De Van Harte(n) architecten by Przewalski Ontwerpers, Arnhem

De Van Harte(n) architecten Supplement bij ‘Maarten van Harte, architect’

W.J.I. van der Gulden

Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 Maarten van Harten sr 1812–1867 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 Herman van Harten 1839–1892 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10 Maarten van Harte 1868–1954 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .15

Inleiding Toen ons boekje over ‘Maarten van Harte, architect’ klaar was, en alle familieleden en vrienden er een exemplaar van hadden gekregen, was het aardig het ook onder te brengen bij instanties die zich in Deventer met geschiedenis en architectuur bezig houden. Ik schreef in diverse mailtjes over onze grootvader: ‘Voor ons was het een verrassing te ontdekken hoeveel hij ontworpen heeft en hoeveel van zijn bouwwerken nog altijd in Deventer te vinden zijn. Als kleinzoon vind ik het uiteraard leuk als ook anderen kennis maken met zijn werk.’ Reacties op het boek Zo belandde het boekje bij het Deventer Archief, de Vereniging Oud Deventer, de Stichting Industrieel Erfgoed Deventer (SIED) en bij het Architectuurcentrum Het Rondeel. Er kwamen aardige briefjes terug. De Vereniging Oud Deventer ‘stelde zeker prijs op een exemplaar van het boekje over Van Harte. Voor onderzoekers naar de geschiedenis van de stad heeft zijn naam nog steeds een bekende klank.’ Het Rondeel stuurde als dank de Eerste Deventer Architectuurgids ‘in Deventer – architectuur tot 1950. Van de 44 afgebeelde panden in het boekje zijn er 4 ontworpen door opa Maarten van Harte. Het zijn Nieuwstraat 91, Safak, de Sallandse Bank en de voormalige bioscoop nu The Sting. SIED verspreidde via een website het volgende bericht: 1) Boek over architect Maarten Van Harte verschenen Maarten van Harte werd geboren in 1868 en overleed in 1954. Hij 2

kwam uit een familie van bouwkundigen en architecten. Hij was in de jaren 1900–1940 één van de invloedrijkste architecten van Deventer. Zijn bedrijf was gevestigd in het pand Assenstraat 6. Van Harte heeft veel gebouwen in de industriële sector op zijn naam staan. Nog bestaande gebouwen van hem zijn onder meer de zwarte silo waar nu de SIED is gehuisvest, het bedrijfspand van Ten Hove (Raambuurt), Bussink (binnenstad), Zandhuis en Zwart (Weseperstraat) Auping (Borgelerweg) en Senzora (Bergsingel). Ook gebouwen als de Sallandsche Bank, restaurant Overstraat 22 (Safak) de villa van Stoffels en het kerkje van Okkenbroek staan onder meer op zijn naam. Het boek is geschreven door kleinzoon Wim van der Gulden (79) uit Nijmegen en is een eerbetoon aan zijn opa. het bevat – naast wetenswaardigheden over de Van Harte’s –uitgebreide informatie over het werk van deze Deventer architect. Het boek is niet in de handel gebracht. Het ligt bij de SIED ter inzage. Voor meerdere info over Jugendstilgebouwen die Van Harte op zijn naam heeft staan, zie de site home.tiscali.nl/ deventerjugendstil/architecten_VanHarte.htm Van het een kwam het ander De heer JanLeo van de Laar van de Deventer Monumentenzorg mailde me: Tot mijn verrassing en vreugde zag ik bij de SIED (Stichting 1. http://www.sied.nl/index.php?option=com_content&view=article&id=150: boek-over-architect-maarten-van-harte-verschenen&catid=34:nieuwsbericht en&Itemid=58 (of http://bit.ly/sr0dGW)

Industrieel Erfgoed Deventer) een boekje liggen dat u heeft geschreven over uw grootvader de architect, die hier in Deventer veel heeft ontworpen en veel uitgevoerd heeft gezien. Al kort na mijn aankomst hier in 1990 werd ik door een enthousiast lid van de monumentencommissie, de heer Van Nijendaal, bestookt met informatie over o.m. Van Harte. In die tijd leefde een deel van de architectuurhistorici nog in de waan dat al hetgeen tussen 1850 en 1950 is gebouwd, wat geen Berlage, geen Nieuwe Zakelijkheid of geen Amsterdamse school was, als beeldstorend(!) kon worden beschouwd. Daar viel ook een deel van het werk van uw grootvader onder, maar gelukkig is het tij gekeerd en heeft de heer Van Nijendaal, kunstenaar en archivaris, hoewel hij kort daarop overleden is, zijn gelijk alsnog gehaald. Tot een eerste beschrijving van deze zeer verdienstelijke en voor Deventer zeer bijzondere architect was het helaas nog nooit gekomen, maar gelukkig heeft u de pen ter hand genomen. Mijn complimenten daarvoor. Zijn brief eindigde met een vraag: ‘Of hij het boek voor de bibliotheek van zijn bureau mocht kopiëren’. Waarop ik hem een exemplaar stuurde. De heer Van de Laar stuurde me vervolgens een lijst van de van Harte panden die onder Rijks- of Gemeentemonumentenzorg vallen. Ook bracht hij me op het spoor van het archief van M. van Harte jr.

