www.ppnea.org
Mbrojtja e Mjedisit, shprehje reale e patriotiztnit tuaj. ***
Revista e vetme mjedisore пё Shqiperi "Ne dhe Mjedisi", kerkon ndihmen tuaj. Numri i llogarise bankare пё Вапкёп e
и N D P
Kursimeve, dega Tirane eshte: рёг depozitat пё 1екё 0522/36/20, рёг depozitat пё valute 0522/37/20.
Revista financohet nga G E F / S G ? \ (Global Environmental Facility/ Small
REDAKSIA
~Ne kёtё п и т ё г do tё lexoni:
AGIM MALJA:
Kryeredaktor
Kolegjumi i reduksise:
Mbledhja dhe vleresimi i te dhenave ekzistuese mbi nivelin e merkurit пё zonen e Vlores
faqe 3
NE V I L A JANA
A ka vlera mjedisi?
faqe 4
STELA BERISHA
Takimi i SEEENN-it dhe Karnavalet e Rijekes
faqe 5-6
SKENDER SALA
Мё shume kujdes per natyren alpine
faqe 7
BESNIK BARAJ
Pergjegjesite per te siguruar te ardhmen tone
faqe 8
Punoi ne kompjuter: ELVIS PRODA
Sobat eficente me dm zjarri, nje mundesi e re рёг te shpetuar pyjettona
faqe 9
Mjekesia e gjelber.
faqe 10
Ngrohja dhe ftohja
faqe 11
Тё njohim bimet tona te rralla
faqel2-13
Ndotja e shkaktuar prej zhurmave
faqel3-14
Shtypur пё shtypshkron/ёп
Per qdo informacion qe keni lidhur me shqetesimet per mjedisin, ju lutemi kontaktoni пё adresen: Bulevard "Zogu I" Pall 97, Shk.l, Ap. 5 Tirane ALBANIA Tel & Fax: +355 4 249571 E-mail: ppnea@jalbmail.com
"Dajti"
Tel: 04 226821 Ne dhe Mjedisi - 2
www.ppnea.org
АКТГУТГЕТЕ ТЁ SHOOATES
Mbledhja dhe vleresimi i te drmnave ekzistuese mbi nivelin e merkurit пё гопёп e Vlores Gjate periudhes Janar-Mars 2003, Prof. A s . Dhurata B o z o dhe Prof. A l q i C u l l a j si edhe bashkepunetore te tjere realizuan projektin me titull "Mbledhja dhe vleresimi i te dhenave ekzistuese m b i nivelin e merkurit пё гопёп e Vlores", te finacuar nga GEF/SGP. Per realizimin e ketij projekti kryesisht investigues dhe literature mbledhes gjate kesaj periudhe u kryen aktivitetet e meposhtem: Gjate muajit Janar 2003 u krye k e r k i m i i literatures dhe investigimi per te krijuar bazen e te dhenave lidhur me nivelet e ndotjes nga merkuri (Hg) пё гопёп пё fjale dhe рёг te analizuar пё т ё п у г ё te integruar studimet e ndryshme tb' kryera пё kohe te' ndryshme пё kete zone dhe nga institucione te ndryshme si Fakulteti i Shkencave Natyrore, Instituti i Mjedisit, perfaqesues te Institutit Geotest (Ceki), etj.
Gjate muajit mars 2003 и pergatit raporti permbledhes me te dhenat e mbledhura, i cili do te sherbeje si burim informacioni рёг kedo qe do te shfaqe interes per kete H o t Spot (pike te nxehte) te vendit tone.
Ne kuader edhe te aktivitetit te mesiperm u kontaktuan institucionet e mesiperme dhe eksperte te ciletjane angazhuar me vleresimin e nivelit te merkurit пё гопёп пё fjale, рёг te siguruar edhe te dhena te pabotuara. Gjate muajit shkurt 2003 и pergatit harta me te dhenat e mesiperme e pajisur me nje legjende qe tregon nivelet e merkurit пё cdo pike te hetuar.
Ne raport parashikohet edhe vazhdueshmeria e studimit te zones пё kuadrin e projekteve vijuese т ё ambicioze рёг plotesimin e te dhenave, masat e marra рёг rikuperimin e zones, si edhe informimin dhe ndergjegjesimin e komunitetit, te pushtetit lokal dhe OJF-ve. K y raport и pergatit nga Prof. A l q i Cullaj, Prof. Besnik Baraj dhe Prof. A s . Dhurata Bozo. Duke qene nje projekt vetem investigues, analitik dhe permbledhes m b i gjendjen aktuale te te dhenave m b i nivelet e Merkurit, п и к ka perfshire komunitetin пё aktivitete direkte dhe konkrete, por i paraprin projekteve te tjera qe do te lidhen drejperdrejt me komunitetin, k u k y i fundit do te jete nje aktor i rendesishem. Dhurata Bozo Drejtuese e Projekiit
Ne dhe Mjedisi - 3
www.ppnea.org
MJEDISI KUSHTON
A ka vlera mjedisi ? Mjedisi dhe njeriu jane te lidhur ngushte midis tyre.Mbi mjedisin natyror shtrihet gjithe veprimtaria ekonomike e njeriut e cila ka ndikime pozitive dhe nega tive tek elementet me kryesore mjedisore. Per te shmangur sa me' shume te jete e mundur impaktet nega tive mbi cilesine e mjedisit, njeriu duhet te tregoje shume kujdes, sepse mbrojtja e mjedisit i sherben drejtperdrejt edhe ekonomise e shendetit te tij. Ne biseda me njerez te moshave e profesioneve te ndryshem kemi verejtur se ende nje pjese e mire e tyre kane njohuri te kufizuara ne drejtim te mjedisit. Ka prej tyre qe pyetjes: A ka vlera mjedisi? i pergjigjen negativisht. Per kete arsye, por edhe sepse edukimi mjedisor vazhdon gjithe jeten me nxiten te bej kete shkrim per vlerat e mjedisit. Ka mjaft njerez, grupe njerezish apo firma te ndryshme qe mjedisin natyror po e trajtojne vetem si lende te pare dhe burim per rritjen e te ardhurave te tyre. Shembujt me te dukshem jane shfrytezimi i zallishteve te lumenjve, prerja e pyjeve, gjuetia e peshkut, etj. Grykesia e ketyre perdoruesve nuk po duket te kete kufizim, ndonese shteti ka nxjerre ligje e ka marre vendime. Cudi, shteti sfidohet prej tyre?! Ata e shohin mjedisin vetem si mjet fitimi, pa njohur dhe perfillur vlerat e shumta te tij, dhe jo vetem per ata, j o vetem per sot, por edhe per te ardhmen e femijeve tane.
