58 · RAFAŁ LEMKIN I LUDWIK RAJCHMAN
argumentując, że ludność pogańska również ma prawo do zachowania swojej kultury i wierzeń. Do tej tradycji polskiej myśli prawa humanitarnego postanowił nawiązać Lemkin, a swoje propozycje przedstawił w referacie na wspomnianej wcześniej konferencji w Madrycie w 1933 roku. Według różnych źródeł Lemkin albo pojechał na konferencję osobiście, albo przesłał swój referat do odczytania przez lektora. W swoim artykule polski prawnik przedstawił pięć nowych typów zbrodni, z których dwa – najważniejsze, nazwał „barbarzyństwem” i „wandalizmem”. „Barbarzyństwem” Lemkin określił destrukcyjne czyny skierowane przeciwko członkom konkretnej społeczności wyznaniowej, narodowościowej czy rasowej. „Wandalizmem” Lemkin nazwał niszczenie dzieł sztuki, dóbr kultury, miejsc kultu religijnego tworzonych przez te społeczności. Referat siłą rzeczy miał wydźwięk antyniemiecki i był odpowiedzią na politykę prześladowań prowadzoną przez hitlerowskie Niemcy w stosunku do społeczności żydowskiej. Według niektórych relacji delegacja niemiecka w trakcie wygłaszania referatu głośno śmiała się i buczała, aby ostatecznie ostentacyjnie opuścić salę. Lemkin w referacie zachęcał Ligę Narodów do ustanowienia konwencji umożliwiającej karanie przestępstw przeciwko ludzkości. Konwencje haskie z przełomu XIX i XX wieku nie zapobiegły bowiem licznym zbrodniom wojennym, które miały miejsce w trakcie I wojny światowej. W tym samym czasie Turcy dokonali okrutnej zbrodni na Ormianach, a w latach 30. stalinowskie czystki i Wielki Głód na Ukrainie pozbawiły życia miliony ludzi w Związku Sowieckim. Nowatorskie i głęboko humanistyczne propozycje polskiego prawnika nie znalazły wówczas pełnego zrozumienia wśród polityków odpowiedzialnych za losy narodów. Panowało powszechne przekonanie, że zbrodnie popełnione z dala od Europy Środ-
kowej są czymś „normalnym”, wynikającym z braku rozwoju cywilizacyjnego tamtych społeczeństw. W praktyce jednak chodziło o coś zupełnie innego. Największe światowe mocarstwa posiadające kolonie w każdym niemal zakątku świata również były odpowiedzialne za liczne akty „barbarzyństwa” wobec ludności autochtonicznej zamieszkujące m.in. tereny obu Ameryk, Australii czy Afryki. Temat ten szybko powrócił kiedy wspomniane przez Lemkina akty barbarzyństwa pojawiły się w Europie Zachodniej.
Wracamy do epoki Mongołów W drugiej połowie lat 30. Lemkin zwolnił się z pracy w prokuraturze i otworzył własną kancelarię w Warszawie. W przededniu wybuchu II wojny światowej ostrzegał Żydów przed zbliżającym się niebezpieczeństwem. Sam we wrześniu 1939 roku opuścił Warszawę i przez Litwę przedostał się do Szwecji, gdzie kontynuował prace badawcze na sztokholmskim uniwersytecie. W 1941 roku wyjechał do Stanów Zjednoczonych, i tam rozpoczął nowy etap w swojej karierze. II wojna światowa już w pierwszych dniach pokazała swoje okrutne oblicze, a celem niszczycielskich totalitaryzmów byli zarówno wojskowi, jak i ludność cywilna. Już w dwa miesiące po ataku hitlerowskich Niemiec na Wielką Brytanię, Winston Churchill powiedział: „Od czasów mongolskich inwazji na Europę w szesnastym wieku nigdy nie było tak metodycznych, bezlitosnych rzezi na taką skalę albo osiągających taką skalę. […] Jesteśmy świadkami bezimiennej zbrodni”. Oczywiście taki charakter masowych mordów na pewno nie był Churchillowi obcy. W pierwszej połowie XIX wieku kolonialiści brytyjscy wymordowali niemal całkowicie w ramach tzw. czarnej wojny tasmańskich aborygenów. Takich przykładów w historii było wiele, a podobnych zbrodni dopuszczali się m.in. Hiszpanie w Ameryce Południowej i Środkowej, Amerykanie w Stanach Zjednoczonych wobec Indian, czy Belgowie w stosunku do