van ons boek over Maarten van Harte ter beschikking te stellen. Dankzij het web bericht van de SIED had men mijn adres gevonden. Het boek is inmiddels voor bezoekers van de bibliotheek ter inzage! Meer nieuws via internet Op het net bleek in 2010 een heel andere bron van informatie te zijn verschenen met nieuws over de Van Harte(n)’s. Het is de download van Ronald Stenvert, Chris Kolman en Ben Olde Meierink, Monumenten in Nederland. Overijssel. Rijksdienst voor de Monumentenzorg, Zeist / Waanders Uitgevers, Zwolle 1998 http://www.dbnl.org/tekst/sten009monu03_01/ sten009monu03_01_0032.php (of http://bit.ly/tw8Rfp). Via dezelfde ingang is het ook mogelijk om inzage te krijgen in het deel dat Gelderse monumenten beschrijft. De beide delen samen verwijzen 26 keer naar werk van een van de drie van Harte(n)’s, die als ‘dynastie’ werkzaam waren tussen 1840 en 1950. Vaak gaat het om panden die we al kenden en betreft het kleine toevoegingen die beter tot hun recht zouden komen als ze ingevlochten werden in een tweede verbeterde druk van ons boekwerk. Maar er zijn ook opvallende, soms zelfs verrassende, aanvullingen.

In oktober 2011 kwam vanuit de Koninklijke Bibliotheek in den Haag het verrassende verzoek om een exemplaar 3

Maarten van Harten sr 1812–1867 Ik begin met de oudste: opa’s opa. Allereerst omdat hij als ‘bouwmeester’, eerst voor zijn zoon en daarna voor onze grootvader als voorbeeld diende toen die ook architect werden. Daar komt bij dat we niet zo heel veel weten over wat die oude Maarten ontworpen heeft, zodat de volgende aanvullingen heel welkom zijn. Het Schol Rond 1840 is dat fraai gelegen landgoed ‘het Schol’ aan de overkant van de IJssel door Maarten sr ontworpen: in Renaissance stijl 2). Toen we een dag samen met neef Maarten en zijn vrouw Hanny in Deventer naar opa’s panden keken, zijn we ook naar dit pand gereden: we werden er aller hartelijkst ontvangen met thee op het terras aan de achterkant van het huis. Daar hoorden we de geschiedenis van het huis nadat het rond 1970 had gefungeerd als decor in de film ‘A bridge too far’. Nee, het Schol is niet kort daarna afgebrand, zoals we gelezen hadden. Maarten vatte het betoog over hoe het wel gegaan is, ongeveer als volgt samen: ‘In 1974 is in een kamer op de eerste verdieping brand uitgebroken, maar die had weinig schade aangericht. De teloorgang ontstond doordat de gemeente lang heeft geaarzeld welke bestemming zij aan het huis zou geven. Er woonden studenten. Regelmatig werden in het huis clandestiene feesten gegeven. Het huis verloederde steeds verder doordat boeren uit de omgeving onderdelen van het gebouw voor eigen gebruik sloopten. De door de gemeente in verband met de film en wegens de brand ontvangen (verzekerings-) gelden zijn naar verluidt nooit voor renovatie van het gebouw aangewend. 4

Het Schol in 1970

2. Sietske van Harte, dochter van Maarten en Hanny

Op een gegeven moment heeft de gemeente overwogen het gebouw te slopen, maar daar heeft de provincie, die zeggenschap heeft over de bestemming van het gebouw en de inrichting van het landgoed, een stokje voor gestoken. In 1980 werd het voormalige landhuis door de huidige bewoners gekocht en hersteld.’ De eigenaresse leidde ons na de thee rond over hun landgoed met boomgaard en groentetuin waar hun tuinman bezig was en liet ons de bijgebouwen zien. Tenslotte werden we door de villa geleid, waarvan het interieur helemaal vernieuwd was. Bij het weggaan vroeg onze gastvrouw of het van Harte boekje dat ze met belangstelling had ingezien, ook te koop was. Dat hebben we haar graag cadeau gedaan. Onder de Linden 3 Maarten sr ontwierp in 1866 het herenhuis aan de Deventer IJsseloever dat nu wordt bewoond door de oud burgemeester als pastorie van de Doopsgezinde Kerk. Mogelijk is ook de er naast gelegen villa Onder de Linden 2 (1866), net als Onder de Linden 1 (gebouwd in 1868 voor burgemeester vaan Marle) van Maarten sr’ s hand. 3) De drie grote villa’s lijken opvallend veel op elkaar. De Pastorie is een Rijksmonument. In het archief van onze grootvader zijn twee bouwtekeningen. Hij bracht in 1937 door een verbouwing het pand dat zijn grootvader had ontworpen, vooral het sanitair weer bij de tijd. Mooi al die generaties: de bouwer, de verbouwer en wij als toeschouwer. Onder de Linden 3