Njeriu ka perdorur dhe po perdor mjedisin natyror пё dobi te zhvillimit te tij ekonomik. Ne kete veshtrim mjedisi ka vlere perdorimi, vlere qe gjendet tek elementet me kryesore te tij si: tokat, bimesia, ujerat, klima, burimet natyrore. I shprehur ndryshe ky mendim, gjithe keto perdorime bejne te qarte vleren ekonomike te mjedisit. Por mjedisi i ofron njeriut edhe vlera te medha atraktive. Parqet, ekosistemet bregdetare, karstike, malore, lumore, etj., jane nder mjediset me kryesore ku njeriu pushon, argetohet, qetesohet dhe riperterin forcat, kalon kohen e lire duke ushtruar sportin, organizon ekskursione njohese, shkencore, etj. Jane vlerat atraktive me kryesoret qe kane detyruar njeriun t ' i drejtohet me shume ketyre mjediseve. Menyrat sesi njeriu e perdor mjedisin jane te ndryshme. Njera prej tyre eshte ajo e sigurimit te te mirave materiale, per rritjen e mireqenies se tij. Mjafton te permendim perdorimin e burimeve minerale te ?do lloji e gjendjeje te tyre, perpunimi i prodhimeve bujqesore, blegtorale, etj. Por gjate kesaj veprimtarie, ku teknologjia e perdorur nuk respekton normat mjedisore kane lindur shqetesime per mjedisin e shendetin e njeriut. Jo rralle industria ka demtuar ajrin, ujin, tokat, bimet, etj. Perdorimi sa me i mire i mjedisit, ruajtja dhe rigjenerimi, por edhe shtimi i vlerave te tij, para se gjithash kerkon njohje dhe respektim te tij, vecanerisht nga perdoruesit e drejtperdrejt. Pra, perdorimi i mjedisit duhet lidhur dhe me mbrojtjen e tij te vazhdueshme, sepse ketu shprehet edhe vlera e ekzistences se tij. E ardhmja e njerezimit do te kete shume kerkesa per rritje te shkalles se mireqenies, te cilat asnjehere nuk do te jene te shkeputura nga mjedisi natyror, madje duhet theksuar se shume prej ketyre kerkesave jane te lidhura e te varura drejtperdrejt nga mjedisi. Eshte kjo nder arsyet me' kryesore qe пё keto dekadat e fundit njerezimi po harxhon shuma te' medha mjetesh monetare пё dobi te matjes se mjedisit.
Ne keto dekadat e fundit vete koncepti per vlerat e mjedisit ka evoluar dukshem пё kahun pozitiv. Shume eshte rritur edhe numri i njerezve dhe grupeve shoqerore, te cilet mjedisin po e perdorin dhe per pushim, argetim, etj. Megjithate tek shume prej tyre mbizoteron koncepti se perdorimi i mjedisit eshte gratis. Ne dhe Mjedisi - 4
www.ppnea.org
к
M J E D I S I ОЁ NUK NJEH KUFINJ
Nuk mungojne rastet kur shpenzimi ne sektore te vecante eshte me i madh se fitimi nga perdorimi i ketij apo atij elementi mjedisor (hapja e tokave te reja, shfrytezimi i pyjeve, etj). Ne keto dy te fundit рак jane respektuar ligjet natyrore dhe ekonomike, nuk jane respektuar normat dhe kerkesat mjedisore капё Ьёгё qe njeriu te perballet me permbytje te lumenjve dhe рёп-enjve gurore e baltore, me nxehjen e klimes dhe zgjatjen e thatesires, etj. Nga ky veshtrim i shkurter i vlerave te mjedisit mund te arrijme ne konkluzionin se te gjitha vlerat permblidhen пё ate ekonomike. Eshte koha qe individet, grupet shoqerore, etj., te kuptojne se nuk mund te bejne cfare te duan me mjedisin.
Persosja e sistemit ligjor mjedisor duhet te percaktoje mbizoterimin e interesave te popullsise пё nje territor te caktuar dhe j o te individeve apo grupeve te vecanta. Perdorimi, ruajtja e mjedisit duhet te jete detyre e te gjitheve dhe te behet e qarte me rruge e mjete ligjore se kush demton mjedisin duhet te paguaje. Por nuk duhet harruar se per nje mjedis cilesor duhet te paguajne te gjithe dhe keshtu arrihet integrimi i mire i njeriut пё mjedisin ku punon e jeton, krijohen lidhje harmonike ndermjet tyre. Skender Sala Qendra e Studimeve Gjeografike
Takimi i SEEENN-it dhe Karnavalet e Rijekes Ne огёп 9.00 te darkes te dates 28 Shkurt ishim akoma пё Zagreb, nderkohe qe takimi i SEEENN-it do te mbahej пё Rijeka, domethene tre огё te mira larg me autobus. M ' u duk рак si e cuditshme kjo zgjedhje e organizatoreve, deri пё momentin kur zbritem nga autobuzi dhe пё stacion u shfaq Z.Vidan, Toni sic e therrisnin te gjithe. A i menjehere na shpjegoi se qe zgjedhur Rijeka рёг disa arsye, njera nga te cilat ishte se pas dy ditesh aty do te fdlonin karnavalet. -Тё lumte! thashe me vehte. Тё nesermen fdloi takimi me teme "Energjia e Qendrueshme рёг Ешорёп Juglindore: "Mundesite e NGO-ve рёг bashkepunim". Kur na erdhi rradha, Luljeta, nje pedagoge e re simpatike, perfaqesuese e Shoqates se Kimisteve, dhe ипё paraqitem situaten energjetike пё Shqiperi lidhur me burimet e pastra. Ajo foli рёг mundesite e shfrytezimit te bioenergjise, kurse ипё рёг ate te energjise diellore dhe eres. Si? doli nga te gjitha vendet pjesmarrese, Shqiperia dihet se ka dy burime potenciale, ate te ujit dhe te energjise diellore, т ё te pasura se vendet e tjera. Rezultati aktual: ne perfaqesojme vendin me mungesen т ё te madhe te energjise se shfrytezuar пё rajon.Ndermjet seancave pinim kafe пё lokalet e rruges kryesore te gurte (pa makina). Gjeja e рагё qe т ё га пё sy ishin fytyrat e qeta te kalimtareve. Pervec faktit qe Rijeka eshte nje qytet i vogel dhe bregdetar, pjese e kesaj qetesie do te jete patjeter dhe kjo rruge e mrekullueshme, e gurte, me kafene e dyqane te shumte, qe konkurojne me njeri-tjetrin.
Kur do te kemi edhe ne nje сорё rruge te paster e pa makina? - mendova me vehte. Sa рак gjera i duhen njeriut рёг t ' u ndjere т ё mire. Edhe dicka tjeter, ajo qe me terhoqi gjithashtu vemendjen, ishte fakti se пёрёг kete rruge, si dhe пё ate tjetren vertet te mrekullueshme "Lungo Mare" te qytezes Opatija, kalimtaret dhe gezimtaret e dites me diell nuk ishin vetem te rinjte e zhurmshem si kudo. Ne kete vend, kete сорёг natyre te ndertuar dhe ruajtur me kujdes e gezonin te gjitha moshat. K j o ishte pershtypja e рагё, leri pastaj karnavalet.Po te kthehemi tek detyra рёг te cilen shkuam. Pas dy ditesh diskutime ku т ё i zjarrti ishte nje gjeograf boshnjak (qe kryente doktoraten пё Zagreb), dhe puneve пё grup, takimi hartoi nje rezolute ku perfaqesuesit e shtate vendeve pjesmarrese (Shqiperi, Bullgari, BosnjeHercegovine, Rumani, Kroaci, Serbi dhe Maqedoni) dolen me thirrjen рёг qeverite e vendeve te rajonit dhe institucioneve aktive пё zhvillimin e vendeve qe: - Rajoni te mos kthehet пё nje korridor transporti рёг eksportin e gazoilit nga kaspiku i Rusise, рёг shkak te ndotjes qe shkakton - Тё mos ndertohen т ё hidrocentrale te medhenj пё Rajon,me qellim qe te ruhen vlerat unike te biodiversitetit te lumenjve te ngelur dhe рёг t ' i dhene т ё shume mundesira turizmit Permiresime пё р е г г о г т а п с ё п e termocentraleve ekzistues.
