e shërbimeve sekrete. Arsyetimi i dhënë ishte se ky urdhër ishte i domosdoshëm për të siguruar që deri sa gjykata kompetente të merrte vendimin e saj, informacioni i kundërshtuar (i cili konsiderohej konfidencial) të mos bëhej publik, pasi përndryshe gjyqi s’do kishte më kuptim. Me fjalë të tjera, qeveria e Mbretërisë së Bashkuar pretendoi se ishte e nevojshme të mbështeste urdhrin në mënyrë që të ruhej autoriteti i gjyqësorit. Gjykata ra dakord dhe vendosi se arsyetimi ishte relevant; vërtet, që nëse fragmentet do të botoheshin ndërkaq para se gjykata përkatëse të kishte marrë vendimin e saj, atëherë nuk do të kishte asnjë kuptim që gjykata vendase të vendoste nëse ato duhet të botoheshin apo jo. Sidoqoftë, Gjykata gjithashtu vuri në dukje se libri nga i cili u morën fragmentet ishte tashmë i disponueshëm në treg në Shtetet e Bashkuara dhe nuk kishte kufizime për importimin e tij në Mbretërinë e Bashkuar. Si rezultat, fragmentet nga libri kishin humbur tashmë karakterin e tyre konfidencial, kështu që ky arsyetim nuk ishte i mjaftueshëm.61 Gjykata duhet të jetë e bindur që të treja kërkesat janë përmbushur; mosarritja e njërës do të çojë në konstatimin e shkeljes së nenit 10, megjithëse në praktikë Gjykata ka tendencë që ose t’i shqyrtojë këto arsye njëkohësisht ose të përqendrohet në atë që është në kontrast më të dukshëm me nenin 10. Në mënyrë të ngjashme, Gjykata do të marrë parasysh natyrën dhe karakteristikat e mediave (p.sh. pozicionin e saj në treg, të ardhurat e biznesit) kur vlerëson nëse ndërhyrja ishte proporcionale: p.sh., vlerësimi i madh i dëmit kundër 61

Sunday Times kundër Mbretërisë së Bashkuar (nr. 2) (1991).

45

Liria e shprehjes...

stacioneve televizive ose botuesve të gazetave të mëdha ka më shumë të ngjarë të konsiderohen proporcionale në krahasim me të njëjtat dëmshpërblime kundër stacioneve televizive ose gazetave lokale62.

Testi me tre pjesë sipas nenit 10 Z. Ilir Korabi (emër i trilluar për efekt ilustrimi) është një gazetar që punon për gazetën “Daily Planet” e cila botohet në një qytet të vogël në Jug të Shqipërisë. Paga e tij është 200 Euro në muaj. Pas një kërkimi të thelluar dhe pas refuzimit të kryetarit të bashkisë lokale, Z. Matrapazi për t’iu përgjigjur pyetjeve të tij, ai shkroi një artikull të fortë ku pretendohej përfshirja e kryetarit të bashkisë në një skandal të prokurimit publik. Si rezultat, Z. Matrapazi ngriti një padi civile për shpifje kundër tij, duke kërkuar 10,000 Euro dëmshpërblim për dëmtim të reputacionit. Gjykata shqiptare u shprehen kundër Z. Korabi dhe e urdhëroi atë të paguajë shumën e kërkuar të dëmit, duke thënë se është e papranueshme për këdo që të dëmtojë reputacionin dhe emrin e mirë të Z. Matrapazi. Si do të shihej ky rast nën dritën e nenit 10 te Konventës?

Dënimi i Z. Korabi për të paguar 10,000 Euro do të ishte ndërhyrje / ndëshkim në ushtrimin e të drejtave tij sipas nenit 10, një ndërhyrje e parashikuar me ligj (pjesa e parë e testit), përkatësisht dispozita ligjore (neni përkatës i Kodit Civil) që parashikon shpërblimin e dëmit për shkak të shpifjes. Ndërhyrja i shërben një prej interesave legjitimë të përshkruar në paragrafin e dytë të nenit 10, përkatësisht reputacionin e të tjerëve (këtu të Z. Matrapazi) (pjesa e dytë e testit).

Pyetja që mbetet për t’u përgjigjur është nëse kjo ndërhyrje (detyrimi për t’i paguar 10,000 Euro z. Matrapazi) është e nevojshme në një shoqëri demokratike (pjesa e tretë e testit).

62 Verlagsgruppe Droemer Knaur GmbH & Co. KG kundër Gjermanisë.

(2017).

46

...dhe kufijtë e saj të brishtë

Ka shumë të ngjarë që Gjykata të vendosë që mbrojtja e emrit të mirë të Z. Matrapazi është arsye relevante; e megjithatë, a është ajo edhe e mjaftueshme? Përgjigja e kësaj pyetje do të varet shumë nga fakti nëse artikulli kontribuoi në një çështje me interes publik, nëse Z. Matrapazi mund të konsiderohet personazh publik, si dhe nëse Z. Korabi, në investigimin dhe shkrimin e artikullit, ka vepruar në përputhje me standardet e kërkuara të gazetarisë. Në rastin tonë, mund të thuhet me siguri se tema është me interes publik, që Kryetari Matrapazi është një figurë publike (ndaj duhet të pranojë që do të jetë nën një vëzhgim të imtësishëm) dhe se zoti Korabi veproi si një gazetar i përgjegjshëm. Në këtë rast, e drejta e Z. Korabi për lirinë e shprehjes do të prevalojë mbi të drejtën e Z. Matrapazi për mbrojtjen e reputacionit të tij, ndaj kjo e fundit nuk do të jetë një arsye relevante për të ndërhyrë në të drejtat e Z. Korabi sipas nenit 10.

Gjykata mund të vendosë që ta përfundojë këtu analizën e saj; megjithatë mund të vendosë të shqyrtojë nëse dëmi prej 10,000 Euro është propocional me qëllimin e ndjekur, përkatësisht mbrojtja e reputacionit të Z. Matrapazi. Është pothuajse e sigurt që Gjykata, në dijeni të pagës së ulët të Z. Korabi, do ta konsiderojë një dëmshpërblim të tillë krejtësisht disproporcional. Për më tepër, nëse zoti Korabi do ta kishte paguar tashmë shumën, Gjykata do ta konsideronte atë si dëm pasuror dhe do t’i kërkonte Qeverisë shqiptare që t’ia rimbursonte atë zotit Korabi, së bashku me dëmet jopasurore dhe shpenzimet ligjore. Vini re se do të jetë Shteti shqiptar dhe jo Z. Matrapazi që do të duhet të paguajë kompensim për Z. Korabi. Kjo për faktin se gjykatat shqiptare, duke mos e shqyrtuar çështjen në përputhje me parimet e nenit 10, kanë angazhuar përgjegjësinë e Shtetit Shqiptar sipas Konventës Evropiane.

Vlen të theksohet gjithashtu se, nëse arsyeja e vendosjes së një dëmshpërblimi nuk konsiderohet relevante nga Gjykata, atëherë edhe një shumë e vogel dëmi (të themi 50 Euro) do të konsiderohej 47

Liria e shprehjes...

joproporcionale. Kjo për shkak se për sa kohë gazetarët kryejnë detyrat e tyre në mënyrë profesionale, ata nuk duhet të kenë frikë se mund të detyrohen të paguajnë dëmet, pavarësisht sa e vogël është shuma, pasi kjo do të kishte një efekt “dekurajues/frikësues” mbi ta.

Dikush mund të pyeste se si do ta trajtonte çështjen Gjykata nëse artikulli i Z. Korabi kishte të bënte me një “lajm bombastik” për Z. Matrapazi sepse kompanisë së gruas së Z. Korabi nuk iu dha një kontratë fitimprurëse nga bashkia. Në atë rast, Gjykata me siguri do të konstatonte se ndërhyrja ishte e nevojshme (d.m.th. arsyetimi i paraqitur nga gjykatat vendase për të justifikuar mbrojtjen e reputacionit të Z. Matrapazi ishte si relevante ashtu edhe e mjaftueshme), por që niveli i dëmit ishte joproporcional. Si rezultat, do të konstatonte sërisht një shkelje të nenit 10, por jo për të njëjtat arsye si në skenarin e mëparshëm hipotetik.

4. Një përmbledhje e juridiksionit të Gjykatës sipas nenit 10 mbi tema të caktuara me rëndësi të veçantë për gazetarët Më poshtë do të përpiqemi të përshkruajmë qasjen e Gjykatës në një numër temash me të cilat gazetarët përballen shpesh në punën e tyre të përditshme. i. Qasja në informacionit dhe përdorimi i informacionit të përfshirë në dokumente zyrtare dhe jo zyrtare Dy janë problemet kryesore me të cilat duket se përballen gazetarët në lidhje me këtë çështje. E para ka të bëjë me atë se sa mund t’i besojnë ata informacioneve në dokumente të hartuara nga të tjerët. Sipas Gjykatës, kjo varet kryesisht nga origjina e këtyre dokumenteve. Nëse dokumenti është hartuar dhe bërë publik nga një autoritet shtetëror,

48

...dhe kufijtë e saj të brishtë

atëherë gazetarët nuk kanë asnjë detyrim për ta verifikuar më tej atë63; në mënyrë të ngjashme, gazetarët nuk pritet të provojnë saktësinë e deklaratave gojore të bëra publikisht nga zyrtarët e shtetit64. Detyrimet e tyre të vetme në këtë rast janë të identifikojnë qartë burimin65 dhe të pasqyrojnë me saktësi përmbajtjen e dokumentit66. Por, çfarë ndodh nëse dokumenti zyrtar që një gazetar dëshiron të përdorë është i brendshëm dhe nuk është bërë publik zyrtarisht? Gjykata ka pranuar që dokumentet e brendshme zyrtare janë një burim i rëndësishëm dhe autoritativ informacioni, por që, për dallim nga dokumentet e publikuara zyrtarisht, përmbajtja e tyre duhet të verifikohet më tej nga ana e gazetarit67. Në të njëjtën linjë, Gjykata ka vendosur që gazetarët duhet të vërtetojnë gjithmonë faktet ose pretendimet e ngritura në njoftimet zyrtare të subjekteve jo-shtetërorë, siç janë partitë politike.68 E dyta ka të bëjë me atë që duhet të bëjnë gazetarët kur pavarësisht hulumtimeve të bëra, iu duhet të sigurojnë kopje të dokumenteve zyrtare që të vërtetojnë pretendimet e tyre. Në raste të tilla, Gjykata do të vlerësojë përpjekjet e bëra nga gazetarët për të siguruar dokumente të tilla69; çdo dështim i pajustifikuar nga ana e autoriteteve për t’i vënë ato në dispozicion në kohën e duhur do të ulë (por jo heqë) pragun e 63 64 65 66 67 68 69

Colombani dhe të tjerët kundër Francës (2002).

Axel Springer AG kundër Gjermanisë[GC] (2012).

Erla Hlynsdottir (nr. 3) kundër Islandës (2015).

Selistö kundër Finlandës (2004).

Verlagsgruppe Droemer Knaur GmbH & Co. KG kundër Gjermanisë (2017).

Verlagsgesellschaft standard mbH (nr. 2) kundër Austrisë (2007).

Cangi kundër Turqisë (2019). Rasti kishte të bënte me përpjekjet e një anëtari të një OJQ-je për të siguruar akses në një dokument zyrtar, nga i cili ai kishte tashmë një kopje jozyrtare, me qëllim që ta përdorte në kontekstin e procedurave gjyqësore, si dhe të informonte publikun.

Meqenëse Gjykata vazhdimisht ka vendosur që për qëllime të nenit 10, OJQ-të dhe shtypi luajnë një rol të ngjashëm (përkatësisht atë të një watchdog-u publik), do të përdorej i njëjti arsyetim sikur kërkesa ishte paraqitur nga një gazetar.

49

Liria e shprehjes...

saktësisë faktike që pretendimet duhet të përmbushin në mënyrë që të mbrohen sipas nenit 10. Kështu që në raste të tilla Gjykata konsideroi se dështimi i vazhdueshëm nga ana e autoriteteve shtetërore për t’u dhënë gazetarëve mundësinë e përdorimit të dokumenteve të kërkuara “arsyeshëm mund të ketë nxitur gazetarët të raportojnë për ato informacione që kanë në dispozicion, përfshirë thashethemet e pakonfirmuara”, për sa kohë që ata informojnë lexuesin e tyre mbi natyrën jo fort të besueshme të informacionit70.

Një strategji disi më e rrezikshme do të ishte të mbështetesh në kopjet jozyrtare të dokumenteve zyrtare dhe, në rast gjyqi, të kërkosh nga gjykata që të marrë nga autoritetet kompetente kopjet e njësuara me origjinalin të dokumenteve zyrtare në fjalë; Gjykata ka qenë kritike ndaj refuzimit të paarsyeshëm të gjykatave vendase për të pranuar kërkesa të tilla71. Nga ana tjetër, gazetarët mund të vendosin të paralajmërojnë paraprakisht personat / institucionet se ata po mendojnë të bëjnë publik një dokument të brendshëm dhe të nxisin kështu reagimin/përgjigjen e tyre72.

Ndërsa në parim një gazetar që merr pasivisht informacion konfidencial nuk bën ndonjë krim73, ai / ajo megjithatë mund të jetë përgjegjës për përdorimin e gabuar të mëvonshëm të informacionit.

Kështu, në një rast kur një palë e përfshirë në një procedurë penale u dha informacione konfidenciale gazetarëve, Gjykata vendosi që ata duhet të kishin kuptuar që nuk duhet të publikonin informacionin, pasi kjo do të shkelte sekretin e hetimit penal akoma të hapur.74 Sidoqoftë, përmbajtja e informacionit konfidencial të bërë publik dhe mënyra si prezantohet ka rëndësi në sytë e Gjykatës. Dhënia e një 70 71 72 73 74

50

Timpul Info-Magazin dhe Anghel kundër Moldavisë (2007).

Novaya Gazeta v Voronezhe kundër Rusisë (2010).

Financial Times Ltd dhe të tjerë kundër Mbretërisë së Bashkuar (2003).

Dammann kundër Swtizerland (2006).

Y kundër Zvicrës (2017).

...dhe kufijtë e saj të brishtë

“ngjyrese” sensacionale një çështjeje që është75 ose nuk është76 me një rëndësi të veçantë për publikun, do ta privojë gazetarin nga spektri i plotë i mbrojtjes sipas nenit 10. ii. Procedimet për shpifje ndaj gazetarëve Në proceset gjyqësore për shpifje, Gjykata duhet të ruajë një ekuilibër midis dy të drejtave konkurruese dhe po aq të rëndësishme, përkatësisht asaj të reputacionit/dinjitetit dhe jetës private (e mbrojtur sipas nenit 8 të Konventës) dhe asaj për lirinë e shprehjes, sipas nenit 10. Për këtë qëllim, Gjykata do të marrë në konsideratë të gjithë kriteret e përmendur më lart, siç janë: nëse personi në fjalë është një personazh publik, nëse shkrimi në media ka të bëjë me jetën e tij private, sjelljen paraprake të personit në marrëdhëniet e tij / saj me shtypin, nëse shkrimi në media kontribuon në një çështje me interes publik dhe natyrën e publikimit (p.sh. gazetë politike apo shtypi tabloid)77.

Një dallim thelbësor i nxjerrë nga Gjykata në jurisprudencën e saj, në bazë të nenit 10, në këtë drejtim është ai midis deklaratës së fakteve dhe gjykimit (opnioneve) vlerësues. Sipas Gjykatës, megjithëse ekzistenca e një fakti mund të demonstrohet (dhe Gjykata ka vendosur që gazetarëve duhet t’u lejohet gjithmonë mundësia për të provuar vërtetësinë e deklaratave të tyre në gjykatë)78, e vërteta në një gjykim vlerësues (opinion) nuk provohet79. Dallimi midis të dyjave do të varet shumë nga konteksti specifik. Për shembull, fjala “prostitutë” e përdorur për të përshkruar karikaturën e një zyrtari të njohur publik të rangut të lartë u mor nga Gjykata si një gjykim 75

76 77 78 79

Stoll kundër Zvicrës (2007). Për t’u vënë re në atë rast, Këshilli Zviceran i Shtypit ishte shumë kritik për mbulimin e ngjarjes nga aplikanti.

Bédat kundër Zvicrës [GC] (2016).

Von Hannover kundër Gjermanisë (nr. 2) [GC] (2012).

Armellini dhe të tjerët kundër Austrisë (2015).

Fedchenko kundër Rusisë (nr. 3) (2018).

51

Liria e shprehjes...

vlerësues (opinion) në kontekstin e një artikulli që pretendonte se zyrtari publik në fjalë po favorizonte disa kandidatë për zgjedhje lokale mbi të tjerët80. Në të njëjtën kohë, termi “shpirt udhëheqës” u konsiderua si një deklaratë fakti, pasi në kontekstin në të cilin u bë, dha përshtypjen se personi në fjalë kishte ideuar dhe ishte përgjegjës për një operacion të paligjshëm spiunimi kundër punonjësve të shtetit81.

Në përgjithësi, dhënia e një opinioni dhe nxjerrja e konkluzioneve nga faktet ekzistuese ka shumë të ngjarë të konsiderohet si gjykim vlerësues (opinion) dhe jo deklaratë faktesh82. Sidoqoftë, kjo nuk do të thotë që opinionet mund të shprehen në mënyrë të pakujdesshme; madje ato duhet të mbështeten mbi baza faktike83. Natyrisht, sa më e fortë të jetë baza faktike, aq më shumë të ngjarë ka që Gjykata do të konstatojë se gjykimi vlerësues (opinioni) nuk ishte i tepruar ose fyes pa arsye, prandaj meriton mbrojtje sipas nenit 10.

Më pas lind pyetja se çfarë konsiderohen prova të tilla të forta: Gjykata përdor në këtë drejtim nocionin “koment i drejtë”, me anë të së cilit një gjykim vlerësues (opinon) i bazuar në fakte, saktësia e të cilave mund të vërtetohet në standardin civil të provës (d.m.th. balanca e propabiliteteve) në krahasim me atë penal (përtej dyshimit të arsyeshëm), atëherë gjykimi vlerësues (opinioni) do të konsiderohet se ka një bazë faktike84. E ngjashme është barra e provës në lidhje me deklaratat e fakteve: kështu që gazetarët nuk u kërkohet të presin fillimin e ndjekjes penale85 dhe / ose vendimin përfundimtar të gjykatës që të raportojnë një ngjarje, për sa kohë ata respektojnë të drejtën e prezumimit të pafajësisë.86 80 81 82 83 84

85 86

52

Grebneva dhe Alisimchik kundër Rusisë (2016).

Verlagsgesellschaft standard mbH kundër Austrisë (2017).

Marunić kundër Kroacisë (2017).

Semik Orached kundër Polonisë (2011).

Kompania Botuese Alithia shpk dhe Constantinides kundër Qipros (2008), Jucha dhe Żak kundër Polonisë (2012).

Novaya Gazeta v Voronezhe kundër Rusisë (2010).

Giesbert dhe të tjerët kundër Francës (2017).

...dhe kufijtë e saj të brishtë

Për sa i përket proporcionalitetit të sanksioneve të vendosura në çështjet për shpifje, ndërsa Gjykata nuk ka konstatuar se vënia e sanksioneve penale për çështjet e shpifjes është në vetvete në kundërshtim me nenin 1087, ajo ka aluduar gjithashtu se vetëm procedura penale private (kur çështja penale nis me kërkesë të viktimës akuzues (d.m.th. pa përfshirjen e prokurorit) ka të ngjarë të jetë në përputhje me nenin 1088. Në çdo rast, Gjykata do të jetë shumë kritike për çdo ndëshkim penal, përfshirë edhe dënimet me burg, qoftë edhe kur vendoset pezullimi i ekzekutimit dhe personi lihet në një kohë prove89, për shkak të efektit të tyre frikësues. Në të vërtetë, vetëm në disa raste (ku gazetarët nuk kanë vepruar plotësisht në mospërputhje me standardet e gazetarisë) Gjykata ka gjykuar që gjobat e ulëta penale nuk bien në kundërshtim me nenin 1090.

Në mënyrë të ngjashme, Gjykata do të çmojë në kundërshtim me Nenin 10 pagesën e dëmit civil91 ose gjobave administrative92 që janë krejtësisht joproporcionle me të ardhurat e gazetarit. Gjykata pret që aplikanti të paraqesë prova para gjykatave vendase dhe vetë GJEDNJ për paaftësinë objektive të tij / saj për të paguar shumën e dëmit93.

Gjithashtu, Gjykata pret që gjykatat vendase të marrin parasysh gjendjen financiare të të pandehurit/të të paditurit94, kur përcaktojnë vlerën e një gjobe / dëmshpërblimi.

87 88 89

90 91 92 93 94

Lindon, Otchakovsky-Laurens dhe Korriku kundër Francës [GC] (2007).

Ziembinski kundër Polonisë (2012).

Fatih Taş kundër Turqisë (nr. 2) (2017). Gjykata nuk ka konstatuar shkelje të nenit 10 në lidhje me disa sanksione kuazi-penale siç janë ato të vendosura ndaj aplikantit Salumäki kundër Finlandës (2014): edhe pse sipas ligjit të brendshëm procedurat ishin të natyrës penale, sanksioni penal që iu vu aplikantit (një gjobë e ulët) nuk u përfshi në dëshminë e tij të penalitetit (rekordet kriminale).

Dorota Kania kundër Polonisë (Nr 2) (2016).

Morar kundër Rumanisë (2015).

Kasabova kundër Bullgarisë (2011).

Prunea kundër Rumanisë (2019).

Almeida Leitão Bento Fernandes kundër Portugalisë (2015).

53

Liria e shprehjes...

iii. Gjuha e urrejtjes / nxitja e dhunës Gjykata ka qenë e qartë dhe pa ekuivoke kur shprehet se nuk ka asnjë interes publik që mund të legjitimojë gjuhën e urrejtjes ose nxitjen e dhunës, në disa raste madje ka thënë se një gjuhë e tillë nuk është thjesht tronditëse dhe fyese por edhe aq antagoniste me vlerat themelore demokratike të Konventës që ajo bie plotësisht jashtë sferës së saj mbrojtëse dhe është në kundërshtim me nenin 1795 të Konventës. Si rezultat, Gjykata zakonisht nuk do të zbatojë testin “me tre pjesë” të përmendur më lart. Për më tepër, dhe pse Gjykata është kundër sanksioneve penale, aq më tepër atyre me burg, për veprat penale të lirisë së shprehjes, ajo ka konstatuar se i vetmi përjashtim në të cilin sanksione të tilla do të ishin të lejueshme do të jetë kur aplikanti ka abuzuar me të drejtën e tij / saj për lirinë e shprehje duke përdorur gjuhën e urrejtjes96. Sidoqoftë, në çështje të tjera të gjuhës së urrejtjes Gjykata mund të jetë e gatshme të pranojë që gjuha e urrejtjes futet në sferën mbrojtëse të nenit 10, kur vlerëson proporcionalitetin e ndërhyrjes, në dritën e faktorëve të përmendur më lart: kështu duke rënë dakord që disa nga artikujt në fjalë përmbanin gjuhë urrejtjeje, Gjykata konsideroi se dënimi që iu dha gazetarit - botues i një gazete personale me qarkullim shumë të ulët, pa asnjë precedent penal, prej pesë vjet burgim (i kryer nga aplikanti) dhe ndalim i ushtrimin të profesionit për një përiudhë tre vjeçare, ishte i tepruar dhe në kundërshtim me nenin 1097.

95

96 97

54

Neni 17 parashikon: “Asnjë nga dispozitat e kësaj Konvente nuk mund të interpretohet se i jep një Shteti, grupimi ose individi, të drejtë që të përfshihet në ndonjë veprimtari ose të kryejë ndonjë akt që synon cenimin e të drejtave dhe lirive të përcaktuara në këtë Konventë ose kufizime më të gjera të këtyre të drejtave ose lirive sesa është parashikuar në Konventë.”

Cumpănă dhe Mazăre kundër Rumanisë [GC] (2004).

Stomakhin kundër Rusisë (2018).

...dhe kufijtë e saj të brishtë

iv. Mbrojtja e burimeve / sinjalizuesve (whistle-blowers) Gjykata ka pranuar rëndësinë e burimeve gazetareske dhe njëkohësisht nevojën për t’u ofruar atyre një nivel të lartë mbrojtjeje; në të kundërt do të dëmtohej rëndë aftësia e mediave për të përmbushur funksionin e tyre si një rojtar publik98. Rëndësia e që mbart parimi i mbrojtjes së burimeve gazetareske mund të shihet në gjykimin e çështjes Becker kundër Norvegjisë (2003) ku Gjykata konstatoi shkelje të së drejtës së nenit 10 të aplikantit, për shkak të dënimit të tij penal për refuzimin e dhënies së provave (që konsistojnë në identifikimin e burimit të tij), edhe pse burimi në fakt ishte zbuluar vetë ndërkohë.

Sidoqoftë, në mënyrë që informatori i një gazetari të përfitojë nga një mbrojtje e tillë, si dhe që gazetari të mos përballet me procedurat penale me akuza si p.sh. pengimi i drejtësisë, është e rëndësishme që një person të konsiderohet “burim” dhe jo thjesht si “informator”.