Kerkse zaken Maarten sr had goede kontakten in kerkelijke kringen. Hij was de eerste van Harten die een opdracht kreeg voor het kerkje in Okkenbroek, dat pas in 1904 onder bewind van zijn kleinzoon Maarten werd gebouwd. 5

3. Stenvert e.a.

Die bekendheid bij hervormden blijkt ook uit nevenstaande advertentie in ‘De Provinciale Overijsselsche en Zwolsche Courant’ van 23 mei 1854. 4) De Heuvel Van villa de Heuvel op de Klinkenberg (Boxbergerweg 147) staat een foto in ons van Harte-boek, midden bovenaan op pagina 37. We wisten dat het pand voor bierbrouwer B. Cost Budde is gebouwd naar plannen van M. van Harte: onze (over)grootvader dachten we. Maar het pand verrees in 1867. De neoclassicistische villa is dus niet van opa maar van zijn grootvader Maarten senior. Ook toen moet het een indrukwekkend statussymbool zijn geweest. Het pand is een dan ook een gemeentelijk monument. Aan de studenten Stedebouwkundig Ontwerpen van de Saxon Hogeschool vertelde ik er in opa’ s Landbouwkundig Museum het volgende over: De Heuvel is eigenlijk geen villa, hij is gebouwd als directeurswoning bij de Deventer Bier-brouwerij. Welke ambities heeft een directeur als hij zo’n woning laat bouwen? Het zal wel niet om hem zelf gaan maar om het imago van de brouwerij. Opa heeft voor hem een pand ontworpen dat doet denken aan een Amerikaans landgoed. Een plek waar je je gasten kunt uitnodigen voor een galadiner. Bij aankomst kijken die hun ogen uit: Wat is hun huis groot! En die overdekte ingang opzij, met daarboven niet gewoon een balkon maar een overdekte loggia. En zie je wel de grote erker met zijn gebogen voorgevel, en daarop uiteraard een balkon. Van daar af wuift de directeursvrouw in een van haar mooiste japonnen haar gasten bij hun aankomst al een welkom toe. Maarten sr had dus een chique klantenkring. 6

Advertentie uit ‘De Provinciale Overijsselsche en Zwolsche Courant’ van 23 mei 1854

4. Bron: http://kranten.kb.nl/view/paper/id/ddd%3A000012506%3 Ampeg21%3Ap004%3Aa0001 (of http://bit.ly/teE0mZ)

Het Stappenconvent/Kostkopershuis Op de hoek van de Bagijnenstraat 15 en de Kuiperstraat ligt achter een laag ijzeren hek een rechthoekig pleintje. Het is het voorterrein van het voormalig ‘Stappenconvent’, dat in de vorm van de letter L langs een lange en een korte kant van het pleintje ligt. Dit zogenaamde Kostkopershuis is onderdeel van het Groote en Voorster Gasthuis Het werd in 1858–’61 naar plannen van M. van Harte gebouwd in een wat vrije variant van het neo-classicisme. Het gepleisterde pand bevatte twaalf woningen in twee woonlagen: zes beneden en zes boven. De gevel is roze geverfd en ziet er chique uit met de platte zuilen en – fraai detail – zijn ‘hoekrisalieten’: dat wil zeggen dat Maarten van de hoekhuizen de voorgevel over zijn hele hoogte wat naar voren heeft laten steken. Het Stappenconvent

Het convent, de woongemeenschap, was al veel eerder in 1342 door Henricus Stappe gesticht. Het door Maarten gebouwde ‘huis’ diende als onderkomen voor ‘kostkopers’. De twaalf woningen waren bestemd voor ouderen die niet afhankelijk waren van ondersteuning, maar hun verblijf zelf betaalden. Voor alle bewoonsters gold een intredegeld van 100 gulden. Zij genoten naast vrije woning een weekgeld van een gulden, geneeskundige hulp en jaarlijks brandstoffen in de vorm van hout en turf. Het pleintje voor de woningen was eertijds het bleekveld, waarop de bewoonsters hun was door de zon lieten bleken; het is nu voorzien van wat bomen en enkele parkeerplaatsen. Het huis bevat tegenwoordig appartementen De Gasthuizen en de van Harte(n)’s Dr C. Hogenstijn – voorzitter van Oud Deventer en verbonden aan het Stadsarchief – hielp me niet alleen aan de informatie over de kostkopers. Hij stuurde bovendien een kopie van enige bladzijden uit 7