Ne dhe Mjedisi - 5
www.ppnea.org
M J E D I S I ОЁ NUK NJEH KUFINJ - Тё ndalohet shpimi i puseve пё zonat e mbrojtura пё Shqiperi - Kerkesa te forta рёг energji te rinovueshme dhe eficience te larte - Тё ratifikohen Konventa e Ndryshimeve Klimatike dhe Protokolli i KiotosKjo рипё mbaroi пё darke vone, porna mbetej рёг te shijuar nje nate dhe nje mengjes kamavalesh. Sapo dolem perseri пё rrugen e gurte vume re se qyteti papritmas qe shumefishuar nga te ardhurit nga qytetet fqinje. Ne rruge nuk ndjehej dhe aq te ftohtit prej energjise se cliruar nga trupat njerezore, megjithate nata kishte рёгсакшаг qarte zonat e influences (festimit): te rinjte пё rruge, c'mbetej brenda lokaleve. Se bashku me gjeografin dhe nje inxhinjer rumun и gjendem papritmas пё nje lokal te zbukuruar si рёг feste, "te rrethuar" nga koherat dhe vendet т ё ekzotike. Secili т ё vehte dhe te gjithe se bashku gezonim duke shfaqur identitetin e r i me kenaqesi. Na и afrua kamarierja "Lepa Brena"dhe pasi mori porosine vazhdoi пё qejfin e saj biseden me nje Doxh te pashem fjorentin. Ne perfundimisht пик e kishim mendjen tek grupi упё por gezonim duke рагё gezimin e te tjereve. Kenget qytetare kroate vazhdonin pa fund duke и alternuar пё te rralle me ndonje perle latine apo anglosaksone. Nderkohe "Lepa Brena" se kishte mendjen fare tek sherbimi por tek doxhi i saj qe tashme ishte tunduar dhe te dy se bashku rrekeshin te kercenin dance moderne me muziken e viteve 60.
Mos e pyetlPapritmas vume re se pijet megjifhese te ndryshme kishin pothuaj te njejten shije, mesa duket perberesi kryesor i tyre ishte uji. Ballkan hesapi! U ngritem duke 1ёпё rijekasit пё dalldine e tyre mbase edhe nga qe ndjeheshim рак si teper zyrtare dhe me kete rast deshem te hynim edhe ne пё petkun e karnavaleve. Joni и kujtua se kishte nje shishe cujke te "рарёгрипиаг" qe mund te ndihmonte grupin рёг te \ёпё masken e festes, dhe пё te vertete funksionoi. Kulmi i gjithe kesaj nate ishte kenga e gjeografit boshnjak. Jo se kishte ndonje гё te rralle por shpesh interpretimi ia kalon ekzekutimit. Syte i mbante mbyllur dhe nga buzet qe i dridheshin dilnin tingujt e nje kenge te dhimbshme boshnjake. Atehere e kuptova se filmat e Kusturices jane aq te vecante edhe fale muzikes se mrekullueshme te ketij vendi te vuajtur. Shenim: SEEENN-i perfaqeson perpjekjen e рагё рёг te zhvilluar koordinimin e OJQ-ve ambjentaliste пё nivel rajonal (nje rrjet OJQ-sh), qe do te krijoje nje forum рёг te nisur procese afatgjata dhe qe do te organizoje dhe do te lehtesoje kryerjen e detyrave specifike qe do ti caktohen nga vendet anetare dhe nga publiku т ё i gjere i tere rajonit. Vera Bekteshi Instituti Hidrometereologjik
Ne dhe Mjedisi - 6
www.ppnea.org
A L P E T . JO УЕТЁМ SHKEMBINJ
Мё shume kujdes рёг natyren alpine Pejsazhi dhe flora alpine gjithmone kane terhequr vemendjen e ambientalisteve, dashamiresve te natyres dhe studjuesve. Qysh пё fillim te ketij shekulli капё nisur botimet dhe tekstet ilustruese рёг paraqitjen e vlerave te paperseritshme qe ato ofrojne рёг njeriun. Nder studimet dhe leximet т ё interesante рёг natyren alpine капё qene edhe ato рёг k r i j i m i n e nomenklatures se llojeve bimore. Rendesi e vecante i eshte kushtuar shperndarjes gjeografike te tyre пё harta. Ne keto te fundit jepen kufijte, lartesite e shtrirjes se llojeve, lidhjet e ngushta me kushtet gjeologjike, klimatike e topografike. Botimet пё kete drejtim капё ardhur gjithnje пё rritje. Jane zbuluar lloje te reja, madje edhe endemike, dhe te tjera presin te zbulohen.
e pakontrolluara te njeriut mbi elementet e pejsazhit te Alpeve te Europes капё treguar se efekti sere eshte т ё i rrezikshmi.Gjate shekullit te kaluar temperatura e ajrit ka nj ohur nj ё rritj e rreth 1,5 ° С dhe verehet tendenca пё rritj e e saj. Parashikohet qe пё 50 vitet e ardhshem kufijte ekologjike, vecanerisht kufiri т ё i siperm te levizin dukshem. Kati i drureve e shkurreve subalpine do te mund te ngrihet disa qindra metra duke zvogeluar e fragmentizuar siperfaqen e tyre. Per studjuesit shenjat e para капё nisur te shfaqen. Brezi alpin te pakten si kompleks biologjik do te ngjitet т ё siper. Ndryshimet do te jene sasiore e cilesore, madje edhe пё mjedis, пё zhdukjen e llojeve, etj.