Dallimi thelbësor midis të dyve është që burimi në mënyrë të shprehur ose të nënkuptuar pranon të sigurojë informacione në këmbim të anonimitetit; Kështu p.sh., një person që është regjistruar me zë ose me figurë pa dijeninë e tij / saj dhe për këtë arsye pa pëlqimin e tij / saj, nuk mund të konsiderohet burim99.

Një përkufizim i termit “burim”, që është miratuar edhe nga Gjykata, është dhënë në Rekomandimin Nr. R (2000) 7 të Komisionit të Ministrave të Këshillit të Evropës për të drejtën e gazetarëve për të mos zbuluar burimet e tyre të informacionit100. Sipas Rekomandimit: “17. Cilido person që i jep informacion një gazetari do të konsiderohet si “burimi” i tij ose saj. Mbrojtja e marrëdhënieve 98 Goodwin kundër Mbretërisë së Bashkuar [GC] (1996).

99 Nordisk Film & TV A / S kundër Danimarkës (dhjetor) (2005).

100 Rekomandimin e gjeni në anglisht në: https://search.coe.int/cm/Pages/result_details. aspx?ObjectId=09000016805e2fd2

55

Liria e shprehjes...

ndërmjet një gazetari dhe një burimi është qëllimi i këtij Rekomandimi, për shkak të ‘efektit të mundshëm frikësues’ që ka një urdhër për zbulimin e burimit të informacionit në ushtrimin e lirisë së mediave (shiko, Eur. Court HR, Goodwin kundër Mbretërisë së Bashkuar, 27 Mars 1996, paragrafi 39). Gazetarët mund të marrin informacionin e tyre nga lloje të ndryshme burimeve. Prandaj, është i nevojshme një interpretim i gjerë i këtij termi. Dhënia faktike e informacionit një gazetari mund të konsiderohet si veprim nga ana e burimit, për shembull kur një burim telefonon ose i shkruan një gazetari ose i dërgon atij informacion të regjistruar ose fotografi. Informacioni gjithashtu do të konsiderohet se “jepet” edhe kur një burim mbetet pasiv dhe pranon që gazetari të marrë informacione të tilla si filmimi ose regjistrimi i informacionit me pëlqimin e burimit.”

Kështu për shembull, një person që kontakton një gazetar, i jep atij informacion për një krim dhe më pas pretendon se përgjegjësia për atë krim nuk është burim; kjo nga ana tjetër do thotë se gazetari nuk mund të refuzojë, nga ana ligjore, t’u japë autoriteteve101 informacion mbi identitetin e këtij personi.

Për sa i përket sinjalizuesve, Gjykata ka vendosur që duke qenë se ata kanë detyrimin e besnikërisë ndaj punëdhënësit të tyre (qoftë ai entitet privat apo organ publik), ata së pari duhet të ngrenë me eprorët e tyre çdo shqetësim që mund të kenë për parregullsitë në vendin e tyre të punës. Vetëm kur ta kenë bërë këtë ose kur objektivisht mund të konsiderohen si të liruar nga detyrimi për ta bërë këtë (sepse p.sh. po ta bënin do të përballeshin me veprime ndëshkuese) është e lejueshme që ata t’i drejtohen shtypit; njësoj si për gazetarët, Gjykata do të shqyrtojë motivet e sinjalizuesit. Dëshmi që tregojnë se ata ishin të motivuar nga qëllime personale do të ulin shanset që ata të konsiderohen 101

56

Stichting Ostade Blade kundër Hollandës (dhjetor) (2013).

...dhe kufijtë e saj të brishtë

sinjalizues102. Ashtu si në rastin e burimeve gazetareske, Gjykata ka vendosur që gazetarët mund të refuzojnë në mënyrë të ligjshme të zbulojnë identitetin e një sinjalizuesi, por nuk duhet të publikojnë informacionin konfidencial derisa sinjalizuesi të ketë përdorur të gjitha procedurat e brendshme që ka në dispozicion për të paralajmëruar eprorët e tij/ saj103. Sidoqoftë, ky kufizim nuk do të zbatohet nëse një procedurë e tillë e brendshme nuk parashikohet me ligj104 ose është vërtetuar se është e kotë (sepse p.sh. eprorët për një kohë të gjatë, nuk kanë marrë ndonjë masë në lidhje me pretendimet)105.

102 103 104 105

Belenoviç kundër Kroacisë (dhjetor) (2010).

Görmüş dhe të tjerët kundër Turqisë (2016).

Görmüş dhe të tjerët kundër Turqisë (2016).

Guja kundër Moldavisë [GC] (2008).

57

Liria e shprehjes...

58

...dhe kufijtë e saj të brishtë

V. LIRIA E SHPREHJES NË SHQIPËRI Shteti shqiptar ka një histori të shkurtër zyrtare, duke nisur nga viti 1912 pas shpalljes së pavarësisë. Përgjatë një shekulli ka pasur disa akte kryesore themeltarë që i kanë zënë vendin njëri-tjetrit sipas rrethanave historike dhe politike ku është gjendur Shqipëria gjatë kësaj kohe.

Më herët, liria në përgjithësi ka qenë një koncept jo shumë i zhvilluar në marrëdhëniet që bazoheshin në të drejtën zakonore. Treva të ndryshme kanë vepruar në bazë të rregullave që kishin ngjashmëri të madhe në lidhje me etikën dhe moralin, por me ndryshim thelbësore në lidhje me marrëdheniet tregtare, tokën dhe ndërtimin e funksionimin e familjes. Kështu, Kanuni i Lekë Dukagjinit apo Kanuni i Skëndërbeut, sanksiononin rregulla që i shërbenin organizimit shoqëror me familje të mëdha, ndërsa Kanuni i Labërisë orientonte rregulla në përshtatje me familje më të vogla. Gjithashtu, ky i fundit rregullonte më hollësisht raportet e pronarëve të mëdhenj të tokës dhe si pasojë e një tregtie me nota më të sofistikuara se kanunet që rregullonin jetën në veri të vendit.

Kanuni i Lekë Dukagjinit Një prej kanuneve që ka trajtuar disa hollësi interesante lidhur me lirinë e shprehjes ishte Kanuni i Lekë Dukagjinit. Sipas përmbledhjes 59

Liria e shprehjes...

së mbërritur në ditët tona, nga Shtjefën Gjeçovi, rezulton se ka një kre të veçantë për “fjalën e gojës”.

“Fjala mort s’bân”. – “Shtriga në gjak nuk bjen”. – “Goja s’qet kend në gjak”. § 520. Giûha âsht tulit e gjithshka bluen. § 521. Fjala e gojës s’ême hîn në vesh të tjetrit, e i treti e perdoron për rrênim të kuej, un rrî e tallem. § 522. Fjala e ême në shkaktofët vrasë të përgjegjme un rrî e zgerdhîhem; nuk mund të më kapë kush për pûnë të liga, qi shkaktoi goja e ême. § 523. Aj, qi shkon tuj mjellë e tuj hapë fjalë të kqija e gergasa herë per njanin herë per tjetrin, me gojë të kanunit thirret »Argat i keq«. As e thrret kush në pûnë, as i nep kush rrogë. § 524. A fola a s’fola, goja nuk vulosë gjâ. - Fjalët e sterkqive kanûja s’i mêrr para sysh.

Nga përmbajtja e këtyre rregullave zakonorë, vihet re se ekzistonte një shkallë e lartë e lirisë së fjalës, pavarësisht se Kanuni synonte të krijonte rregulla tepër shtrëngues në sfera të tjera të jetës. Përdorimi i fjalës nga të tretët nuk shoqërohej me përgjegjësi, madje edhe nëse nga fjala mund të vinin pasoja të rënda. E vetmja pasojë që rezulton është moszënia me punë e personave që hapnin fjalë të këqija në përgjithësi dhe ngacmonin ndjenjat e shumë personave, duke evidentuar se qëllimi i tyre ishte tipikisht për të krijuar shpifje e ngacmime. Në të gjithë rastet e tjerë, fjala ishte e lirë dhe e pakonsideruar si domethënëse, nëse ajo nuk shoqërohej me një kontekst tjetër si dhënia e besës, premtimeve etj, të cilat kishin kuptim kontraktor. Në kontekstitn e marrëdhënieve 60

...dhe kufijtë e saj të brishtë

shoqërore të kohës dhe trevave ku vepronte ky kanun, nuk kishte një organizim të mirëfilltë shoqëror modern, i cili të cenohej dhe tronditej nga shpërdorimi i fjalës së lirë.

Statuti Organik i Shqipërisë - 1914 Me krijimin e shtetit të pavarur shqiptar, rregullimet në lidhje me të drejtat e njeriut nuk janë shfaqur menjëherë. Akti i parë ku vihet re se përmendet një rregullim për lirinë e shprehjes është Statuti Organik i Shqipërisë, i miratuar në Vlorë më 10 Prill 1914. Nën rrethanat historike të kohës, Shqipëria formohej si një principatë kushtetuese, sovrane dhe e trashëgueshme nën garancinë e gjashtë Fuqive të Mëdha. Për interesa të lirisë së shprehjes, nuk është në qëllimin tonë të trajtojmë legjitimitetin e këtij dokumenti dhe as kontekstin historicKdhe politik të kohës, por të fokusohemi vetëm te parashikimet për lirinë e shprehjes. Në nenin 36 të këtij dokumenti parashikohej: 36. Secili është i lirë të shfaqë mendimet e tij gojarisht, me shkrim dhe nëpërmjet shtypit në përputhje me ligjet. Një ligj i posaçëm do të përcaktojë modalitetet e ushtrimit të kësaj lirie.

Siç vihet re, parashikimi është tepër i pasqaruar, me kufij të brishtë, duke i lënë në dorë autoriteteve të përcaktonin modalitetet e kufizimeve.

Statuti i Lushnjes 1920 dhe Zgjerimi i tij më 1922 Fillimisht Statuti i Lushnjes i miratuar më 31.01.1920, ishte një dokument që hidhte vetëm Bazat e Kanunores së Këshillës së Naltë.

Më vonë, në vitin 1922 u miratua një Zgjerim i këtij Statuti, i cili në pikën 64, parashikonte: 61

Liria e shprehjes...

… Nji ligjë e posaçme ka me rregullue pezullimin e nenevet të Statutit relativë me lirin personale, të drejtën e mbledhjevet, të drejtën e shoqënimit, padhunueshmin e banimit, lirin e fjalës e të shtypit, dhe fshehtësin e letravet.

Edhe ky dokument, nuk i jepte rëndësi parësore lirive, por i linte ato në dorë të autoriteteve për ti rregulluar në një moment të dytë përmes ligjeve të veçanta, pa i përcaktuar kufijtë.

Statuti Themeltar i Mbretërisë Shqiptare - 1928 Më tej, më 1 Dhjetor 1928 u miratua Statuti Themeltar i Mbretërisë Shqiptare, i cili bëri një rregullim më të detajuar të shumë aspekteve.

Në nenin 197 gjeti sanksionim edhe liria e shprehjes.

Art. 197. Liria e fjalës dhe e shtypit është e garantuar. Çensura parandaluese nuk mund të vihet, përveç në kohë lufte, mobilizimi dhe në raste të jashtëzakonshme të tjera të parashikuara prej ligjit.

Kushtet mbi rregullimin e shtypit, konfiskimi i shtypshkrimeve dhe ndjekjet ligjore mbi gabimet e shtypit caktohen me ligj.

Vetëm shtetasit shqiptarë mund të nxjerrin gazeta në Shqipëri.

Në këtë dokument vihet re për herë të parë se përveç garancisë së përgjithshme, shtohet edhe një ndalim i shprehur për censurën paraprake, e cila legjitimohej vetëm në kohë lufte dhe raste të jashtëzakonshme, që mund të parashikoheshin vetëm me ligj.

Gjithashtu, ky dokument kufizon të drejtën e shtypit vetëm për shtetasit shqiptarë dhe lejonte autoritetet të caktonin rregulla për shtypin.

Statuti Themeltar i Mbretësisë Shqiptare të Viktor Emanuelit III – 1939 Pak pas pushtimit fashist më 7 Prill 1939, u miratua më 03 Qershor 62

...dhe kufijtë e saj të brishtë

1939 Statuti Themeltar i Mbretësisë Shqiptare. Ky statut sanksionon lirinë e shprehjes në nenin 51.

Neni 51 Shtypi asht i lirë, por nji ligjë ndalon shpërdorimet e tij.

Në dukje ky dokument nuk synonte të krijonte rregulla të hollësishme dhe, si në shumicën e neneve, bën përshkrime të thjeshta, duke dhënë qartë idenë se statuti shërbente më shumë për të sanksionuar pushtetin e ri dhe jo të detajonte rregulla për një mbarëvajtje shoqërore afatgjatë.

Statuti i Republikës Popullore të Shqipërisë – 1946 Me marrjen e pushtetit nga forcat komuniste pas Luftës së Dytë Botërore, akti i parë që rregullonte themelet e shtetit ishte Statuti i Republikës Popullore të Shqipërisë, miratuar më 14.03.1946. Ky Statut sanksiononte lirinë e shprehjes në nenin 18.

ART. 18.

Të gjithë shtetasve u garantohet liria e fjalës, e shtypit, e organizimit, e mbledhjes, e grumbullimit dhe e manifestimit publik.

Ky parashikim ishte i vakët dhe i parëndësishëm për konktekstin historik dhe ideologjik të kohës.

Kushtetuta e Republikës Popullore të Shqipërisë – 1950 Një parashikim i njëjtë si ai i vitit 1946, u përsërit edhe në nenin 20 të Kushtetutës së Republikës Popullore të Shqipërisë në vitin 1950.

63

Liria e shprehjes...

Neni 20 Të gjithë shtetasve u garantohet liria e fjalës, e shtypit, e organizimit, e mbledhjes, e grumbullimit dhe e manifestimit publik.

Kushtetuta e Republikës Popullore Socialiste të Shqipërisë – 1976 Me konsolidimin e regjimit komunist, u miratua Kushtetuta e vitit 1976, e cila ishte më e detajuar në terma. Në nenin 53 të saj ajo sanksiononte: Neni 53 Shtetasit gëzojnë lirinë e fjalës, të shtypit, të organizimit, të grumbullimit, të mbledhjes dhe të manifestimit publik. Shteti garanton realizimin e këtyre lirive, krijon kushte për to dhe vë në dispozicion mejetet e nevojshme materiale.

Në pamje të parë, nëse nuk njihet konteksti dhe ideologjika sunduese e kohës, duket se kemi të bëjmë me një shtet që jo vetëm garanton lirinë e fjalës dhe të shtypit, por edhe merr masa për të krijuar kushte për të realizuar këto të drejta. Kjo dispozitë përcjell mesazhin e një detyrimi të pastër negativ të një shteti, që të mos ndërhyjë në çështje të lirisë së fjalës dhe të shtypit. Por, më tej, e njëjta Kushtetutë, në nenin 55, shtonte: …Ndalohet verpimtaria dhe propaganda fashiste, antidemokratike, luftënxitëse, si edhe nxitja e urrejtjes kombëtare e racore.

Meqënëse ky shtet nuk udhëhiqej nga parimi për të bërë aq ndërhyrje sa është e nevojshme në një shoqëri demokratike, rezultoi që kufizimet interpretoheshin nën dritën e nevojës në një shoqëri nën diktaturën e proletariatit. Në këtë kuptim, garancitë nuk vlejnë 64

...dhe kufijtë e saj të brishtë

nëse nuk sqarohet se cila është aspirata dhe çfarë nevojash diktohen nga aspiratat përkatëse. Pra, ekzistenca e garancive lexohet shumë ndryshe në raport me nevojat e llojit të shoqërisë që është vendosur të organizohet.

Ligji nr. 7491, datë 29.4.1991 “Për dispozitat kryesore kushtetutese” dhe ligji nr. 7692 datë 31.3.1993 “Për një shtojcë në ligjin nr. 7491, datë 29.4.1991 “Për dispozitat kryesore kushtetese Me rënien e regjimit komunist, lindi nevoja për hartimin dhe miratimin e një seti parimesh të reja për ndërtimin e shtetit. Ligji nr. 7491, datë 29.4.1991 “Për dispozitat kryesore kushtetutese” synonte të rregullonte një fazë tranzitore dhe shërbeu si kushtetutë e përkohshme deri në vitin 1998. Ky ligj fillimisht (në dy vitet e para) nuk përmbante rregullime specifike për të drejtat e njeriut, por mjaftohej me parashikimet e nenit 4, i cili shprehej: Neni 4 Republika e Shqipërisë njeh dhe garanton të drejtat dhe liritë themelore të njeriut, të pakicave kombëtare, të pranuara në dokumentat ndërkombëtare.

Më pas, më 31.3.1993, kuadri i ligjit të përkohshëm kushtetues u plotësua nga amendamenti nr. 7692. Synimi ishte të shtohej e gjithë paketa e të drejtave të njeriut. Në nenin 2, parashikohej: Neni 2 - Liria e shprehjes së mendimit- Liria e shprehjes së mendimit është e padhunueshme.

- Ndalohet censura paraprake.

- Nuk mund të nxirret asnjë ligj që të kufizojë paraprakisht 65

Liria e shprehjes...

lirinë e fjalës, të shtypit, ose të mjeteve të tjera të komunikimit, përveç se në rastet e mbrojtjes së interesit të fëmijëve ose të jetës së njerëzve.

- Kushdo ka të drejtë të shprehë lirisht mendimet nëpërmjet fjalës, shkrimit ose çdo mjeti tjetër të përhapjes.

- E drejta për t’u informuar nuk mund t’i mohohet askujt.

- Ushtrimi i këtyre të drejtave dhe lirive nuk mund të kufizohet, përveçse në rastet e parashikuara me ligj, të cilat përbëjnë masa të nevojshme në një shoqëri demokratike në interes të sigurimit kombëtar, të integritetit territorial, për mbrojtjen e sigurisë dhe të rendit publik, për parandalimin e krimeve, për mbrojtjen e shëndetit dhe të moralit, të reputacionit dhe të drejtave të të tjerëve, për parandalimin e dhënies së informacionit të marrë në konfidencë, si dhe për të garantuar autoritetin dhe paanësinë e pushtetit gjyqësor.

Në këtë kohë Shqipëria nisi të nënshkruajë edhe një volum të madh të akteve ndërkombëtare, duke i bërë ato pjesë të zbatueshme të legjislacionit të brendshëm.

Në vitin 1993, u miratua ligji i parë për shtypin, me numër 7756, i cili më pas, me amendamentin “Lesi”, i pagëzuar pas propozuesit të tij Nikollë Lesi, u ndryshua duke parashikuar vetëm që “Shtypi është i lirë. Liria e shtypit mbrohet me ligj”.

Që prej asaj kohe, i vetmi rregullim që mbetet në fuqi është ligji nr. 97/2012 “Për median audiovizive” dhe së fundi u miratua edhe e ashtuquajtura “Paketa anti-shpifje”, një çift ligjesh që synonin kufizimin e lirisë së mediave online, por që pas kthimit nga Presidenti i Republikës, Kuvendi nuk e rimiratoi duke e dërguar për mendim te Komisioni i Venecias. Ky i fundit u shpreh se paketa paraqet probleme të ndërhyrjeve serioze në lirinë e shprehjes, duke shkaktuar pezullinë e kësaj nisme ligjvënëse.

66

...dhe kufijtë e saj të brishtë

2. Standardet kushtetuese në fuqi sot Liria e shprehjes bën pjesë në të ashtuquajturat liri negative, që nënkuptojnë garantimin e tyre nga Kushtetuta si të padhunueshme dhe që për realizimin e tyre kërkojnë mosndërhyrjen nga ana e shtetit, apo nga ana e subjekteve private. Liria e shprehjes është e lidhur me një sërë të drejtash e lirish të parashikuara në Kushtetutë (liria personale, liria e bashkimit dhe organizmit, liria e fesë), të cilat plotësojnë kuptimin e lirisë së shprehjes si liri themelore në një shtet demokratik, në jetën politike, në realizimin e individit, etj.

Përveç Kushtetutës, kuadri ligjor është plotësuar edhe me aderimin e Shqipërisë në një sërë konventash e aktesh ndërkombëtare, si Konventa për Mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut dhe Lirive Themelore (KEDNJ), ratifikuar me ligjin nr. 8137, datë 31.07.1996. Kërkesat e Konventës u reflektuan në mënyrë të posaçme në Kushtetutën e 1998 nëpërmjet parashikimit të drejtëpërdrejtë të kësaj të drejte dhe të kushteve dhe mënyrave si mund të kufizohet ajo.

Kushtetuta e sanksionon lirinë e shprehjes në nenin 22, si më poshtë: 1. Liria e shprehjes është e garantuar.

2. Liria e shtypit, e radios dhe e televizionit është e garantuar.

3. Censura paraprake e mjeteve të komunikimit ndalohet.

4. Ligji mund të kërkojë dhënien e autorizimit për funksionimin e stacioneve të radios ose të televizionit.

Qartësisht liria e shprehjes është vendosur ndër dispozitat e para që përbëjnë Kreun e Lirive dhe të Drejtave Vetjake, menjëherë pas dispozitës që i referohet jetës së individit. Në këtë mënyrë, liria e shprehjes konsiderohet si ndër më të rëndësishmet, dhe më pranë sferës personale të individit. Ajo shihet si një liri themelore në një sistem demokratik, dhe përbën kriter interpretues të vetë nivelit të demokracisë në një vend, në varësi të shkallës së respektimit të saj.

67

Liria e shprehjes...

Liria e shprehjes bashkërendohet me lirinë e shtypit, të radios dhe të televizionit, si mjetet më thelbësore të përhapjes së mendimit, të komunikimit e të informimit. Më tej parashikohet edhe një kriter për kufizimin e mjeteve të komunikimit, duke përjashtuar censurën paraprake, por duke lejuar kufizimin në rastin e autorizimit për funksionimin e mediave audiovizive. Ky kufizim i posaçëm lidhet me faktin që mediat audiovizive shfrytëzojnë burime natyrore të kufizuara, siç janë frekuencat, dhe për rrrjedhojë ekziston nevoja për t’i menaxhuar ato me kujdes. Për mediat e tjera nuk vlen kjo logjikë dhe për rrjedhojë çdo kufizim që mund të ndodhë me ligj për të licensuar mediat e tjera do të mund të rezultonte si antikushtetuese.

Një tjetër e drejtë e parashikuar nga Kushtetuta është ajo e nenit 23, i cili garanton të drejtën e informimit. E drejta e informimit, për vetë faktin se është konceptuar si një e drejtë dhe jo si një liri, nënkupton një vijim të asaj që liria e shprehjes përfshin në thelb. Edhe Konventa Evropiane për të Drejtat e Njeriut i trajton së bashku lirinë e shprehjes dhe të drejtën e informimit në një nen të vetëm, nenin 10.

Megjithatë, liria e shprehjes, si shumë të tjera, nuk është konceptuar si një liri absolute. Kjo liri është e kufizueshme në parim, sipas përcaktimeve të nenit 17 të Kushtetutës, sipas të cilit: Kufizime të të drejtave dhe lirive të parashikuara në këtë Kushtetutë mund të vendosen vetëm me ligj për një interes publik ose për mbrojtjen e të drejtave të të tjerëve. Kufizimi duhet të jetë në përpjesëtim me gjendjen që e ka diktuar atë. Këto kufizime nuk mund të cenojnë thelbin e lirive dhe të të drejtave dhe në asnjë rast nuk mund të tejkalojnë kufizimet e parashikuara në Konventën Europiane për të Drejtat e Njeriut.”

Pra liritë dhe të drejtat janë të kufizueshme, por vetëm nëpërmjet disa filtrave të konstitucionalizuar. Shprehja vetëm me ligj ka qenë 68

...dhe kufijtë e saj të brishtë

objekt interpretimi edhe i Gjykatës Kushtetuese shqiptare106, e cila ka deklaruar se në ndryshim nga të tjera shprehje në Kushtetutë që i referohen konceptit të ligjit, shprehja vetëm me ligj, nënkupton aktin normativ të miratuar nga organi ligjbërës shqiptar, Kuvendi, sipas një procedure po aq të konstitucionalizuar (procesi ligjvënës), e një sërë garancish, të konsideruara të nevojshme nga kushtetutëbërësit lidhur me kufizimin e lirive dhe të drejtave, duke përjashtuar në këtë mënyrë kufizimin e tyre nga akte nënligjore, apo nga organe të ndryshme nga Kuvendi.

Të tjerë filtra garantues janë konceptet e interesit publik dhe ai i mbrojtjes të të drejtave të të tjerëve. Këto mund të jenë të vlefshëm vetëm nëse janë në përpjestim me gjendjen e diktuar, dhe asnjëherë në tejkalim të kufizimeve të parashikuar nga KEDNJ. Nëse ekziston një interes publik, i cili mund të përmbushet edhe në mënyra të tjera më të buta, kufizimi nuk do ishte kushtetues. Gjithçka në fund do të diskutohej nëse masat janë apo nuk janë të nevojshme për një shoqëri demokratike dhe këto interpretime i bëjnë gjykatat në rastet konkrete kur paraqiten për shqyrtim, ose nga Gjykata Kushtetuese kur objekt i shqyrtimit është vetë ligji.

3. Praktika gjyqësore shqiptare në çështje që prekin lirinë e shprehjes Rëndësi të veçantë në vendosjen e kufijve të qendrushëm dhe të kuptueshëm midis lirisë së shprehjes dhe të drejtave të tjera, ka praktika gjyqësore. Ajo zbërthen frymën dhe gërmat e ligjit në praktikë, duke krijuar ide më të qartë për rrethanat konkrete që paraqiten në jetën e përditshme.