zijn boek 5) over de Gasthuizen. Daarin schrijft hij: ‘M. van Harten was de eerste van enkele bouwmeesters uit de familie die veel voor de Deventer gestichten werkte’. Het gaat bij die gestichten om een zorginstelling die onderdak biedt aan bewoners waarvan een deel ziek en hulpbehoevend is. Het Gasthuis bevat dan ook tevens een woning voor de vader en de moeder, keukens, vertrekken voor bestuur en administratie en woningen voor inwonend personeel. In 1861 gingen het Groote en het Voorster Gasthuis samen en in 1863 besloot het bestuur tot verbouwing en uitbreiding van het Gesticht. Maarten sr kreeg de opdracht daarvoor een plan op te stellen dat ‘doelmatigheid aan sierlijkheid paarde’, weinig ruimte vergde en in verloop van enkele jaren van het al vele malen verbouwde complex een goed geheel zou maken. Het was een ingewikkelde ingreep want ook tijdens de bouwperiode zou de bewoning van het gasthuis niet worden onderbroken. Van Harten stelde de nodige plannen op die de instemming van het bestuur kregen. De oude gebouwen werden vervangen door een typisch negentiendeeeuwse gestichts-bebouwing in klassicistische stijl zonder veel decoratie. Van Harten liet de gebouwen bepleisteren en donkergeel schilderen. Bijzonder is dat ruim een halve eeuw later zijn kleinzoon Maarten – onze (over)grootvader – in de loop der jaren een serie opdrachten voor het Groote & Voorster Gasthuis uitvoerde. Hogenstijn meldt dat onze grootvader de vaste architect was van de gasthuizen. De omschrijvingen in de lijst Bouwvergunningen van de Gemeente Deventer van deze projecten luiden als volgt: 1916 ‘Verbouwing, Bagijnenstraat 3’ 6), (1925) ‘Gebouw met 12 woonkamers, Bagijnenstraat–hoek Hagensteeg’ en (1928) ‘Verbouwing, Leusensteeg 5’. 8

Plan tot verbouwing van de Zaal voor Hulpbehoevenden te Deventer van kleinzoon Maarten.

5. C.M. Hogenstijn ‘De Verenigde gestichten. Geschiedenis van Deventer gasthuizen en hun landerijen.’ ISBN 90-72074-04-4 6. Hogenstijn meldt dat pand Bagijnenstraat 3 uit 1916 nu huisnummer 26 heeft.

Er zijn bouwtekeningen van de verbouwingen in 1924-25 en in 1927, maar ook van latere verbouwingen in 1946 (Zaal voor Hulpbehoevenden in de Verenigde Gestichten), in 1950 (Leusensteeg 3 en 5) en in 1954 (herbouw keuken Groote en Voorster Gasthuis). Het Gasthuis was, zoals ook een van de overzichtstekeningen laat zien, in verschillende aan elkaar grenzende panden gehuisvest. Het Burgerweeshuis Wat verderop, Bagijnenstraat 9â&#x20AC;&#x201C;11, is een lange gepleisterde gevel, ook neoclassistisch. Midden in de gevel is een fraai poortje. Dat moet je door als je de achterliggende gebouwen wilt zien, die Maarten van Harte sr in 1859 als uitvoerend architect heeft ontworpen. De voorgevel en het poortje zijn niet van hem maar ieder van twee andere architecten. Toch leuk om te weten als je deze gevel bij je wandeling door Deventer tegenkomt.

Het Burgerweeshuis

Herman van Harten 1839–1892 Dat er in Deventer nog altijd bouwwerken bestaan van opa Maarten’s vader, onze (over)over-grootvader, Herman van Harten kun je vinden in ‘Maarten van Harte, architect’. Op bladzijde 8 staat de foto van een herenhuis aan de Singel. Daaronder prijkt een rijtje van nog eens zes panden. En in de tekst kom je bovendien drie fabrieken van zijn hand tegen en een pakhuis. Nieuw is daarentegen de informatie over drie of misschien wel vier gebouwen van hem in de omgeving van Deventer. Ze worden opgevoerd in Ronald Stenvert, Chris Kolman en Ben Olde Meierink, Monumenten in Nederland. Overijssel en Gelderland. 7) Die panden staan in Twello aan de overkant van de IJssel en in OlstDiepenveen ten noorden van Deventer. Ze hadden daar allemaal een openbare functie. Het boek maakt ook melding van bescheiden woningen in Deventer die we nog niet eerder waren tegengekomen. Tenslotte geeft het ook een wat ander beeld over de taakverdeling tussen de van Harte(n)’s bij het tot stand komen van het kerkje in Okkenbroek en van de Buitensociëteit in Twello. Raadhuis Twello Het voormalige raadhuis van Twello ligt op de hoek van de H.W. Iordensweg 1 en de Binnenweg. Het is een vrolijk wit geverfd langgerekt pand van een verdieping. Aan weerszijden van de voordeur, zijn vier ramen. De entree krijgt – zoals dat bij een raadhuis hoort – extra aandacht door een al is het klein bordes, een verhoogde ingangspartij en een klokkentorentje. 10