Ne vitin 1999 vemendj a e studjuesve u perqendrua пё Аогёп europiane te lartesive te medha dhe asaj subarktike, ku u evidentuan postglaciale. Shprehja e tyre u Ьё пё atlaset perkates. Ne kete drejtim edhe studjuesit shqiptare капё kryer mjaft studime рёг Alpet shqiptare, madje капё zbuluar edhe lloje te reja me vlera kombetare e т ё gjere. Ka disa botime dinjitoze рёг kete, por duhen atlaset perkates. Рёг mendimin tone studimet рёг йогёп mund te konsiderohen si faza fillestare рёг njohjen e natyres alpine. Ato duhet te ndiqen nga kerkimet рёг biocenozat, por pa harruar ato рёг vlerat shume atraktive qe ofron pejsazhi alpin, ato ekonomike, turistike, natyrore dhe shkencore. Vetem studimet mund t ' i nxjerrin e t ' i bejne te njohura keto vlera рёг vendimmarresit dhe hartuesit e politikave. Shperndarja e llojeve te ndryshem eshte e lidhur me kushtet mjedisore dhe пё kete veshtrim i duhet dhene perparesi studimit te marredhenieve te tyre me habitatet. Prania e madhe e formave te relievit, madje edhe e mikrorelieveve eshte kusht i rendesishem рёг shumellojshmerine dhe kompleksitetin e flores dhe faunes se natyres alpine. Ruajtja e saj кёгкоп njohje т ё te madhe te zonave e mikrozonave natyrore me te gjithe elementet perberes te tyre. Мё shume duhet Ьёгё edhe рёг klasifikimin e tyre sipas vlerave qe mbartin e rendesise qe капё, c'ka i sherben mbrojtjes se drejtperdrejt te tyre. Me kete eshte i lidhur edhe monitorimi i vazhdueshem i ecurise se tyre deri пё detaje.Studimet e kryera disa vite т ё рагё mbi nderlikimet ekologjike qe mund te sjelle ndryshimi i klimes apo nderhyrjet
Zhvillimi i qendrueshem e ka te domosdoshem vendosjen e raporteve te drejta midis njeriut dhe natyres ose mjedisit alpin. Ne malet tona te larta, vecanerisht пё Alpet e Shqiperise gjenden ende mjaft vlera te pademtuara, por edhe ato te prekura капё mundesi rigjenerimi. Ndikimi i njeriut nepermjet hapjes se minierave, shfrytezimit te pyjeve, etj., eshte shoqeruar me cenim te vlerave te kesaj natyre, por nuk duhet harruar se ende vlerat e plota te tyre nuk jane studjuar mire. Jo vetem flora dhe fauna e pasur e tyre, por edhe pejsazhet shume tertieqes, ujrat e bollshem e te paster, zhvillimi i turizmit rural dhe atij dimeror, traditat dhe folklori i pasur kerkojne т ё shume vemendje. Ketu kemi parasysh j o vetem studjuesit, por edhe hartuesit e p o l i t i k a v e dhe vendimmarresit, komunitetin qe jeton e punon пё kete territor. Keta te fundit duhet te kuptojne se pasurite qe ofron natyra alpine jane рёг ta, ndaj te mos ndalin perpjekjet рёг mbrojtjen dhe zhvillimin harmonik te tyre.
Ne dhe Mjedisi - 7
Mirela Deva Qendra e Studimeve Gjeografike
www.ppnea.org
A MENDOJME PER NESER ? !
P§rgjegjes'^ рёг te siguruar te ardhmen tone Sot mbare njerezimi po qarteson angazhimet e veta per te ndryshuar dhe per te ndennarre inisiativa ne 5 drej time: Uji: per te shpetuar me shume se 3 milion njerez qe vdesin cdo dite nga semundjet e lidhura me ujin, ne duhet te permiresqjme dhe te gjejme forma te reja per menaxhimin e tij. Me qellim qe te shpetojme 2/3 e botes nga perballja me mungesat serioze te ujit пё vitet e fundit, ne duhet te reduktojme rrjedhjet dhe humbjet e vazhdueshme te ujit, vecanerisht пё bujqesi dhe te sigurojme menaxhimin rajonal te kurrizeve malore qe ndajne ujerat e dy sistemeve lumore qe jane me rendesi jetesore рёг shume vende te botes. Energjia: рёг t'i dhene vendeve te varfra mundesine te dalin nga varferia, ne duhet te sigurojme energji elektrike рёг 2 miliard Ьапогё. Me qellim qe ky progres te mos shoqerohet me ndryshime klimatike shkaterruese duhet te permiresqjme efikasitetin e energjise duke perdorur т ё shume energji te rinovueshme, duke menjanuar keshtu edhe subvensionet e korruptuara dhe inisiativat tatimore, si edhe te financohet рёг keridmet mbi modele te rinj te energjise se paster dhe sekuestrimit te karbonit. Shendeti: рёг te shpetuar jetet e milionanjerezve qe vdesin cdo vit nga mjedisi i pasigurte, ku perfshihen uji, ajri i ndotur dhe mbetjet toksike, nevojitet te realizohet imunizimi dhe trajtimi i pershtatshem рёг te gjithe. Тё zhvillohet т ё tej nje рипё kerkimore рёг semundjet qe kercenojne sot njerezimin.Bujqesia: shtrohet si domosdoshmeri parandalimi i degradimit te tokes dhe i renies se prodhimit bujqesor. Тё behet planifikimi dhe menaxhimi i tokes т ё me pergjegjesi. Nevojiteh fonde рёг dezertifikimin dhe рёг kerkime shkencore lidhur me mbjelljen e varieteteve qe i rezistojne thatesires. Biodiversiteti: duhet te shtrengohen praktikat ilegale пё peshkim, pylltari, gjueti, etj. te рёгкгапеп njerczit qe aktualisht varen nga aktivitete te tilla рёг te gjetur mundesi tetjerapunesimi.
Humbjet пё biodiversitet rezultojne me 50 lloje bimesh dhe kafshesh cdo dite. Shkak рёг kete eshte shfrytezimi i tokes рёг qellime njerezore prandaj eshte e domosdoshme te financohen kerkime te reja рёг ekosistemet. Sot rreth 70% e siperfaqes se tokes mund te preket nga ndikimi njerezor. Мё shume se 1/2 e popullsise se botes ka te ngjare te jetoje пё zona te кёгсёпиага nga rritj a e nivelit te detit. Perpjekjet private dhe publike nderkombetare рёг te permiresuar gejndjen пё shtresen e ozonit, i cili eshtembojtesi i tokes nga reduktimi i klorur-fluorokarboneve.Pra, njohurite капё qene gjithmone celesi per zhvillimin e shoqerise njerezore dhe рёг mbeshtetjet emetejshme. Pasojat e paparashikueshme te ngrohjes globale Ngrohja mund te jape ndikimin e saj tek rrymat detare dhe пё terheqjen e akujve. Sipas disa shkencetareve te njohur ka mundesi qe ngrohja globale te sjelle nje periudhe akullnajore. Argumentimi mbeshtetet пё ггутёп e ngrohte te Golfstrimit e cila ka ndikim te rendesishem пё Europe. Ndesa rryma e Gofstrimit eshte duke ndjekur rrjedhen e saj nje pjese e ujit avullon duke rritur perqindjen e kripesise. Vellimi i ujit, me origjine nga shkrirja e akujve, shkon пё fund te detit. Rryma e Golfstrimit drejtohet рёг nga jugu, per пё ekuator. Nderkohe qe sasia e ujit qe vjen nga lumenjte dhe shirat tropikale ul serish perqindjen e kripes, uji nga shtresat e poshtme fillon te ngrihet пё siperfaqe, e т ё pas rryma drejtohet рёг nga veriu. Ngrohja globale do te shkaktoje shkrirjen e akujve nga Oqeani i Ngrire i Veriut dhe Groenlanda duke sjelle uje te ftohte пёрёг Oqeanin Atlantik.Si pasoje do te rriteshin reshjet пё gjeresite veriore.Rrjedhimisht rryma e Golfstrimit nuk do te fundosej dhe aq lehte, barriere рёг te cilen do te ishin rrymat nenujore. Nese ndodh kjo e fundit, atehere Europa do te behej т ё e ftohte dhe do te kishte т ё shume reshje debore. Rryma e Golfstrimit do te lidhej me disa rryma te tjera oqeanike dhe ndalimi i kesaj rryme do te shkaktonte т ё рак avullim. Arsyeja e kesaj situate eshte se uji пё atmosfere eshte clement me rendesi рёг efektin sere dhe humbja e tij do te nenkuptonte ulje dramatike te temperatures deri пё 80C. Gjithashtu, ekspertet mendojne se ndryshime te tilla mund te ndodhin me shpejtesi te mahnitshme, ndoshta brenda nje dekade, ose edhe т ё рак ....