Praktika gjyqësore shqiptare nuk është shumë e zhvilluar në këtë drejtim, sepse në Shqipëri interesi i publikut për të investuar gjykatat 106

Shih Vendimin nr. 20, datë 11.07.2006 të Gjykatës Kushtetuese.

69

Liria e shprehjes...

në këto çështje është ende i ulët. Për shkak të numrit të pakët të çështjeve, praktika nuk është e konsoliduar dhe për më shumë, Gjykata e Lartë nuk është investuar për të zgjidhur probleme të praktikës gjyqësore përmes vendimeve unifikuese në lidhje me çështjet e lirisë së shprehjes.

Në këtë kapitull, po përpiqemi të sjellim gjithsesi disa aspekte të trajtuara nga praktika gjyqësore shqiptare. Theksojmë se në disa sesione trajnimesh, Këshilli i Evropës është përpjekur të udhëzojë gjyqtarët sipas jurisprudencës së Gjykatës Evropiane për të Drejtat e Njeriut dhe rezultatet vihen re në qasjen e përmirësuar të gjyqtarëve ndaj kësaj jurisprudence.

Një nga pasojat e reformës në drejtësi, është edhe largimi i shumë gjyqtarëve nga sistemi i drejtësisë, të cilët kanë qenë të trajnuar për këto çështje dhe në vijim do të duhet që një pjesë e mirë e trajnimeve të ripërsëriten me gjyqtarët e rinj zëvendësues. Në një të ardhme të afërt nuk është shumë e pritshme që praktika gjyqësore të konsolidohet mirë në këtë fushë, ndaj edhe Res Publica kërkon nga gazetarët dhe nga aktivistët që të marrin masat vetë për të njohur konceptet bazë dhe praktikën ekzistuese, për të qenë më të sigurtë në përballjet e ardhshme me paditë për shpifje ose fyerje.

Më poshtë, kemi sjellë disa shembuj që ilustrojnë pikëpamjet e gjykatave shqiptare në çështje të ndryshme (penale apo civile) që lidhen me aspekte të veçantë të lirisë së shprehjes.

3.1. Elementë me rëndësi për thelbin e lirisë së shprehjes i. Para publikimit të fakteve, gazetari duhet të bëjë të gjitha përpjekjet për të provuar vërtetësinë e lajmit.

Gazetarët nuk gëzojnë ndonjë avantazh de jure a priori në raportimin e lajmeve jo të vërteta, në krahasim me individët e zakonshëm.

70

...dhe kufijtë e saj të brishtë

Neni 10 i Konventës Evropiane për të Drejtat e Njeriut nuk mbron gazetarët që bëjnë raportime të pavërteta kundër figurave publike si dhe nuk mbron ata gazetarë që nuk respektojnë detyrimin e tyre të ushtrimit të gazetarisë së përgjegjshme duke mos bërë përpjekje të arsyeshme për të verifikuar infomacionin përpara botimit të tij. Në këtë kuptim gazetari nuk gëzon avantazh në raportimin e lajmit të pavërtetë. Praktika gjyqësore ka ecur në këtë drejtim dhe reflektohet në argumentimin si më poshtë.

Në çështjen E.V. kundër A.K.107 gjykata arsyeton se: ”…askush nuk ka të drejtë të abuzojë me lirinë e të shprehurit dhe informimit në dëm të të tjerëve, përfshirë këtu edhe politikanët... ...Palët e paditura në këtë gjykim janë persona juridikë, të cilët operojnë në fushën e medias dhe janë të pajisur me staf të specializuar dhe të aftë në këtë drejtim për të parashikuar dhe kuptuar pasojat që vijnë nga sjellje e tyre e paligjshme, dhënia e informacioneve të pavërteta në këtë kontekst palët e paditura duhet të provonin që kanë bërë të gjithë përpjekjet e arsyeshme (qoftë dhe në nivelin e një kujdesi të zankonshëm) për të verifikuar informacionin e marrë përpara publikimit të tij...”

Një nga përpjekjet që konsiderohet me vlerë, për të provuar vërtetësinë e lajmit, është edhe ndekja e një metodologjie të mirëpranuar siç është tërësia e rregullave të Kodit të Etikës (ka disa versione të tij, por më i miri është ai i miratuar nga Këshilli Shqiptar i Medias108).

Kodi i Etikës është një bazë e mirë që mund të ndiqet. Nëse veproni në përputhje me standardet e Kodit të Etikës do të keni përparësi në mënyrën se si do të trajtohet çështja juaj në gjykatë. Një gazetar që vepron në përputhje me Kodin e Etikës është më i justifikuar 107 Vendimi i Gjykatës së Rrethit Gjyqësor Tiranë, nr. 8645, dt 23.10.2018.

108 http://kshm.al/wp-content/uploads/2018/04/Kodi-i-Etikes-final-shqip-3.pdf

71

Liria e shprehjes...

brenda lirisë së tij të shprehjes. Për këtë qëllim mund të ndiqni edhe vendimet e organeve vetë-rregulluese. Sot ekziston një organ i tillë vetërregullues në Shqipëri që quhet Këshilli Shqiptar i Medias109.

Në çështjen E. kundër A.R.110 gjykata vlerësoi përpjeket e gazetarit për të hulumtuar sipas rregullave etike. Në këtë rast, megjithëse gazetari paraqiti në artikull edhe opinione të diskutueshme, gjykata vlerësoi se: “Në rastin objekt gjykimi, në respektim të parimeve të etikës së gazetarit, i padituri A.R. është kujdesur në kërkimin paraprak të çdo informacioni të mundshëm në raport me proceduren e prokurimit, përmbushjen e kritereve nga subjektet konkurruese, gjendjen e konfliktit të intreresave etj. përmes komunikimeve me Ministrinë e Kulturës, organet tatimore dhe ILKPD –në, të administruara si provë në gjykim.”

I njëjti qendrim dhe po i njëjti arsyetim është bërë nga gjykata në çështjen Sh.N. kundër Gazeta “O”111, etj.

Në cështjen S.B kundër Xh.Z112, gjykata arsyeton se: “…Barra e provës për të vërtetuar vërtetësinë e thënieve i takon palës së paditur. Ky është edhe standardi i konfirmuar nga GJEDNJ-ja në çështjen Petrina kundër Rumanisë. Në këtë vendim, GJEDNJ-ja përcaktoi se u takon gazetarëve të japin prova se deklarimet e tyre kanë patur ‘një bazë faktike të mjaftueshme’.

Në këtë kuptim, ata duhet t’i tregojnë gjykatës se thëniet janë të vërteta ose se, megjithëse thëniet mund të mos jenë të vërteta, ata besonin se ato ishin të vërteta, pasi kishin një burim faktik të besueshëm dhe kishin marrë të gjitha masat për të verifikuar 109 http://kshm.al/en/albanian-media-council/ 110 Vendimi i Gjykatës së Rrethit Gjyqësor Tiranë, nr. 10086, dt. 30.11.2017.

111 Vendimi i Gjykatës së Rrethit Gjyqësor, Tiranë, nr. 9163, dt 15.11.2016.

112 Vendimi i Gjykatës së Rrethit Gjyqësor Tiranë nr. 8493 dt 18.12.2019

72

...dhe kufijtë e saj të brishtë

vërtetësinë e informacionit. Ky interpretim i Gjykatës Evropiane është në linjë me kërkesat e Kushtetutës për respektimin e jetës private dhe me Kodin e Etikës së Gazetarit...”

Në çështjen F.Y. kundër gazeta “S”113 gjykata arsyeton se: “...Për më tepër, sikurse me të drejtë pretendohet prej palës paditëse, detyrimi i mediave për të verifikuar saktësinë e informacionit të pasqyruar në artikujt e tyre parashikohet edhe në “Kodin e Etikës të Medias Shqiptare”, ku theksohet se gazetarët, krahas të drejtës për të marrë dhe dhënë informacion, kanë edhe detyrimin që informacioni i publikuar të jetë i saktë, i balancuar dhe i verifikuar. Në të njëjtin kod parashikohet gjithashtu se, me qëllimin që informacioni i publikuar të jetë sa më i saktë, i plotë dhe i paanshëm, gazetarët duhet të bëjnë të gjitha përpjekjet për t’iu referuar të gjitha burimeve të mundëshme. …Në rastin konkret pala e paditur nuk e ka zbatuar këtë detyrim që buron nga Kodi i Etikës, sepse nuk ka bërë përpjekjet e duhura për të verifikuar saktësinë e informacioneve të pasqyruara në shkrim...

Konkretisht, gjykata vlerëson se në rastin në shqyrtim pala e paditur, duke mos treguar kujdesin e duhur për të marrë të gjithë informacionin e nevojshëm në lidhje me ngjarjen e ndodhur më datë 19.12.2014 në banesën e paditësit F.Y., sidomos duke mos bërë përpjekje për t’u njohur me përmbajtjen e vendimit të formës së prerë të gjykatës dhe duke mos marrë informacion nëse ai (paditësi) kishte konflikte me persona të tjerë ose jo, pala e paditur ka vepruar me pakujdesi në formën e neglizhencës…”

Në mungesë të një krahasimi mes veprimeve të gazetarit në raport me Kodin e Etikës, gjykata vlerëson sjellja, duke e krahasuar atë me sjelljen e mundshme që pritet nga një njeri i arsyeshëm me formim mesatar.

113

Vendimi i Gjykatës së Rrethit Gjyqësor, Tiranë, nr 7521/2016

73

Liria e shprehjes...

Kështu, në çështjen J.B. kundër gazeta “P”114 gjykata arsyeton se: “...Në lidhje me sa më sipër, Gjykata thekson se çdo autor i një artikulli, interviste, opinioni, mendimi, analize, libri etj. ku flitet për një qytetar apo edhe për një personazh publik, nuk mund/nuk duhet/nuk ka të drejtë të mbajë një sjellje të paligjshme, ai (autori) nuk mund të mbështetet vetëm në të dhënat e deriatëhershme e që njeh vetë për këtë person, por ka për detyrë që edhe të verifikoje çdo fakt e rrethanë që zgjedh ta pasqyroje në artikull, intervistë, opinion, mendim, analizë, libër, e po kështu të tregojë kujdesin e duhur që këto fakte e rrethana të mos shoqërohen me fjalë/fraza/etiketime/ përcaktime/shprehje që do të sillnin enim dhe/apo ulje të emrit, nderit, personalitetit, reputacionit të personit që është në qendër të këtij materiali (sjellja e paligjshme në atë formë që asnjë njeri i arsyeshëm dhe/apo me formim mesatar nuk do ta kishte bërë).

Në çështjen F.K. kundër B.Z.115, gjykata shprehet se: “...Në rastin konkret gjykata vëren se e paditura përveç informimit për fenomene dhe raste që ajo i vlerëson si të paligjshme, të pamoralshme etj, ajo shprehet dhe jep vlerësime të saj personale dhe lidhur me personalitetin dhe qendrimin e paditëses në raport me detyrat e saja funksionale dhe detyrimet e saj ligjore e morale.

Gjykata vëren se, në rastin konkret, publikimi i thënieve të tilla, të cilat përmbajnë deklarime të cilat nuk rezultuan që të ishin të vërteta, cenojnë personalitetin dhe dinjitetin e paditëses si në raport me eprorët, kolegët e punës, punëdhënësin etj. Po kështu deklarimet e të paditurës në kushtet kur nuk u provua e kundërta është një deklarim i pavërtetë dhe në cenim të reputacionit të paditëses, të garantuar nga rendi juridik dhe zakonet e mira, të cilat janë në fuqi në Republikën e Shqipërisë…”

114 115

74

Vendimi i Gjykatës së Rrethit Gjyqësor Tiranë, nr. 5816, dt. 27.06.2017 Vendimi i Gjykatës së Rrethit Gjyqësor Tiranë, nr. 547, dt. 29.01.2018

...dhe kufijtë e saj të brishtë

ii. Diferenca mes fakteve dhe opinioneve Shpesh ndodh që të mos referohen vetëm, por të paraqiten dhe analiza dhe mendime të gazetarit, të cilat nuk artikulohen në sigurinë e plotë të ekzistencës së provave të plota dhe të pakundërshtueshme.

Gazetarët mund të shprehin opinione (gjykime vlerësuese sipas GJEDNJ) dhe një mbrojtje e veçantë jepet edhe nga ligji për opinionet, të cilat parimisht lidhen ngushtësisht me lirinë e mendimit dhe se çdo qytetar është i lirë të shprehë mendimet e tij. Neni 647/a i Kodit Civil e mbron në mënyrë të posaçme këtë aspekt, i cili detyron gjykatat që të marrin në konsideratë diferencën ndërmjet faktit dhe opinionit.

Megjithatë, liria për të shprehur opinione nuk është kaq e pakufizuar, sepse ato duhet të kenë disa baza faktike.

Në çështjen E. kundër A.R.116 gjykata u shpreh: “Çmohet e nevojshme të nënvizohet se dhe në rastin e përhapjes publikisht të opinioneve vlerësuese gazetarët duhet të kenë baza faktike të mjaftueshme, të sakta, të besueshme dhe proporcionale në raport me natyrën dhe shkallën e kritikave apo akuzave.”

Një vlerësim i tillë do të varet shumë nga konteksti. Mund të ndodhë që gjykata të kërkojë provat se ku bazohet opinioni juaj, por mos harroni se nuk jeni të detyruar që të mblidhni dhe t’i siguroni lexuesit tuaj “prova përtej dyshimit të arsyeshëm” për këtë qëllim, njëlloj sikur të ishin përpara një gjykate penale. Niveli i provës në këtë rast është ai i balancës së probabiliteteve, që nënkupton se mjaftojnë provat që demonstrojnë se një fakt, ose baza faktike për opinionin, me shumë gjasa ka ndodhur dhe janë të mjaftueshme për njeriun e zakonshëm të besojë vërtetësinë e tyre.

116

Vendimi i Gjykatës së Rrethit Gjyqësor Tiranë, nr. 10086, dt. 30.11.2017.

75

Liria e shprehjes...

iii. Gazetari gëzon të drejtën e ruajtjes së burimit të informacionit, por interesi për të provuar se lajmi është i bazuar në fakte dhe burime, nuk kërkon domosdoshmërisht dekonspirimin e burimeve.

GJEDNJ ka pranuar se detyrimi i gazetarëve të zbulojnë burimet e informacionit do të parandalonte ushtrimin e funksionit të tyre, pasi askush nuk do të jetë më i gatshëm për të ndarë informacion me ta.

Në çështjen P. kundër A.LL. gazetarit iu kërkua nga Prokuroria e Rrethit Durrës që të tregonte burimet e tij se cili ishte studenti që kishte paguar për të marrë një vend pune në një ministri. Gazetari refuzoi dhe prokuroria e paraqiti këtë kërkesë edhe në gjykatë. Kjo e fundit nuk e pranoi kërkesën duke mbrojtur të drejtën e gazetarit që të mbrojë burimet e tij, pasi Prokuroria kishte mundësi të tjera hetimore të zbulonte faktin e pretenduar.

Megjithatë kjo e drejtë nuk është absolute dhe në raste ekstreme kjo kërkesë është legjitime, sidomos kur është rasti i një hetimi penal të rëndësishëm. Në një çështje në Gjykatën e Krimeve të Rënda, në gjykimin e E. gjykata kërkoi nga gazetari të dorëzonte një intervistë të kryer me një nga dëshmitarët. Pavarësisht se gazetari refuzoi të jepte materialin me arsyen se nuk e dispononte më, gjykata e thirri gazetarin të jepte dëshminë përkatëse.

Gjithashtu vini re se jo të gjitha burimet e informacionit janë të mbrojtur, siç janë personat e filmuar fshehurazi, të cilët nuk kualifikohen si burime dhe prandaj nuk janë të mbrojtur në të njëjtin nivel si burime gazetareske.

Në çështjen Sh.N. kundër gazeta “O”, etj117, të paditurit pretenduan se faktet e ofruara në shkrim i kishin marrë nga zyrat shtetërore, por për të mos dekonspiruar burimet nuk mund t’i tregonin ato. Gjykata në vendim arsyeton se: 117

76

Vendimi i Gjykatës së Rrethit Gjyqësor Tiranë, nr. 9163, dt 15.11.2016

...dhe kufijtë e saj të brishtë

“….Në lidhje me referimin e bërë nga palët e paditura në ligjin 97/2013, neni 4/2/c sipas të cilit e kanë të pamundur që të tregojnë burimin e informacionit në kuadër të ruajtjes së sekretit të burimit të informacionit ky referim nuk shmang palët e paditura nga barra e provës për të provuar mungesën e fajit.

Ruajtja e sekretit të burimit të informacionit nuk ka të bëjë me përpjekjet e arsyeshme të palëve të paditura për verifikimin e informacionit para publikimit të tij apo pamundësinë reale të kësaj të fundit.

Pra nga palët e paditura nuk është provuar, me prova konform ligjit pocedurial, përpjekjet e tyre për të verifikuar informacionin/ lajmin e dhënë në datën 14.09.2014 para publikimit të tij mbi vërtetësinë apo ekzistenca e pamundësive reale të këtij verifikimi…” iv. Mbrojtja që gëzon një person publik nuk është e njëjtë me mbrojtjen që gëzon një individ i zakonshëm.

Sipas GJEDNJ, por edhe gjykatave vendase, kritika ndaj politikave është më e lejueshme se ndaj zyrtarëve të tjerë shtetërorë, por edhe për këta të fundit kritika është më e lejueshme se sa për qytetarët e thjeshtë. Sa më i parëndësishëm është një individ për jetën publike, aq më shumë ai duhet mbrojtur, duke sugjeruar që personat të referohen me iniciale dhe jo me emrin e tyre të plotë.

Në çështjen E.R. kundër S.B.118, ku paditës është kryeministri i vendit, gjykata mban qendrimin se qenia person publik e bën më pak të mbrojtshëm ndaj sulmeve dhe shprehjeve fyese, por nuk e bën më pak të mbrojtshme të drejtën për t’u mbrojtur nga cenimi i personalitetit për shkak të shpifjes.

118

Vendimi i Gjykatës së rrethit Gjyqësor Tiranë, nr. 8878/2019

77

Liria e shprehjes...

Në vendim gjykata argumenton se: “…Paditësi ushtron detyrën kushtetuese të Kryetarit të Këshillit të Ministrave e për këtë fakt duhet të jetë i përgatitur të përballojë sulme politike ose të natyrave të tjera (që mund të jenë edhe deri në kufijtë e fyerjes).

Në rastin e shprehjeve të pavërteta (që në objektin e gjykimit lidhen me akuza konkrete për përfshrije në krim të organizuar, familje mafioze apo hetim ndërkombëtar), apo paraqitjen në opinionin publik të fakteve, apo të dhënave të pavërteta, subjekti i dëmtuar ka të drejtë të gëzojë mbrojtje për cenimin e nderit dhe personalitetit të tij. Po të mos pranohet kjo, atëherë dëmi që i vjen individëve është më i madh se përfitimi që ka shoqëria nga ushtrimi pa kufi i së drejtës së shprehjes (përfshirë edhe fjalimet e quajtura si politike)...”

Në çështjen E. kundër A.R.119 gjykata u shpreh: “Kufijtë e kritikave të pranueshme janë më të gjera në lidhje me subjektet që veprojnë në sferën publike, ku pa dyshim përfshihen funksionarë që kanë në përdorim fonde publike. Në çështjen Von Hannover kundër Gjermanisë, gjykata ka theksuar “figurat publike nuk mund të pretendojnë të njëjtën mbrojtje sikurse individët e zakonshëm, ndërsa në çështjen Kulis kundër Polonisë, logjika arsyetuese ka vijuar më tej “Ata pashmangshmërisht dhe me qëllim i ekspozohen shqyrtimit publik dhe rrjedhimisht tregojnë nivel më të lartë të tolerancës ndaj kritikës.”

Në kuadrin e mësipërm, raportimi mund të shtrihet edhe për individët privatë dhe subjektet tregtare që përfshihen në sferën publike, përmes pjesëmarrjes në gara prokurimi publik, marrje 119

78

Vendimi i Gjykatës së Rrethit Gjyqësor Tiranë, nr. 10086, dt. 30.11.2017.

...dhe kufijtë e saj të brishtë

lejesh, koncensionesh, etj. Në çështjen e sipërpërmendur E. kundër A.R. gjykata u shpreh: “Në këtë kontekst merr rëndësi tërësisht periferike individualizimi nominativ i subjektit fitues përkundrejt problematikave të ngritura publikisht nga autori i shkrimit. Synimi i të paditurit nuk ka qenë cenimi në publik i imazhit të shoqërisë E., por evidentimi i parregullsive të karakterit procedural e material gjatë procedurave të prokurimit që pa dyshim paraqesim interes parësor publik jo vetëm për shkak të përdorimit të fondeve publike por dhe të interesit të pritshëm kolektiv nga vepra rehabilituese në fushën teatrore.” v. Jeta private nuk konsiderohet e cenuar nga gazetari, nëse vetë personi i ka bërë publike aspekte të caktuar të jetës së tij private.

Në çështjen F.M. kundër gazeta “S”120 gjykata arsyeton se: “...Për sa i përket postimit me titull “F.M. publikon foton e tij nudo” e postuar në datë 10 Nëntor 2014, ku paditësi pretendon se ka përdorur foto të pauotorizuar të tij nga jeta e tij private, Gjykata e gjen të pambështetur në prova e në ligj. Pasi siç provohet nga vetë shkrimi duket se kjo foto është marrë nga rrjetet sociale, e cila është publikuar nga vetë paditësi si dhe më pas edhe nga portalet e tjera online në internet, dhe mendohet se tregon paditësi në kohën kur ai ka qenë foshnje (për më tepër referohu përmbatjes së shkrimit;” F.M. është personazhi i radhës, i cili ka postuar foto krejtësisht nudo. Megjithatë adhurueset e tij janë zhgënjyer sado pak pasi fotoja e publikuar është realizuar në kohën kur ai ka qenë foshnje. Fotoja e vjetër e cila është bardh e zi është postuar në Instagramin e tij. Këngëtarë, aktorë dhe jo vetëm, shpesh kanë 120

Vendimi i Gjykatës së Rrethit Gjyqësor Tiranë, nr. 7986/2017

79

Liria e shprehjes...

ndarë me ndjekësit e tyre foto nga fëmijëria, duke shtuar edhe më shumë kureshtjen për jetën e tyre”. Në këto kushte, paditësi nuk mund të pretendojë për cenim të jetës private nëpërmjet publikimit të një fotoje të kohës kur ai ka qenë foshnje kur ai vetë ka hequr dorë nga kjo e drejtë pasi e ka publikuar vetë në rrjetet sociale, kur ka ndjekës të shumtë dhe përhapja e saj është tepër e madhe.

Mund të pretendohet se do ishte shkelur jeta e tij private vetëm nqs psh mund të publikohej një foto e marrë në kohën kur paditësi ishte brenda ambjenteve të tij të shtëpisë, apo në ambjente të tjera private, ku të pasqyrohej jeta e tij edhe në raport me persona të tjerë e cila do të merrej pa pëlqimin e tij si dhe me keqdashme e jo në mirëbesim…” …Në lidhje me fotografitë siç u theksua më lart, rezultojnë se ato janë marrë në rrjete sociale të publikuara nga vetë paditësi si dhe të marra në vende publike, në ngjarje të cilat ishin vetë publike si ngjarjet artistike ku ka marrë pjesë paditësi. Në këto kushte publikimi i tyre nuk përbën dhe nuk ngre asnjë çështje sa i përket cenimit të jetës private…” vi. Kufiri mes jetës private dhe interesit të publikut për të njohur një person publik.

Në çështjen F.M. kundër shoqëria “L”121, paditësi ka pretenduar se nga ana e palës së paditur, e cila ushtron aktivitetin e saj në fushën e gazetarisë së shkruar dhe asaj online, nëpërmjet publikimeve të disa shkrimeve (postimeve në faqen e web-it të të paditurit të cilat cituar me përmbajtjen e saktë në vendimin e gjykatës), fotove si dhe lejimin e disa komenteve ka cenuar nderin, personalitetin, reputacionin, emrin e mirë të tij.

121

80

Vendimi i Gjykatës së Rrethit Gjyqësor Tiranë, nr. 7986, dt 29.09.2017

...dhe kufijtë e saj të brishtë

Në përfundim të gjykimit gjykata arsyeton se: “…Për sa i përket titullit të përdorur se F.M. është futur mes reperve, gjykata vlerëson se nuk ka asnjë përmbatje cenuese edhe në raport me shkrimin e të paditurit, e cila duket si një raportim mbi një bashkëpunim, të njoftuar edhe nga një faqe tjetër interneti siç është blitz.al, të cilën pala e paditur e vlerëson se është afër paditësit. Titulli i shkrimit ka gjithmonë një intonacion më provokues e cila është një taktikë gazetareske për të tërhequr lexues të shumtë duke realizuar jo vetëm qëllimin e informimit por dhe atë ekonomik, duke qenë se pala e paditur funksionon si biznes. Në këtë artikull janë dhënë informacione, idetë e gazetarit si dhe gjykimin e tij vlerësues mbi këtë çështje e cila megjithëse nuk paraqet interes publik, përbën një çështje që zgjon interesin e përgjitshëm të publikut të gjerë për jetën sociale e artistike të vendit. Siç e kemi theksuar më lart, paraqitja e një shkrimi të tillë gëzon mbrojtje nga neni 10 i Konventës. Paditësi nuk pretendoi se ky shkrim paraqet të dhëna të pavërteta sa i përket informacionit të paraqitur dhe fotove me të cilën është ilustruar shkrimi, i cili duket se janë foto të artistëve të marrë gjatë jetës së tyre artistike, e të përdorur dhe prej tyre...” vii. Garantimi i privatësisë së një individi të thjeshtë dhe të parëndësishëm për opinionin publik gëzon mbrojtje më të lartë.