Raadhuis Twello 7. Zie inleiding

Het gepleisterde neoclassicistische gebouw verrees in 1859 en werd uitgebreid in 1888 en in 1921. Sinds 1982 doet het dienst als politiebureau. Als je het gebouw en ook de omgeving uitgebreider wilt bekijken, ga dan op je computer naar http://maps.google.nl, voer daar plaatsnaam en straat plus huisnummer in. In de linker hoek op je scherm verschijnt een kleine foto. Klik daar op het gele mannetje rechts onder in de foto. Naai- en breischool In Diepenveen ligt aan de Dorpsstraat 43–45 vlak naast een brede gekanaliseerde sloot, de voormalige gemeentelijke naai en breischool. Het is een klein gebouwtje met alleen een begane grond. In het midden ligt de voordeur in een naar voren uitstekend deel van de gevel. Dat ‘middenrisaliet’ is gepleisterd en heeft een puntgevel. Links en rechts daarvan zijn twee aan elkaar gekoppelde vensters: hun kozijnen liggen direct tegen elkaar aan. De liggende accolades boven de ramen lijken wel wenkbrauwen. Aan de ene kant van de ingang woonde de onderwijzeres, aan de andere kant was het klaslokaal. Het neoclassistisch gebouwtje is uit 1872 en mogelijk een ontwerp van H. van Harte. Het is een rijksmonument. Daarbij wordt de volgende omschrijving gegeven: Naai- en breischool in 1873 gebouwd met koninklijke goedkeuring, op initiatief van ingezetenen van Diepenveen vanuit de toneelvereniging ‘Tot Nut en Genoegen’. Het éénklassige dorpsschooltje met woonruimte voor de docente is gebouwd aan de rand van de toenmalige dorpskern, naast de brug over de Soestwetering. In het pand is nu een studio gevestigd. 11

Naai- en breischool

Dorpsschooltje van algemeen cultuurhistorisch en architectuurhistorisch en stedebouwkundig belang vanwege: – de oorspronkelijke functie, en het feit dat notabelen in een dorpsgemeenschap zich inzetten voor onderwijs aan meisjes; – sobere maar opvallende vormgeving van de voorgevel; – de gaafheid van in- en exterieur; – de huidige zeldzaamheid van een dergelijk schooltype; – de beeldbepalende situering. Een leuke omschrijving, ook als een ander dan ‘opa Herman van Harten’ het schooltje heeft ontworpen. Raadhuis Olst Het voormalige raadhuis van Olst ligt aan de A. Geertsstraat 4. Het is maar een klein gebouwtje, met naast de voordeur aan iedere kant maar een raam. Toch zie je zo dat het bijzonder pand is. Het heeft namelijk een souterrain; de voordeur is dan ook alleen bereikbaar via de hardstenen treden die van weerszijden naar het bordes voeren. (De veldwachter kon daar vanachter een balustrade aan de dorpsbewoners voorgenomen huwelijken aankondigen.) Het neoclassistisch gebouwtje met boven de voordeur een timpaan is in 1873 naar plannen van Herman van Harte gebouwd. In 1926 werd het verbouwd, waarna het van 1953 tot 1980 onderkomen was van het Waterschap Salland. Postkantoor Olst Het voormalige postkantoor van Olst is een fors, inmiddels wit gepleisterd pand en staat wat verderop in de A. Geertsstraat, namelijk op nummer 37. Het is met zijn voordeur en vier ramen beneden en de vijf ramen boven, veel groter dan het Raadhuis, maar het diende tevens als woning voor de directeur van het kantoor, vandaar. Het is 12

Raadhuis Olst

Postkantoor Olst

in eclectische stijl – met diverse stijlelementen dus – in 1879 gebouwd naar plannen van H. van Harten. Het heeft tot 1973 als postkantoor dienst heeft gedaan. Zowel het Raadhuis als het Postkantoor van Olst staat op de gemeentelijke monumentenlijst. ‘Ze zijn van groot historisch belang en spelen nog altijd een voorname rol in het dorpsleven’, mailde Jan Hilferink uit Olst me. Hij schrijft een boek over zijn woonplaats. Ons boek over opa van Harte had hij via internet als een website bericht van de SIED gevonden en in de leeszaal van het Deventer Gemeentearchief gelezen. Mooi dat ons kontakt met de SIED tot zo iets leidt! Arbeiderswoningen In Deventer 1883 kwamen in opdracht van de ‘Commissie tot opbouw en verbetering van Arbeiderswoningen’ de panden Bergpoortstraat 6-8 en 18-24 tot stand naar plannen van H. van Harte ten behoeve van de opzichters van de ijzergieterij Nering Bögel. Dit complex bestond uit een rij eenlaags woningen met in het midden en op de hoeken grotere woningen. De panden 6 en 8 zijn de enige grotere huizen die niet voor moderne nieuwbouw moesten wijken. Andere informatie Er zijn ook aanvullingen van andere aard. Het gaat daarbij om de rol van de Van Harte(n)’ s bij de totstandkoming van twee bouwwerken. Kerkje van Okkenbroek Hoewel het kerkje aan de Oerdijk 226 in 1904 werd gebouwd nadat daartoe de opdracht werd gegeven aan onze grootvader M. van Harte jr, 13