Alketa Fishta Qendra e Studimeve Gjeografike Ne dhe Mjedisi - 8
www.ppnea.org
M U N D E S I P E R ТЁ РАЬЁ NGA " K U R T H I "
Sobat efigiente me dru zjarri, n'\e mund§si e re рёг te shpёtuar pyjet tona Siperfaqetpyjore пё Shqiperi po rrudhen. Qe nga viti 1960 ato jane me tepev se pergjysmuar. Nje pjese e mire e rezervave pyjore perdoren si dru zjarri kryesisht ngapopullsia lokale. Ne vetvete, djegia e druve per zjarr eshte me miqesore ndaj mjedisit si proces пё krahasim me тёпуга te tjera te prodhimit te energjise, si p.sh. sobat me vajguri apo me gaz. Gazi natyror shkarkon 15 Ьегё т ё shume dioksid karboni рёг kg sesa zjarri; ndersa vajguri afersisht 10 here т ё teper. Dioksidi i karbonit, sic dihet, eshte shkaktari kryesor i ndotjes globale. Pra, ndodhemi пё nje dileme: Prerja e pyjeve рёг dru zjarri pakeson asimilimin e dioksidit te karbonit prej pemeve dhe si rrjedhoje shton sasine e dioksidit te karbonit te cliruar пё atmosfere; nga ana tjeter, nje nga menyrat т ё promjedisore dhe т ё efi9iente te ngrohjes eshte ajo me dru. Komunitetet lokale e капё bazuar тёпугёп e jeteses se tyre пё perdorimin e druve te zjarrit. Рёг shumicen e tyre, nuk ka alternative tjeter perveq perdorimit te druve te zjarrit, pra energjia e drurit do te vazhdoje te perdoret. Metoda te teknologjise se larte te prodhimit te energjise, sic; mund te jene energjia diellore apo ajo e eres, eshte ende shpejt te asimilohen пё zonat rurale te vendit tone. Рёг kete qellim, duhet synuar te gjendet nje rruge e mesme рёг te dale nga kjo situate. Pra, duhet gjetur тёпуга se si te ruhet tradita dhe te mos demtohet mjedisi. E vetmja rrugezgjidhje qe na paraqitet eshte rritja e eficiences se ngrohjes, duke perdorur sa т ё рак dru рёг te* arritur nje temperature te caktuar. Ne kete тёпугё, perdorimi i druve рёг zjarr behet i qendrueshem dhe nuk shkakton shpyllezim, duke neutralizuar 9lirimin e C 0 пё atmosfere me апё te thithjes se tij nga ana e pemeve. Teknologjite e reja te ndertimit te sobave entente te drurit, jane рёггтриг пё тЬагё boten, pasi ato jane fitimprurese si рёг mbrojtjen e mjedisit, ashtu edhe рёг perdoruesin. Varianti т ё i mire пё kete aspekt eshte soba me dru dhe gaz. Kjo lloj sobe nuk perdor gaz, por vetem dru рёг ngrohje. Drari digjet ngadale, nuk leshon tym dhe prodhon т ё shume nxehtesi se 9faredolloj sobe me dru. Varianti т ё i mire пё kete aspekt eshte soba me dru dhe gaz. Kjo lloj sobe nuk perdor gaz, por vetem dru per ngrohje. Druri digjet ngadale, nuk leshon tym dhe prodhon т ё shume nxehtesi se 9faredolloj sobe me dru. Ndersa пё vendet e tjera, te Afrikes dhe te Azise, po punohet shume пё drejtim te ruajtjes se energjise se fituar nga druri me qellim qe te ruhen pyjet, пё Shqiperi nuk eshte Ьёгё asgje.
Efi9ienca termale e sobave te рёггшгёэиага eshte 25-35%, krahasuar me 6-10% te sobave tradicionale. Druri qymyrizohet dhe т ё tej gazifikohet пё saje te nje sistemi te ve9ante te brendshem, i cili le vetem 25% qymyr druri dhe pothuajse fare mbetje te tjera apo сора druri te padjegura. Kjo lloj sobe eshte mjaft e izoluar dhe siguron shperndarjen uniforme te nxehtesise. Мё poshte, nje skeme e kesaj sobe eshte treguar пё figure, таггё nga nje artikull i Т. B. Reed dhe Ronal Larson.
2
300 g shkarpa ose shkopinj digjen per 30-45 mi пи (a dhe prodhojne 25% qymyr, duke prodhuar 1-3 K W energji. Futja e teknologjive te reja рёг rritjen e efi9iences se energjise dhe prodhimi i tyre пё Shqiperi do te jete пё favor te shume grupeve te ndikuara, si te popullsise lokale, ashtu edhe te autoriteteve mjedisore. Alternativa te tilla do te perqafohen menjehere nga perdoruesit, duke siguruar keshtu rritjen e bizneseve te gjelbra.Tashme eshte koha т ё e pershtatshme рёг te ndaluar degradimin e metejshem te burimeve pyjore, nje pasuri mbreselenese e Shqiperise.