Në çështjen N.B. kundër gazetës “Sh”122, paditësi pretendon t’i jetë shkaktuar dëm moral, pasi i padituri ka raportuar lidhur me procesin hetimor të nisur pas vdekjes së bashkëshortes. Pala e paditur është autore e artikullit të botuar në datën 03.11.2014 në Gazetën “Sh” me titull “Zbulohet në bodrum kufoma e një gruaje”. Në këtë artikull shkruhet se dyshohet se bashkëshortja e palës paditëse mund të ketë vdekur ditë më parë për shkak të dekompozimit të trupit. Sipas 122

Vendimi i Gjykatës së Rrethit Gjyqësor Tiranë, nr. 2551, dt 19.03.2018

81

Liria e shprehjes...

artikullit shkruhet se njëra nga pistat e ngritura nga policia është vrasja e viktimës rreth dy muaj më parë. Sipas artikullit policia po heton në lidhje me vrasjen sepse viktimës i janë gjetur shenja në trup.

Nga hetimi i kryer nga ana e Prokurorisë se këto fakte të paraqitura nga pala e paditur nuk janë të vërteta.

Në përfundim të gjykimit gjykata argumenton se: “...Për të vlerësuar respektimin e balancës, GJEDNJ merr në konsideratë këto kritere: kontributi në një debat me interes të përgjithshëm, statusi publik i personit ndaj të cilit është bërë kritikë, sjellja paraprake e personit që është subjekt i kritikave, mbrojtja e të vërtetës, përmbajtja, forma dhe pasojat e publikimit si dhe sanksioni ndaj mediumit.

Në çështjen konkrete rezulton se ngjarja e ndodhur ka pasur lidhje me interesin publik, pasi lidhej me një aksident të ndodhur... ...Në lidhje me personin ndaj të cilit ishte drejtuar shkrimi, GJEDNJ mban qëndrimin se dikush që është aktiv në domenin publik duhet të ketë një tolerancë më të lartë ndaj kritikave. Kufijtë e kritikave të pranueshme janë më të gjera në lidhje me personazhet publikë që veprojnë në sferën e tyre publike. Personi ndaj të cilit bëhej shkrimi nuk ishte një personazh publik, rrjedhimisht niveli i tolerancës në këtë drejtim…është më i ulët.

Gjithashtu në lidhje me kriterin e sjelljes paraprake, GJEDNJ mban qëndrimin se duhet të ekzistojë një lidhje e arsyeshme midis fakteve të njohura për sjelljen, pikëpamjet, qendrimet e personit i cili është subjekt i kritikave dhe i opinionit/vlerësimit negativ për atë person. Në çështjen objekt gjykimi, sjellja paraprake e personit ndaj të cilit është botuar shkrimi nuk ka qenë e tillë që të justifikonte botimin e artikullit me të dhëna që nuk kishin përmbajtje të vërtetë.

82

...dhe kufijtë e saj të brishtë

Në lidhje me kriterin e mbrojtjes së të vërtetës, Gjykata çmon se artikulli nuk i shërbente të vërtetës, përkundrazi ai ka paraqitur fakte të pavërteta të cilat kanë cenuar personalitetin e paditësit duke i shkaktuar dëm jopasuror atij. …Pasojat e artikullit të botuar kanë qenë të konsiderueshme për paditësin pasi jo vetëm i kanë shkaktuar atij dhe familjes përjetime emocionale negative, por kanë ndikuar edhe në marrëdhëniet e tij me të afërmit...”

Në një çështje tjetër, F.Y. kundër Gazeta “S”123, ku sipas fakteve në gazetën “S” është botuar artikulli i titulluar: “Vendimi gjyqësor / 20 vite burg babë e bir, nuk shlyen borxhin prej 252 mijë Euro ndërtuesit F.Y.”.

Paditësi F.Y. pretendon se artikulli i mësipërm i botuar në gazetën “S” përmban ndër të tjera fjali që pasqyrojnë fakte të pavërteta, të paqena dhe ç’orientuese, duke dhënë një imazh tepër të rëndë për të.

Në vendim gjykata arsyeton se: “...Konkretisht gjykata vlerëson se në përcaktimin e masës së dëmshpërblimit duhet të mbahen parasysh: ...Fakti që paditësi, megjithëse është biznesmen në fushën e ndërtimit, nuk rezulton që të ketë profil të lartë publik, ndërkohë që më sipër është përmendur fakti se ai është dënuar për kryerjen e veprës penale të “Veprimeve që pengojnë zbulimin e së vërtetës” viii. Subjektet e showbiz gëzojnë mbrojtje më të ulët të jetës private.

Në çështjen F.M. kundër shoqëria “L”124, paditësi ka pretenduar se nga ana e palës së paditur, e cila ushtron aktivitetin e saj në fushën e 123 124

Vendimi i Gjykatës së Rrethit Gjyqësor Tiranë, nr. 7416, dt 26.09.2016 Vendimi i Gjykatës së Rrethit Gjyqësor Tiranë, nr. 7986, dt 29.09.2017

83

Liria e shprehjes...

gazetarisë së shkruar dhe asaj online, nëpërmjet publikimeve të disa shkrimeve, fotove si dhe lejimin e disa komenteve është cenuar nderi, personaliteti, reputacioni, emri i mirë i tij.

Në vendimin e kësaj çështjeje gjykata arsyeton se: “Gjykata vlerëson se paditësi si një person tepër i njohur në publik, për shkak se nuk është një personazh privat apo një person i thjeshtë, duhet të durojë një kritikë më të gjerë si për jetën e tij artistike ashtu dhe për atë private e cila ngjall interes për publikun, në formën edhe të dhënies së informacioneve me karakter argëtues, dhe jo interes publik siç pretendon paditësi... ...Në të gjitha këto publikime janë përdorur foto artistike të paditësin dhe jo foto të cilat cenojnë jetën e tij private apo të marra gjatë jetës së tij private në ambjente terësisht private. Ato janë foto të publikuara si nga vetë paditësi në rrjetet sociale, siç është Instagrami ashtu dhe të marra nga portale të tjera online. Paditësi si një person publik nuk mund të pretendojë që gazetarët e ndryshëm të mos publikojnë asnjë foto të tij, aq më tepër foto të publikuara nga vetë ai apo foto të marra gjatë aktivitetit të tij kulturor e artistik, pasi një pretendim i tillë cenon rëndë lirinë e shprehjes, ndër të cilat është dhe ilustrimi i tyre me foto. Eshtë paditësi ai që duke qenë një personazh i njohur duhet të kujdeset më tepër për të ruajtur dhe mbrojtur jetën e tij private, sa më të fshehtë për të mos u cenuar nga liria e shprehjes. Nuk mund të pretendohet se cenohet jeta private me anë të përdorimit pa autorizim të fotove të publikuara nga vetë paditësi apo të marra gjatë aktiviteteve të tij artistike. Pasi në momentin që një person është i njohur, pra ai ka “hequr” dorë në një masë të madhe nga jeta e tij private… …Për sa i përket shkrimeve të publikuara nga i padituri Gjykata vlerëson se ato janë në përputhje me kriteret e një gazetarie të 84

...dhe kufijtë e saj të brishtë

ndershme e të përgjegjshme, e cila paraqet shkrime me qëllim informimin e publikut të gjërë për jetën sociale, kulturore e artistike të vendit edhe për çështje për të cilat shfaqet një interes i gjerë në publik, por që nuk janë çështje të interesit publik, por më shumë të karakterit argëtues e për të informuar publikun edhe më gjerë për çdo çështje tjetër… …Në kundërshtim me sa pretendon pala paditëse nuk mund të prendohet se ai është një person privat. Ai është një person publik, për të cilën shfaqen një interes i gjërë në publik në fushën e tij e më gjerë, e për shkak të kësaj natyre ai nuk mund të pretendojë mbrojtjen e së drejtës për një jetë private si çdo person tjetër…” ix. Preferohet që lajmi të bazohet mbi burime zyrtare. Për këtë qëllim gazetari duhet të kërkojë informacion nga burime zyrtare.

Nëse dispononi një dokument zyrtar nuk keni nevojë të verifikoni saktësinë e përmbajtjes së tyre. Thjesht duhet të siguroheni që dokumenti është i vërtetë. Një mënyrë e mirë është të kërkoni informacion zyrtar përmes të drejtave që burojnë nga ligji nr.

119/2014 “Për të drejtën e informimit”.

Në çështjen E. kundër A.R.125 gjykata u shpreh: “Shoqëria E. ka pasur detyrime të papaguara tatimore më datë 13.07.2016, një muaj përpara hapjes së procedurës së prokurimit nga Ministria e Kulturës, referuar njoftim vlerësimit tatimor nr. 10666 prot. datë 13.07.2016 të Drejtorisë Rajonale të Tatimpaguesve të Mëdhenj, vërtetësia e të cilit u konfirmua në gjykim nga personi i tretë.”

125

Vendimi i Gjykatës së Rrethit Gjyqësor Tiranë, nr. 10086, dt. 30.11.2017.

85

Liria e shprehjes...

Gjithmonë është mirë të merrni informacion të besueshëm në lidhje me temën që ju po bëni kërkime, dhe gjithmonë adresoni kërkesa drejt autoriteteve shtetërore për informacionin përkatës. Nëse ata nuk e vënë informacionin në dispozicion në kohën e duhur, ose e refuzojnë atë, atëherë ju mund të përdorni në mënyrë të mençur çdo informacion në dispozicionin tuaj, madje edhe të informatave që rrjedhin nga burime të besueshme (por të jeni të kujdesshëm për të njoftuar lexuesit tuaj se burimet janë të pakonfirmuara zyrtarisht).

Mos harroni, ju nuk jeni gjyqtar dhe nuk jeni të detyruar të mblidhni prova përfundimtare para se të botoni historinë tuaj.

Në çështjen G.S. kundër G.P.126, gjykata arsyeton se: “…Në gjykim pala paditëse paraqiti një shkresë të ardhur nga ISSH, ku e trajton si gabim material një dokument zyrtar dërguar deputetëve të Parlamentit Shqiptar, me anë të të cilit informonte atë çka i padituri kishte bërë publike, dhe tashmë ky institucion me një tjetër shkresë konfirmon pretendimin e paditësit, se ai nuk ka qenë i punësuar pranë “D”.

Në rastin konkret i padituri i ka mbështetur deklaratat e tij në shkresën nr. 136321/1 prot., datë 12.12.2014, sipas të cilës rezulton se “Z. G.S. ka punuar pranë subjektit “D” për periudhën janar 2007 - dhjetor 2012”. Kjo shkresë ka mbërritur në Kuvendin e Shqipërisë me datë 15.12.2014, protokolluar me nr. 2104/2 prot. dhe bazuar në nenin 253 të K.Pr.Civile, përbën akt zyrtar…”

Në çështjen N.B. kundër shoqëria “Sh”127 gjykata arsyeton se: “…Nga tërësia e provave të administruara në këtë gjykim (kryesisht të karakterit shkencor… rezultojnë të dhëna të ndryshme nga ato që përmban artikulli i palës së paditur mbi kohën e vdekjes së të 126 127

86

Vendimi i Gjykatës së Rrethit Gjyqësor Tiranë, nr. 4081, dt. 16.05.2016 Vendimi i Gjykatës së Rrethit Gjyqësor Tiranë, nr. 6285 dt. 07.07.2017

...dhe kufijtë e saj të brishtë

ndjerës, rrethanat në të cilat është gjendur. (Pra e thënë ndryshe, aktet zyrtare kanë ekzistuar dhe pala e paditur, në këtë rast gazeta që ka bërë shkrimin nuk ka kërkuar këto akte për të bazuar shkrimin por ka zgjedhur ti shpikë vetë të dhënat) ...Si i tillë ky lajm (lajmi i lidhur me kohën e vdekjes apo zhdukjes, gjendjen e kufomës, faktin që kanë qënë banorët e pallatit që kanë njoftuar forcat e policisë) pikë së pari është “produkt” i krijuar drejtpërdrejtë nga pala e paditur. Në këtë kontekst vërtetësisa e tij apo dhe përmbajtja e këtij lajmi janë rrethana që rëndojnë pozitën e palës së paditur duke i ngarkuar barrën e proves, që kjo e fundit ka qenë e detyruar të verifikonte vërtetësinë e tyre…” x. Gazetari duhet të jetë në mirëbesim në publikimin e një lajmi. Ai nuk duhet të ketë synim denigrimin e një personi, por informimin e publikut.

Që të jeni brenda sferës së mbrojtur të lirisë së shprehjes, duhet të shmangni shenjat që tregojnë armiqësi personale kundër një zyrtari.

Për këtë qëllim, duhet të siguroheni se keni prova të mjaftueshme për të mbështetur pretendimet tuaja dhe të përpiqeni për t’i siguruar lexuesit edhe versionin tjetër të historisë, në mënyrë që ata të mund të formojnë mendimin e tyre të pavarur. Është veprim pozitiv nëse ju kontaktoni personin që ju jeni duke kritikuar dhe ta bëni këtë përpjekje në kohën e duhur.

Për shembull në çështjen Gj.Gj. kundër B. gazeta kishte kontaktuar me subjektin e shkrimit dhe kishte publikuar thëniet e tij, i cili mohonte shkeljet e raportuara dhe jepte opinionin e tij. Procesi gjyqësor u pushua pa u prodhuar një vendim përfundimtar, për shkak të mosparaqitjes së paditësit, veprim që konsiderohet si tërheqje nga gjykimi.

87

Liria e shprehjes...

Në një rast tjetër, tashmë për shqyrtim para Këshillit Shqiptar të Medias, ky këshill më datë 01.03.2019 vlerësoi të drejtë ankesën e M.Gj. e cila kërkonte të publikohej versioni i saj i historisë në një foto të publikuar nga portal J. ku shfaqej se po komunikonte në telefon gjatë kohës që po i shërbente një pacienti. Portali nuk kishte bërë asnjë veprim për të kontaktuar personin, por e kishte publikuar foton së bashku me komentin e dërguesit, pa bërë asnjë verifikim paraprak të ngjarjes128.

Në çështjen N.N. kundër M.B.129 gjykata arsyeton se: “...Gjykata...pasi mori në analizë përmbajtjen në tërësi si dhe ngarkesën e frazave të shkrimit të botuar në Gazetën “T” (elektronike dhe të shtypur) me titull “V.D. dhe N.N. këndojnë himnin grek në Himarë, ambasadorja greke fushatë krah tyre”, konkludoi se fjalët dhe frazat e përdorura në shkrimin në fjalë nuk kanë patur qëllim të keq, aq më tepër fyes e denigrues të figurës së paditësit. Shkrimi ka në fokus denoncimin që i bëhet pjesëmarrjes së Ambasadores së Greqisë në një aktivitet politik të zhvilluar në Himarë, siç pretendohet në shkrim...”

Në çështjen F.K. kundër B.Z.130 gjykata shprehet se: “...Në rastin konkret gjykata ndodhet përballë faktit nëse liria e shprehjes me anë të shtypit, në letrën e botuar nga e paditura në gazetën “P”, ka kaluar ose jo cakun minimal të moscenimit të personalitetit të paditëses, pavarësisht faktit se ajo ka qenë një person që ushtronte një detyrë publike. Për të arritur të vërtetohet kjo gjë, duhet parë edhe qëllimi i informacionit, kritikës apo opinionit të shprehur, nëse ka vetëm karakter informativ apo synojnë një qëllim të keq, cenimin e nderit a personalitetit të individit të cilit 128 Shih vendimin datë 01.03.2019 të KSHM, publikuar në https://kshm.al/2019/03/05/znj-m-gj-ndaj-portalit-joq-al-1-mars-2019/ 129 Vendimi i Gjykatës së Rrethit Gjyqësor Tiranë, nr. 9202, dt. 06.11.2017 130 Vendimi i Gjykatës së Rrethit Gjyqësor Tiranë, nr. 547, dt. 29.01.2018

88

...dhe kufijtë e saj të brishtë

i adresohen këto kritika apo opinione. Në rastin konkret gjykata vëren se e paditura përveç informimit për fenomene dhe raste që ajo i vlerëson si të paligjshme, të pamoralshme etj, ajo shprehet dhe jep vlerësime të saj personale dhe lidhur me personalitetin dhe qendrimin e paditëses në raport me detyrat e saj funksionale dhe detyrimet e saj ligjore e morale. Gjykata vëren se, në rastin konkret, publikimi i thënieve të tilla, të cilat përmbajnë deklarime të cilat nuk rezultuan që të ishin të vërteta, cenojnë personalitetin dhe dinjitetin e paditëses si në raport me publikun e gjerë po ashtu dhe në raport me eprorët, kolegët e punës, punëdhënësin etj. Po kështu deklarimet e të paditurës në kushtet kur nuk u provua e kundërta është një deklarim i pavërtetë dhe në cenim të reputacionit të paditëses, të garantuar nga rendi juridik dhe zakonet e mira, të cilat janë në fuqi në Republikën e Shqipërisë. Këto deklarime në rastin konkret kanë një karakter të tillë, i cili nuk synon thjesht informimin e publikut për atë çfarë pretendohet se ndodh në institucionet e shtetit shqiptar, por sjellin cenimin e nderit dhe të personalitetit të paditëses…” xi. Gazetari duhet të ketë parasysh që thëniet që kanë cituar apo referuar një person të tretë të jenë cituar në mënyrë korrekte.

Në çështjen J.B. kundër gazeta “P”131 gjykata arsyeton se: “...Gjykata vlerëson se kjo paligjshmëri nuk ka lidhje me qendrimin e palës së paditur (gazeta “P” si media e shkruar), e cila ka qenë në ushtrimin korrekt dhe normal të funksionit të saj si pjesë e medias së shkruar, përderisa ka botuar me saktësi dhe me përpikmëri çdo fjalë, mendim dhe opinion të shtetasit të intervistuar...”

Në çështjen shoqëria “A” kundër shoqërisë “P”132 gjykata arsyeton se: 131 132

Vendimi i Gjykatës së Rrethit Gjyqësor Tiranë, nr. 5816, dt. 27.06.2017 Vendimi i Gjykatës së Rrethit Gjyqësor Tiranë, nr. 1228, dt. 13.02.2018

89

Liria e shprehjes...

“...Në lidhje me pacientët e pasqyruar në artikullin e datës 26.04.2016 dhe thëniet-deklarimet e tyre në të cilat referohen mungesë e shërbimit të lavanderisë dhe papërshtatshmëri të ushqimit ofruar prej tyre, pavarësisht faktit që gazetarja ka marrë kontakt me pacientët e spitalit nuk ka asnjë provë se cilat janë deklarimet konkrete të tyre - pra janë këto deklarime; se thëniet e pasqyruara në artikull në emër të tyre kanë referuar në mënyrë të saktë dhe korrekte thëniet e pacientëve...” xii. Rasti i përgjegjësisë pa faj, kur autori i publikimit nuk ka qëllim të shkaktojë dëmin.

Në çështjen S.B. kundër Xh.Z.133, pala e paditur kishte publikuar një shkrim në portalin online të saj me titull: “Mbani Frymën! Kura e reumatizmës është gjetur dhe ju duhet vetëm një gjethe fiku”, duke përdorur foton e paditësit që ishte mjek i specializuar në reumatologji.

Përdorimin e paautorizuar të fotos gjykata e konsideroi si cenim të reputacionit të paditësit, por dëmshpërblimin prej 2 milion lekësh të kërkuar prej paditësit e hodhi poshtë pasi nuk u provua fajësia e palës së paditur. Në vendim ajo arsyeton se: “…Gjykata e gjen kërkimin e paditësit në lidhje me shumën e shpërblimit të pabazuar referuar rrethanave të rastit. …gjykata është e detyruar të ndërhyjë për të riparuar dëmin që i është shkaktuar paditësit nga cenimi i reputacionit të tij duke konstatuar pavërtetësinë e shkrimit të palës së paditur mbi paditësin.

Gjykata, megjithatë, çmon se ky dëm mund të riparohet jo domosdoshmerisht me vlerë dëmi monetar por nëpërmjet 133

90

Vendimi i Gjykatës së Rrethit Gjyqësor Tiranë, nr. 8493, dt. 18.12.2019

...dhe kufijtë e saj të brishtë

përgënjeshtrimit të publikimit të përmendur në këtë vendim që lidhet posaçërisht me foton e gabuar të vendour në të për ilustrim.

Së dyti, gjykata çmon se publikimi që nuk eshtë hequr nga faqja online duhet të hiqet. Kjo mund të ishte bërë edhe si pjesë e një përgënjeshtrimi të vërtetë, por gjykata çmon se duhet ta urdhërojë për të mos lejuar vazhdimin e cenimit të reputacionit të paditësit nga publikimi i vazhdueshëm i tij…

Sa më sipër, gjykata çmon se …në një rastë të tillë kemi të bëjmë me një përgjegjësi pa faj.

E drejta jonë civile dhe doktrina juridike kanë pranuar si bazë të përgjegjësisë civile fajin e personit përgjegjës për dëmin e shkaktuar. Në këtë mënyrë në rastin e shkaktimit të dëmit, nuk mjafton konstatimi i tre kushteve për të cilat u fol më sipër (dëmi, kundërligjshmëria e tij, lidhja shkakësore). Për të lindur përgjegjësia civile e autorit të dëmit, duhet që ky të ketë vepruar me faj …”. xiii. Duhet treguar kujdes me referencat që për arsye historike apo sociale mund të jenë veçanërisht të ndjeshme për shoqërinë Disa tema apo çështje që keni vendosur të trajtoni, për arsye historike apo sociale mund të jenë veçanërisht të ndjeshme për shoqërinë apo grupime të veçanta. Kjo nuk do të thotë që të frenoni veten, por mjafton të tregoheni të kujdesshëm, duke shmangur referenca provokuese që nuk marrin parasysh kontekstin.

Nuk mund të identifikojmë një çështje konkrete në gjykatat shqiptare ku është trajtuar ky aspekt, por mund t’i referohemi praktikës së organit vetërregullues, Këshilli Shqiptar i Medias (KSHM). Në 91

Liria e shprehjes...

mbledhjen e datës 01.03.2019 KSHM u shpreh se vendosja në titull e referencës së origjinës së personit që kërkohej të ekstradohej, ishte e panevojshme dhe mund të provokonte urrejtje krahinore në një situatë kur në Shqipëri ekziston një pakënaqësi e shprehur nga qarqe jo vetëm ekstremiste, të dasisë krahinore dhe stereotipeve që i vishen zonave të ndryshme të Shqipërisë.

3.2. Elementë që lidhen me vlerësimin e dëmshpërblimit dhe aspekte të tjerë proceduralë i. “Akti i vlerësimit psikologjik”, si provë e veçantë e kërkimit të dëmit jopasuror, në paditë me objekt shkaktim dëmi si pasojë e fyerjes/shpifjes.

Shkaktimi i dëmit jopasuror i ardhur si pasojë e fyerjes/shpifjes, prezumohet. Prova për këtë është perceptimi si i tillë nga i dëmtuari.

Kështu kanë konkluduar në Vendimin Unifikues, nr. 12/2007, Kolegjet e Bashkuara të Gjykatës së Lartë.

Praktika gjyqësore është e pasur me çështje të dëmshpërblimit për shkaqe të ndryshme, ku shpesh shkaktimi i dëmit jopasuror merret i mirëqenë mes deklarimit si i tillë nga paditësi, por jo gjithmonë në praktikën gjyqësore mbahet i njëjti qendrim. Në disa raste për të provuar shkaktimin e dëmit jopasuror, të njohur ndryshe si dëm psikologjik ose moral, pala e dëmtuar duhet të kërkojë thirrjen nga Gjykata të një eksperti psikolog, për të vlerësuar shkaktimin e dëmit.

Në vijim jepen disa shembuj nga praktika e Gjykatës së Rrethit Gjyqësor Tiranë, lidhur me vlerësimin e kësaj prove nga gjykatat.

Në çështjen Sh.N. kundër Shoqëria “T”, etj.134 gjykata në përfundim të gjykimit arsyeton se: 134

92

Vendimi i Gjykatës së Rrethit Gjyqësor Tiranë, nr. 9163, dt. 15.11.2016

...dhe kufijtë e saj të brishtë

“...dëmi i shkaktuar është provuar me anë të akt ekspertimit të vlerësimit psikologjik. Pavarësisht, - vazhdon arsyetimi i gjykatës, - edhe në mungesë të kësaj prove, dëmi moral do të prezumohej si i ardhur, për shkak të sjelljes së palës së paditur, për sa kohë pala e paditur nuk provon të ketë ardhur për ndonjë shkak tjetër...”