Arbeiderswoningen Bergpoortstraat

noemen Stenvert, Kolman en Olde Meierink, in hun Monumenten in Nederland. Overijssel 8) diens vader Herman als de ontwerper. Nieuwe Buitensociëteit De van Harten’s zijn anders bij de bouw van dit pand berokken dan we wisten. Het gebouw aan de Twelloseweg 2 is na een in 1886 bekroonde prijsvraag in 1888 gebouwd naar plannen van J. Verheul Dzn. Dit geschiedde onder beheer van het sociëteitslid M. (dit moet Herman zijn) van Harte. Het verving de door zijn vader Maarten in 1859 gebouwde buitensociëteit aan de Langestraat. Tegenwoordig is het als bowlingcentrum in gebruik. Monumenten Twee van Hermans ontwerpen in Deventer hebben de status ‘rijksmonument’ 9). Het zijn: – het winkelpand Grote Poot 12, waarvan Herman in 1882 de pui ontwierp, en – de Nederlands Hervormde kerk in Okkenbroek. Daar komt wellicht als derde de Naai en Breischool in Diepenveen bij.

Grote Poot 12 8. Zie inleiding 9. Jan Leo van de Laar, Monumentenzorg, Team Vergunningen, Gemeente Deventer

Maarten van Harte jr 1868–1954 Over onze (over)grootvader weten we al zo veel. En toch zijn er ook over zijn werk nieuwe gegevens: bouwwerken die we nog niet kenden, panden die blijken rijks- of gemeente monument te zijn, toevoegingen en zelfs correcties op wat in ‘Maarten van Harte, architect’ is vermeld. Heel bijzonder zijn de bouwtekeningen, die architect Roeterdink voor ons heeft verzameld uit het archief van bureau Postma, waarbij onze grootvader in 1942 op zijn 75ste intrad en waarbij hij ook zijn eigen archief-stukken inbracht. Die tekeningen komen aan de orde in ‘Maarten van Harte, archief’. Kijken we eerst naar de ‘nieuwe’ panden waar we via internet informatie over vonden. Olst ‘t Polletje De heer Jan Hilferink 11) verraste me op 25 januari 2011 met zijn mail: ‘Ik ben pas gestart met het maken een boek te maken over historische of anderszins waardevolle gebouwen in Olst-Wijhe e.o. Ik stuitte al meteen op architect M. van Harte, die de fraai gelegen fabrikantenvilla ‘t Polletje in Olst heeft ontworpen (Jan Hooglandstraat 36). De bouwvergunning werd in november 1912 verleend. ‘t Polletje was een opdracht van de rijke fabrikantenfamilie Bakhuis en die heeft in deze periode nog veel meer belangrijke bouwopdrachten gegeven. De Bakhuizen waren o.m. eigenaar van vleeswarenfabriek OLBA en steenfabriek ‘t Haasje. ‘t Polletje (= een natuurlijke verhoging in het landschap, de villa ligt op een heuveltje) komt binnenkort vrijwel zeker op de gemeentelijke monumentenlijst te staan. Dat betekent dat het exterieur van de 15

’t Polletje http://www.funda.nl/koop/olst/huis-47903723-janhooglandstraat-36/fotos/ 11. Hij kwam ons boek ‘Maarten van Harte, architect’ via een web bericht van de SIED op het spoor.

villa en ook zijn mooie vrije ligging een beschermde status krijgen. De gemeente heeft inmiddels al een poging om het pand af te breken verhinderd.’ De villa is te koop. Op internet staat de volgende informatie 12): Jan Hooglandstraat 36 te Olst. Koopsom € 695.000,- k.k. Deze statige monumentale villa is met invloeden van de chaletstijl gebouwd in 1912 en in 1968 fors vergroot middels een moderne tussenhal en een naastgelegen bijgebouw met twee etages. Het pand heeft 23 kamers. Door de Gemeente OlstWijhe bestempeld als een pand van cultuur-, architectonische en stedenbouwkundig belang en derhalve aangewezen als Gemeentelijk monument en beeldbepalend pand.

villa Wijnbergen, Olst

Nog een project Hilferink meldt: Hij heeft ook een verbouwing gedaan bij villa Wijnbergen aan de Diepenveenseweg 20 te Olst (in 1934). Je bent altijd benieuwd of zo’n verbouwing betrekking had op het uiterlijk van het pand. Schalkhaar Villa Berkenrode Getreuer Makelaars melden in hun site: De fraaie ‘Villa Berkenrode’ is gelegen aan de Koningin Wilhelminalaan 5 op een prachtige locatie in het dorp Schalkhaar. Aan de voorzijde vrij uitzicht over landerijen en aan de achterzijde grenzend aan het door landschapsarchitect Leonard Springer ontworpen Park Braband. De villa is gebouwd in 1927 en is ontworpen door architect Maarten van Harte, telg van een bekende Deventer architectenfamilie. Het huis werd toen gebouwd

villa Berkenrode, Schalkhaar 12. http://www.funda.nl/koop/olst/huis-47903723-janhooglandstraat-36/omschrijving/