Ne dhe Mjedisi - 9
GEF/Small
Anni Koci, MSc Grants Programme
www.ppnea.org
B I M E S I A ОЁ SHERON
Mjek§sia e gjelbirt Mjekesia e gjelbert eshte shume e vjeter. Pesemije vjet me pare, njerezit e lashte njihnin bime sic jane Ephedra dhe Opium poppy, qe ende vazhdojne te perdoren per ila9e si efedrina, morfina dhe kodeina. Gjithashtu difka shume e re eshte kerkimi shkencor пё brendesi te pasurise mjekesore tek bimet qe nga kurimi i kancerit deri tek kontraceptivet. Kohet e fundit disa shkencetare filluan te besojne se bimet mjekesore jane di?ka qe i perkasin te kaluares. Kjo erdhi si pasoje e faktit se disa ilage, derivate origjinale te bimeve mund te sintetizohen shume me shpejt dhe shume me lire me rruge sintetike. Ata menduan te reduktojne perdorimin e bimeve mjekesore pasi tashme kishin zbuluar sekretet mbi perberjen e tyre kimike. Рог пё vitin '97 keto sjellje fdluan te ndryshojne. Nga njera апё shume njerez te vendeve te zhvilluara, ve9anerisht Amerika dhe Britania filluan te behen kurioze dhe te tregojne interes рёг bimet mjekesore dhe i mirepriten ato si nje pjese e "kthimit pas пё natyre ", filozofi kjo e cila bazohet пё mungesen e efekteve anesore dhe qe рёгЬёп nje dizavantazh рёг industrite e fuqishme farmaceutike. Ne disa vende пё zhvillim njerez te cilet merreshin me keto sjellje filluan te inkurajojne rigjallerimin e mjekimeve tradicionale duke perdorur bimet lokale pasi kjo тёпугё eshte e Игё dhe gjithashtu shume e vlefshme рёг кикигёп e tyre. Рёг т ё teper kjo gje redukton te qenurit i varur nga drogat (ila9et) e importuara. Potenciali mjekues Bimet jane fabrika kimike te jashtezakonshme. Depozitimi пё to i energjise diellore, rritja e tyre e perditshme, 9elja e tyre dhe lidhja e fares jane mjaft komplekse perfshire edhe sintezen e nje shkalle te larte molekulash organike. Keto pro9ese paresore jane te zakonshme рёг te gjitha bimet. Sidoqofte llojet qe jetojne пё тёпугё individuale prodhojne disa substanca te tjera te specializuara, qe quhen produkte sekondare dhe jane te ndryshme nga bima пё bime пё varesi te kushteve. Disa nga keto substanca kimike капё efekt mbrojtes, disa te tjera luajne rol пё simbioze ndersa disa te tjera jane produkte te cilat degradojne ose neutralizues toksike. Disa nga keto produkte jane te nje rendesie te ve9ante рёг shembull hormone, a n t i b i o t i k e , narkotike, antihistamina, pesticide dhe helme. Disa familje bimesh jane mjaft te fuqishme пё prodhimin e nje ose disa tipeve te produkteve sekondare. Brendanje grupi llojesh te lidhur ngushte me njeri-tjetrin disa ndryshime te vogla пё udhezimet gjenetike do te shkaktojne ndryshime te vogla пё kimine e tyre, keshtu qe produktet kimike mund te кепё efekte te ndryshme. Ndryshime te tilla капё interes jashtezakonisht te madh рёг farmacistin.
Tre grupe shume te rendesishme te produkteve sekondare jane alkaloidet, glukozidet si dhe saponinat. Alkaloidet, komponimet nitrogjene sic jane kafeina, morfina, kinina dhe striknina, disa prej te cilave ndikojne пё sistemin nervor qendror, mund te кепё efekt letal nese merren пё sasi te medha рёг shembull opium poppi eshte nj ё alkaloid bimor. /• Glukozidet jane perfaqesues te nje prej produkteve sekondare, ku nje molekule fiziologjikisht aktive lidhet tek nje molekule sheqeri. Disa komponime perfshijne dhe glukozidet kardiake qe perdoren пё trajtimet e zemres. Saponinat te cilat shkumezojne njesoj si sapuni. Solucioni i saponinave mund te keshillohct per te 1агё duart. Komponimet bimore perbejne nje biznes te madh. Ne vitin 1973 produktet natyrale п и т ё г о п т 41.2% te recetave totale te pergatitura пё komunitetin farmaceutik пё ShBA. Disa komponente bimore jane izoluar me teknika laboratorike dhe jane perdorur пё pergatitjen e ila9eve, ndersa disa te tjere jane lehtesisht te sintetizuara пё laborator. Disa komponime sic; jane glukozidet kardiake i капё rezistuar sintezes пё laborator prandaj пё pergatitjen e ila9eve qe капё si baze keto glukozide vazhdojne te shfytezohen ekstraktet bimore, ndersa пё raste te tjera keto ekstrakte jane shume т ё efektive se derivatet sintetike. Ne qofte se permendim aspirinen ajo ka perdorim shume te gjere пё bote, tashme ajo pergatitet пё rruge sintetike. Aspirina eshte zbuluar qe heret nga kerkimet e kryera пё fushen e bimeve. Shume shekuj т ё рагё ishte e njohur se levozhga e drurit te shelgut te bardhe (Salix alba ) mund te qetesonte dhimbjet (vlen te permendet qe ky dru рёгтЬап kinina). Eshte perdorur shpesh рёг kurimin e etheve, dhimbjeve reumatizmale, cermes, dhimbjeve te dhembeve, dhimbjes se kokes, etj. Perberesi aktiv eshte izoluar fillimisht nga bima e shelgut qe пё shekullin 19 dhe и Ьё i njohur me emrin saliciline. Nje рёгЬёгёэ i ngjashem me te acidi salicilik и izolua nga bima Filipeandula ulmaria (Spirae ulmaria). Ne vitin 1899 и zbulua nje kombinim i acidit salicilik dhe acidit acetik, kombinim i cili 9oi пё sintezen e acidit acetil salicilik qe ishte shume т ё efektiv. Kjo substance и Ьё e njohur пё ate periudhe me emrin aspirine, e cila vazhdon te thirret me kete етёг. Gjithashtu, acidi salicilik vazhdon te jete пё perdorim kryesisht пё kurimin e semundjeve te lekures.
Ne dhe Mjedisi - 10
Merita Rumano Biologe
www.ppnea.org
M E SYR IN E MIJEVJECARIT
Ngrohja dhe ftohja Ndryshimi i klimes edhe mund te ngadalesohet. Shkak per ndryshimin e klimes eshte se oqeanet te cilet thithin dioksidin e karbonit nuk veprojne si mekanizma vonues пё kohe. Inercia termike masive tregon se sistemi klimatik i pergjigjet shume ngadale ndryshimeve пё рёгЬёдеп e atmosferes. Nje tjeter k o m p l i k a c i o n vjen nga marredheniet e dioksidit te karbonit si gazi kryesor i efektit sere dhe dioksidit te squfurit si nje ndotes problematik. Sot po behen perpjekje рёг reduktimin e gazeve. Reduktimi i dioksidit te karbonit duhet te nderprese ngrohjen globale, por nga ana tjeter dioksidi i squfurit mund te maskoje kete efekt duke kontribuar пё ngrohjen globale.