Në çështjen B.N. kundër V.Zh.135 gjykata arsyeton se: “...Dëmi i shkaktuar paditësit provohet gjithashtu edhe nga përmbajtja e vlerësimit psikologjik ku është arritur në përfundimin se: shkrimin me titull “Nishan pa nishan, je një hiq president, ik sa më parë!”, si dhe situatat e mëpasshme të derivuara prej saj, kanë ndikuar negativisht mirëqënien psiko-emocionale të paditësit dhe kanë ndikuar gjithashtu negativisht disa aspekte të veprimtarisë së përditshme psiko-socio-emocionale, veçanërisht në periudhën e parë të saj. ...Për më tepër që lidhja shkakësore u provua edhe nga përmbajtja e aktit të vlerësimit psikologjik të psikologes, e cila parashtroi se botimi i këtij shkrimi nga i padituri ka patur impakt negativ në rrafshin psiko-emocionale dhe social të Z.N., veçanërisht në periudhën e parë të publikimit të artikullit. Kjo, pasi ndërkohë që artikulli ka qenë ende në qarkullim, frustrimi personal dhe ndërpersonal nga ambjenti përreth është më i lartë...”

Në çështjen F.K. kundër B.Z.136 gjykata argumenton se: “...Këtë mendim shprehu edhe ekspertja psikologe në gjykim, e cila në aktin e administruar në procesin gjyqsor ka cituar se nga ana teknike, shpifjet dhe thëniet e pavërteta shkaktojnë traumë për palën që i drejtohet dhe në rastin konkret kanë cenuar reputacionin e paditëses...

135 136

Vendimi i Gjykatës së Rrethit Gjyqësor Tiranë, nr. 3535, dt. 18.04.2018 Vendimi i Gjykatës së Rrethit Gjyqësor Tiranë, nr. 547, dt. 29.01.2018

93

Liria e shprehjes...

...Vlerësohet se pas viti 2016 ka ndryshuar jo vetëm gjendja emocionale dhe mentale e shtetases K. por dhe gjithë mënyra e funksionimit të saj. Zonjës K. i është dashur të përshtasë “realitetin e ri” – sipas saj dhe akuzat e vazhdueshme dhe ndikimin negativ që prodhon kjo akuzë, të ndierit e pavlefshme, duke qenë e detyruar të heqë dorë nga mënyra e jetesës, nga performanca e saj e dikurshme në familje dhe duke ndier pasiguri për të ardhmen.

Në përfundim të vlerësimit psikologjik, vlerësoj se publikimi i artikujve në mediat e shkruara dhe sociale si dhe të gjitha situatat e mëpasshme të lidhura me këtë ngjarje dhe të derivuara prej saj, kanë ndikuar negativisht mirëqënien psiko-sociale të Znj. K. dhe kanë ndikuar gjithashtu negativisht në disa aspekte të veprimtarisë së përditshme sociale-familjare-punësore...”

Në po të njëjtin vendim vazhdon arsyetimi si më poshtë: “…Në rastin konkret dëmi që i është shkaktuar paditëses është dëm moral, që vjen si rrjedhojë e cenimit të nderit dhe personalitetit të personit nëpërmjet përdorimit të shprehjeve të paligjshme nga e paditura. Për të provuar ekzistencën e këtij dëmi (i cili prezumohet), mjafton edhe vetëm fakti i paraqitjes së padisë në gjykatë, ç’ka provon se cenimi i botës së brendshme të paditëses e ka detyruar atë t’i drejtohet me padi gjykatës për të rivendosur në vend të drejtën e cenuar. Lidhja shkakësore në këtë rast është evidente…”

Në çështjen gjyqësore S.T. kundër E.V.137, në përfundim të gjykimit gjykata nuk pranoi idenë e prezumimit të dëmit pa një ekspertizë psikologjike, duke argumentar se: “...Paditësi nuk solli prova dhe fakte për të provuar pretendimet e tij në lidhje me dëmin moral e aq më tepër në kushtet kur paditësi nuk kërkoi dhe nuk pranoi të kryhej një ekspertim psikologjik për të provuar gjendjen e tij shpirtërore dhe psikologjike...”

137

94

Vendimi i Gjykatës së Rrethit Gjyqësor Tiranë, nr. 5377, dt. 15.06.2017

...dhe kufijtë e saj të brishtë

ii. Si përcaktohet masa e dëmit dhe sa llogaritet ai, në rastet e konstatimit të dëmit jopasuror.

Në lidhje me këtë element, në Vendimin Unifikues nr.12, datë: 14.09.2007 të Kolegjeve të Bashkuara të Gjykatës së Lartë arsyetohet se: “Shuma e dëmshpërblimit për dëmin moral, për shkak të natyrës subjektive dhe të brendshme të tij, nuk mund të llogaritet mbi tabela dhe skema të parallogaritura vetëm për këtë qëllim. Prandaj, gjykata e cakton atë mbështetur në parimin e dhënies së drejtësisë sipas bindjes së saj të brendshme, të formuar nga shqyrtimi i të gjitha rrethanave të çështjes në tërësinë e tyre, duke u mbështetur edhe në kritere eventuale normative të zbatueshme sipas natyrës së të drejtës së cenuar ose, në mungesë të tyre, në kritere dhe elementë vleresimi të konsoliduar nga praktika gjyqësore në zgjidhjen e çështjeve analoge ose në përvoja përkatëse jashtëgjyqësore, duke patur gjithnjë parasysh zhvillimin aktual ekonomik e social të vendit, përfshirë vlerën e parasë në ekonominë kombëtare.”

Siç vihet re, përcaktimi i masës së dëmshpërblimit mbetet në diskrecionin e gjykatës. Praktika gjyqësore në këtë drejtim është e pasur (për rastet e dëmeve të ndryshme dhe jo patjetër për dëmin në reputacion për shkak të fyerjes dhe/ose shpifjes). Gjatë tre viteve të fundit Gjykatat kanë njohur vlera që variojnë nga 0 lekë në raste ekstreme deri në 500.000 lekë. Në vijim japim disa shembuj nga vendime gjyqësore, të cilat kanë zgjidhur konflikte të kësaj natyre.

Në çështjen E.R. kundër S.B.138 gjykata pranoi shpërblimin e dëmit të ardhur paditësit si pasojë e fyerjeve dhe shpifjes, në një masë të konsiderueshme. Lidhur me dëmshpërblimin ajo arsyeton se: “...në caktimin e masës së dëmshpërblimit për dëmin moral, duhet ndjekur dhe zbatuar parimi i përpjestueshmërisë 138

Vendimi i Gjykatës së Rrethit Gjyqësor Tiranë, nr. 8878, dt. 27.12.2019

95

Liria e shprehjes...

(proporcionalitetit), i cili do të thotë që sa më e rëndë të jetë shkelja, aq më i rëndë do të jetë edhe dëmshpërblimi. Sa më sipër gjykata vlerëson se një dëmshpërblim i arsyeshëm do ishte në shumën 500.000 lekë dhe jo 1.000.000 lekë sa ka kërkuar pala paditëse...”

Në çështjen Gj.F. etj, kundër A.B.139 gjykata argumenton se: “...Në caktimin e masës së dëmshpërblimit nga kjo gjykatë cmohet të mbahet parasysh: mënyra e përhapjes së thënieve të pavërteta, nëpërmjet një debati televiziv; faktin që këto thënie janë të rreme, faktin këto thënie kanë lidhje me një çështje me interes publik, siç është ai i gjetjeve arkeologjike me vlerë të lartë historike për vendin tonë; konseguencën e të paditurit edhe gjatë gjykimit, si dhe faktin që dëmshpërblimi mund të rëndojë ndjeshëm gjendjen financiare të të paditurit. Si përfundim gjykata e vlerëson dëmin në shumën 100,000 lekë...”

Ndërsa në cështjen A.K kundër Shoqëria “F”140 gjykata vlerëson edhe gjendjen ekonomike në vend. Në këtë vendim arsyetohet se: “...Konkretisht, gjykata vlerëson se në përcaktimin e masës së dëmshpërblimit duhet të mbahen parasysh: Faktin që cenimi i personalitetit të paditësit ka ardhur vetëm si pasojë e përdorimit të termit “rrëmbyesi” në titullin e artikullit, ndërkohë që vet artikulli në vetvete nuk përmban informacione të tjera të pavërteta; Faktin që paditësi nuk rezulton që të ketë një profil të lartë publik.

Së fundi, sikurse theksohet në vendimin unifikues edhe gjendja e zhvillimit aktual ekonomik e social të vendit tonë.

139 140

96

Vendimi i Gjykatës së Rrethit Gjyqësor Tiranë, nr. 1513, dt. 01.03.2019 Vendimi i Gjykatës së Rrethit Gjyqësor Tiranë, nr. 3905, dt. 04.05.2017

...dhe kufijtë e saj të brishtë

Si përfundim gjykata vendos masën e dëmshpërblimit në vlerën prej 100.000 lekë dhe jo 10.000 Euro të kërkuara.”

Në çështjen I.D kundër shoqëria “H”141 gjykata pranon ekzistencën e dëmit dhe e vlerëson masën e tij referuar kritereve të përcaktuara në Kodin Civil duke cituar si vijon: “...në referim të kritereve mbi caktimin e masës së dëmshpërblimit, analizojmë: paditësi ka qenë person i ngarkuar me detyrë shtetërore / drejtori i DRM shtetit në rastin në gjykim jemi përpara lajmeve të cilat janë përcjellë në publik dhe nëpërmjet medias së shkruar të palës së paditur - gazetës “T” artikujt nuk janë në faqet e para të gazetës, por në brendësi të tyre lajmet janë publikuar në disa artikuj të zgjatur në kohë (nga gusht-dhjetor 2017) duke e vënë palën paditëse në qendër të vëmendjes së publikut përgjatë kësaj kohe. Pala paditëse gjatë gjykimit nuk provoi nivelin e lexueshmërisë së artikujve.

Përpos sa më lart megjithë publikimin e lajmeve të muajve gushtdhjetor 2017 nga pala e paditur, nuk rezultoi që për paditësin të ketë ardhur ndonjë pasojë konkrete negative në lidhje me detyrën e ushtruar prej tij – apo reagim ndaj tij i subjekteve që përmenden në artikujt.

Gjatë gjykimit nuk u paraqitën prova që të vërtetohej që pala e paditur nga publikimi i lajmit të pavërtetë të ketë nxjerrë përfitime (si psh një nivel shikueshmërie më të lartë pas publikimit, etj.) dhe aq më tepër masën e këtij përfitimi.

Nuk kemi nga pala paditëse një analizë të plotë justifikuese në mbështetje të masës së dëmshpërblimit të kërkuar prej saj, 1.000.000 lekë.

141

Vendimi i Gjykatës së Rrethit Gjyqësor Tiranë, nr. 7942, dt. 03.10.2018

97

Liria e shprehjes...

Referojmë këtu edhe nivelin e pagave në shkallë vendi. Masa e caktuar nga gjykata është në vlerën 200.000 lekë...”

Në çështjen E.V. kundër A.K.142, gjykata arsyeton se dëmshpërblimi duhet të jetë 100.000 lekë, duke theksuar se për caktimin e kësaj vlere është nisur nga vlerësimi i parimit të dhënies së drejtësisë, bindja e saj e brendshme, nga rrethanat, por edhe praktika gjyqësore, dhe niveli ekonomik i vendit, por edhe kriteret si mjeti i përhapjes së informacionit; niveli ekonomik i palëve, cilësitë e paditësit. Për gjykatën: “...sa më i lartë të jetë pozicioni i të dëmtuarit në hierarkinë administrative aq më i madh do të jetë edhe dëmi që ka pësuar ky person në raport me njerëzit e thjeshtë”. Gjykata njeh edhe parimin e dëmshpërblimit punitiv. ...Masa e dëmshpërblimit duhet të jetë e tillë që të nxjerrë në pah rëndësinë e shkeljes dhe të ndërgjegjësojë palët e gjykimit.” iii. Konsiderimi i formës dhe masës së përhapjes së lajmit në caktimin e masës së dëmshpërblimit Në çështjen E.V. kundër A.V.143 gjykata arsyeton se: “…Mjeti i përdorur është një element mjaft i rëndësishëm për të konstatuar paligjshmërinë ose jo të veprimeve të palës së paditur.

Rezultoi e provouar se pala e paditur në dt. 02.03.2019 ka bërë një deklaratë publike për median. Gjithashtu... u provua se përmbajtja e deklaratave të palës së paditur është transmetuar në shumë media të tjera dhe portale informative on-line. Mjeti i përdorur nga pala e paditur paraqet një rrezikshmëri të lartë për 142 143

98

Vendimi i Gjykatës së Rrethit Gjyqësor Tiranë, nr. 8645, dt. 23.10.2018 Vendimi i Gjykatës së Rrethit Gjyqësor Tiranë, nr. 6616, dt. 10.10.2019

...dhe kufijtë e saj të brishtë

dëmin që mund t’i shkaktohet paditësit, duke qenë se mjetet online e paraqesin mesazhin në formë më të drejtpërdrejtë dhe më lehtësisht të perceptueshëm dhe gjithashtu ndiqen nga një numër më i madh i publikut, pasi informacioni transmetohet dhe jashtë kufijve të shtetit shqiptar.

Po të njëjtin qendrim mban Gjykata edhe në çështjen E.R. kundër S.B.144, ku arsyetohet se: “...Mediat audiovizuale kanë efekt dhe pasoja të dallueshme nga media e shkruar, janë më të shpejta dhe kanë një efekt më të fuqishëm duke u shtrirë në më shumë konsumatorë të informacionit… ...Për shkak të publikimit të deklaratës në internet janë shumëfishuar mënyrat dhe mjetet për t’i bërë jehonë kësaj deklarate, rrethanë e cila ndikon në mënyre të arsyeshme në shkaktimin e një dëmi më të lartë se në kushte të tjera. Kjo deklaratë është tërhequr nga facebook-u i të paditurit, dhe është publikuar, siç u provua gjatë gjykimit, në shumë portale me aksesueshmëri të lartë prej publikut, në sot.com, syri.net, rd.al, bulevardionline.com, 360 grade.al…”

Në çështjen K.A. kundër I.Ç.145 gjykata shprehet se: “...në rastin konkret, gjykata vlerëson se mënyra e përhapjes së shpifjes dhe fyerjes nga i padituri I.Ç. është kryer nëpërmjet medias me karakter kombëtar por që ka mundësi nëpërmjet softuerëve të ndryshëm të shkarkohet dhe të shikohet kurdoherë dhe në çdo vend si p.sh në youtube, livestream etj. Po ashtu, vetëm dy minuta kanë zgjatur thëniet e të paditurit karshi paditësit dhe nuk ka pasur ritransmetim të emisionit të mëngjesit apo veprime të tjera.”

144 145

Vendimi i Gjykatës së Rrethit Gjyqësor Tiranë, nr. 8878/2019 Vendimi i Gjykatës së Rrethit Gjyqësor Tiranë, nr. 7380, dt. 26.09.2016

99

Liria e shprehjes...

Në çështjen F.Y. kundër gazeta “S”146 gjykata arsyeton se: “…Konkretisht, gjykata vlerëson se në përcaktimin e masës së dëmshpërblimit duhet të mbahen parasysh: - Fakti i përmendur më sipër që nga pala e paditur nuk është synuar që t’i shkaktohet dëm moral paditësit nëpërmjet këtij artikulli, pra ka munguar dashja në veprimet e kësaj pale, gjë të cilën e ka pranuar edhe vet paditësi.

- Fakti që artikulli është publikuar në një media të shkruar, të cilat, sikurse theksohet në jurisprudencën e Gjykatës Europiane të të Drejtave të Njeriut, kanë një shkallë më të ulët dhe më të ngadalshme të përhapjes së informacionit në krahasim me mediat audio-vizive.

- Po në këtë kuadër, gjykata mban parasysh edhe faktin e njohur publikisht se gazeta “S” megjithëse është media kombëtare, nuk përfshihet tek ato që kanë tirazhin më të lartë.

- Fakti që shprehjet që kanë cënuar personalitetin e paditësit janë përdorur vetëm në një pjesë të shkurtër të artikullit dhe për më tepër, edhe në këtë pjesë jo të gjitha informacionet janë të pasakta.

Konkretisht, siç është përshkruar më sipër, faktin që ka qenë autor i vrasjes së dy personave e ka pranuar edhe vet paditësi gjatë hetimit e gjykimit penal, por në artikull nuk është theksuar se këto vrasje ishte vërtetuar me vendim të formës së prerë të gjykatës se janë kryer në kushtet e vetmbrojtjes…..” iv. Gjykata vlerëson nëse “gjuha” e përdorur në publikim vlerësohet nëse ka ardhur si rezultat i provokimit ose jo, prej gjuhës së përdorur më parë mes palëve.

Në çështjen A.R. kundër K.M.147 gjykata arsyeton se: 146 147

100

Vendimi i Gjykatës së Rrethit Gjyqësor Tiranë, nr. 7416/2016 Vendimi i Gjykatës së Rrethit Gjyqësor Tiranë, nr. 4014, dt. 03.06.2019

...dhe kufijtë e saj të brishtë

“Nga ana tjetër, fakti që paditësi e ka provokuar të paditurin (duke publikuar më përpara në llogarinë e tij në rrjetin social ‘facebook’ një postim me përmbajtjen: ‘Po flet dhe ai i ‘Ju flet Moska!” për paketën antishpifje…”, shoqëruar me një ikonë që shpreh habi), nuk do të thotë se i padituri legjitimohet në publikimin e tij, objekt gjykimi. Nëse i padituri e ka konsideruar shprehjen e paditësit si një cenim të jetës personale, profesionale e më gjerë, ai duhej të ndiqte rrugët ligjore për të rivendosur të drejtën e tij. Në të kundërt, ai ka parapëlqyer që ti përgjigjet vetë paditësit me një gjuhë që vetë i padituri e konsideron ironike…”

Në çështjen E.R. kundër S.B.148 gjykata arsyeton se: “...Gjykata vlerëson se deklarata e palës së paditur nuk ka qenë një deklaratë me natyrë spontane, si reagim në kuadër të një debati politik apo publik, por ka qenë një deklaratë e paramenduar dhe e parapërgatitur prej saj.

Gjykata thekson se mundësia për të parapërgatitur deklaratën, e vendos palën e paditur në një pozitë në të cilën do të duhej të merrte parasysh të gjitha pasojat eventuale që mund të shkaktonte me të…” v. Gazetari duhet të marrë masa për kryerjen e veprimeve për të parandaluar apo ulur masën e dëmit.

Për të ulur masën e dëmit në reputacion dhe dinjitet, në rast të një raportimi të pakujdesshëm nga ana e gazetarit/publikuesit, është e rëndësishme të merren të gjitha masat e mundura për të ulur sadopak dëmin eventual, përmes veprimeve të tilla si bërja e përgënjeshtrimit për thënien e rreme përpara se të ketë një proces gjyqësor, si dhe çdo 148

Vendimi i Gjykatës së Rrethit Gjyqësor Tiranë, nr. 8878, dt. 27.12.2019

101

Liria e shprehjes...

masë tjetër të marrë nga autori i thënieve për vënien në vend të nderit, personalitetit ose reputacionit të personit të dëmtuar. Nëse këto masa nuk merren, sjellja e gazetarit/publikuesit të paditur merret parasysh nga gjykata.

Në çështjen P.G. kundër gazeta “Sh”149, etj gjykata shprehet: “...Mungon elementi faj sepse nuk reflektohet ndonjë qëllim dashakeqas i gazetës apo gazetarit që të denigrojë figurën e paditësit apo të fyeje nderin dhe personalitetin e tij. Përkundrazi.

Në brendësi të shkrimit nuk ka asnjë resht që të thuhet se P.K. është deklaruar fajtor apo të përmendet emri i tij. Përmendja e tij në titullin e shkrimit konsiderohet një gabim material dhe ky gabim material është korrigjuar në gazetën e datës 10.07.2015...”

Në çështjen Sh.N. kundër shoqërisë “O”150, etj , gjykata argumenton se: “...Përveç sa parashtruam, theksojmë dhe faktin që asnjë nga palët e paditura nuk ka bërë një përgënjeshtrim të menjëhershëm në vijim pas dhënies së lajmit të datës 14.09.2014, në stacionet e tyre televizive - në të njëjtin format të lajmit, madje as deri në kohën e paraqitjes së padisë në gjykatë në datën 09.12.2014.” vi. Gjykata në caktimin e dëmit mer parasysh faktin nëse autori i thënieve të rreme ka nxjerrë përfitime nga përhapja e tyre, si dhe masën e këtij përfitimi.

Në çështjen Sh.N. kundër shoqërisë “O”151, etj , gjykata arsyeton se: 149 150 151

102

Vendimi i Gjykatës së Rrethit Gjyqësor Tiranë, nr. 5938, dt. 06.07.2016 Vendimi i Gjykatës së Rrethit Gjyqësor Tiranë, nr. 9163, dt. 15.11.2016 Vendimi i Gjykatës së Rrethit Gjyqësor Tiranë, nr. 9163, dt. 15.11.2016

...dhe kufijtë e saj të brishtë

“…Pala paditëse nuk parashtroi dhe as provoi ekzistencën mes saj dhe palëve të paditura të një marrëdhënie të tillë që të justifikonte dhe qëllimin dashakeqas të palëve të paditura kundrejt tij për prishjen e reputacionit, imazhit, denigrimin e figurës së tij, etj. apo nxjerrjen nga rrethanat të përfitimeve të tyre, etj….” vii. Gjykata merr parasysh në caktimin e masës së dëmshpërblimit faktin nëse masa e dëmshpërblimit mund të rëndojë ndjeshëm gjendjen financiare të shkaktuesit të dëmit.

Në çështjen Gj.F. kundër shoqëria “K”152 gjykata arsyeton se: “...duke mbajtur parasysh për këtë qëllim, faktin që i padituri nuk provohet të ketë nxjerrë përfitime nga intervista, si dhe faktin që, masa e dëmshpërblimit e kërkuar nga paditësat, në total shuma 5000 euro, mund të rëndojë rëndë gjendjen financiare të të paditurit, i cili provohet se aktualisht është pensionist...” viii. Sanksionet e vendosura në rastet e gjykimeve penale për shpifje e fyerje Në pjesën dërrmuese të rasteve gjykata, në rastet e shpalljes fajtor të të akuzuarit, vendos sanksione në masën prej 50.000 lekësh gjobë dhe në ndonjë rast sporadik edhe 60.000 lekë. Dukshëm kjo shumë është më e ulët se dëmshpërblimi në procesin civil.

Aspekti negativ i shtuar në rastin e një procesi penal është fakti që dënimi penal shënohet në dëshminë e penalitetit të personit dhe rëndon pozitat e tij të ardhshme në shumë aspekte. Sipas GJEDNJ, 152

Vendimi i Gjykatës së Rrethit Gjyqësor Tiranë, nr. 1513, dt. 01.03.2019

103

Liria e shprehjes...

ky aspekt krijon “efekt frikësues” dhe është cilësuar se dënime të tilla nuk janë të nevojshme në një shoqëri demokratike. ix. Gjykata mund të kërkojë, në diskrecionin e saj, të marrë provat te të tretët me qëllim vërtetimin e vërtetësisë së lajmit, në funksion të parimit të një hetimi të plotë e të gjithanshëm.

Në çështjen shoqëria “E” kundër A.R.153, ku sipas rrethanave të faktit, i padituri A.R. është gazetar i cili ka publikuar një shkrim në përmbajtje të të cilit prek aktivitetin e paditësit, Shoqëria “E”. Gjykata, për të vërtetuar nëse faktet e përmendura ishin ishin të vërteta apo jo, pasi gazetari nuk tregoi burimin e tyre, hetoi vetë pranë palës ku gjendeshin të dhënat, duke i kërkuar kësaj të fundit vërtetime lidhur me faktet e referuara në artikull, për detyrimet tatimore të subjektit “E” gjatë kohës së referuar në artikull. x. Gjyqtarët ndonjëherë konsiderojnë vlerën provuese të një gjykimi penal, në çështjet civile me objekt dëmshpërblimi.

Edhe pse në përgjithësi nuk ndodh që gjykimet me objekt shpërblim dëmi për shkak të shpifjes të varen nga një vendim penal, në ndonjë rast sporadik, gjyqtarët e konsiderojnë këtë vlerë provuese.

Në çështjen I.B kundër Shoqëria “S”154, etj, gjykata, në mënyrë të diskutueshme, arsyeton se: “…Duke qenë se pala paditëse ka ngritur pretendimin se deklaratat e mjekut specialist e më tej titulli i gazetës/dhe shkrimi online, përbëjnë cenim të imazhit dhe si pasojë duhet të dëmshpërblehet 153 154

104

Vendimi i Gjykatës së Rrethit Gjyqësor Tiranë, nr.10086, dt. 30.11.2017 Vendimi i Gjykatës së Rrethit Gjyqësor Tiranë, nr. 779, dt. 07.02.2017

...dhe kufijtë e saj të brishtë

për dëmin e madh, ajo kishte barrën e provës për të vërtetuar konsumimin e këtyre veprave penale nga pala e paditur me anë të një vendimi penal të formës së prerë dhe pastaj të kërkonte civilisht zgjidhjen e pasojave të veprës penale. Është e vërtetë se zgjedhja për ndjekjen e rrugës penale apo civile i takon subjektit iniciues të procedimit apo të procesit civil, por pala paditëse duhet të kuptojë se në rast të një procesi civil (si në rastin tonë) kur kërkon dëmshpërblim për fyerjet apo shpifjet ka detyrimin ligjor (barrën e provës) ta provojë atë përpara gjykatës dhe në rastin e mungesës së një vendimi penal të formës së prerë, paditësi nuk disponon asnjë lloj prove në lidhje me këtë pretendim të tijin.