voor de toenmalige gemeentesecretaris van de gemeente Diepenveen. De vraagprijs is € 895.000,- k.k. Een fraaie brochure bevat verscheidene foto’s van het elegante interieur. Bovendien is het door opa met de hand ingevulde formulier opgenomen dat hoort bij de aanvraag van de bouwvergunning. De huidige bewoner schreef ons: Bij de bevrijding van Schalkhaar is de voordeur door een Canadese soldaat – op zoek naar Duitsers – met een geweerkolf geramd en gespleten. Deze scheur in de voordeur is nog altijd van boven tot onder aanwezig en wordt gekoesterd. Aan met name de oostgevel zijn nog veel kogelinslagen te zien. Er is zeer hevig om Schalkhaar gevochten. De villa komt in verschillende boeken over Schalkhaar ter sprake. Jammer is wel dat de oorspronkelijke bouwtekeningen verloren zijn gegaan. Het huis is nagenoeg nog in originele staat en heeft geen spouwmuren. Veel mensen vinden Berkenrode het mooiste huis van Schalkhaar. Kampen Sallandsche Bank Op nummer 38 van de Oudestraat (de hoofdstraat, waar op 138 de winkel was van de fotograaf Arendshorst, het geboorteadres van Joost) staat de voormalige Sallandsche Bank. Het pand is veel bescheidener dan zijn Deventer naamgenoot. De gevel is smal: de eerste en tweede verdieping hebben drie ramen. Daarboven is in de puntgevel nog een raam. Het pand met zijn gevel in rationalistische vormen is in 1910 wellicht ontworpen door M. van Harte en grotendeels uitgevoerd in Bentheimer zandsteen. De onderpui is gewijzigd, daar is nu een winkel van Halfords. 17

Aanvraag van de bouwvergunning voor Villa Berkenrode, Schalkhaar

Het elegante interieur van Villa Berkenrode, Schalkhaar

Deventer Pakhuis/kantoor In Deventer werden in 1876 de pakhuizen van de koffiebranderij van H. van de Woerd Achter de Muren Zandpoort 6-12 tegen de stadsmuur aangebouwd. Daaraan werd aan de rechter zijde in 1894 naar plannen van M. van Harte een pakhuis annex kantoor toegevoegd. Jammer, maar Google Street View helpt dit keer niet om een beeld van het pand te krijgen. Monumenten Ik weet nog hoe verrast ik was toen we tijdens een wandeling door Deventer op de Sallandsche Bank dat bord zagen: Rijksmonument. ‘Mijn grootvader heeft een rijksmonument gebouwd!’, bazuinde ik rond, trots als ik was op mijn opa. Die zelfde avond begon mijn zoektocht naar wat hij allemaal ontworpen had.

Associatie Kassa (bank; nu appartementencomplex De Groote Heer), Herengracht 179–189, Amsterdam 1900

Nu is er weer een verrassing, namelijk de toelichting die Stenvert 13) bij dat gebouw geeft: ‘De voormalige Sallandse Bank (Hofstraat 13) nu Generale Bank, werd in 1913-’14 gebouwd naar plannen van M. van Harte op de plaats van het uit 1889 stammende kassierskantoor van J.W. van Groningen. Het gebouw is een aangepaste kopie van de Assiociatiekassa in Amsterdam uit 1900 van C.B. Posthumus Meyjes, zoals afgebeeld in E. Gugel, Geschiedenis van de bouwstijlen (1902)’. De overeenkomst tussen beide gebouwen is inderdaad opvallend. Maar voor wie wat beter kijkt, zijn de verschillen dat ook. Hoe is het gebouw in Deventer zo geworden? Een van de directeuren van de Sallandse Bank – Van Groningen 14) – had zakelijke connecties met de Amsterdamse Associatiekassa. 18

Sallandse Bank, Deventer

13. Stenvert, Kolman en Olde Meierink: zie inleiding 14. De Sallandsche Bank. Een uitgave ter gelegenheid van de heropening en het 85 jarig bestaan van de N.V. Sallandsche Bank Deventer, oktober 1982

Hadden de twee instellingen de bedoeling om met het pand in Deventer zowel hun goede relatie als hun zelfstandigheid zichtbaar te maken? Ankersmit – de andere Sallandse Bankdirecteur – kende onze grootvader Maarten van Harte, die in Deventer al diverse opvallende panden had ontworpen. Die heeft in zijn bouwplan van de Sallandsche Bank respect getoond voor het opvallende stijlvolle gebouw aan de Heerengracht en tegelijkertijd aan het nieuwe pand een eigen karakter gegeven. Dat is niet alleen smaller en lager, de strakkere vormgeving zorgt vooral door de consequente herhaling van de raamvormen en de plaats van het balkon voor een fraai samenhangende gevel met een degelijk, zakelijke uitstraling. Ook het eenvoudiger dak paste beter bij het nuchtere Deventer. Onze grootvader had zeker niet het voornemen om een ‘rijksmonument’ te ontwerpen. Des te verrassender is dus dat maar liefst zes rijksmonumenten op zijn naam staan en nog eens zeven gemeente monumenten. Het is mooi dat die monumenten samen een beeld geven van de veelzijdigheid van opa’s werk: woonhuizen, villa’s, openbare bouwwerken. Een hoofdmoot ontbreekt: de bedrijfsgebouwen en fabrieken. Maar op dat terrein is nu juist de SIED actief. Bij een enquête onder de vrijwilligers van die stichting kwamen de Zwarte Silo en de Fabriek van ten Hove 15) op de plaatsen 1 en 3. Over de Zwarte Silo valt bovendien het volgende te melden: De gemeente Deventer mag zich sinds 1 maart 2011 officieel eigenaar noemen van de zogeheten zwarte en grijze silo aan de Mr. de Boerlaan. De overdracht van beide industriële monumenten luidt ook de 19