Dihet se qe kur fffloi revolucioni industrial veprimet e njeriut капё kontribuar пё тёпугё te dukshme пё efektin sere. Perqendrimet atmosferike te efektit sere jane rritur nga 280 njesi пё 370 njesi рёг milion пё dy shekujt e fundit, si pasoje e shfrytezimit te larte te lendeve djegese, shpyllezimit dhe i menyrave te perdorimit te tokes. Vlerat e temperaturave te globit jane rritur, po keshtu edhe niveli i oqeanit boteror. Llogaritet se пё shekullin X X I vlera e rritj es se temperatures do te arrije nga 1,40C пё 5,80C. Kjo rritje e temperatures do te sjelle permbytjen e shume vendeve пё bote. Keshtu Amerika qendrore, pjese te Afrikes, shumica e Azise jugore, Kina veriore do te kercenoheshin nga thatesirat, stuhite, permbytjet dhe katastrofa te tjera njerezore. Ndersa territoret me' te ftohte пё bote mund te perfitonin nga ngrohja globale, megjithese edhe keto zona mund te ballafaqohen me rreziqe. Nje rrezik i tille eshte brezi i Atlantikut i cili i jep klime te bute Europes. Рог пё qofte se vlerat e temperatures rriten atehere ky sistem mund te pesoje ndryshime radikale рёг Еигорёп dhe Ameriken Veriore
dhe kjo ngrohje na кёгсёпоп пё te ardhmen me ndryshime te pakthyeshme qe do te transformojne token пё nje hapesire te madhe te pabanueshme. Ndikimi i njerezimit пё ngrohjen globale eshte nje faktor qe mund te kontrollohet. Sa т ё shpejt te hartohet nje plan afatgjate рёг ndryshimin e klimes aq т ё mire do te jete рёг te ardhmen. Cfare рёгтЬап ky plan afatgjate?Se pari ky plan duhet te jete global, sepse dioksidi i karbonit пё atmosfere mund te rritet me kalimin e brezave. Plani duhet te njohe faktin qe ndryshimi i klimes nuk eshte dicka e lehte.Kohet e fundit klima karakterizohet nga nje paqendrueshmeri e habitshme. Ne vendet e zhvilluara prioritet eshte ndertimi i digave te medha pergjate vijes bregdetare рёг mbrojtjen e ketyre zonave nga permbytjet. Por meqenese pjesa т ё e prekshme nga keto katastrofa natyrore jane vendet e varfra nevojitet qe ato te ndihmohen рёг t'u pershtatur me rritjen e nivelit te detit. Permiresimet пё infrastrukture jane te dobishme por investimet jane ato qe do te ndihmojne keto vende te botes se trete рёг t'u Ьёгё т ё te sigurte пё perballjen me realitetin. Prandaj nevojitet stabilizing i perqendrimeve te larta te efektit sere. Perpjekjet рёг nje bote me т ё рак karbon Objektivi afatgjate i nje politike klimatike duhet te jete kalimi пё nje sistem me т ё рак karbon. Ne teori ne mund te djegim te gjithe gazin konvencional dhe gazin natyror пё toke dhe perseri ndeshemi me qellime т ё ambicioze рёг te perforcuar ndryshimet klimatike. Vendet e zhvilluara duhet te pershpejtojne shperndarjen e teknologjive duke perdorur si burim energjie qymyrin e gurit, por pa e cliruar karbonin e tij пё atmosfere. Ka shume rendesi qe te vezhgohet me hollesi nxjerrja e karbonit nga gazi dhe nafta. Clirimet neto te dioksidit te karbonit duhet te treten. Kjo do te coje пё perdorimin e vazhdueshem te mbetjeve te lendeve djeese si burim kryesor i energjise moderne. Mase e rendesishme eshte edhe nxjerrja dhe depozitimi i dioksidit te karbonit пёп toke si nje mase solide, ose пё thellesite e oqeanit. Ketij problemi kaq madhor po i perkushtohen konferenca dhe samite nderkombetare. Kontribut te rendesishem sot po luan edhe Konventa e Kombeve te Bashkuara рёг ndryshimin e klimes. Kjo ka qene edhe pika т ё e rendesishme e Samitit te Rio de Zhaneiros dhe mbetet baza рёг regjimin nderkombetar te politikes klimatike. Ky traktat eshte global пё natyre dhe afatgjate пё perspektive. A i merr рёгарёг te ndjeke stabilizimin e perqendrimeve te gazrave пё atmosfere пё nje nivel te tille qe te mund te parandaloje nderiryrjet e rrezikshme пё sistemin klimatik. Andri Hoxha Qendra e Studimeve Gjeografike
Ne dhe Mjedisi - 1 1
www.ppnea.org
E D H E N E SHQIPERI
Тё njohim birrmt tona te rralla
Xhixhibanozi (Sqilloi)
Farat e xhixhibanozit jane te forta dhe para se t ' i mbjellim duhet te zbuten, duke i mbajtur пё uje te vakur. Mbirja e tyre fillon pas 3-4 javesh.
(Ceratonia siliqua) Eshte nje dru i rralle per Shqiperine, pasi ka nje areal te kufizuar vetem pergjate bregdetit jonik, dhe aty me popullata te vogla e te rralla. Trungu i tij trashet dhe degezohet mjaft, duke krijuar nje kurore te madhe e te hijezuar, te ngjashme me ate te baobabit. Gjethet i ka te perbera tekpendore, me disa cifte gjethezash lekurore, te shndriteshme e te blerta te erreta. Lulet i ka te vogla, te vendosura пё nje lulese te tipit vile dhe te perziera: disa njeseksore dhe disa dyseksore (hermafrodite). Keto nuk bien пё sy, pasi j o vetem qe jane te vogla, por dhe nuk капё petla. Vilat e luleve dalin mbi deget e vjetra e te trasha te drurit. Fruti i xhixhibanozit eshte bishtaje e madhe, rreth 20cm e gjate dhe e tulte, sidomos midis farave. Ajo eshte рак perdredhese, nuk cahet vete dhe me shije te embel. Xhixhibanozi lulezon пё vjeshte, nga shtatori пё пёпиэг dhe frutifikon пё vjeshten e vitit te ardhshem. Kjo bime eshte tipike e Mesdheut lindor dhe pelqen vendet e thata shkembore. Vete ndertimi i saj, me gjethe lekurore tregon рёг к Н т ё п mesdhetare tipike ku ai rritet. Xhixhibanozi eshte e vetmja bime gjethembajtese e familjes Fabaceae. Edhe пё Shqiperi ai jeton пё mjedise dhe к И т ё tipike mesdhetare. Ate e gjejme te rralle пёрёг vende shkembore nga Butrinti пё Karaburun dhe Sazan. Ne Lukove mendohet te jete varieteti silvestris, qe dallohet nga bishtajat т ё te holla, me ngjyre te murrme пё ndryshk kur piqen dhe qe nuk hahen, pasi jane te thata dhe me рак tul. Edhe pse eshte dru me vlera dhe i rralle ai nuk eshte perfshire пё Librin e kuq te botuar nga Qendra e Kerkimeve Biologjike, te Akademise se Shkencave. Legjenda thote se ky dru eshte perdorur nga shenjti Shen Johan si ushqim dhe prandaj пё disa vende quhet edhe Вика e Shen Johanit. Gjithashtu thuhet se farat e tij пё lashtesi jane perdorur nga njeriu si bizhuteri dhe si monedha рёг к ё т Ы т ' п e mallrave.
Perdorimi Organet me perdorim te shpeshte jane frutet (bishtajat) dhe farat. Bishtaja e fresket ka veti laksative dhe emoliente; duke i perdorur пё forme shurupesh ato капё dhe veti antikatarrale (qe zbutin dhe nxjerrin gelbazat). Llapaja e ётЬё1 e bishtajave te xhixhibanozit eshte antidiareike, sidomos рёг lemijet e vegjel. Farat e ketij druri interesant капё mjaft perdorime. Ato mund te ekstraktohen dhe te nxirret nje lende qe quhet "goma e xhixhibanozit", nje pluhur qe fryhet пё uje te vakur. Kjo gome рёгтЬап galaktomanon, i cili duke qene i patretshem, nuk ka veti ushquese, por nga ana tjeter ai perdoret пё farmaci kunder te vjellave пё fernyet latante si dhe пё dieten kunder mbidhjamosjes (shendoshjes se tepert).