Rrjedhimisht mungesa e një prove të kësaj natyre në proces, e kanalizon këtë të fundit vetëm në një drejtim: Atë të verifikimit të vërtetësisë apo pavërtetësisë së deklarimeve të kundërshtuara prej të paditurve dhe të analizimit të faktit nëse publikimi i tyre përben apo jo një veprim të paligjshëm, i cili në bazë të nenit 608 të Kodit Civil do të legjitimonte paditësin në kërkimin e tij...” xi. Përgjegjësia e botuesit, lidhur me komentet fyese e denigruese pas shkrimit mes komenteve të publikut.

Në çështjen F.M. kundër gazeta “S”155 gjykata arsyeton se: “....gjykata vlerëson se këto komente janë përdorur poshtë shkrimeve, ku është raportuar ngjarja, apo incidenti i ndodhur në Këngën Magjike ku është përfshirë paditësi, e cila normalisht nuk është një ngjarje e zakonshme për botën e artit dhe për një ngjarje të tillë të rëndësishme artistike, e cila ka përfunduar në një sherr banal midis 155

Vendimi i Gjykatës së Rrethit Gjyqësor Tiranë, nr. 7986/2017

105

Liria e shprehjes...

dy këngëtarëve (pa u hyrë faktin se kush ka pasur ose jo faj) dhe një reagim i tillë është mëse i kuptueshëm edhe për vetë kulturën shqiptare në jetën e përditshme si dhe në fjalorin që përdoret zakonshëm në rrjetet sociale, ku i është dhënë një liri e gjerë shprehje çdo personi edhe nëpërmjet anonimatit. Gjykata vlerëson se referuar përmbatjes së shkrimit të të paditurit nuk rezulton se ai të ketë ndikuar apo të ketë nxitur nëpërmjet shkrimit reagimet e publikut me komente fyese të asnjë natyre dhe aq më pak të natyrës banale.

Në këtë reagim të tillë gjykata vlerëson se ka ndikuar vetë sjellja si e paditësit ... e cila ka ndikuar në ndodhjen e një incidenti të tillë aspak të zakonshëm për një gjarje të tillë artistike ku shpalosen talentet në fushë e muzikës dhe ka një ndikim të madhë ne jetën artistike të vendit. Kështu që pala e paditur nuk mund të mbajë përgjegjësi për të gjitha komentet e postuar aq më tepër kur nuk ka ndikuar aspak sjellja e tij por e vetë paditësit… megjithatë edhe po të mendojme se pavarisht se publikimin e këtyre komenteve ka ndikuar paditësi por i padituri nuk duhet t’i lejonte ata referuar shkallës së përgjegjësisë së tij që është e ulët, Gjykata vlerëson se tashmë nga ana e tij janë marrë masat e nevojshme, pasi …rezultoi se këto komente janë fshirë të gjitha dhe nuk shfaqen në asnjë artikull. Lidhur me këtë fakt, Gjykata vlerëson se mendjat, megjithëse në Shqipëri nuk ka një ligj të shkruar për të mbrojtur jetën private nga komentet fyese apo me natyrë shpikëse duhet të tregohen me të kujdesshme, duke mos lejuar publikimin e komenteve të tilla, apo duke i eleminuar apo fshirë sa më shpejt të jetë e mundur duke garantuar kështu jetën private të çdo personi, duke mos u cenuar nga kjo liri tepër e gjërë e lirisë së shprehjes e cila kurrsesi nuk mund dhe nuk duhet të cenojë të drejtën e një personi për një jetë private…”

106

...dhe kufijtë e saj të brishtë

VI. LIRIA E SHPREHJES NË INTERNET

Standardet e Gjykatës Evropiane të të Drejtave të Njeriut për lirinë e shprehjes në Internet Neni 10 i Konventës vlen edhe për Internetin si mjet komunikimi pavarësisht nga lloji i mesazhit që përçon dhe madje edhe kur përdoret për qëllime tregtare - me fjalë të tjera, të gjitha parimet e përmendura më lart zbatohen edhe në lidhje me artikujt e lajmeve të botuara në internet. Thënë kjo, Gjykata është e vetëdijshme për natyrën e veçantë të Internetit si mjet komunikimi. Sipas fjalëve të Gjykatës: “(…) Interneti luan një rol të rëndësishëm në rritjen e aksesit të publikut në lajme dhe në lehtësimin e përhapjes së informacionit në përgjithësi […]. Në të njëjtën kohë, rreziku i dëmtimit që paraqet përmbajtja dhe komunikimet në internet në ushtrimin dhe gëzimin e të drejtave dhe lirive të njeriut, veçanërisht të drejtës për respektimin e jetës private, është sigurisht më i lartë se ai që paraqet shtypi.”156 Prandaj mund të thuhet se interneti është një thikë “me dy presa” për gazetarët: nga njëra anë, Interneti u jep atyre qasje në një audiencë 156

Delfi AS kundër Estonisë [GC], nr. 64569/09, 16 qershor 2016, par. 133.

107

Liria e shprehjes...

universale, nga ana tjetër, çdo gabim i tyre në paraqitjen e një lajmi ka pasoja më të gjera si për personat që janë objekt i artikujve në internet, ashtu edhe për vetë gazetarët. Siç është vërejtur edhe nga Gjykata, puna e një gazetari efektivisht konsiston në kryerjen e kërkimeve të pavarura me qëllim verifikimin sa më të madh të mundshëm të bazës faktike të artikujve të tyre, gjithsesi në kontekstin e internetit: “Këto konsiderata luajnë një rol veçanërisht të rëndësishëm sot, duke pasur parasysh ndikimin që ka media në shoqërinë bashkëkohore: jo vetëm që ata informojnë, por me mënyrën se si e paraqesin informacionin ata gjithashtu mund të sugjerojnë se si duhet vlerësuar ky informacion. Në një botë në të cilën individi përballet me sasi të madhe informacionesh që qarkullojnë përmes mediave tradicionale dhe elektronike dhe që përfshin një numër gjithnjë e më të madh aktorësh, monitorimi i respektimit të etikës gazetareske merr rëndësi të veçantë.”157 Qëllimi i këtij kapitulli është të identifikojë aspektet veçanërisht problematike për gazetarët në punën e tyre, ku Interneti mund të krijojë sfida të reja, ose të nxjerrë në pah ato ekzistuese. i. Shpërndarja e hiperlinqeve Në rastin e Magyar Jeti Zrt kundër Hungarisë158, kompania aplikante drejtonte një portal të njohur lajmesh në internet në Hungari. Pas një incidenti, ku disa tifozë të dehur futbolli kishin bërtitur me komente raciste dhe kishin bërë kërcënime ndaj Romëve, një drejtues lokal Rom, dha një intervistë në një media tjetër me fokus çështjet e Romëve.

Ndërsa përshkruante ngjarjet në ndeshjen e futbollit, udhëheqësi Rom deklaroi se tifozët “duhet të jenë patjetër mbështetës të Jobbik” 157

158

108

Novaya Gazeta dhe Borodyanskiy kundër Rusisë, nr. 14087/08, 28 Mars 2013, paragrafi 42.

Aplikimi nr. 11257/16, 4 dhjetor 2018

...dhe kufijtë e saj të brishtë

(një parti e ekstremit të djathtë). Media në fjalë e ngarkoi videon e intervistës në Youtube. Kompania aplikante publikoi një artikull mbi incidentin në faqen e saj të internetit, duke përfshirë një hiperlink me videon në Youtube që ishte ngarkuar nga një media tjetër.

Partia politike e krahut të djathtë i hodhi në gjyq për shpifje, duke argumentuar se duke identifikuar tifozët e futbollit me të dhe duke publikuar hiperlinkun me videon në Youtube, portali i lajmeve i aplikantit kishte cenuar reputacionin e saj. Gjykatat Hungareze vendosën që reputacioni i partisë politike ishte dëmtuar dhe urdhëroi heqjen e hiperlinkut nga portali i aplikantit.

Gjykata (GJEDNJ) nuk u pajtua; ajo vuri në dukje se postimi (p.sh.

“Publikimi”) i hiperlinqeve ishte shumë ndryshe nga botimet tradicionale sepse në parim ato veprojnë si tabela drejtuese, pra thjesht drejtojnë përdoruesit tek informacionet që gjendet diku tjetër në internet. Për më tepër, dhe ndryshe nga format e tjera të postimeve, personi që poston (“publikon”) hiperlinkun zakonisht nuk ka asnjë kontroll mbi përmbajtjen e hiperlinkut (përveç në rastet kur hiperlinku drejton përdoruesin në përmbajtje të krijuar nga vetë personi). Nga ana tjetër, kjo nuk do të thotë që çdo shpërndarje e një hiperlinku nuk do të dëmtonte Konventën. Në veçanti, Gjykata konsideroi se aspektet e mëposhtme ishin të rëndësishme kur analizohet përgjegjësia e një personi si botues i një hiperlinku: 1. nëse gazetari ka mbështetur përmbajtjen e kundërshtuar; 2. nëse gazetari ka përsëritur përmbajtjen e kundërshtuar (pa e mbështetur atë); 3. nëse gazetari thjesht ka vendosur një hyperlink tek përmbajtja e kundërshtuar (pa e mbështetur apo përsëritur atë); 4. nëse gazetari e dinte ose ka gjasa ta kishte ditur që përmbajtja e kundërshtuar ishte shpifëse ose edhe e paligjshme; 5. nëse gazetari ka vepruar me mirëbesim, ka respektuar etikën e gazetarisë dhe ka kryer kujdesin e duhur që pritet për një gazetari të përgjegjshme.

109

Liria e shprehjes...

Në çështjen në fjalë, Gjykata vuri në dukje se kompania aplikante vetëm kishte vënë një hipelink për intervistën në artikullin e saj në lidhje me incidentin e tifozëve të futbollit; ajo nuk kish bërë komente - e aq më shumë ta kishte mbështetur atë - dhe as nuk kish riprodhuar ndonjë pjesë në artikullin e saj. Kompania aplikante as nuk mund ta dinte (ose dyshonte), në atë kohë, se përmbajtja e intervistës mund të kishte qenë shpifëse - në të vërtetë, kompania aplikante kishte çdo arsye për të besuar se edhe pse intervista mund të ishte provokuese, ajo mund të konsiderohej si një kritikë e pranueshme ndaj një partie politike në lidhje me një çështje sociale (racizmi) dhe për këtë arsye ishte një çështje me interes publik. Së fundmi, Gjykata vendosi që vetëm në raste të jashtëzakonshme, thjesht riprodhimi i deklaratave të bëra nga një palë e tretë do të ngarkonte me përgjegjësi gazetarin.

Për sa më sipër, Gjykata vendosi se ishte shkelur e drejta e kompanisë aplikante për lirinë e shprehjes. ii. Referimi i informacioneve që gjenden tashmë në internet Siç ilustron rasti i mësipërm, ndërsa në parim gazetarët nuk do të konsiderohen përgjegjës për riprodhimin e informacionit që gjendet në domenin publik, ekzistojnë disa përjashtime. Këto kanë të bëjnë kryesisht me të dhëna personale të ndjeshme, zbulimi (i paligjshëm) i të cilave nuk mund të konsiderohet se legjitimon përhapjen e tyre të mëtejshme.

Në çështjen Aleksey Ovchinnikov kundër Rusisë159, gazetari aplikant po raportonte për një incident veçanërisht të tmerrshëm, ku disa fëmijë 12-vjeçarë në një kamp veror rrahën dhe abuzuan seksualisht një fëmijë 9-vjeçar. Pas hetimit policor, u përcaktuan faktet përkatëse e megjithatë policia nuk pranoi të ngrejë akuza kundër autorëve, pasi ata ishin të mitur. Incidenti u raportua gjerësisht në shtypin vendas 159

110

Aplikimi nr. 24061/04, 16 dhjetor 2010.

...dhe kufijtë e saj të brishtë

jo vetëm për shkak të natyrës së tij, por edhe për faktin se të afërmit e dy prej autorëve ishin zyrtarë të lartë të shtetit dhe si rezultat kishte pretendime se ata kishin tentuar të mbulonin incidentin. Artikujt e lajmeve të gazetarit aplikant bazoheshin në dosjen e çështjes policore, një kopje e së cilës iu dha nga nëna e viktimës dhe nuk kishte asnjë kundërshtim për bazën e tyre faktike (artikujve). Sidoqoftë, ndërsa në artikullin e parë aplikanti nuk u ishte referuar personave të përfshirë në incident në një mënyrë që mund të çonte në identifikimin e tyre, në artikullin e dytë gazetari aplikant kish përmendur si emrat e autorëve ashtu edhe ato të të afërmve të tyre si dhe pozicionet e tyre zyrtare.

Në mbrojtje të tij, gazetari aplikant vuri në dukje se në kohën që ai publikoi artikullin e tij të dytë, këta emra ishin të njohur tashmë pasi ato kishin dalë në artikuj të tjerë në lajme, si dhe artikuj në internet.

Gjykata konsideroi se në përgjithësi, informacioni që publikohet në çfarëdo forme dhe me çfarëdo lloj mjeti komunikimi (përfshirë Internetin) hyn në domenin publik dhe prandaj pushon së qeni konfidencial. Megjithatë, kjo nuk do të thotë që një informacion i tillë mund të shpërndahet gjerësisht në çdo rast. Në rastin konkret, Gjykata vendosi që botimi i mëtejshëm i emrave të të miturve që kishin kryer krimin dhe të afërmve të tyre, në mungesë të ndonjë pretendimi me bazë për bashkëpunim në mbulimin e ngjarjes, nuk i shërbente interesit publik dhe synonte të kënaqte kureshtjen e publikut. Për shkak të natyrës personale të informacionit në fjalë, duke e quajtur gazetarin aplikant përgjegjës nga ana civile me qëllim parandalimin e shpërndarjes së mëtejshme të të dhënave të ndjeshme që ishin tashmë të disponueshme, ndërhyrja në të drejtën e lirinë së shprehjes të gazetarit aplikant, ishte e justifikuar.

Të ngjashme ishin gjetjet e Gjykatës në çështjen Ergündoğan kundër Turqisë160. Në këtë çështje, gazetari aplikant u konsideruar 160

Aplikimi nr. 48979/10, 17 Prill 2018.

111

Liria e shprehjes...

përgjegjës nga ana penale për një artikull kritik për kryetarin e një partie politike dhe marrëdhëniet e tij jashtëmartesore me tre gra, gjithashtu anëtare të asaj partie. Në artikullin e tij, gazetari aplikant kishte përdorur informacione (përfshirë foto të kryetarit të partisë dhe pesë prej grave me të cilat dyshohet se kishte lidhje) që ishin tashmë të disponueshme në një blog në internet, ngritur nga ish anëtarë të asaj partie politike; gazetari nuk kishte kërkuar pëlqimin e tyre për përdorimin e fotove ose referimin e emrave të tyre. Gjykata vuri në dukje se edhe pse gazetari aplikant kish theksuar qartë se asnjë prej informacioneve të përcjella nuk ishte i vërtetuar dhe se të gjitha ishin thjesht pretendime, ai duhej të kishte ushtruar një shkallë më të lartë kujdesi kur publikonte emrat dhe fotografitë e grave në fjalë pa pëlqimin e tyre. Duhet të theksohet se në këtë rast, Gjykata konstatoi një shkelje të së drejtës së gazetarit aplikant për lirinë e shprehjes; megjithatë, kjo jo për shkak se Gjykata ra dakord me botimin e emrave dhe fotove në fjalë nga gazetari aplikant, por sepse gjykatat vendase nuk kishin dhënë ndonjë arsye se pse publikimi i këtij informacioni ishte i paligjshëm kur e shpallën gazetarin fajtor; kjo është edhe arsyeja pse gjykata nuk i dha atij dëmshpërblim për dëmin jopasuror. iii. Artikujt e gazetave të ngarkuara në internet që më pas konstatohen se janë shpifëse Në rastin e Węgrzynowski dhe Smolczewski kundër Polonisë161, aplikantët ishin dy avokatë që fituan një çështje shpifjeje ndaj dy gazetarëve lidhur me një artikull në të cilin gazetarët pretenduan se të dy aplikantët kishin vënë pasuri duke ndihmuar politikanët në marrëveshje të fshehta biznesi. Gjykatat vendase zbuluan se pretendimet e gazetarëve bazoheshin kryesisht në thashetheme dhe se ata nuk kishin bërë as minimumin e nevojshëm për të verifikuar 161

112

Aplikimi nr. 33846/07, 16 korrik 2013.

...dhe kufijtë e saj të brishtë

vërtetësinë e informacionit; si rezultat, ata urdhëruan gazetarët dhe redaktorin e gazetës që të paguanin gjobë për një organizatë bamirëse dhe të botonin një ndjesë publike, gjë të cilën gazetarët dhe redaktori e bënë si duhet.

Megjithatë, pak pas gjykimit në gjykatën vendase, aplikantët vunë re se artikulli origjinal gjendej akoma në faqen e internetit të gazetës.

Aplikantët atëherë filluan sërisht procedurat gjyqësore duke kërkuar heqjen e artikullit nga faqja. Gjykatat vendase nuk u pajtuan kësaj here, duke vënë në dukje se urdhri për heqjen e artikullit do të sillte censurimin dhe rishkrimin e historisë. Sidoqoftë, gjykata vendase u shpreh se kishte më shumë gjasa të të aprovonin një kërkesë për të vendosur një shënim ose një link në artikullin online, ku informoheshin lexuesit për vendimin mbi gjyqin për shpifje që lidhej me artikullin origjinal të gazetës. Megjithatë, aplikantët nuk ishin të kënaqur me këtë rekomandim dhe insistuan që refuzimi për të hequr artikullin ishte në kundërshtim me të drejtën për respektin e jetës së tyre private.

Gjykata Evropiane u pajtua me vlerësimin e gjykatave vendase. Ajo pranoi që nuk ishte roli i autoriteteve gjyqësore që të urdhëronin heqjen nga domeini publik i të gjitha gjurmëve të botimeve që në të kaluarën ishin gjykuar, me vendime gjyqësore të formës së prerë, se përbënin një sulm të panevojshëm ndaj reputacionit individual; kjo do të ishte, sipas fjalëve të Gjykatës, një “rishkrim i historisë” – dhe me të vërtetë, mund të argumentohet se kjo do të thoshte “fshirje të historisë”. Në këtë drejtim, Gjykata gjithashtu vuri në dukje se arkivat e Internetit janë një burim me vlerë në një shoqëri demokratike, pasi ato ruajnë lajme dhe informacione, të cilat për më tepër janë të aksesueshme për publikun dhe zakonisht falas. Sipas Gjykatës, “Ndërsa funksioni parësor i shtypit në një shoqëri demokratike është të veprojë si ”rojtar publik “, ai ka një rol dytësor po aq të 113

Liria e shprehjes...

vlefshëm që ka të bëjë me mirëmbajtjen dhe vënien në dispozicion të arkivave publike që përmbajnë lajme të raportuara më parë (shiko Gazetat Times shpk, cituar më lart, § 27). Mirëmbajtja e arkivave të Internetit është një aspekt themelor i këtij roli.”162 Në të njëjtën kohë, kjo nuk do të thoshte që personat të cilëve u ishte shkelur e drejta për jetën private, do të mbeteshin të pambrojtur.

Ata mund të kërkonin të ndryshohej versioni online i artikullit duke përfshirë një referencë të vendimit gjyqësor ku artikulli original i gazetës konsiderohej shpifës. Një qasje e tillë do të krijonte një ekuilibër të pranueshëm midis interesash të ndryshëm konkurrues. Çështja Times Newspapers Ltd kundër Mbretërisë së Bashkuar (Nr 1 dhe 2) 163 lidhet me çka u tha më sipër, ku Gjykata duhet të shqyrtonte këtë problem: a mundet që çdo publikim, qoftë në media të shtypur apo në internet, i një teksti të nxisë fillimin e procedurave të reja gjyqësore çdo herë që ai aksesohet? Përgjigja nuk është aq e qartë sa duket, pasi disa juridiksione (p.sh. SH.B.A.) kanë miratuar rregullin e ashtuquajtur “publikimi i vetëm”, i cili përcakton se përgjegjësia fillon vetëm nga data e ngarkimit të publikimit në internet dhe jo nga data e aksesimit të faqes së internetit. Në Mbretërinë e Bashkuar, nga ana tjetër, gjykatat vendosën se çdo herë që aksesohet një artikull shpifës, lind shkaku ligjor për fillimin e një procedure të re gjyqësore.

Gjykata duket se ka miratuar një zgjidhje “prej Solomoni”: nga njëra anë, ajo konsideroi se nuk kishte arsye për të miratuar rregullin e “publikimit të vetëm”. Nga ana tjetër, ishte pro argumentit të aplikantëve që duke mos u zbatuar rregulli i “publikimit të vetëm” në lidhje me artikuj në internet, gazetarët do t’i nënshtroheshin proceseve gjyqësore pak a shumë gjatë gjithë jetës së tyre. Prandaj, ajo konsideroi se së pari, ligji i brendshëm duhet të përcaktojë një 162 163

114

Po aty, paragrafi 59.

Aplikimet nr. 3002/03 dhe 23676/03, 10 mars 2009.

...dhe kufijtë e saj të brishtë

periudhë limit brenda së cilës mund të ngrihen padi për artikujt në shtyp dhe internet dhe që një padi për shpifje e ngritur pas një periudhe të gjatë kohore, cenon të drejtën e lirisë së shprehjes. Me fjalë të tjera, edhe pse Gjykata nuk miratoi rregullin e “publikimit të vetëm”, ajo vendosi që procedurat ligjore të nisura shumë vite pas botimit të artikullit origjinal në shtyp dhe në internet sepse atëherë e kishte hasur artikullin personi në fjalë, do të konsideroheshin abuzive. Së dyti, ajo konsideroi se nuk do të ishte e tepërt të kërkohej që gazetat online të publikonin - sapo të informoheshin për ngritjen e një padie kundër tyre - një shënim “appropriate qualification” mbi artikullin e ndodhur në arkivën e Internetit, duke treguar që për të njëjtin artikull të botuar në shtypin e shkruar është hapur një proces për shpifje. Futja e një cilësimi të tillë i lejon lexuesit të dijë se gjyqi është në proces ndaj dhe duhet ta kenë parasysh këtë. iv. Kufizime totale të aksesit të faqeve në internet Në çështjen Ahmet Yildirim kundër Turqisë164, aplikanti përdori shërbimin e krijimit të faqes së internetit dhe atë të hostimit të Google Sites për të ndërtuar dhe mirëmbajtur një faqe interneti ku publikonte materiale të ndryshme (si pikëpamjet dhe mendimet e tij për çështje të ndryshme bashkëkohore) si dhe punën e tij akademike. Në kuadër të disa procedurave penale që s’kishin lidhje me të, gjykata penale urdhëroi, me anë të një mase të përkohshme, bllokimin e një faqe tjetër interneti; gjykata i dërgoi një kopje të urdhrit bllokues Drejtorisë së Telekomunikacionit për ekzekutim. Në vijim të kërkesës së bërë nga Drejtoria e Telekomunikacionit, gjykata ndryshoi vendimin e saj dhe urdhëroi bllokimin e të gjithë aksesit në Google Sites. Si rezultat, aplikanti (si dhe çdo person tjetër) nuk mund të hynte në faqen e tij të internetit dhe kërkesat e tij për akses në faqen e tij u rrëzuan.

164

Aplikimi nr. 3111/10, 18 dhjetor 2012.

115

Liria e shprehjes...

Gjykata Evropiane vendosi që bllokimi i faqes ofensive të internetit ishte i ligjshëm; megjithatë ishte gjithashtu e qartë se as faqja e aplikantit dhe as Google Sites nuk mund të konsideroheshin si host të përmbajtjeve ekskluzivisht të paligjshme. Për më tepër, asnjë procedurë gjyqësore nuk ishte ngritur kundër aplikantit ose Google Sites. As nuk kishte ndonjë indikacion që Google Sites ishte informuar se po host-on përmbajtje të paligjshme ose se nuk kishte pranuar të zbatonte masën e përkohshme për faqen e internetit që ishte objekt i gjyqit në proces. Për më tepër, Gjykata ishte kritike për faktin se ligji i kishte dhënë kompetencë të gjerë një organi administrativ, Drejtorisë së Telekomunikacionit, në zbatimin e një urdhri bllokimi, duke qenë se ajo kishte qenë në gjendje të kërkonte një zgjerim të objektit të urdhrit edhe pse nuk ishte hapur asnjë gjyq në lidhje me faqen ose domeinin në fjalë dhe nuk ishte përcaktuar ndonjë nevojë e vërtetë për bllokim në total të faqeve.