Het lijstje dat Van de Laar van de Deventer Monumenten Dienst stuurde. De getallen voor de adressen verwijzen naar paginanummers in ‘Maarten van Harte, architect’; GM: gemeentelijk monument; R M: rijksmonument: 8

Lange Zandstraat 13–15 modelmakerij . . . . . . . . . . . . . . . GM

Koloniaal Landbouwkundig Museum . . . . . . . . . . . . . . . . . R M

Halvesteeg 2–4 Octavia Bellina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . R M (Onderdeel van Papenstraat 26)

Nieuwstraat 89 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . GM

Vleeshouwerstraat 15 (Savak) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . R M

Brink 64a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . R M

Noorderplein 11 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . GM

IJsselkade/Lagestraat (villa Stoffel) . . . . . . . . . . . . . . . . . . GM

Oerdijk 226 (kerk Okkenbroek) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . R M

Sallandse Bank . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . R M

Landbouwschool . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . R M

Diepenveenseweg (Help u Zelve) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . GM

Zwolseweg 98–112 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . GM

Alexander Hegiusstraat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . GM

15. Afbeeldingen in ‘Maarten van Harte, architect’ pagina 55 en 53

verdere aanpak van het aanpalende Havenkwartier in. Ook al zijn de silo’s al jaren niet meer in gebruik, beide gebouwen waren nog altijd in bezit van mengvoerderfabrikant For Farmers. Ooit waren de pakhuizen de schakel voor de levering van veevoer aan de veeboeren in de wijde omgeving, tot Hardenberg aan toe. Nadien namen de For Farmer-silo’s in Lochem die taak meer en meer over. Sinds begin deze eeuw stonden de opvallende bouwsels werkeloos aan de Mr. de Boerlaan. De gemeente heeft, mede dankzij een subsidie van de Provincie Overijssel, de silo’s aangekocht. Het is de bedoeling dat gebouwen een nieuwe invulling krijgen. Aanvullende informatie Monumenten in Overijssel noemt en beschrijft een aantal van Maarten’s ontwerpen. Aanvullingen op wat daarover in ons boekje te vinden is, vermeld ik in cursief 16): [19] Het neorenaissance kantoorgebouw Kleine Poot 18 werd ontworpen voor W. Evekink, agent van de Nederlandsche Bank. [23] Een jugendstil-voorbeeld is de voor een ouder pand geplaatste gevel van slagerij H.J. Scholten, Nieuwstraat 89–91 uit 1905. [--] Meer rationalistisch van vorm is Korte Bisschopstraat 32 uit 1914. [--] Help uw Zelven (Diepenveenseweg 76) is een langgerekt geschilderd pand met drie dakerkers en aan de achterzijde een zaal. Het werd in 1902 gebouwd in opdracht van de in 1871 opgerichte Werkliedenvereniging. [34] In de Noorder Voorstad verrezen aan de Alexander Hegiusstraat 1-13 en Florens Radewijnszstraat 1–3, woonhuizen met late jugendstildetails. Vergelijkbare vormen hebben Zwolseweg 123–125, 131 en 137–141 uit omstreeks 1915. [38] De villa Molenenk (Laan van Borgele 7) was in 1912 gebouwd 20

Voorbeeld van een nieuwe invulling van De Zwarte Silo: een expositie van Loes ten Ascher in 2004 (http://www.loestenanscher.nl/index.php?pagina=26&foto=451)

16. De cijfers tuusen haken zijn de paginanummers in ‘Maarten van Harte, architect’.

voor sigarenfabrikant D. Muller, maar dankt haar huidige vorm aan de verbouwing uit 1932 van M. van Harte voor de wed. Ankersmitâ&#x20AC;&#x201C; Bessem. [43] De Rijks Hogere Landbouwschool (Brinkgreverweg 69), nu hogeschool Larenstein, is een fors L-vormig pand met chaletelementen, gebouwd in 1912. [46] De EDB (Eerste Deventer Bioscoop) (Smedenstraat 10) werd in 1919 gebouwd met expressionistische elementen. Diepenveen Oranjelaan 65 Tot slot niet een nieuw gegeven, maar wel via google maps een afbeelding van een landhuis uit 1908. Landhuis, Diepenveen

Nijmegen 2011 Tekst: W.J.I. van der Gulden, w.vandergulden@gmail.com Ontwerp: Peter van der Gulden, Przewalski ontwerpers