Ne dhe Mjedisi - 12
www.ppnea.org
E D H E ХЁ SHQIPERI
-J
| J
Nga distilimi i farave nxirret nje pije shume e kendshme, qe preferohet shume пё disa vende muslimane. Nga perpunimi i farave mund te nxirret edhe miell i pasur me proteina, por pa amidon dhe sheqer, shume i dobishem рёг diabetiket. Pjeset e ngreneshme te xhixhibanozit mund te perdoren nga kengetaret per pastrimin dhe qartesimin e kordave zanore. Goma e xhixhibanozit perdoret пё industri si
f
zevendesuese (surrogato) пё prodhimin e gomave. Farat dhe frutat e tij hahen dhe nga mjaft kafshe te egra. Ne sheshe dhe parqe ai mund te tregoje vlera te' larta dhe te vecanta dekorative. Рёг te gjitha keto vlera druri i xhixhibanozit vlen т ё teper vemendje dhe perkujdesje, me qellimin e mire qe te ruhet dhe te shtohet пё arealin e tij natyror, ku dhe hijeshija e tij i shton nje bukuri т ё shume peisazhitjugor. Mersin Mersinllari Fakulteti i Shkencave Natyrore
www.ppnea.org
K U R TINGUJT KALOJNE PENTAGRAMIN
Ndotja e shkaktuar prej zhurmave Kemi folur shume per ndotjen e ambjentit te shkaktuar nga derdhjet пё te te mbeturinave industriale, mbeturinave humane, tymrave, derdhjeve te ngurta пё lumenj, ndotjen kimike etj., por po nenvleftesojme пё jeten e perditshme ndotjen e shkaktuar prej zhurmave. Ndotja mirefilli eshte nje tingull i padeshiruar рёг veshin. Edhe рёг nga etimologjia e fjales ajo e ka prejardhjen e saj nga latinishtja "noxia" qё do te thote "dhimbje, demtim". Sot ajo eshte nga ndotesit т ё te perhapur e negative. Ajo nuk eshte nje ndotes i r i , por ka qene gjithmone nje к ё г с ё т т i vazhdueshem qe nga koha e revolucionit industrial. Burimet e saj пё ditet e sotme jane nga т ё te ndryshmit: nga trafiku rrugor, makinerite e ndertimit qe sot tek ne jane shtuar shume duke patur parasysh fluksin e madh te ndertimeve qe po behen, burite e parreshtura te makinave, etj. Shpesh here ne j e m i shkaktare te ketyre zhurmave kur ngasim makina ose veprojme me pajisjet e mesiperme, рог т ё se shumti jemi viktima te zhurmave. Shume zhurme пё veshe mund te sjelle nje ndryshim пё degjim (veshet bllokohen dhe te duket sikur nuk degjon me) ose edhe me keq shkaktojne tinnitus (nje tingellim i vazhdueshem пё veshe i shkaktuar nga demtimi prej zhurmave te larta). Мё se shumti keto probleme afatshkurtra kalojne brenda рак minutave ose edhe oreve pasi burimi i zhurmes eshte larguar, megjithate ekspozimi рёг nje kohe te gjate пё zhurma te larta, mund te sjelle humbje degjimi te perhershme ose tinnitus te perhershem.
mmu
I
tan
шмш
I
m
I
I
I
m m
mum
I
ж
Мё te ekspozuar ndaj ketyre rreziqeve jane ata qe рёг hir te profesionit jane te detyruar te punojne пёп efektin e ketyre zhurmave si p.sh., punonjesit пё pistat e avioneve, drejtuesit e makinerive te renda, punetoret qe riparojne rruget e qe iu duhet te punojne me pajisje qe gjenerojne zhurma te medha. Sipas eksperteve te NIOSH (National I-nstitute for Occupational Safety and Health), zhurmat mbi 85 dB (decibel) shkaktojne humbje te degjimit, zhurmat prej 110 dB mund te durohen nga veshi vetem nje minute e 29 sekonda, ndersa zhurmat 140 dB mund te te shkaterrojne degjimin edhe пё nje sekonde te vetme. Ne qytete burimet kryesore te zhurmave jane automjetet e vogla, motoret qe ecin me shpejtesi te madhe, autobuzet. Ne rruget e ngushta zhurma shtohet pasi duke patur parasysh edhe ndertimet e larta qe behen kohet e fundit tek ne, krijohet efekti " i kanionit" i cili e shumefishon tingullin e zhurmes.
m
mmm
II
II
I
I
m
m
m
•»
I m
I ш
Ne dhe Mjedisi - 1 4
www.ppnea.org
K U R TINGUJT KALOJNE PENTAGRAMIN
Ne bote veprojne organizata te ndryshme qe me апё te projekteve te ndryshem pёфiqen ta ngrene kete problem, te ndergjegjesojne opinionin publik nepermjet ngritjes se grupeve te punes qofshin edhe vullnetare, koordinimin e рипёэ mes tyre рёг te arritur me cdo тёпугё pakesimin e ndotjes nga zhurmat, monitorimin dhe pasjen пёп kntroll te tyre. Rendesi te madhe i jepet edhe perdorimit te detyrueshem nga ana e atyre qe jane te detyruar te punojne пё zhurma рёг hir te profesionit te tyre, te kufjeve ose tapave пё veshe рёг ta zbutur sadopak efektin negativ te saj. Ne 30 Prill 2003 пё New York и festua edhe 8 vjetori i Dites Nderkombetare te Ndergjegjesimit ndaj Zhurmave. Vecanerisht tek femijet ndikimi i zhurmave ka efekt jashtezakonisht negativ. Nje studim i kryer nga shkencetare te ndryshem пё vitin 1997 пё Amerike ka rezultuar se ata femije qe капё jetuar ргапё nje aeroporti пё krahasim me ata qe капё jetuar пё nje lagje te qete, pa zhurma капё shfaqur shqetesime te mungeses se gjumit, probleme shendetesore. Gjithashtu eshte gjetur nje lidhje midis ekspozimit ndaj nje zhurme te vazhdueshme dhe problemeve kardiovaskulare dhe neuroendokrine qe ajo shkakton tek femijet.
Tre jane funksionet jetike пё organizmin tone ku zhurmat ndikojne negativisht: пё gjume, пё presionin e gjakut dhe пё tretjen e ushqimit. Ekspertet e paraqesin edhe kete problem пё shtepite tona. Jo te pakta dhe pa rendesi jane edhe aty zhurmat po te kemi parasysh nje shtepi пё Ьигё rruge ku trafiku nuk push on asnje cast, nje muzike e ngritur пё apartamentin fqinj, zhurmat e pajisjeve elektroshtepiake duke fdluar nga fshesa me korent e deri tek tharesja e flokeve e lodrat me zhurme te femijeve. Ne te vertete keto zhurma nuk p6rbejne prob lem рёг degjimin, por te krijojne nje stres te vazhdueshem e te perditshem, pra direkt ndikojne mbi shendetin mendor duke rritur stresin. Sa т а т ё т ё siper, duhet te na Ьёщё te pakten te ndergjegjshem qe zhurma ka efekt j o т ё te paket se nje sere ndotesish qe pennendim perdite e qe i trembemi рёг shendetin tone. Efektet e saj jane j o vetem bezdisese dhe shqetesuese, рог пё radhe te рагё sjellin demtime fizike пё degjim, пё shendetin mendor, e т ё pas пё гетёг.
Ne dhe Mjedisi - 15
Rudina Babamusta Qendra e Studimeve Gjeografike
www.ppnea.org
www.ppnea.org