Gjykata vuri në dukje se kufizimet paraprake nuk ishin, në parim, të papajtueshme me Konventën, por ato duhej të ishin pjesë e një kornize ligjore që siguron si një kontroll të rreptë mbi qëllimin e bllokimeve ashtu dhe një shqyrtim efektiv ligjor për të parandaluar abuzimet e mundshme. Sidoqoftë, kur urdhëroi bllokimin total të aksesit në Google Sites, gjykata vendase thjesht iu referua mendimit të Drejtorisë së Telekomunikacionit se kjo ishte mënyra e vetme e mundshme e bllokimit të faqes ofensive, pa u siguruar nëse ishte e mundur të merrej një masë më pak e rëndë. Gjithashtu, Gjykata ishte kritike për refuzimin e paarsyetuar të gjykatës vendase (pjesërisht për shkak të formulimit të ligjit përkatës vendas) për të shqyrtuar proporcionalitetin e masës: një nga argumentet e sjella nga kërkuesi ishte se qe e mundur që dhe të bllokohej faqja ofensive dhe të lejoheshin përdoruesit e tjerë të Google Sites të kishin akses në faqet e tyre. Çështja Cengiz dhe të tjerë kundër Turqisë165 është e ngjashme me atë 165

116

Aplikimet nr. 48226/10 dhe 14027/11, 1 dhjetor 2015.

...dhe kufijtë e saj të brishtë

më sipër; ajo kishte të bënte me bllokimin total të aksesit në YouTube, pas vendimit të gjykatës që dhjetë video të vendosura aty fyenin kujtesën e Atatürk. Aplikantët, të cilët ishin të gjithë akademikë në universitete të ndryshme (dy prej të cilëve janë marrë me çështjet e të drejtave të njeriut), u ankuan se kufizimi i aksesit në YouTube do të thoshte që ata nuk mund ta përdorin YouTube për punën e tyre (si akademikë, ata shpesh ngarkonin video të leksioneve të tyre dhe i vinin në dispozicion të studentëve dhe publikut të gjerë).

Në vendimin e saj Gjykata i kushtoi një rëndësi të veçantë YouTubeit si shërbim Interneti; ajo vuri në dukje se Youtube shpesh ka shërbyer si platformë ku mund shprehen idetë politike që nuk publikohen nga mediat kryesore, si dhe se YouTube ka mundësuar lindjen e “gazetarisë qytetare”. Gjykata asokohe vendosi që e drejta e aplikantëve për lirinë e shprehjes ishte shkelur. Ajo vuri në dukje në mënyrë të veçantë se aplikantët ishin penguar të hynin në YouTube për një periudhë të gjatë kohe dhe se, si përdorues aktivë, ata mund të pretendonin në mënyrë të ligjshme që urdhri i bllokimit në fjalë kishte ndikuar në të drejtën e tyre për të marrë dhe ndarë informacion dhe ide. Gjykata më tej konstatoi se nuk kishte asnjë dispozitë në ligj që lejonte gjykatat vendase të vendosnin një urdhër bllokimi për akses total në internet, dhe në rastin konkret në YouTube, për shkak të një prej përmbajtjeve të tij. v. Detyrat dhe përgjegjësitë e portaleve të lajmeve dhe blogerëve në lidhje me komentet e përdoruesve të portalit Në rastin e Delfi AS kundër Estonisë [GC]166, aplikanti ishte një kompani që drejtonte një nga portalet më të mëdha të lajmeve në internet, në Estoni. Portali përbënte një platformë, me karakter komercial, ku përdoruesit mund të postonin komente për artikujt e 166

Aplikimi nr. 64569/09, 16 qershor 2015.

117

Liria e shprehjes...

ngarkuar në portal. Pas publikimit të një artikulli në portal në lidhje me një kompani trageti, nën artikullin në internet u postuan disa komente që përmbanin kërcënime personale dhe gjuhë fyese kundër pronarit të kompanisë së trageteve. Pronari hapi një proces gjyqësor për shpifje ndaj kompanisë aplikante, e cila përfundimisht u urdhërua të paguante 320 Euro dëmshpërblim.

Kjo ishte çështja e parë në të cilën Gjykata Evropiane për të Drejtat e Njeriut duhej të shqyrtonte një ankesë në lidhje me përgjegjësinë e një aplikanti ndaj deklaratave të palëve të treta në internet. Ndërsa përsëriti rëndësinë e Internetit në fushën e lirisë së shprehjes, ajo gjithashtu pranoi se përgjegjësia për shpifje apo lloje të tjera të gjuhës së paligjshme në internet duhet, në parim, të mbahet dhe të përbëjë një zgjidhje efektive për shkelje të së drejtës së reputacionit. Për më tepër, Gjykata vërejti që, në rastin konkret, komentet në fjalë përbënin gjuhë urrejtjeje dhe nxitje të drejtpërdrejtë të dhunës; Gjykata gjithashtu mori në konsideratë që portali i lajmeve i kompanisë aplikante ishte një nga mediat më të mëdha në internet në vend dhe se kishte pasur disa shqetësime publike në lidhje me natyrën e diskutueshme të komenteve që tërhiqte dhe me sa duket metodat jo efikase në trajtimin e tyre.

Përfundimisht, Gjykata vendosi që operatori tregtar i një portali lajmesh në internet mund të konsiderohet përgjegjës për komentet fyese të postuara në portal nga përdoruesit. Në vlerësimin e përgjegjësisë së një portali komercial, Gjykata përdori testin me pesë pika; më konkretisht, ajo mori parasysh: • natyrën ekstreme të komenteve në fjalë që nuk kishin lidhje me artikullin (në rastin konkret, ata kishin qëllim të shkelnin “dinjitetin njerëzor” dhe ishin “qartësisht të paligjshme”); • faktin që komentet u postuan si reagim ndaj një artikulli të botuar nga kompania aplikante në portalin e saj profesional të 118

...dhe kufijtë e saj të brishtë

lajmeve të drejtuar mbi baza tregtare, një kompani që kishte akses në këshillim ligjor.

• që lexuesit u ftuan të postojnë komentet e tyre pa regjistruar emrat e tyre ose siguruar ndonjë mënyrë identifikimi; • pamjaftueshmëria e masave të marra nga kompania aplikante për të hequr komentet ofenduese menjëherë pas publikimit (ato u lanë online për gjashtë javë); • dhe sanksioni i arsyeshëm që iu vu kompanisë aplikante (prej 320 Euro).

Gjykata shpejtoi të theksojë se çështja nuk kishte të bënte me forume të tjera në internet, ku mund të shpërndahen komentet e palëve të treta (p.sh. forume diskutimesh në internet, borde buletinesh, platforma të mediave sociale) dhe ku menaxheri / administratori i një faqeje (si p.sh. një blog) është një person privat që operon faqen për argëtimin e tij / saj.

Në rastin e Magyar Tartalomszolgáltatók Egyesülete dhe Index.hu Zrt kundër Hungarisë167, aplikanti i parë ishte një organ vetë-rregullues i ofruesve të përmbajtjes në Internet dhe aplikanti i dytë, pronar i një portali lajmesh në internet. Të dy aplikantët i lejonin përdoruesit të komentonin përmbajtjen e publikuar në portalet e tyre. Komentet mund të ngarkoheshin pasi përdoruesit ishin regjistruar dhe ato nuk editoheshin apo rregulloheshin nga aplikantët përpara publikimit.

Portalet e aplikantëve përmbanin një sqarim ku deklarohej se komentet nuk pasqyronin mendimin e vetë aplikantëve si dhe një sistem njofto-për-ta-hequr, i cili lejonte lexuesit të kërkonin fshirjen e komenteve që ata konsideronin fyese.

Aplikanti i parë publikoi një opinion për dy faqe të internetit që merreshin me menaxhimin e pasurive të paluajtshme; teksti i plotë u botua më pas edhe në portalin e lajmeve të aplikantit të dytë.

167

Aplikimi nr. 22947/13, 2 shkurt 2016.

119

Liria e shprehjes...

Opinioni nxiti komentet e përdoruesve, disa prej të cilave kritikuan faqet e internetit të pasurive të patundshme me terma poshtërues.

Si rezultat, kompania që operonte faqet e internetit në fjalë ngriti një padi civile kundër aplikantëve me pretendim e dëmtimit të reputacionit të saj. Aplikantët hoqën menjëherë komentet ofenduese të përdoruesve. Sidoqoftë, gjykatat vendase i konsideruan ata objektivisht përgjegjës për publikimin e tyre dhe i urdhëruan të paguanin kostot procedurale të gjyqit. Duke aplikuar testin “Delfi”, Gjykata Evropiane mori parasysh që: • artikulli merrej me një çështje të interesit publik (praktikat e supozuara joprofesionale të dy kompanive të pasurive të paluajtshme kundër të cilave ishin paraqitur ankesa para organeve të mbrojtjes së konsumatorit) dhe komentet, megjithëse fyese, kishin lidhje me të. Përdorimi i komenteve / shprehjeve vulgare nga përdoruesit nuk do të thoshte se ato ishin “qartësisht të paligjshme” ose se ishte përdorur gjuha e urrejtjes, sidomos po të merret parasysh niveli mjaft i ulët i cilësisë (për shkak të hapësirës së kufizuar për komente, por edhe të stilit) të shprehjeve të përdoruesve në Internet në përgjithësi.

• ajo që vihej në pikëpyetje në këtë çështje nuk ishte reputacioni i një personi fizik, por i një kompanie private e cila gëzon një shkallë më të ulët mbrojtjeje. Për më tepër, duke marrë parasysh që kundër kompanisë së pasurive të patundshme kishte një proces gjyqësor të hapur, komentet kritike në internet vështirë se mund të konsideroheshin se kishin një ndikim të rëndësishëm në reputacionin e kompanisë.

• aplikantët kishin hequr komentet fyese sapo u informuan për fillimin e procedurës kundër tyre; Gjykata vuri theksin në faktin se kompania paditëse nuk kishte kontaktuar aplikantët para nisjes së procedurave kundër tyre - si rezultat, nuk mund të gjykohej se sa efektiv ishte politika njofto-për-ta-hequr e 120

...dhe kufijtë e saj të brishtë

kompanive të aplikantëve. Për më tepër, Gjykata mori në konsideratë që aplikantët kishin marrë masa të përgjithshme për të mos lejuar postimin e komenteve të tilla (një sistem njoftopër-ta-hequr, kërkesa që përdoruesit të regjistroheshin vetë dhe një ekip moderatorësh që shqyrtonin komentet e postuara nga përdoruesit). Gjykata ishte kritike ndaj qasjes së gjykatave vendase ku portalet do të ngarkoheshin me përgjegjësi objektive për shpërndarjen e komenteve të palëve të treta, pavarësisht nga masat e marra për të parandaluar dhe hequr komente të tilla apo nëse këto komente ishin vërtet të dëmshme.

• ndërsa vuri në dukje se kompanitë aplikante nuk u detyruan të paguajnë dëmin jopasuror, vendimi kundër i gjykatave vendase mund të hapë rrugën për procedime të mëtejshme në të ardhmen.

Dhe për më tepër, vendimi kundër kompanive aplikante mund të ketë “efekt frikësues” për ta, si dhe për portalet e tjera dhe mund të bëjë që ata për shembull të çaktivizojnë fare pjesën e komenteve nga frika e proceseve gjyqësore.

Kohët e fundit Gjykata pati mundësinë të rishikojë aplikimin e “Testit Delfi” në kontekstin e një çështjeje për blogun e një personi privat. Në rastin e Jezior kundër Polonisë168, aplikanti ishte kandidat për një post në këshillin lokal bashkiak. Ai gjithashtu administronte, personalisht, një blog në të cilin ngarkonte lajme dhe artikuj të ndryshëm mbi jetën e përditshme në komunitetin e tij dhe ku palë të treta mund të postonin komentet e tyre. Blog-u i tij përmbante një njoftim që u kërkonte përdoruesve të ishin objektive dhe të mos ofendonin të tjerët dhe, pavarësist se postimet anonime lejoheshin, i inkurajonte përdoruesit të regjistroheshin. Aplikanti informohej për çdo postim të bërë në blogun e tij, por nuk i monitoronte ato nga afër, gjë që zakonisht e bënte djali i tij. Dy javë para zgjedhjeve lokale, një përdorues anonim postoi një koment mjaft fyes në lidhje me 168

Aplikimi nr. 31955/11, 2020.

121

Liria e shprehjes...

kryetarin në detyrë që po ri-kandidonte. Djali i aplikantit e hoqi atë menjëherë, por përdoruesi anonim e postoi përsëri pas disa minutash.

Djali i aplikantit më pas vendosi ta heqë dhe t’i drejtojë përdoruesit të regjistroheshin para se të postonin komente. Të nesërmen, djali i aplikantit e ri-aktivizoi postimin anonim të komenteve, dhe komenti fyes u rishfaq menjëherë. Kësaj here, djali i aplikantit e hoqi atë përsëri dhe në tre muajt në vazhdim asnjë përdorues nuk mund të postonte komente pa u regjistruar me adresën e tij të postës elektronike.

Kryetari i bashkisë nisi procedime kundër aplikantit si nën ligjin zgjedhor ashtu edhe për shpifje. Aplikanti u dënua të paguante 1,250 EUR dëmshpërblim. Gjykata Evropiane nuk ishte dakord me vlerësimin e gjykatave vendase: ndërsa pranoi që postimi ishte shpifës, ajo i dha rëndësi të veçantë faktit që aplikanti e drejtonte blogun si hobi dhe përmbajtja e blogut lidhej me jetën në komunitetin lokal. Ai gjithashtu vuri në dukje se postimi fyes as kishte lidhje me ndonjë vërejtje të bërë nga aplikanti, dhe as ky i fundit kishte provokuar apo nxitur komente të tilla. Dhe ndonëse aplikanti vërtet kishte lejuar palë të treta të postonin komente në mënyrë anonime, ai kishte marrë disa masa për t’i kontrolluar ato. Aplikanti gjithashtu kishte ndërmarrë veprime të menjëhershme sapo ishin postuar komentet. Gjykata vendosi që, në kontekstin e çështjes, do të ishte tepër jorealiste të kërkohej që aplikanti të merrte më shumë masa që të sigurohej të mos postoheshin komente fyese, pasi kjo mund të cenonte të drejtën e dhënies së informacioneve në Internet. Ajo gjithashtu vendosi që kryetari i bashkisë asnjëherë nuk e kontaktoi aplikantin për t’i kërkuar të hiqte komentin fyes dhe se, në çdo rast, komenti u hoq nga aplikanti përpara se kryetari i bashkisë të niste procesin gjyqësor kundër tij. Gjykata më në fund vuri në dukje se dëmi i caktuar ishte joproporcional dhe me gjasa të kishte një efekt frikësues mbi aplikantin si dhe personat e tjerë.

122

...dhe kufijtë e saj të brishtë

VII. KORREKTESA POLITIKE DHE RREZIKU I FYERJES/ GJUHËS SË URREJTJES Në mënyrë që të jemi të aftë të mendojmë, duhet të rrezikojmë të jemi fyes.

Jordan B. Peterson Liria e mendimit konsiderohet si e pakufizueshme sepse përbën bazën e shumë lirive të tjera që lidhen me lirinë e shprehjes, lirinë e besimit fetar, lirinë e organizimit, etj. Pa një mendim të lirë, është e pamundur që një shoqëri të ndërtohet mbi baza të shëndosha të qendrueshme. Liritë e tjera, që e kanë si parakusht lirinë e mendimit, janë të kufizueshme sepse në thelb kanë të bëjnë me një veprim që shtyhet nga një mendim. Një njeri mund të mendojë të kryejë një vrasje, por njëkohësisht të mos ndërmarrë asnjë veprim konkret për ta materializuar atë mendim. Kështu mendimi mbetet në fantazinë e vetë personit. Në këtë rast nuk kemi të bëjmë me ndonjë veprim të jashtëligjshëm. Ky është dallimi mes lirisë së mendimit dhe ushtrimit të hapur të mendimeve duke i përkthyer ato në veprime. E para është e pakufizueshme, ndërsa të dytat, veprimet, janë të kufizueshëm 123

Liria e shprehjes...

dhe për rrjedhojë një pjesë e veprimeve dalin jashtë sferës së lirive, cenojnë të tjerët, dhe për pasojë janë të ndëshkueshme nga shoqëria dhe ligji.

Neni 18 i Deklaratës Universale të të Drejtave të Njeriut e ka sanksionuar në këtë mënyrë lirinë e mendimit: Gjithkush ka të drejtën e lirisë së mendimit, ndërgjegjes dhe besimit; kjo e drejtë përfshin lirinë e ndryshimit të besimit ose bindjeve dhe lirinë që njeriu, qoftë vetë ose në bashkësi me të tjerët, të shfaqë publikisht ose privatisht, besimin ose bindjen e vet me anë të dhënies së mësimeve, kryerjes së kultit dhe ceremonive fetare.

Neni 19 i të njëjtit dokument rithekson termin liri e mendimit.

Në një pasazh të rrallë, të një epoke përpara Luftës së Dytë Botërore, para zhvillimeve të vrullshme në fushën e të drejtave të njeriut, në çështjen Palko kundër Connecticut169 (1937), shohim një përshkrim gati proverbial të lirisë së mendimit.

Liria e mendimit ... është matrica, kushti i domosdoshëm, i gati çdo forme tjetër të lirisë. Me shmangie të rralla, një njohje e përhapur e kësaj të vërtete mund të gjurmohet në historinë tonë politike dhe juridike.

Në periudha më të hershme, liria e mendimit ka qenë shpesh herë në përplasje të fortë me dogmat që paraqiten si “të vërtetat e padiskutueshme”, që prodhoheshin me bekimin e autoriteteve morale të kohës. Kështu, një prej shembujve më emblematikë është rasti i Xhordano Brunos, i cili u dënua nga kisha, si autoriteti më i lartë moral i kohës, duke u djegur në turrën e druve sepse guxoi të mendojë jashtë kornizës dogmatike që “Toka ishte qendra e Universit”. Ai propozoi 169 Shih vendimin në: https://supreme.justia.com/cases/federal/us/302/319/#tab-opinion-1935739

124

...dhe kufijtë e saj të brishtë

teorinë që yjet ishin diej të largët, që rrethoheshin nga planetët e tyre dhe hodhi hipotezën që këta planetë të mund të kishin kushte për të zhvilluar jetë, një pozicion filozofik ky i njohur si pluralizmi kozmik.

Ai gjithashtu insistoi që universi është i pafund dhe nuk mund të ketë një “qendër”. Sot, këto fakte dhe hipoteza janë të pranueshme nga komuniteti shkencor, por në kohën e Brunos, këto mendime trondisnin themelet e dogmave mbi të cilin qendronin autoritetet morale dhe sipas tyre ato mund të buronin vetëm nga një mendim i korruptuar dhe i rrezikshëm, i cili duhej të luftohej deri në vdekje.

Njerëzit, kur marrin përsipër të diskutojnë me njëri-tjetrin, herë pas here vënë në punë mendimin dhe shprehin idetë e tyre mbi faktet, mbi “të vërtetat”, mbi besimet, etj. duke rrezikuar që këto mendime mund të perceptohen si ofenduese për palën tjetër në debat.

Disa njerëz kanë prirje të shohin, vlerësojnë dhe debatojnë për faktet në mënyrë objektive dhe të jenë në kërkim të së vërtetës, pavarësisht sa e hidhur apo sa e bukur është ajo, apo sa bie ndesh me besimet, apo sa i përforcon ato, pavarësisht se sa prek ndjeshmërinë e individëve apo grupimeve të caktuara ndaj fakteve tronditës për poziconin e tyre dhe për egon e tyre të investuar. Këta njerëz diskutojnë. Qëllimi i palëve në diskutim është që të mësojnë të vërtetat.

Disa të tjerë kanë prirje të besojnë pa nevojën e vërtetimit të fakteve.

Për shembull, besimtarët në një sekt religjioz nuk kanë nevojë për prova të ekzistencës së hyjnisë tek e cila besojnë sepse në thelb besimi i tillë është. Nëse besimi mbështetet mbi fakte objektive, ai nuk quhet më besim, por quhet dije. Këta njerëz debatojnë. Qëllimi i palëve në debat është që të fitojnë pozicion.

Kategoria e atyre që vlerësojnë faktet tentojnë të diskutojnë me njëritjetrin për të zbuluar të vërtetat dhe mund të ndryshojnë qendrim nëse përballen me fakte të reja. Ndërsa kategoria e atyre që besojnë, nuk kanë për qëllim të vlerësojnë faktet, por të konsolidojnë 125

Liria e shprehjes...

pozicionin e tyre në shoqëri dhe qëllimi kryesor i debatit midis tyre është për të përcaktuar se kush do të ketë pozicionin më të lartë që të ketë mundësi më pas të diktojë rregullat e sjelljes ndaj tjetrit.

Kjo kategori nuk vlerëson faktet (duke i relativizuar ato), por vetëm dogmat, të cilat janë të pakundërshtueshme, të pasulmueshme dhe të parelativizueshme, dhe diskuton vetëm mbi pozicionin moral të diskutantit me qëllim për të fituar debatin dhe jo për të shkoqitur faktet e vërtetueshëm nga ata të pavërtetë apo të pavërtetueshëm.

Në këtë mënyrë, në një shoqëri e cila kontrollohet në shumicë nga njerëz të indoktrinuar nga dogmat, shfaqet nevoja të luftohet mendimi i lirë, pikërisht sepse ky është armiku kryesor i dogmës, sepse mendimi i lirë mund të shndërrohet lehtësisht në mendim kritik dhe më pas të verë në pikëpyetje vetë dogmën, duke sjellë fakte që e vënë në vështirësi të gjithë pozicionin e autoritetit moral. Përveç dogmës fetare të kohës kur dënohej Xhordano Bruno, ekzistojnë një mori dogmash politike në kohët moderne, të cilat njëlloj si besimi në kohën e Brunos, janë të pavërtetueshme, ose të rrëzueshëm nga faktet, por që merren si të vërteta të pakundërshtueshme. Shembull për këtë janë qendrimet ideologjike postmoderniste.

Në epokën tonë, të cilën mund të biem dakord ta quajmë epoka e informacionit, mundësia për t’u informuar rreth fakteve, mundësia për të zhvilluar analiza amorale dhe të bazuara mbi faktet shkencore, është më e madhe se kurrë ndonjëherë më parë. Sot, burimet e informacionit janë shumë herë më të mëdha në numër dhe më të pasur, mundësia për të eksploruar disiplina të ndryshme shkencore është me lehtësinë e një klikimi, mundësia për të verifikuar vërtetësinë e fakteve është rritur ndjeshëm dhe mundësia për të bashkuar informacionet me njëri-tjetrin është bërë më e madhe se kurrë. Sot, shumë zëra kanë mundësinë të flasin e të dëgjohen, pavarësisht se ata deri dje mund të mbaheshin larg medias tradicionale. Sot, mundësia e individëve për të parë faktet në sy, është bërë më e madhe. Ndërkohë, në të njëjtën epokë, ideologjitë gjithashtu po shfrytëzojnë mjetet e reja 126

...dhe kufijtë e saj të brishtë

të informimit (kryesisht internetin), për të përhapur propagandën e tyre dhe për të arritur mendjen e atyre njerëzve që janë më pasivë dhe nuk përdorin mendimin kritik.

Mund të themi se sot, interneti është njëkohësisht mjeti më i mirë i propagandës për ideologët, si dhe mjeti më i aftë për të vënë në pikëpyetje ideologjitë dhe dogmat mbi të cilat ato mbështeten, duke i vënë përballë fakteve të vërtetuar shkencërisht, ose të verifikuar nga një mori njerëzish nën një sens logjik të përbashkët, të cilët janë ndërgjegjësuar për kushtëzimin e tyre nga mitet sociale të mbështetura mbi dogmat klasike apo ato moderne.

Pra, interneti është edhe ‘miku’ edhe ‘armiku’ i ideologjive. Për të vazhduar shfrytëzimin e këtij mjeti që i shërben ideologjive, por njëkohësisht për të zbehur mundësinë e përballjes me faktet empirike, ideologët, në mbrojtje të dogmave të tyre të pavërtetueshme dhe të pakundërshtueshme njëkohësisht, kanë nevojë që të zbatojnë censurën.

Censura dhe mungesa e lirisë së shprehjes janë bërë realitet në shoqëritë e sotme. Shprehja e lirë dhe e drejta e mendimit të lirë po shkelen vazhdimisht para syve të pjesës më të madhe të popullsisë që nuk vë në dyshim informacionin e marrë nga interneti dhe media tradicionale. Fakti është që informacioni i disponueshëm në internet është teknikisht i kufizueshëm. Gjithashtu, lajmet për të cilët njerëzit kanë akses, mund të shkojnë gradualisht drejt një unifikimi, drejt një versioni të vetëm kryesor (mainstream). Kjo mund të ndodhë sepse kompani të njohura si Google, Facebook apo Twitter, dyshohet se po kryejnë një aktivitet të shtuar dhe sistematik mbi rrjedhën e lirë të informacionit në internet. Kjo është e mundshme përmes censurimit të vazhdueshëm të temave specifike, faqeve specifike, lajmeve, fjalëve dhe frazave, në emër të “diskriminimit”, “lajmit të rremë” dhe “moskorrektesës politike”. Pushteti faktik për të kontrolluar atë që njerëzit mund të dëgjojnë, lexojnë dhe shikojnë është teknikisht në duart e disa ndërmarrjeve që dominojnë motorët e kërkimit, mediat dhe rrjetet kryesore sociale.

127

Liria e shprehjes...

Për pasojë, reagimet, mendimet dhe vendimet e marra nga popullsia mund të reduktohen deri në pikën që të bazohen vetëm në burimet që kjo ka në dispozicion dhe se perceptimi i njerëzve për realitetin, mund të reduktohet në mënyrë të rrezikshme drejt një vizioni mainstream.

Thelbësore për të gjithë këtë është ekzistenca e internetit, i cili kërkon domosdoshmërisht që informacioni të jetë në formatin digjital.

Mbi këtë format mund të aplikosh algoritme që kanë potencial të censurojnë fjalët, temat dhe faqet specifike në internet. Sa më shumë informacion ndodhet në formatin digjital, aq më e lehtë është për ta censuruar dhe kontrolluar rrjedhën e informacionit që përfundon në aparatet kompiuterikë dhe telefonikë të njerëzve të zakonshëm.

Në vitet e fundit kompanitë e mëdha që dominojnë portat nga rrjedh informacioni, së bashku me mediat kryesore, kanë pasur mundësi të kontribuojnë në një ndryshim progresiv në perceptimin e realitetit të shoqërive, përfshirë ndryshimet në të kuptuarit e koncepteve të zakonshme. Një nga elementët vendimtarë që kontribuojnë në këtë ndryshim është gjuha që konsiderohet si politikisht korrekte, e cila mund të përshkruhet si “gjuha që synon të shkaktojë sasinë më të vogël të ofendimit, veçanërisht kur përshkruhen çështje që prekin interesa të grupeve të identifikuara nga markues ekstremë siç janë raca, gjinia, kultura ose orientimi seksual.” Kritikët e korrektesës politike argumentojnë se vihet re një tendencë për të ndikuar dhe bindur gjithmonë e më shumë njerëzit që u përkasin këtyre grupimeve që të ofendohen nga më shumë gjëra se më parë, në mënyrë që të vijojë të manifestohet një justifikim për të censuruar pikëpamjet e njerëzve. Këta kritikë theksojnë se standardet për vlerësimin nëse një fjalim është apo jo fyes për komunitete të caktuara përcaktohen nga të njëjtat kompani që diktojnë gjuhën ‘politikisht korrekte’.

Duket disi kurioze sesi mediat kryesore dhe rrjetet sociale po inkurajojnë njerëzit që të ndjehen më të ofenduar nga përdorimi i termave të caktuara që deri më tani kanë qenë terma gjenerikë dhe 128

...dhe kufijtë e saj të brishtë

që nuk janë përdorur për të ofenduar askënd. Një shembull i qartë i kësaj është fakti që nëse dikush përdor termin “person me aftësi të kufizuara”, deri dje nuk është konsideruar si term ofendues, madje është konsideruar si term pozitiv nëse e krahason me termin “invalid” që përdorej dikur. Por sot, termi “person me aftësi të kufizuara” duket më ofendues dhe politikisht jokorrekt nëse e krahason me termin “me aftësi ndryshe”. Ky i fundit është term i preferuar sot.

Në fund, zbulojmë se si shoqëria po kërkon gjithnjë e më shumë përdorimin e termave të reja politikisht korrekte, në dëm të termave tradicionale, duke rezultuar në situatën kur nëse dikush nuk është politikisht korrekt, ai mund të etiketohet si i paedukatë, racist, seksist, misogjinist, homofob, etj.

Një nga nënproduktet e korrektesës politike është fshirja e mendimeve të çiltra, krijimi i standardeve të dyfishta dhe shkuarja graduale drejt heshtjes së popullsisë. Në shumicën e rasteve, përgjigja më e zakonshmë dhe e thjeshtë nga një shoqëri në dilemë është pikërisht heshtja. Por, të heshtësh do të thotë edhe të pajtohesh, dhe përfundimisht terreni shndërrohet në një kurth të lirisë së shprehjes.

Shkaqet mund të vijnë nga frika e humbjes së punës, frika nga bojkotimi shoqëror apo frika nga gjobat dhe masat e tjera legjislative.

Në romanin “1984”, George Orwell sjell në mënyrë gjeniale një shoqëri, e cila përjeton distopinë e të ndërhyrit në lirinë e mendimit.

Ndërmjet shumë metaforave, alegorive dhe një tufë mjetesh të tjerë letrarë, për t’u veçuar është Gjuha e Re (Newspeak), e cila ishte ideuar pikërisht për të ndërhyrë në mendimin e njeriut, sepse mendimi realizohet përmes një gjuhe (pavarësisht se fjalët mund të mos thuhen me zë). Sa më shumë njerëzit mësonin neologjizmat e Gjuhës së Re, aq më shumë ata nënshkruanin dënimin me burgim të mendimit të tyre në një burg që nuk e sheh dhe nuk e prek. Në këtë realitet distopik, ‘e vërtetë’ ishte vetëm ajo që aprovohej nga goja e 129

Liria e shprehjes...

autoritetit moral më të lartë (partia dhe Vëllai i Madh), të cilët thonin ‘të vërtetën’ edhe sikur ta kundërshtonin atë në të njëjtën kohë me një fakt tjetër, duke diktuar te njerëzit atë që quhej si “doublethink” – mendimi i dyfishtë, ku besohej se diçka e bardhë është edhe e zezë njëkohësisht, nëse partia e thotë këtë gjë dhe se duheshin besuar të dyja versionet e kësaj ‘të vërtete’.

Ideologjitë zënë vend më lehtë te personat që nuk kanë dëshirë apo aftësi për të zhvilluar një mendim kritik. Ky i fundit zakonisht bazohet mbi fakte objektive që përfshihen në një diskutim ku ndjeshmëritë personale konsideron pa vend. Për këtë arsye dogmat, besimet dhe çdo manifestim ideologjik, tentojnë fort të relativizojë faktet dhe t’i japin një qendrim më të fortë ‘moralit’, ‘aspiratës’, ndarjes midis ‘të drejtës dhe të gabuarës’, apo ‘të mirës dhe të keqes”, duke relavitizuar gjithmonë e më shumë debatin mes ‘të vërtetës dhe të pavërtetës’ dhe ‘të dobishmes dhe të padobishmes’, apo ‘të saktës dhe pasaktës’. Për këtë arsye dëgjohet gjithnjë e më shpesh se ‘e vërteta është thjesht çështje këndvështrimi’ dhe se nuk ka një ‘të vërtetë fikse’. Ky diskutim zhvillohet në paralel me deklaratat dogmatike se ekziston “një e drejtë universale fikse’ dhe një ‘sens moral universal fiks’.

Si pasojë e zhvendosjes së këtyre diskutimeve në debate, jo për të gjetur të vërtetat, por për të përcaktuar pozicionin më të lartë, korrektesa politike është një nga mjetet moderne që nuk ndërhyn thjesht te liria e shprehjes, por edhe më thellë, te liria e mendimit. Sepse askush nuk është në gjendje të mendojë nëse nuk aplikon mjetet gjuhësore që ka në dispozicion.

Korrektesa politike sot, jo vetëm është përfshirë në kodet e etikës dhe të sjelljes, por po përfshihet edhe në legjislacionin primar, duke imponuar neologjizmat e Gjuhës së Re, e cila nuk duhet të jetë ofenduese, sipas standardeve të ndryshueshme që imponohen prej pakicave të zhurmshme për shkak të fuqisë propagandistike apo pushtetit politik të fituar në kuadër të parimit të diskriminimit pozitiv, fillimisht duke e konsideruar si ofenduese dhe më pas duke bërë kalimin gradual nga 130

...dhe kufijtë e saj të brishtë

gjuha jokorrekte te gjuha e urrejtjes. Ndër debatet që mori famë në internet ishte ai që shoqëroi ligjin Bill C-16, në vitin 2016, i cili detyronte shtetasit kanadezë të përdornin përemra të caktuar për personat transgjinorë. Përpjekje të ngjashme në stil dhe frymë po përfshihen në legjislacion kudo, duke ndryshuar përkufizimet e “gjuhës së urrejtjes”, e cila ndikon drejtpërdrejt në kufizimin e lirisë së shprehjes. Dhe kështu, vijmë te nënprodukti i dytë i korrektesës politike, që është përforcimi i kufizimeve, gjithnjë e më ambigue, të gjuhës së urrejtjes dhe për pasojë edhe sjelljes së palejuar, e cila bëhet “golden goli” i vërtetë i minutës së fundit kundër lirisë.

Ndërsa gjuha e urrejtjes, në kuptimin e saj klasik, nuk justifikohet, ndryshimi i kuptimit dhe përkufizimit të saj ndërhyn në lirinë e mendimit duke paralizuar mendimin kritik. Korrektesa politike po fiton terren në vazhdim. Në shumë raste, dëgjohen zëra advokues që mund të argumentojë se kjo është një gjë e mirë apo e drejtë. Por të paktë janë zërat që diskutojnë mbi dobishmërinë e këtij zhvillimi.

Këta të fundit nuk lejohet më që të diskutojnë mbi një koncept të shpallur armik tashmë, siç është ‘dobishmëria’ nëse nuk përfshihet edhe morali si vlera kryesore e debatit. Ato pak zëra që relativizojnë moralin, rrezikojnë thelbin ideologjik që qendron pas dallimit midis “të drejtës apo të gabuarës” dhe për rrjedhojë rrezikojnë edhe pushtetin e atyre që mbështeten mbi dogma.

Mirëpo, njerëzimi është përballur më shpesh me diskutime midis “të drejtës kundër të drejtës”, “të gabuarës kundër të gabuarës”, apo “të mirës kundër të mirës dhe të keqes kundër të keqes”. Këto diskutime e kanë zhvilluar njeriun dhe civilizimin. Këto diskutime janë në thelb të çdo vendimi të Gjykatës Evropiane për të Drejtat e Njeriut sepse gjithmonë ka një përplasje midis dy të drejtash, që gjykata duhet të zgjedhë se cila prej tyre prevalon. Këto diskutime nuk zhvillohen dot pa një liri mendimi dhe pa një liri shprehje deri në kufijtë e ofendimit. Fundja, ofendim është çdo gjë që një grupi apo individi tjetër i duket e pafavorshme në një botë ku secili investon egon e tij për të përkufizuar ‘modelin’ që i ngjan fundja vetes së tij.

131

Liria e shprehjes...

Një tjetër parim është po kaq i rëndësishëm. Diversiteti. Jemi po aq të ndryshëm sa jemi të ngjashëm, dhe nevojitet që të ndërgjegjësohemi për efektet e korrektesës politike në jetën tonë të përditshme, sidomos ndaj lirisë së mendimit, që merr shkas nga kufizimi i lirisë së shprehjes dhe sjell pasojën e kufizimit të lirive të tjera.

Nëse rregulli është që ju nuk mund të ofendoni askënd, në një shkallë të gjerë të komunikimit publik sjell pashmangshmërisht censurën ose vetëcensurën. Komunikimi mund të jetë i tillë që ju nuk i drejtoheni vetëm një personi, por qindra ose mijëra personave. Jordan Peterson ngre shqetësimin, “po sikur të ofendohet një në njëmijë, kur del në një podium dhe do të thuash diçka të rëndësishme rreth diçkaje jetike dhe nuk duhet të ofendosh as një në njëmijë? Kështu, ti kurrë nuk mund të thuash asgjë për asgjë të rëndësishme pa ofenduar dikë.

Fjalimet e rëndësishme për çështje të rëndësishme, sidomos çështjet ku ka debat dhe jo dakordësi, janë ofensive aty për aty.”

Nëse korrektesa politike fiton më shumë terren, mund të përballemi me një rrezik të shtuar të një kundërrevanshi nga grupe ekstremiste që pritet të reagojnë, jo me argumenta por me një ideologji të kundërt, e cila mund të rezultojë në përplasje të dhunshme si ato të shfaqura gjatë shekullit XX, para, gjatë dhe pas Luftës së Dytë Botërore. Nën ndikimin e korrektesës politike, shoqëria mund të mos bëhet “më e mirë”, por të bëhet më intolerante, si pasojë e rebelimit ndaj shtypjes së thelbit instinktiv të njeriut, nën tentativën për ta zbutur atë. Loja me instinktet bëhet më e rrezikshme kur ato pasi shtypen, injorohen.

Shqipëria është ende në fillesat e prekjes nga ky trend, por është e sigurt që nëse një trend është dukuri botërore, herët a vonë do hyjë edhe në shoqërinë tonë, si pasojë e globalizmit. E vetmja mbrojtje që kemi nga ky trend është të jemi vigjilent dhe të shohim dobishmërinë e mbrojtjes së diversitetit, pluralizmit dhe mendimit kritik, si dimension i nevojshëm lirie. Sipas Thomas Jefferson, vigjilenca e përjetshme është çmimi që paguajmë për lirinë.

132

...dhe kufijtë e saj të brishtë

Rowan Atkinson mbi reformimin e Seksionit 5 të ligjit për rendin publik në Mbretërinë e Bashkuar.

Komediani i njohur britanik Rowan Atkinson, i ftuar në një fushatë advokimi për të reformuar Seksionin 5 të ligjit për rendin publik në Mbretërinë e Bashkuar (i cili i jepte të drejtën autoriteteve të konsideronin një sjellje apo fjalim si ‘ofendim’ ndaj të tjerëve), mbajti një fjalim për pikëpamjet e tij, të artikuluar me një gjuhë të thjeshtë, lidhur me kufijtë e ‘ofendimit’ të lirisë së shprehjes. Fjalimi i tij jepet i plotë më poshtë.

Pikënisja ime, kur bëhet fjalë për çdo çështje që lidhet me fjalën e lirë, është besimi im pasionant se gjëja e dytë më e çmuar në jetë është e drejta për tu shprehur lirshëm. Gjëja e parë më e çmuar në jetë, mendoj që është ushqimi, dhe e treta më e çmuar është një çati mbi kokë, por unë vendos në vendin e dytë shprehjen e lirë, pak më pak se nevoja për të mbështetur vetë jetën. Kjo për shkak se unë kam shijuar shprehjen e lirë në këtë vend gjatë gjithë jetës sime profesionale, dhe plotësisht pres që të vazhdoj ta bëj këtë.

Personalisht mendoj se nuk ka gjasa të arrestohem për çfarëdo lloj ligji që kufizon shprehjen e lirë, për shkak të pozitës pa dyshim të privilegjuar që i kemi dhënë personave me një profil të lartë publik. Pra, shqetësimet e mia janë më pak për veten time dhe më shumë për ata më të prekur për shkak të profilit të tyre të ulët.

Si ai që u arrestua në Oksford sepse quajti kalin e një polici “gej”.

Ose adoleshenti që u arrestua sepse quajti Kishën e Scientologëve një “kult”. Ose pronari i kafenesë që u arrestua për shfaqjen e fragmenteve nga Bibla në një ekran TV. Kur dëgjova disa nga këto akuza të çuditshme, u kujtova se kisha qenë këtu më parë në një kontekst të trilluar. Dikur bëra një shfaqje të quajtur “Nuk janë Lajmet e Orës Nëntë”, disa vjet më parë, dhe ne bëmë një skeç ku Griff Rhys Jones luante personazhin Constable Savage, i cili ishte 133

Liria e shprehjes...

një oficer policie dukshëm racist, të cilit unë, si komandant i tij i stacionit policor, i bëra një ulje në pozitë për arrestimin e një njeriu me ngjyrë për një tërësi akuzash qesharake dhe të çuditshme.

Akuzat për të cilat Constable Savage arrestoi Z. Winston Kodogo, banor i Mercer Road nr. 55, ishin këto: “Ecje në plasaritjet e trotuarit”, “Ecje me një bluzë ulëritëse në një zonë të dendur të qytetit, gjatë orëve të natës” dhe një nga të preferuarat e mia, “Ecje kudo”. Ai u arrestua gjithashtu për “Urinim në një tualet publik” dhe “Më shikoi në mënyrë qesharake”.

Kush do të mendonte se ne do të përfundonim një ditë me një ligj që do të lejonte që jeta të imitonte artin kaq saktësisht. Kam lexuar diku, një mbrojtës të status quo-së, që pretendonte se fakti që çështja e kalit “gej” ishte mbyllur dhe burri i arrestuar nuk pagoi gjobën, dhe se çështja e Kishës së Scientologëve u mbyll gjatë procesit gjyqësor, dhe këto ishin prova se ligji po funksiononte mirë, duke injoruar faktin se arsyeja e vetme që u mbyllën këto çështje ishte për shkak të publicitetit që këto çështje kishin arritur të tërhiqnin vëmendjen e opinionit publik. Policia e ndjeu se tallja ishte fare afër dhe i tërhoqi akuzat. Po ato mijëra raste të tjera që nuk shijuan dot oksigjenin e publicitetit? Që nuk ishin mjaftueshëm qesharake sa për të tërhequr vëmendjen e mediave?

Edhe për ato raste kur akuzat u tërhoqën, njerëzit u arrestuan, u morën në pyetje, u dërguan në gjyq dhe më pas u lanë të lirë. Ju e dini që nuk është problemi te mosfunksionimi i një ligji, por te censura që garanton “efektin frikësues” ndaj shprehjes së lirë dhe protestës së lirë.

Komiteti i Përbashkët Parlamentar për të Drejtat e Njeriut përmblodhi, siç mund ta dini, të gjithë këtë çështje shumë mirë duke thënë, “Ndërsa arrestimi i një protestuesi për përdorimin e fjalës kërcënuese ose abuzive mundet, në varësi të rrethanave, të jetë një përgjigje proporcionale, ne nuk mendojmë se gjuha ose 134

...dhe kufijtë e saj të brishtë

sjellja që është thjesht fyese duhet të kriminalizohet ndonjëherë në këtë mënyrë.” Problemi i qartë me kriminalizimin e fyerjes është që shumë gjëra mund të interpretohen si të tilla. Kritika interpretohet lehtësisht si fyerje nga palë të caktuara. Vënia në lojë përmes humorit, interpretohet lehtësisht si fyerje. Sarkazma, krahasimi i pafavorshëm, thjesht duke shprehur një këndvështrim alternativ ndaj ortodoksisë, mund të interpretohen si fyerje. Dhe për shkak se kaq shumë gjëra mund të interpretohen si fyerje, nuk është për t’u habitur që kanë qenë kaq shumë akuza, siç tregojnë shembujt për të cilat fola më lart. Ligji në diskutim ka më shumë se 25 vjet që është pjesë e legjislacionit, dhe është tregues i një kulture që ka kapur programet e qeverive të njëpasnjëshme, që me ambicien e arsyeshme dhe synimin e mirë për të kufizuar elementët e padurueshëm në shoqëri, ka krijuar një shoqëri me një natyrë jashtëzakonisht autoritare dhe kontrolluese. Është ajo që mund të quhet intolerancë, një dëshirë e re por e fortë për të vënë shtupën në gojë për të shuar zërat e pakëndshëm që nuk pajtohen. “Unë nuk jam intolerant”, thonë shumë njerëz që flasin qetë, shumë të edukuar dhe me mentalitet liberal: “Unë jam vetëm intolerant ndaj intolerancës”. Dhe njerëzit kanë tendencën të tundin kokën me mençuri dhe të thonë: “Oh po, fjalë të mençura, fjalë të mençura” dhe megjithatë nëse mendoni për këtë thënie që supozohet si e padiskutueshme, më shumë se pesë sekonda, ju e kuptoni që gjithçka që advokohet është zëvendësimi i një lloj intolerance me një tjetër intolerancë. E cila për mua nuk paraqet asnjë lloj përparimi. Paragjykimet themelore, padrejtësitë ose pakënaqësitë nuk adresohen duke arrestuar njerëz. Ato adresohen nga çështjet që bëhen publike, argumentohen dhe trajtohen mundësisht jashtë procesit ligjor. Për mua, mënyra më e mirë për të rritur rezistencën e shoqërisë ndaj fjalës fyese ose fjalimeve sulmuese është ta lejoni atë më shumë. Ashtu si me sëmundjet e fëmijërisë, ju mund t’i rezistoni më mirë atyre mikrobeve ndaj të 135

Liria e shprehjes...

cilave jeni ekspozuar. Ne kemi nevojë për të ndërtuar imunitetin tonë ndaj ofendimit, në mënyrë që të merremi me çështje që mund të ngrihen nga kritika të justifikueshme.

Prioriteti ynë duhet të jetë të merremi me mesazhin, jo me mesazherin. Siç tha Presidenti Obama në një fjalim drejtuar Kombeve të Bashkuara vetëm një muaj e ca më parë, “Përpjekjet e lavdërueshme për të kufizuar lirinë e fjalës mund të shndërrohen në një mjet për të heshtur kritikët, ose për të shtypur pakicat. Arma më e fortë kundër fjalës së urrejtjes nuk është shtypja, por është më shumë fjalë.” Dhe kjo është thelbi i tezës sime: më shumë fjalim.

Nëse duam një shoqëri të fortë, ne kemi nevojë për një dialog më të fortë, dhe kjo duhet të përfshijë të drejtën e fyerjes ose ofendimit.

Dhe si, edhe nëse, siç thotë Lordi Dear, ju e dini, liria për të qenë jo-sulmues nuk është aspak liri. Shfuqizimi i kësaj fjale në këtë klauzolë do të jetë vetëm një hap i vogël, por shpresoj se do të jetë një hap kritik në projektin më afatgjatë për të ndalur dhe ngadalë për të larguar një kulturë shqetësuese të censurimit. Është një përleshje e vogël në betejë, për mendimin tim, për t’u marrë me atë që Sir Salman Rushdie i referohet si arbitrat e vetëemëruar të së mirës publike të “industrisë që shkakton zemërim”, duke inkurajuar zemërimin përmes medias, për të cilin policia ndjehet nën presion të tmerrshëm për të reaguar. Një gazetë telefon Scotland Yard: “Dikush ka thënë diçka paksa fyese në Twitter për dikë që ne mendojmë se është një thesar kombëtar. Çfarë do të bëni për këtë?” Dhe policia panikohet dhe nis të rrëmojë rreth e rrotull dhe më pas kujton varkën shpëtuese më të papërshtatshme të të gjithave, Seksionin 5 të Ligjit të Rendit Publik, atë gjënë që mundëson arrestimin e kujtdo për të thënë ndonjë gjë që mund të interpretohet nga kushdo tjetër si fyese. Ju e dini, ata duket që nuk kanë nevojë për një viktimë të vërtetë, ata kanë nevojë vetëm për të gjykuar se dikush mund të ishte ofenduar nëse kishte dëgjuar ose lexuar atë që është thënë - shkalla më absurde e gjerësisë.

136

...dhe kufijtë e saj të brishtë

Stuhitë rreth komenteve në Twitter dhe Facebook kanë ngritur disa çështje interesante në lidhje me fjalën e lirë, me të cilën nuk jemi akoma dakord. Së pari, që të gjithë duhet të marrim përgjegjësi për ato që themi që është një mësim i mirë për të mësuar. Por, së dyti, ne kemi mësuar se sa tmerrësisht e sertë është bërë shoqëria kaq intolerante, madje edhe ndaj komentit negativ më të butë.

Ligji nuk duhet të ndihmojë dhe forcojë këtë intolerancë të re.

Fjala e lirë mund të vuajë vetëm nëse ligji na pengon të merremi me pasojat e saj. Unë ofroj mbështetjen time me gjithë zemër për fushatën e Reformimit të Seksionit 5. Faleminderit shumë.

137

CIP Katalogimi në botim BK Tiranë Qendra “Res Publica” Liria e shprehjes vs kufijtë e saj të brishtë.

Tiranë Expo Vision Albania, 2020 138 f. ; 21x14.8cm ISBN 978-9928-4534-4-0 342.727

Liria e fjalës është një parim që mbështet lirinë e një individi ose të një komuniteti për të artikuluar mendimet dhe idetë e tyre pa frikë nga hakmarrja, censura ose sanksioni ligjor. Termi "liri e shprehjes" përdoret ndonjëherë si sinonim, por përfshin çdo veprim të kërkimit, marrjes dhe shpërndarjes së informacionit ose ideve, pavarësisht nga mediumi i përdorur.

Liria e shprehjes sanksionohet nga sërë aktesh ndërkombëtare, si Deklarata Universale të të Drejtave të Njeriut, Pakti Ndërkombëtar për të Drejtat Civile dhe Politike, apo Konventa Evropiane për të Drejtat e Njeriut.

Liria e shprehjes nuk është një liri absolute dhe kuzimet e zakonshme kanë të bëjnë me shpifjen, shprehjet e pahijshme, fyerjen, gjuhën e urrejtjes, nxitjen e dhunës, informacionin e klasikuar, pornogranë, shkeljen e të drejtës së

www.publeaks.al www.respublica.org.al

autorit, shkeljen e sekretit tregtare, shkeljet e kondencialitetit, të drejtat e privatësisë, cenimin e dinjitetit, të drejtën për tu harruar, sigurinë publike dhe dëshminë e rreme nën betim. Arsyet lidhen gjithmonë me parimin e shkaktimit të një dëmi.

Parimi i “ofendimit” përdoret gjithashtu për të kuzuar lirisë e shprehjes, për ato mënyra që konsiderohen fyese për shoqërinë, duke marrë parasysh faktorë të tillë si shtrirja, kohëzgjatja, motivet, dhe lehtësia me të cilën mund të ishte shmangur.

Në epokën e internetit, liria e shprehjes bëhet më e diskutueshme për shkak të mjeteve të reja që mundësojnë censurimin e komunikimeve, në emër të një “interesi publik”, i përcaktuar nga një autoritet/entitet, bazuar mbi interesa të një axhende demokratike ose jo.